Bütün dogal dillerde oldugu gibi Türkçe'de de dil ögeleri ıki temel sınıfta toplanır:

Transkript

1 TÜRKÇE'NİN MORF0-SENTAKTİK YAPISININ FONOLOJİsİNE ETKİLERİ Dr. Efrasyap GEMALMAZ- Bütün dogal dllerde oldugu gb Türkçe'de de dl ögeler ık temel sınıfta toplanır: 1- Geleneksel dlblgsnn. kök. köken. gövde. kelme grubu. cümle gb adlar verdg ögeler çeren anlam ögeler sınıfı, 2 Yne geleneksel dlblgsnn. yaptm ek. çekm ek, edat gb adlar verdg görev ögeler sınıfı. İletşmde anlam ll~kler bu k sınıf ögenn brlkte kullanılmasıyla belrtlr. Bu brlkte kullanma şlemne "dln sentaksı (öge d1z1m1)" ve kullanımı düzenleyen kurallara da "dln sentaks kurallan" denlr. Gerek anlam ögeler gerek görev ögeler -ses düzey1nde- aynı fonetk vy -harf düzeynde- aynı grafk şaretlern oluşturdugu. "kod alf&bes" dedg1nı1z kapalı lstelertn -yan br dle aıt sesler kümesnn vy harfler kümesnn- ögelernn dln öngördügü şeklde kullanılmasıyla üretlr. Kod alfabestnn ögelernden her brt dgerlernden. sınırlı sayıdak ayıncı özellklerden br vy brkaçını yapısında bulundurup bulundunnamasıyla aynlır. Fonetk dln tasvrnde bu ayıncı özelllklerden her brne "fem (pheme)" adı verlr. Br ıal fonemn Ib fonemnden ayıran özellıg1. vokal olması; e fonemnden ayıran özellgl. kalın (artlı) olması;. I'den ayıran özellkler se hem kalın hem de genış olması; /ü/'den ayıran özellkler se hem kalın hem genş hem de düz olmasıdır. Karşılaştırılan fonemlern sayısı arttıkça bu özellklern sayısının da artacagı kolayca görülür. Ancak. br an çn Türkçe'de bu ayırıcı özellıklern on tane kadar oldugunu düşünürsek. bu dl [çn Atatürk Unversnes Fen-Edeoyat Fakünesı Öğretm Üyes

2 2 1 =1024 deglşk fonetk b1r1m tayn edeblrtz, Bu dogal dller çn oldukça büyük br sayıdır. Yapısı ve gelşmes bakımından hçbr dogal dl -pratkte yol açacagı algılama güçlükler yüzünden- bu kadar degışk fonetk brme gerek duymaz. Bu bakımdan daha başlangıçta bell br dl lçersnde bell ayırıcı ses özellklernn bell durumlarda yansız (nötr) sayılması vy en azından letlş1m deger olmayan kşsel vy sosyal davranışlara bıra.kı.lınasıöngörülmüştür. Türkçe, sentaksında. ''belrten/nteleyen öge: br anlam öges se belrttg/nteledg anlam ögesnden önce, br görev öges se bellrttg/nteledg anlam ögesnden sonra getrlr." kuralma uyar. Bu kurala göre -özel kurallan olan ve zomer yapılann oluşturulmasını saglayan sıra degştnne (permulatton) olaylan bır yana- be llrten durumundak Ismler ve sıfatlar. belrttklenf nıteledkler lslmlerden; zaı11ar. nteledkler zarf, sıfat ve fllerden önce getrtlrken; ekler. ekleşmekte olan edat1ar ve anlam agırlıgını ytrerek görev kazanan anlam ögelerl da1ma sonra getrt11rler. agırligı Anlam ögeler sınıfı her dlde u~ılan kavram sayısına baglı olarak gerek yapılma gerek alınma yen ögelerle kolay ve çabuk kalabalıklaşır. Buna karşılık. kavramlar arası lşklern çok sınırlı olması görev ögeler sınıfında öge sayısının artışını güçleştrtr. Br ögenn blg taşıyablmes çn kod çersnde bell bır yerde bulunma htmalnn l'den küçük. 0'dan büyük olması gerekr. Br ögenn br yerde bulunma lhtmall arttıkça. yan 1/ I'e yaklaştıkça taşıdıgı blg yükünün azaldıgı; yne br ögenn br yerde bulunma htmal azaldıkça ~ıdıgı blg yükünün artugı br gerçektr. Br metnn yapısında yer alan anlam ögelernn kullanılma sıklıgı. görev ögelernn kullanılma sıklıgına göre daha azdır. Bunun böyle oldugunu brkaç bın kelmeuk br metn parçasındageçen anlam ögeler çn sadece kelme kök ve kökenlern, görev ögeler Çn de ek ve edatlan sayarak göreblrz. Dl ögelernn taşıdıklan blg yükler, kendlern oluşturan fonetk vy grafk şaretlere dln öngördügü ölçüye göre bölüştürülmüştür. Bu balrnndan. br d1l ögesn oluşturan ses vy harf sayısı arttıkça her 2

3 ses vy harf üzerne düşen bugı yükü: yne btr anlam ögesını oluşturan anlam ve görev ögelernm sayısı arttıkça anlam ve görev ögeler üzerne düşen bugi yükü azalır. Her dlde büyük btr çeştllk gösteren ve anlam ögelernm çeklrdeg1n oluşturan kök vy köken -.:"ılınma ögeler kök sayılır- durumundak anlam ögelern kuran ses vy harfler oldukça büyük bugl yükü ta şırken, sayılan görece çok sınırlı olan ek vy edat durumundak görev ögelern kuran ses vy harflere düşen blgı yükünün çok daha az olacagı kolayca anlaşılır. Genelde, Türkçe'nn. morfo-sentaktk yapısında, öne get1rtlen görev öges tanımaması. ses vy hartler üzernde büyük blg1 yükü taşıyan kök vy kökenlerm kelme başlarında bulunmasını saglamıştır. Özellkle bu kök ve kökenler üzerme getrtlen eklern, üzerlernde blgı yükü az olan sesler. kendlern oluşturan brçok ayıncı özellklern serbest bırakırlar. Bu serbest bırakılan ayıncı özellkler, dln kulainrken nsanı baskısı altında tutan -"mümkün oldugu kadar az enerj ve madde kıı]1soarak, mümkün oldugunca çabuk, mümkün oldugu kadar çok ve eksksz mesaj kodlayıp letmek. bütün dogaı yapay dllern egllmdlr." şeklnde tarf edeceglml.z- kolaylık yasası geregnce. ekn üzerne geld1g kök, köken vy gövde halndek anlam ögelernm özellkle kendlerne yakın ve kendlernnknden daha çok blg yükü taşıyan seslernm, baskın ses özellklern alma egllmne gtrerler. ve Ayrıca. eklemeyle kelme boyu uzadıkça kelmey meydana getren ses sayısı artar ve ekler meydana getren sesler üzerndek blg yükü de gttkçe azalır. Daha ler durumlarda vurgularınıytren orta hecelern genş vokaller daralır, dar vakaller düşer. konsonlar heceler ıçnde bulunduklan vokalerle benzeşerek ötümlüleşlr. sızıcıla:şır. gderek onlarla kaynaşır (bk. Seslern Açıklık (aperture) Sırasına Göre Tasnf Tablosu). Böylece Türkçe'nn gerek söylen~mdegerek yazımında anlamla lgs olmayan yan bug yükü taşımayan kurallı durumlar (Örn.: Ses uyumlan) ortaya çıkar. Türkçe. genelde yükselen hece tlpml sever. Vakaller hecelern doruklarını oluşturur ve anlam engel1 olmadıgı sürece konsonlan 3

4 kenduertne dogru çekmeye çalışırlar. Br konson akıcılaşttkça. ötümlüleştkçe, sızıcılaştıkçavokallere yaklaşır. Kelme sonlarındak vakaller, her hang br şeklde bllg yüklern yulrtnee. konsonlannı kendllernnknden önce gelen hecenn vakalne bırakıp düşerler. Bu kelmelere /~/ konsanla başlayan ögeler ulandıgında. bu konsonlar ulanan ögenn lk hecesnn vakalne uyarlar (Örn.: ı. gö. rü. şı,,. + 0e. =;> gö. rü. şe. 1 (= br görüşe göre... )). Görülüyor k, kullanılmaktaolan dl, kendis1ne yön veren temel kurallardan ayrılmaksızın büyük br hareket çersndedr. Bu hareketn hızını. fonetlk anlayıştan kaynaklanan ancak zaman çnde kalıplaşan yazım anlayışı keseblr. Br agızın yazı dl olma şansı. onu gelşmesnn herhang br noktasındayakalar. Ömegn. Türkye Türkçes le aynı gelşme çzgsn Zleyen Azerbaycan Türkçes. daha geç bır davrede yazı dl olmaya başlamıştır. Bu yüzden br kısmı yazıya da geçen ötürnlü ve sızıcı konsonlar bakımından Türkye Türkçes'ne göre daha zengındir. Yne. yükselen hece yapısına yakınlıgı dolayısıyla konsonla bten heceler. konsonla başlayan heeelerle karşılaştıklannda karşılaşan hecelerden lkntu sonundak konsonun knc hecenn başındak konsona göre açıkligının büyük olması terch sebebdr. Bu durum genelde hece sonlarına akıcı ve sızıcı konsonlan davet ederken hece başlarını nsbeten katı ve patlayıcı konsonlara bırakır. Bazen uygun yapıya ulaşmak çn konsonlar arasında gtçüljme (metatl1ese) gerekeb1lr (Örn.; l.to,pl1j.ra.ql1j.i > l.to.r12lpa.j$l1j.i (= toprak)). Türkçe/nn dger br özellg de. konsonlara vakalere göre daha çok blg yükleme eg1l1mnde olmasıdır. Bu yüzden, gderek. fonolojsnn mkanlan ölçüsünde konson sayısını arttırmaktadır. Esk yazımlarında da. Türkçe. çok kere vakaller göstermedtg halde konsonlan mutlaka göstenn1şur. Bu da gösteryor k, konuyu fonolojk açıdan ele aldıgımızda sank, konsonlar anlam: vakaller. görev ögeler gb davranmaktadırlar, Türkçe'de blg yükler azalan konsanların vokallere yaklaşmasının.onlarla benzeşmesnn.hatta gderek onların varlıgında ertmesj.n1n neden de budur (Örn.: tat-ıg+lıg > tat-19+11g > tat 10+1HlJ > tat > "dat (= tatlı». Bütün bu ses olayları. kullanılan seslern ayıncı ses özellklertne anlam yükü taşıma bakımından tanınmış br öncelk sırasına olarak gellşr. baglı Türkçe çn ayıncı ses özelllklernn başında vokal vy

5 konson olma özellg gelr. Her vaka! kendsnden önce gelen konsonu mutlaka kencu hecesçtne alır: hçbr vokal konson ve "hçb1r konson vakal görev yüklenemez. Konsonlara ve vokallere at lknc1 ses özelllg bunlann şaretl vy şaretsz olmalandır. Br vokal vy konsonun 1şaretsZ olablmes. taşıdıgı anlam yükünün önemsenmeyecek kadar az olmasıyla mümkündür. Bundarı sonra sırasıyla. konsonlar çn, ıo öntüı (çft dudak <o> ~) vy artlıı (ön damak <o> gırtlak); 2 öntü2 (çıft dudak = d1ş-dudak : ön damak <;> orta damak) vy artlı2 (~ = dş et : art damak = gırtlakl; 3 önlü3 (çft dudak. Qt. ön damak, art darnak) vy art~ (d1ş--d.udak, dş eu, orta damak, gırtlak1; 4 katı vy akıcı: 5 patlayıcı vy sızıeı; 6 ötümlü vy ötümsüz; 7 genzl vy agızh; vokaller çnse. l kalın (artlı) vy nce (önlü): 2 düz (dudaksız)vy yuvarlak (dudaklı); 3 genş (açık) vy dar (kapalı); 4 normal vy uzun; 5 vurgulu vy vurgusuz olmalan gttkçe daha az blg yükü taşıyan ayıncı ses özellklertdtr. Bu öncelk sırasınagöre, Türkçe. blnen tarth1 çınde; 1) Kelme vurgusuna pek önem vermemş; 2) Ötürnlü konsonlar ba.kım..ından zengtnleşukçe uzun vokallertnl normalleşttrmeyeyönel.m.1ş (Örn.: aç-ıg > ac-h~ (= acı) / aç-ıg > aç+1.0 (= açıl; öt > ad (= ateş) / ot > ot (= btk); dt+1. > ad+1. (sm, adı) / at+1. > at+1. (beygtrt, au)); 3) Vurgusuz orta hecelern genş vokallern1 daraltınış, dar vokallern1 düşürmüş (Örn.: ol-acaq > ol-ıcaq> ol-0caq (:::: olacak));

6 4) Eklern vakallern üzerlerne geldkler kelmelern vakalleryle önce kahnhk-ncelk. sonra düzlük-yuvarlakhk ve daha sonra da seyrek de olsa d.arhk-genşlkbakımından benzeştrerekçe ştl vokal uyumlan gelşt1nll1ş (Örn.: udı.-mş > uyu-muş (= uyumuş)); 5) İk vokal arasında kalan konsonlan ötümllleştlrmeve sızıcılaştmna. hatta akıcılaştırmayolunda adımlar atmış (Örn.: aq+ar > a9+ar- (= <ıgar-, beyazla.ş-)); 6) Kelme ve hece sonlanndak konsonlann zamanla varsa sızıcı ve akıcılamıı terch etmş (Örn.: tag > dag (= da.ğ;)); 7) Hatta uygun düştükçe karşılaşan konsonlardan SIZlCl. özellkle akıcı olanlannı patlayıcı ve katı konsonlardan önce getlrmek çn göçüşmelere yer vermştr (Örn.: yalpugaq > yap raq > yarp~ (= yaprak}). SESLERN AÇıKlıK (APERTURE) SıRASıNA GÖRE TASNF +4 0v !, ı a ı! +2 ı e ele! o Ö +1 1 ı.l 1 1. u Ü 9 0<N -1 h h L y! w -2,! l!r, -3 ı f f -4! 9 ğ j n ı m Iz V ) -5 C -6 X X ş C S f!, ( -7 g g g d, b -8,,! j q k! t P -9 0~, 5 6

7 Kaynakça: ABRAMSON, Nonn.an, Informaton Theory and Codlng, Me Graw-HUl. New York BANGUOGLU, Tahsn, Türkçe'nn Gramert, İstanbul, 1974 ERGİN, Muharrem. Türk Dl Blgs. İstanbul 1962 GEMALMAZ, Efrasyap."Türkçe'nn Ponemler düzen ve Bu Ponemler Düzennn İşleytş". Atatürk Ünverstes Edebyat Fa.lçültes Araştınna Dergs!. 12. sayı. Ankara GEMALMAZ, E!rasyap. "Uyum rje Standart Türkye Türkçes'nde Uyumlar". II. Mmetlerarası Türkoloj Kongresne SunulmuşTeblg. Erzurum GEMALMAZ,Efrasyap. Standart Türkye Türkçes (STT) nn FormanlannınEnformatf Degerlert. Erzurum GEMALMAZ. Efrasyap, Cagdaş Azer Türkçes Metnlerı Antolojs, Erzumm MARTINET, Amre. EU:ments de Lıngu1stı.gueGenerale, Armand CoHn. Parts.1970 MOREAU, Rene. Intraduetton a la Theroe des Langages. Haehette. Parts TROUBETZKOY, N, S., Prnc1pes de Phonolog1e. trad. J. CANTINEAU, Klneks1eck. Parts