KAMUSAL ALAN KAMUYA AÇI K ÖZEL MEKAN İ Lİ ŞKİ Sİ NDE GEÇİ Ş BÖLGELERİ. YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Şehi r Pl ancı sı V. Sir men PERİ NÇEK

Transkript

1 İ STANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ LİMLERİ ENSTİ TÜSÜ KAMUSAL ALAN KAMUYA AÇI K ÖZEL MEKAN İ Lİ ŞKİ Sİ NDE GEÇİ Ş BÖLGELERİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Şehi r Pl ancı sı V. Sir men PERİ NÇEK Anabili m Dalı: Mİ MARLI K Pr ogr a mı : Bİ NA Bİ LGİ Sİ MAYI S 2003

2 Ġ STANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠMLERĠ ENSTĠ TÜSÜ KAMUSAL ALAN KAMUYA AÇI K ÖZEL MEKAN Ġ LĠ ġkġ SĠ NDE GEÇĠ ġ BÖLGELERĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancı sı V. Sir men PERĠ NÇEK ( ) Tezi n Enstit üye Veril diği Tari h : 5 Mayı s 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h: 30 Mayı s 2003 Tez Danı Ģ manı : Pr of. Dr. Mi ne Ġ NCEOĞLU Di ğer Jüri Üyel eri Pr of. Dr. Ahmet Cengi z YI LDI ZCI (Ġ. T. Ü) Doç. Dr. Türkan ULUSU URAZ (Ġ. T. Ü) MAYI S

3

4 ÖNSÖZ Li sans ve yüksek li sans eğiti ml eri m boyunca kent sel t asarı m ve mi mari t asarı m di si pli nl eri ar ası nda yaptı ğı m i ncel emel er ve çalıģmal ar, beni f arklı öl çekl eri n ve f arklı mekanl arı n ar asındaki ili Ģkil eri n yaģadı ğı mı z kentl er üzeri ndeki et kil eri ni düģün meye yöneltti. Bu ili Ģkil er si st emi i çi nde en öne mli kavr aml ar dan bi ri ol an geçi Ģ mekanl arı il e il gili bir ar aģtır ma ve değerl endir me yapma ma zemi n hazırl adı. Yüksek li sans eğiti mi m ve t ez çalı Ģ ma m boyunca engi n bil gil eri nden f aydal andı ğı m, yakı n il gi si ni, her t ürl ü yar dı m ve dest eği ni gör düğü m değerli danı Ģ manı m Pr of. Dr. Mi ne Ġ NCEOĞL U na sonsuz t eģekkürl eri mi sunmak i st eri m. Bu çalı Ģma ma değerli fi kirl eri yl e öne mli kat kıları ol an Pr of. Dr. Ah met Cengi z YI LDI ZCI, Doç. Dr. Türkan ULUSU URAZ ve Dr. Deni z ASLAN a t eģekkürl eri mi sunarı m. Ġl gi ve dest ekl eri ni gör düğü m ar kadaģl arı ma ve t üm hayatı m boyunca ol duğu gi bi bu çalı Ģma m sür esi nce de maddi ve manevi destekl eri ni esirgemeyer ek her za man yanı mda ol an anne m Gönül PERĠ NÇEK, baba m Mukan PERĠ NÇEK, kar deģi m Gör ken PERĠ NÇEK ve t üm ail eme sonsuz t eģekkür ederi m. Mayı s 2003 V. Sir men PERĠ NÇEK ii

5 İ Çİ NDEKİ LER ÖNSÖZ İ Çİ NDEKİ LER ŞEKİ L Lİ STESİ ÖZET SUMMARY II III V VIII X 1. Gİ Rİ Ş Konunun Öne mi Çalı şmanı n Amacı ve Kapsa mı 1 2. KAMUSAL MEKANLAR VE KAMUSAL YAŞAM Ka musal Mekan Tanı mı ve Özelli kl eri Ka musal Mekanı n Tari hsel Geli Ģi mi Ka musal Yaşa m Tanı mı ve Öne mi Ka musal YaĢamı n Bi çi ml eni Ģi ndeki Güçl er Ka muya Açı k Özel Mekanl ar Özel Mekan Kavr amı Ka musal ve Özel Ar ası ndaki Ayrı m Teknol oji ni n Et ki si Fi zi ksel Yapı Topl um Yapı sı Politi k ve Ekono mi k Si ste m Sı nırl ar Ka muya Açı k Özel Mekanl ar MEKANSAL İ Lİ ŞKİ LER VE GEÇİ Ş MEKANLARI Mekansal İli şkil er Kent sel Dı Ģ Mekan ve Bi na Ġli Ģki si Ġç Dı Ģ Mekan Ġli Ģki si Ka musal - Kamuya Açı k Özel Mekan Ġli Ģki si Geçi ş Mekanl arı Mekansal Hi yer arģi Ġçi nde Geçi Ģ Böl gel eri ni n Yeri Mekansal Özelli kl eri EĢi k Saçak Gi ri Ģ Ar kad Pasaj Atri um ĠĢl evsel Özelli kl eri GEÇİ Ş MEKANLARI NI N TASARI MI NI ETKİ LEYEN BOYUTLAR VE ORTAM Geçi ş Mekanı nı n Yaşamsal Boyut u Geçi ş Mekanı nı n Duyumsal Boyut u 84 iii

6 4. 3. Geçi ş Mekanı nı n Fi zi ksel Boyut u Sür eklili k Kapalılık Esnekli k Öl çek ve Or an Denge Fi zi ksel Çevr e Kontr ol ü Geçi ş Mekanı nı n Yasal Boyut u Kontr ol Et ki nli k Al anı Mül ki yet Yasal Düzenl emel er Geçi ş Mekanı nı n Çevre Düzenl e me Boyut u Geçi ş Mekanl arı nı n Tasarı mı ndaki Et kenl eri n Ol uşt ur duğu Ort am, Mili eu SONUÇ 118 KAYNAKLAR 121 ÖZ GEÇMİ Ş 126 iv

7 ŞEKİ L Lİ STESİ Sayf a No: ġekil Ġspanyol mer di venl eri, Pi azza di Spagna, Ro ma ( Ki Ģi sel ArĢi v)... 7 ġekil Bugün Agor a dan Akr opoli s e doğr u bakıģ, Ati na ( Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Roma For umu nun bugünkü dur umu, Ro ma ( Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil San Mar co Meydanı nda kamusal yaģam, Venedi k ( Carr ve di ğ., 1992) 9 ġekil I DS Cent er daki Cryst al Court, Mi nneapoli s ( Kost of, 1992) ġekil Ol d Town meydanı ndaki kutl amal ar, Prag ( Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Kamusal Mekan Tanı ml ayan Bi r Çer çeve ( Zuki n, 1995) ġekil Manhatt an da bi r i Ģ mer kezi il e ana meydanı bağl ayan pl aza, New Yor k ( Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Haarl emmer Houtt ui nen Konutl arı, Amst er dam, Her man Hert zberger ( Berri zbeiti a ve Poll ak, 1999) ġekil St. Enoch Centr e, GMW Eki bi, Gl asgow, Ġ skoçya ( Br own ve di ğ., 1999) ġekil AlıĢveri Ģ merkezi ni n ort ası ndaki Town Squar e, Runcor n New Town, Ġ ngilt er e ( Kost of, 1992) ġekil Pl ace du Chat el et, Pari s ( Curr an, 1983) ġekil Mekansal Or gani zasyonl ar ( Chi ng, 1979) ġekil Peckham Küt üphanesi, Peckham, Ġ ngilter e, Al sop ve St ör mer grubu ( Güzer, 2001) ġekil Fukuoka Bank Mai n Offi ce, Fukuoka, Ki sho Kur okawa ( Kur okawa, 1991) ġekil Kent sel dı Ģ mekan- bi na ili Ģki si nde ort aya çı kan geçi Ģ mekanı ( Curr an, 1983) ġekil Vill a Dall Ava, St. Cl oud, Fr ansa, Re mkool haas ( Berri zbeiti a ve Poll ak, 1999) ġekil Pri ce O Reill y House, Si dney, Engel en Moor e, ( Sl essor, 2002) ġekil Ġç-dı Ģ ili Ģki si nde geçi Ģ mekanı nı n ol uģumu ( Nor ber g Schul z, 1971) ġekil Ġç mekan- dı Ģ mekan hi yer arģi si ( Ashi har a, 1970) ġekil Küp i çi nde çift-yönl ü ayna sili ndir, Di a Cent er ı n çatı düzenl emesi, New Yor k, Bar atl oo- Bal ch ( Berri zbeiti a ve Poll ak, 1999) ġekil Newman ı n ka musal -özel mekan ili Ģkisi ni t anı ml ayan üç t emel hi pot ezi (Lang, 1987) ġekil Mar di n ( Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Musee d Or say, Pari s ( Saxon, 1994) ġekil Osaka Ul usl arar ası Kongr e Mer kezi, Osaka, Ki sho Kur okawa ( Kur okawa, 2002) ġekil Bal eari c Teknol oji Mer kezi, Mall orca, Al bert o Ca mpo Baeza ( Sl essor, 2002) ġekil Louvr e Müzesi Gi ri Ģi ( Curti s, 1994) ve Atri umu, Pari s ( Saxon, 1994).. 54 ġekil Honkpuku- Ji Su Tapı nağı, Awaji- Shi ma, Tadao Ando ( Sl essor, 2002). 54 ġekil Amst er dam Okul u giri Ģ kapıl arı, Amst erdam( Habr aken, 1998) ġekil Japonya da bir t apı nak giri Ģi ( Ki Ģi sel ArĢi v) v

8 ġekil Laguna West konut böl gesi, Sacr ament o Count y, Calif or ni a, ( Kat z, 1994) ġekil Loyol a Hukuk Okul u, Donovan Hall kolonadlı eģi ği, Los Angel es, Fr ank O. Gehr y ( Berri zbeiti a &Poll ak, 1999) ġekil Ki mbell Sanat Müzesi, batı giri Ģi ndeki eģi k mekanı, Texas, Loui s Kahn ( Berri zbeiti a & Poll ak, 1999) ġekil Carr e d Art, ÇağdaĢ Sanat Müzesi, Nor man Fost er, Ni mes, Fr ansa ( Pr of. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u ArĢi vi) ġekil Pl aça del s Pai sos Cat al ans, Bar sel ona ( Kost of, 1992) ġekil La Gr ande Arche, Pari s ( Asensi o, 2000) ġekil Kumano- Kodo Sanat Müzesi (sol), Nakahechi, Kazuyo Seji ma ve Ar aba Showr oomu (sağ), Hambur g, Hadi Teher ani ( Sl essor, 2002) ġekil Mont pelli er kent kit aplı ğı, Chemet ov ( Prof. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u ArĢi vi).. 61 ġekil Cit e I nt er national e, giri Ģt e baģl ayı p i çeri ye uzayar ak bi nal arı birl eģtiren saçak, Renzo Pi ano ( Pr of. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u Ar Ģivi) ġekil Vill a Savoye, Le Cor busi er ( Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Pembr okeshi re da t atil evi, Fut ur e Syste ms ( Sl essor, 2002) ġekil Sur ennes de bi r ev, Jacques Moussafir ( Sl essor, 2002) ġekil Hi roshi ma ÇağdaĢ Sanatl ar Müzesi, Kisho Kur ukawa ( Kur okawa, 1991) ġekil Arkadı n mekansal kar maģası nı ve sür eklili ği ni göst er en bir eski z ( Curr an, 1983) ġekil Mont pelli er Adli ye Bi nası, Ber nar d Kohn ( Pr of. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u ArĢi vi) ġekil St. Pi etro Meydan ı ndaki Arkad, Roma ( Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Ber n deki (sol) ( Curr an, 1983) ve Bol ogna daki (sağ) arkad ör nekl eri ( Habr aken, 1998) ġekil All ent own, Pensil vanya da cam arkad (sol ) ve I nner Habor (sağ), Balti mor e da mekan böl ücü el eman ol ar ak arkad (Curr an, 1983) ġekil Royal Oper a, London (sol) ve Passage Pommer aye, Pari s (sağ) ( Gei st, 1985) ġekil St at e Department St or e (sol), Moskova ( Kl oos, 1993) ve Leeds (sağ) ( Pr of. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u Ar Ģi vi) ġekil Wi nt er gar den (sol), Worl d Fi nanci al Cent er, New Yor k ve Osaka Busi ness Par k daki Twi n 21 bi nası ser gi hol ü, Ni hon Sekkei, Osaka ( Saxon, 1994) ġekil Di sneyl and Tokyo Hot el l obi si, Ni hon Sekkei, Tokyo ( Saxon, 1994).. 73 ġekil Pr udenti al AlıĢveri Ģ Mer kezi, Bost on (Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Port eki z Pavyonu, Al var o Si za, Li zbon ( Asensi o, 2000) ġekil Soli d Squar e, ofi s bl okl arı nı n di nl enme mekanı ol ar ak düzenl enen giri Ģ l obi si, Ni kken Sekkei, Kanagawa, Japonya ( Asensi o, 2000) ġekil Guggenhei mmuseu m, Fr ank Gehr y, Bil bao ( Sl essor, 2002) ġekil ÇağdaĢ Sanat Müzesi, Oscar Ni emeyer, Ri o de Janeri o ( Sl essor, 2002) 81 ġekil Br oadfi el d House Ca m Müzesi, Desi gn Ant enna, Ki ngswi nf or d, Ġngilt er e ( Sl essor, 2002) ġekil Sanayi ve Bilim Müzesi, Par k de La Vill ett e, Pari s ( Fai nsil ber, 1992).. 89 ġekil Mahkeme bi nası giri Ģi, Jean Nouvel, Nant es, Fr ansa ( Sl essor, 2002).. 92 ġekil St op Li ne eğl ence mer kezi, St udi o Archea, Ber gamo, Ġt al ya ( Asensi o, 2000) ġekil Br egenz Sanat Müzesi, Pet er Zumt hor, Br egenz, Avust urya ( Ki Ģisel ArĢi v) vi

9 ġekil The Sol ar Offi ce ön giri Ģi (sol), St udi o E. Archit ect s, Duxf or d I nt ernati onal Busi ness Par k, Ġ ngilt er e ve Sant a Moni ca Kili sesi (sağ), Al zar o Si za, Mar co de Canavezes, Port eki z ( Sl essor, 2002) ġekil ÇağdaĢ Sanat Müzesi, St even Holl, Hel si nki ( Sl essor, 2002) ġekil Gel eneksel bir Japon mi mari si giri Ģ mekanı ( Sl essor, 2002) ġekil Br oadway i n mevcut zoni ng kur all arı yla düzenl enmi Ģ dur umunun( sol) ve yeni öneril ecek kur all arı na gör e al abil eceği dur umun( sağ) karģıl aģtırıl ması, Ri vi er a Beach ( Kat z, 1994) ġekil Milli Reasür ans Ko mpl eksi, Sevi nç Hadi ve ġandor Hadi, Ġst anbul ( Kort an, 1999) ġekil Rockef ell er Plaza, New Yor k Cit y ( Ashi har a, 1970) ġekil Apex Pl aza atri umu (sol), Pr udenti al archit ect s ve Ġ skandi nav Havayoll arı (sağ), Neil s Tor p, St ockhol m( Saxon, 1994) ġekil Kaji ma I nt elligent bi nası, Akasaka, Tokyo ( Saxon, 1994) ġekil Mekan böl ücü el eman ol ar ak yeģil ( Curr an, 1983) ġekil Cha mps El ysees yeni düzenl emesi, Ber nar d Huet, Pari s ( Asensi o, 2000) ġekil Bir bi nanı n geri çekil mesi yl e ol uģan meydan (sol), New Yor k ve Tr af al gar Meydanı (sağ), Londr a (Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Puert a de At ocha, bot ani k bahçesi ol arak düzenl enen tren i st asyonu, Madri d ( Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Pi azza del Campo nun Pali o yarı Ģl arı sırası nda ve nor mal bir gündeki dur umu, Si ena ( Ki Ģi sel ArĢi v) ġekil Osaka Milli Etnogr af ya Müzesi, Ki sho Kur okawa, Osaka ( Kur okawa, 1991) ġekil Jacob Javit s Pl aza, Mart ha Schwart z, New Yor k ( Berri zbeiti a & Poll ak, 1999) vii

10 KAMUSAL ALAN KAMUYA AÇI K ÖZEL MEKAN İ Lİ ŞKİ Sİ NDE GEÇİ Ş BÖLGELERİ ÖZET Bu t ezde, kamusal mekanl ar il e kamuya açı k özel mekanl arı n ili Ģki si nde ara mekan ol ar ak ort aya çı kan geçi Ģ mekanl arı nı n kent bütünü i çi ndeki yeri i ncel en mekt edir. Kent büt ününü ol uģt ur an kent sel dı Ģ mekanl ar ve bi na ar ayüzünde ol uģan ka musal nit eli kt eki geçi Ģ mekanı el e alı nmı Ģtır. Geçi Ģ mekanı kavr amı nı bi na ve kent sel dı Ģ mekan, ka musal ve ka muya açı k özel mekan, i ç ve dı Ģ mekan ar ası ndaki et kil eģi ml er sonucunda meydana gel mekt edir. Bu mekanl arı n t asarı mı nda t opl umsal yaģamı n sağl anması i çi n di kkat edil mesi ger eken et kenl er değerl endi ril mi Ģtir. Bunun i çi n geçi Ģ mekanı kavramı çağdaģ mi mari ve kent sel t asarı m ör nekl eri il e irdel enmi Ģtir. Ka musal mekanl ar ve ka musal yaģa mı n i ncel endi ği i ki nci böl ümde ka musal mekanl arı n i nsan yaģamı ndaki öne mi vur gul anmı Ģtır. Kenti n ort ak mekanl arı ol an kamusal mekanl ar ve bi reysel hayatı yansıt an özel mekanl ar t anı ml anmı Ģ ve özelli kl eri irdel enmi Ģtir. Ka muya açı k özel mekanl arı n ort aya çı kı Ģı nı değerl endi r mek i çi n kamusal mekanl arı n t ari hsel sür eç i çi nde gel i Ģi mi ni ve geç mi Ģt en bugüne kadar t opl um yaģa mı ndaki yeri ni anl amak öne mli dir. Ka muya açı k özel mekanl arı t anı ml arken ka musal ve özel mekan ya da yaģa m ar ası ndaki ayrı ml ar, sı nırl ar ve ili Ģkil er el e alı nmı Ģtır. Üçüncü böl ümde geçi Ģ mekanl arı nı n kent i çi ndeki öne mi, mekansal ve i Ģl evsel özelli kl eri t anı ml anmaya çalı Ģıl mı Ģtır. Bi na ve kent sel dı Ģ mekan, i ç ve dıģ mekan, kamusal ve ka muya açı k özel mekan ar ası ndaki ili Ģkil er geçi Ģ mekanı nı n ol uģumunda ve bu mekanı n kent sel yaģama dahil ol ması nda et kili dirl er. Far klı al anl ar ar ası nda mekansal hi yer arģi yi sağl ayan geçi Ģ mekanl arı f arklı mekanl arı n he m ayrı mı nı he m de bağl anması nı sağl arl ar. Geçi Ģ mekanl arı nı n mekansal ti pl eri eģi kl er, saçakl ar, giri Ģl er, arkadl ar, pasajl ar ve atri uml ar ol ar ak el e alı nmı Ģtır. Bu geçi Ģ mekanl arı kenti n mekansal büt ünl üğünün sağl anması na yar dı m ederler. Ġ nsanl arı n yaģa ml arı nı sür dür mel eri i çi n i yi ort amı n yar atıl ması nda büt ün kent sel mekanl ar gi bi geçi Ģ mekanl arı nı n da t asarı mı et kili ol makt adır. Geçi Ģ mekanl arı nı n viii

11 t asarı mı nı et kil eyen yaģamsal, duyu msal, fi ziksel, yasal ve çevr e düzenl eme boyutl arı dör düncü böl ümde t artıģıl mı Ģtır. YaĢa msal boyut, i nsanl arı n bi r al anda yaģaml arını sür dür ebil mesi i çi n ger ekli ol an sağlı k koģull arı nı, bir yeri n yaģanabilir ol ması i çi n ger eki ol an eri Ģilebilirli ği ve i nsanl arı n sosyal ili Ģkil erini kapsamakt adır. Duyumsal boyutt a, mekanı t anı ml amaya yar dı m eden bi çi msel unsurl ar ol an ki mli k ve str ükt ür, mekansal ol mayan bil eģenl er ol an uyu m, Ģeff aflık ve okunabilirli k ve geçi Ģ mekanı nı n anl amsal ve se mboli k özelli kl eri el e alı nmı Ģtır. Sür eklili k, kapalılık, esnekli k, öl çek ve or an ve fi ziksel çevr e kontr ol ü fi zi ksel boyutt a tespit edil en özelli kl er dir. Bi r mekanı n he m t asarımı he m de kull anı mı açı sı ndan büyük et ki ye sahi p ol an o mekanı n ki mi n kontrol ünde ve mül ki yeti nde ol duğu gi bi yasal özelli kl er değerl endi ril mi Ģtir. Son ol arak geçi Ģ mekanı nı n he m fi zi ksel he m anl amsal özelli kl erini et kil eyen düzenl emede kull anıl an peyzaj el emanl arı i ncel en mi Ģtir. Ġ yi bir ort am yarat mak i çi n bu boyutl arı n bi r ar ada göz önüne alı nması ve tasarı ml arı n buna bağlı olar ak yapıl ması ger ekli dir. Sonuç ol ar ak, i nsan yaģa mı nda büyük yer t ut an meydanl ar, sokakl ar gi bi kamusal mekanl arı n canlı kal abilmesi i çi n, bunl arl a ili Ģkili ka muya açı k özel mekanl arı n canlı ol ması ger ek mekt edir. Bur ada öne mli r ol e sahi p ol an geçi Ģ mekanı nı n kent sel büt ünl üğün sağl anması ve i nsan hayatı nda anl aml ı bi r yer e sahi p ol ması i çi n t asarl anması nı n önemi vur gul anmakt adır. ix

12 THE PUBLI C DOMAI N AND THE PRI VATELY OWNED PUBLI C SPACE RELATI ONSHI P AND TRANSI TI ON ZONES SUMMARY By t hi s t hesi s, transition zones ar e exa mi ned i n t he ur ban cont ext, as an i nt er medi at e space i n t he i nt errel ati onshi p bet ween publi c and pri vatel y owned publi c space. Ur ban out door space f or mi ng t he ur ban cont ext and publi c t ype transiti on zones r el at ed t o t he i nt erf ace of t he built f or m ar e st udi ed. The concept of t he tr ansiti on zone i s creat ed by t he i nt er acti ons bet ween t he built f orm and t he out door ur ban space; publi c space and pri vat ely owned publi c space; and i ndoor and out door space. Fact ors maki ng t he publi c l ife mor e eff ecti ve ar e eval uat ed, duri ng t he desi gn pr ocess of such spaces. I n or der t o achi eve t hi s goal, the concept of tr ansiti on zone i s anal yzed wi t h sever al exampl es fr om cont empor ary archit ect ur e and ur ban desi gn. I n t he second chapt er wher e publi c space and publi c lif e ar e st udi ed, t he i mport ance of publi c space i n hu man lif e i s e mphasi zed. Privat e spaces r efl ecti ng pri vat e lif e and publi c spaces as co mmon ur ban spaces are defi ned and t hei r charact eri sti cs ar e anal yzed. It i s i mport ant t o under st and t he devel opment of t he publi c space t hr oughout hi st ory and t he r ol e of t he publi c space i n co mmunal lif e from t he past t o t he pr esent i n or der t o eval uat e t he e mer gence of pri vat el y owned publi c space. The diff er ences, boundari es, and r el ati ons bet ween publi c and pri vat e space or publi c and pri vat e lif e have been consi der ed when defi ning pri vat el y owned public space. The t hird chapt er att empt s t o defi ne t he i mportance of transiti on zones i n t he cit y and t heir spati al and f uncti onal f eat ur es. The r el ati onshi p bet ween t he built f or m and ur ban out door space; i ndoor and out door space; and publi c space and pri vat el y owned publi c space i s i nfl uenti al on t he e mer gence of t he tr ansiti on zone and i t s i ncl usi on i n ur ban lif e. Tr ansiti on zones t hat make spati al hi er archy possi bl e bet ween diff er ent do mai ns al so pr ovi de separ ation and connecti on bet ween t hese ar eas. The t ypes of transiti on zones ar e defined as t hr eshol ds, eaves, gat es, ar cades, passages, and atri a. These tr ansiti on zones hel p i n pr ovi di ng t he spati al i nt egrity of t he city. As well as all ur ban spaces, t he desi gn of t he transiti on zone aff ect s t he cr eati on of a good setti ng f or peopl e t o li ve i n. The vi t al, sensual, physi cal, l egal and x

13 envi ronment al di mensi ons aff ecti ng t he desi gn of tr ansiti on zone ar e di scussed i n t he f ourt h chapt er. The vit al di mensi on i ncludes t he healt h conditi ons needed f or peopl e t o conti nue li vi ng i n a gi ven ar ea; t he accessi bility r equi red t o make a pl ace t o be li vabl e, and t he soci al r el ati onshi ps of t he peopl e. The sensual di mensi on cont ai ns t he el ement s of i dentity and str uct ur e hel pi ng defi ne t he space, non- spati al component s such as compati bility, transpar ency and l egi bility, and t he se manti c and sy mboli c char act eri sti cs of t he transiti on zone. Conti nuity, encl osur e, fl exi bility, scal e and pr oporti on, and physi cal envi ronment contr ol ar e subtitl es t hat bel ong t o t he physi cal di mensi on. Legal di mensi ons wi t h a bi g i mpact on t he desi gn and t he use of a space such as contr ol and owner shi p ri ght s ar e st udi ed. The l andscape el ements used i n or gani zi ng whi ch aff ect s bot h t he physi cal and t he se manti c f eat ur es of t he tr ansiti on zone ar e exa mi ned. I n or der t o pr ovi de a good mi li eu, it i s i mport ant that t hese di mensi ons ar e consi dered as a whol e and t he desi gns ar e made accor di ngl y. I n concl usi on, i n or der to keep publi c spaces ( such as squar es and str eet s havi ng an i mport ant r ol e i n publ i c lif e) ali ve, pri vat el y owned publi c ones t hat ar e li nked t o t hese publi c spaces must be kept ali ve as well. Fi nall y, t he i mport ance of desi gni ng t he tr ansiti on space, t o ensur e it s ur ban i nt egrity and t o cr eat e a meani ngful pl ace i n hu man lif e, i s emphasi zed. xi

14 1. Gİ Rİ Ş Konunun Öne mi Kent sel mekan- bi na- peyzaj et kil eģi mi bi r döngü Ģekli nde geli Ģi mi ni sür dürer ek f arklı mekansal or gani zasyonl arı n ort aya çı k mal arı na neden ol muģt ur. Bi nal arı n ve bi nal ar ar ası nda kal an kent sel mekanl arı n t asarı mı nda kull anıl an peyzaj, mekanl arı n büt ünl eģ mesi veya ayrı mı nda i Ģl evsel, anl amsal ve mekansal açı dan belirleyi ci yöne sahi ptir. Kent dokusunun bi çi ml eni Ģi nde doğal peyzajı n yönl endi ri ci et ki si göz ar dı edil emeyeceği gi bi, bi nal ar da kent sel mekanl arı n t anı ml anması nda büyük r ol oynarl ar. Ġ nsan i se bi na i çl eri nden, kent sel mekanl ar a kadar i çi nde yaģadı ğı çevr eden et kil enir ve aynı za manda bu çevr eye ki mli k de kazandırır. Ġ nsanı n yaģa mı nı sür düğü mekanl arı n, bu et kil eģi mi n bi r par çası ol ar ak ol uģtuğu söyl enebilir. Ġ nsan yaģamı nda, zamanı n büyük bi r kı s mı nı n geçti ği evl er ( özel mekan) kadar, di ğerl eri yl e payl aģıl an ort ak yaģa mı n ze mi ni ol an meydanl ar ve sokakl ar ( kamusal mekan) ve alı Ģveri Ģ mer kezl eri, müzel er ve ofi s bi nal arı (kamuya açı k özel mekan) öne mli r ol e sahi ptirl er. Bu mekanl arı n et kil eģi ml eri sonucu meydana gel en ili Ģkil er si st emi ni n bi çi ml endi rdi ği kent deği Ģi ml er e açı ktır. Deği Ģ meyen ve deği Ģ meyecek ol an konu i se bu mekanl arı n her zaman i nsan ger eksi ni ml eri ne ve t al epl eri ne cevap ver mek zor unda ol ması dır. Böyl e bi r kent si st emi i çi nde i nsanı n yaģa mı nı sür dür düğü kamusal, kamuya açı k özel ve özel mekan ili Ģki si nde di kkat edil mesi gereken di ğer bi r konu da, bu büt ünün bi r parçası ol ar ak geçi Ģ mekanl arı nı n t aģı dı ğı öne mdi r Çalı şmanı n Amacı ve Kapsa mı Tari hsel sür eç i çi nde, kent sel mekan ve bi na ol gul arı her za man bi rbirl eri nden et kil enmi Ģl er ve f arklı çevr el er ol uģt ur muģl ar dır. Kentl eģ me sür eci nde kent sel mekan, deği Ģi ml er sonucunda yeni gör ünüml er al abil mekt edir. Bu deği Ģi ml er sosyal, ekono mi k ve i dari yapıl ar a, mekansal ve fi zi ksel özelli kl er e ve mekanı n kull anı cıl arı nı n yaģam t ar zı ve ger eksi ni ml eri ne gör e Ģekill enmekt edir. 20. yüzyıl kentl eģ mesi ndeki deği Ģim, ka musal dı Ģ mekanl arı n kaybı ve ka musal yaģa mı n i ç 1

15 mekanl ar a kay ması il e geli Ģen ka muya açı k özel mekanl arı n ol uģumu Ģekli nde ger çekl eģ mi Ģtir. Ka musal yaģam i çi n kent sel dı Ģ mekan ve onu t anı ml ayan bi nal arı n ol uģt ur duğu kent büt ününün bi çi ml eni Ģi nde duyarlı uygul a mal ar yapıl ması ger ekli dir. Kent büt ününün büyük bi r kı smı nı ol uģt ur an, ort ak yaģamı n geçti ği kamusal mekanl arı n t anı ml anabilir ve yaģanabilir ol ması nda bu mekanl arı n özel mekanl arl a ili Ģkil eri ni n kur ul ması et ki n r ol oynar. Bu nokt ada geçi Ģ mekanl arı nı n varlı ğı öne m kazanır. Geçi Ģ mekanl arı bir duvar veya yüzey ya da sadece geçi Ģ i çi n kull anıl an bi r al an ol abil eceği gi bi kamusal yaģa mı n bi r par çası ol an anl aml ı bir yer de ol abilir. Bu çalı Ģmada özelli kl e kent sel dı Ģ mekan ve mi mari iç mekan ar ası ndaki ili Ģkiler sonucu bi çi ml enen ka musal nit eli ğe sahi p geçi Ģ mekanl arı üzeri nde dur ul acaktır. Mekansal ili Ģkil eri ni n yanı sıra geçi Ģ mekanl arı nı n kavr amsal ol ar ak da i r del enmesi i çi n yapıl an literat ür çalı Ģması, i yi nitel enmi Ģ çağdaģ mekanl ardaki ör nekl eri n gözl eml en mesi ve i ncel enmesi il e dest ekl enmi Ģtir. Geçi Ģ mekanı, kent sel dıģ mekan ve yüzeyl eri ni t anı ml ayan bi na ar ası nda ar acılık eder. Ka musal dı Ģ mekan ve özel i ç mekan ar ası nda i Ģl evsel ve gör sel bağl antıl ar sağl ar. Bu al anl ar ar asındaki bağl antıl ar, kent sel kamusal mekanı n kull anı mı ve anl amı i çi n öne mli dir. Bu nedenl e mekansal ili Ģkil er i çi nde geçi Ģ mekanı nı n yeri ve özelli kl eri değerl endi ril meli dir. Özel mekanl ar a kayan ka musal kull anıml arı n kent yaģamı i çi nde öne mi artmakt adır. Bunun bi r sonucu ol ar ak da geçi Ģ mekanl arı daha özenl e bi çi ml enmekt edir. Geçi Ģ mekanl arı nı n t asarı mı nı n kent büt ünü i çi nde uyu ml u, anl aml ı ve i nsanl arı n kull anı mı t eģvi k edecek Ģekil de yapıl ması kent yaģamı nı payl aģan i nsanl arı n mutlul uğu i çi n önemt aģı maktadır. 2

16 2. KAMUSAL MEKANLAR VE KAMUSAL YAŞAM YeĢil al anl arı, meydanl arı, sokakl arı ve bi nal arı yla kenti n bi r büt ün ol ar ak bi r ar ada al gıl anması nı sağl ayan kent sel mekanl ar, özel mekanl ar ve ka musal mekanl ar ol ar ak anali z edil ebilir. Ka musal ve özel mekanl arı n i Ģl evsel açı dan ve kull anı ma bağlı ol ar ak bi rbirl eri ne gi ri Ģi ml eri söz konusu ol abil mekt edir. Bu Ģekil de ol uģan ar a böl gel er aynı za manda geçi Ģ mekanı ol ar ak kabul edil ebil ecek ol an yarı özel ve yarı kamusal mekanl arı meydana getir mekt edir Ka musal Mekan Ka musal mekanl ar kentin ort ak mekanl arı ol ar ak, her döne mde, t opl umun yoğun kull anı mı yl a öne m kazan mı Ģl ar ve sundukl arı kült ür el, ti cari ve i dari ol anakl arl a kentl eri n pr estij al anl arı ol muģl ar dır. Ka musal mekanl arı n, bazıl arı özel ol ar ak pl anl anmadan bi çi ml enirken di ğerl eri pl anl anar ak düzenl enmi Ģl erdir. Özel ol ar ak pl anl an madan ol uģan ka musal mekanl ar, belirli bir amaç i çi n düzenl eme yapıl madan, sadece kull anı mı nl arı n t ekr arlan ması yl a ya da bi r f aali yet i çi n topl anan i nsanl ar t ar afı ndan meydana gelirl er. Pl anl anmı Ģ kamusal mekanl ar i se Ģehi r pl ancıl arı, mi marl ar ve peyzaj mi marl arı t ar afı ndan düzenl enmekt edirl er. Deği Ģi k t emell er e dayanmı Ģ ol mal arı na r ağmen i Ģl evl eri bi rbirl eri ne benzeyebil mekt edir. Ġ ki si ni n de ol uģumunda her zaman belli bi r der ecede pl ansı zlık ya da pl anlılık bul unmakt adır Tanı mı ve Özelli kl eri Ka mu bi r büt ün ol ar ak, i nsanl ar a ait ol andır. Topl umu veya hal kı et kil er ve il gil endirir. Tü m i nsanl ara açı ktır ve onl ar t ar afı ndan kull anılır. Ayrı ca kamu, yer el ve mer kezi yöneti mi il gil endirir ve onl ar t ar afı ndan öngör ül ür. Kamu t eri mi nin bi r çok anl amda özel i n karģıtı ol duğu söyl enebilir. Kamu nun, bi r biri yl e ili Ģkili a ma özdeģ ol mayan f eno men i ki anl amı var dır: il k ol ar ak ka muda ol an her Ģey her kes t ar afı ndan gör ül ebilir ve duyul abilir ve ol abil di ği nce açı klı ğa sahi ptir. Ġ ki nci ol ar ak, kamu keli mesi, Ģi mdi ye kadar hepi mi z i çi n ort ak ol an ve özel mül ki yetti mi zi n i çi ndeki yer den ayırt edil mi Ģ bir dünya anl amı na gelir ( Ar endt, 1987, s: 5). Ka musal mekanda denet i m yasal yaptırı ml arl a sağl anır ve sor uml ul uk kamuya aittir. Ka musal mekanl arı n, bir ki Ģi ni n evi ya da i Ģyeri ni n t ersi ne, her kese ai t ol manı n 3

17 eģsi z özelli ği ne sahi p ol duğunu vur gul ayan Dij kstra, kamusal mekanı ki Ģi ni n yabancıl arl a, yani baģkal arı yl a yüzyüze gel di ği mekan ol ar ak t anı ml amakt adır. Ka musal mekandaki günl ük eyl eml er or ayı kamusal yapan Ģeydi r. Farklı gr upl ar ar ası nda bağ kur an ka musal mekanl ar eģsi z bi r deneyi m sunarl ar. Ger çek ka musal mekanl ar de mokr asi i çi n ger ekli dir ve daha hoģgörül ü t opl uml ar yar at abilirler. Ayrı ca Dij kstra, kamusal al anı n ka musal mekanl a aynı Ģey ol madı ğı nı, kamusal al anı n mekansal ol mayan özelli kl er den de bahsedebi l eceği ni belirt mekt edir. Ka musal mekanl ar, kamusalı n mekansal yönü ol ar ak gör ül ebilir, kamusal al an aynı za manda bi r meydan ya da sokakda yer al abil en sansürl en me mi Ģ bi r t artıģma, bi r gazet e ya da i nt er nett eki konul ar gi bi mekansal ol mayan yönl er e sahi ptir. Lofl and i se, kent sel kamusal mekan ve ka musal al an t eri ml eri ni eģanl aml ı ol ar ak kull anmı Ģtır. Ka musal al an, kent i çi nde bi rbiri ne yabancı i nsanl arı n yaģadı ğı mekanl ar dan meydana gel mekt edir. Hannah Ar endt(1958) kamusal al anı n üç krit eri ni değerl endi rir; 1. her kes t ar afı ndan eri Ģil ebilir olmal ı 2. her kes t ar afı ndan kull anıl abil meli 3. bi r nesil den daha uzun dayanmal ı ( Dij kstra, 2000, s: 6) Ka musal mekanl ar hal kın kull anı mı na açı k ol an kent sel açı k mekanl ar Ģekli nde ifade edil ebilir. Kent sel ort ak mekanl ar ol ar ak değerl endi ril en ka musal mekanl ar her zaman her kesi n f aydal anabil eceği al anl ar dır. Ka musal mekan hal kı n bi rar aya gel di ği yer dir. Ka musal mekanl arı n bakı mı i çi n ort aklaģa sor uml ul uk söz konusudur, sor uml ul uk kamuya aittir. Hert zber ger e gör e, kamusal mekanl ar a t opl umun sor uml ul uk hi ssedebil eceği Ģekil de bi çi m verilirse, her t opl umun üyesi ili Ģki kur abil eceği ve özdeģl eģebil eceği bu çevr eye katkı da bul unacaktır. Kamu mekanı t opl u yaģa mı n sür e gel en t üm et ki nli kl erini n her yaģ ve mesl ek gr ubunun yar arl anması na açı k, kent strükt ür ü i çi nde yer al an mekanl ar dır. Bu mekanda t üm i nsani eyl eml er (sosyal -kült ür el -ti cari-di ni-eğiti m- spor gi bi) yer alır (Çubuk, 1991, s: 16). Madani pour, ka musal mekanı büt ün i nsanl ara açı k ol an, ka musal bi r kur u m t ar afı ndan kontr ol edil en ve ka munun i st ekl eri doğr ult usunda i dar e edil en mekan ol ar ak t anı ml amakt adır. Büt ün i nsanl arı il gil endiren, onl ar a ait, onl ar a açık, açı kça var ol an ve yöneti m t ar afı ndan pl anl anmı Ģ bi r ka mu mekanı nı t anı ml arken sokağı ör nek ol ar ak göst er mekt edir. Ka musal mekan i st er nor mal günl ük hayatt a i st er bayr aml ar da ol sun t opl uml a il gili i Ģl evsel ve di ni f aali yetl eri n yeri ne getiril di ği ort ak bi r zemi n ol ar ak da kabul edil ebilir. Ka musal mekan t opl umsal yaģamı n gözl er önüne seril di ği bi r sahnedi r. Sokakl ar, meydanl ar ve par kl ar i nsan ili Ģkil eri ni n akı Ģı na bi çi m verir. Bu di nami k mekanl ar daha dur ağan mekanl ar ol an i Ģ hayat ı nı n ve ev 4

18 yaģamı nı n sür düğü özel mekanl arı n yanı nda ger ekli dir. Çünkü bu mekanl ar har eket, il eti Ģi m, eğl ence ve di nl en me i çi n ort ak bir zemi n ol uģt ur makt adırl ar. Kent sel ort ak al anl ar da, t opl u msal al an (publi c) ve kamusal al an (ci vi c) ayırı mı var dır. Mar k Lill a t opl umsal al anı, özel ger eksi ni ml eri mi z i çi n ort aklaģa kull andı ğı mı z al anl ar ol ar ak t anı ml arken; ka musal al anı, t opl umun bi r bi r eyi ol ar ak, ort ak a maca uygun davr anıl an al anl ar ol ar ak, t anı ml amakt adır (Ġ nankul, 1993, s: 33). Ka musal mekanı n t anı mı nı n, mekanda yer al an et ki nli kl eri n çeģitlili ği ne ve sosyal et kil eģi me bağlı ol duğu söyl enebilir. Ka musal mekanı n çeģitli et ki nli kl er i çi n düzenl enmi Ģ kenti n yaģam al anl arı yl a ili Ģki si, onun boyut undan ve bi çi mi nden daha öne mli ol abilir. Bi r kamusal yaģam mekanı nı n Ģehri n dokusu i çi nde bi r boģl uk ol duğundan söz eden Önür( 1994) ka musal mekanı Ģu özelli kl er e gör e değerl endi r mekt edir: 1. açı k ol ması(ul aģıl abilirli k) veya ort ak ol ar ak payl aģıl ması(kull anı m ve anl am ol ar ak) 2. bi rbiri ne yabancı i nsanl arı n bul unabil mel eri 3. kalı cılık 4. t opl umsal i nsan davr anı Ģl arı na yön ver mesi 5. bi reysel deneti mi n öt esi nde bul unması 6. i çi nde ol unan çevr eyi t anı mada öne mli rol oynaması 7. macer a kaynağı ve ort amı ol uģu 8. özel ve bireysel mekanl arl a ol an ili Ģkil eri yl e al gıl an ması 9. kull anı mti pol oji si bakı mı ndan çok çeģitlili k göst ermesi 10. koll ektif ol ar ak ol uģt ur ulmuģ ol ması ve koll ektif hatıral ar yaģat ması Kamusal mekanl ar, kült ür ümüzü, i nançl arı mı zı, ka musal değerl eri mi zi ve bi zi yansıtırlar. Ka musal mekan bi zi m kamusallık dedi ği mi z nit eli ği n ol uģt uğu ve if ade edil di ği ort ak ze mi ndi r. Ka musal çevr e ki Ģi sel davr anıģl arı, sosyal et ki nli kl eri ve bi zim çoğu za man çakı Ģan ka musal değerl eri mi zi yansıt an bir ayna gör evi gör ür ( Fr anci s, 1989, s: 149). Ka musal çevr el er özel çevr el er den daha f arklı bir kat agori dedi r. Brill, devl eti n kamusal çevr el er e hük meden özel kur all arı ol duğunu ve devl eti n, özel sekt ör ün bu kur all arı baģarılı bir Ģekilde yür üt mesi ni sağl ayabi l eceği ni vur gul amakt adır. Ka musal çevr e kavr amı nı n fi zi ksel yerl erl e birli kt e, 1- büt ün çevr el eri n i nsanl arı n sağlı k, güvenli k ve i yili ği ni kor uması nı, sı nırlı ve deği Ģi k ol anakl ar daki i nsanl arı da kapsaması nı, 2- kamunun büt ün çevr emi z hakkı ndaki kar arl ar da il gi bi çi ml eri ni, 3- nasıl ödeni rse ödensi n kamuya sağl anan hi z metl eri, i çer di ği ni belirt mekt edir. 5

19 Ka musal mekan, her ci ns, her mesl ek ve her yaģ gr ubundan i nsanl arı n yar arl anabil eceği kent i çi ndeki mekandır. Bazı dur uml ar da denetiml i ol ar ak kull anıl abil en bu mekanl arda t opl u yaģa mı n gerektirdi ği et ki nli kl er gör ül mekt edir. Ka mu mekanl arı t opl umun dol aģtı ğı, ger eksi ni ml eri ni kar Ģıl adı ğı, üzeri nde har eket etti ği yaya yoll arı ve geçit mekanl arı ndan, yoll arı n kesi Ģi m odakl arı ndan ve meydanl ar dan ol uģ makt adır. Bu al anl ar genel de açı k kent mekanl arı ol up, özel konu ml arı na gör e, yarı-açı k veya t ama men kapalı gör ünüml er al abil mekt edirl er. Ka musal mekanl ar, daha geni Ģ t anı mı yl a kent sokakl arı nı, meydanl arı, alıģveri Ģ mer kezl eri ni, kamusal bi nal arı, di nl enme ve spor al anl arı nı, par kl arı, milli par kl arı ve or manl arı kapsayan geni Ģ kapsaml ı bir yerl eģi mdi zi si dir. Kent mer kezl eri genelli kle büyük kamusal kent par kl arı nı n ol uģt ur ul ması i çi n sı nırlı al ana sahi ptirl er. Bu nedenl e, kamusal ve özel hi z metl eri n bi rbirl eri yl e bağl antılı kull anıl dı ğı, kamusal al anl ar ol uģt ur ul abilirl er. Al ı Ģveri Ģ ve di ğer özel faali yetl eri n yoğun ol ar ak yer al dı ğı ka musal bahçel er ve kent sel r ekr easyon i mkanl arı üst ü kapatıl mı Ģ sokakl ar da devam edebilirl er. Ġ klime bağlı ol ar ak, meydan ya da sokakl ar da güneģ al an böl üml er ya da göl ge al anl ar daha çok kull anılır ve bu al anl ar bu koģull ar a gör e düzenl enir. YaĢayanl arı n bi rbiri ni gör mesi ni ve duy ması nı engell eme mek i çi n trafi ğin yayal ar dan yet eri kadar uzak ol ması sağl anabilir. Ġyi bi r meydan sokak köģesi nde baģl ar. Eğer har eketli bi r köģeyse, kendi ni n bi r sosyal yaģamı var dır. Sokak, meydan ya da açı k mekanl arı n kesi Ģti ği al an baģarı ya da kayı p i çi n anaht ar dır. Geçi Ģ öyl e ol malıdır ki bi ri ni n baģl ayı p di ğeri ni n bitti ği ni söyl emek zor ol sun ( Whit e, 1987, s: 301). Ka musal mekanl ar, i nsanl arı n bi rey ya da gr up ol arak çeģitli et ki nli kl er i çin gitti kl eri, eri Ģil ebilirli ğe sahi p yerl erdir. Bi rçok bi çi mi ol an pl azal ar, alı Ģveri Ģ mer kezl eri ya da oyun al anl arı gi bi bütün ka musal mekanl arın i çi ndekil er benzer dir. Ka musal mekanl ar genelli kl e et ki nli kl eri dest ekl eyecek yaya yoll arı, ot ur ma el emenl arı, su gi bi fi zi ksel ve gör sel el emanl arı i çerirl er. Hal kı n eri Ģil ebilirli ği ne sahi p ol an ka musal mekanl arı n bazıl arı kamusal mül ki yet ve i dar e altı ndayken bazıl arı özel mül ki yett e a ma kamu kull anı mı nda ol abilirl er. 6

20 Şekil Ġspanyol mer di venl eri, Pi azza di Spagna, Ro ma ( Ki Ģi sel ArĢi v) Carr ve di ğ. kamusal mekanl arı n duyarlı, demokrati k ve anl aml ı ol ması ger ekti ği ne i nanmakt adırl ar. Duyarlı mekanl ar kull anı cıl arını n i hti yaçl arı na cevap ver ecek Ģekil de t asarl anmı Ģ ve kontr ol edil ebil en mekanl ar dır. Ġ nsanl arı n ka musal mekanl ar da gi der mek i st edi kdi kl eri ana i hti yaçl ar konf or, di nl enme, aktif ve pasif kaynaģ ma ve keģiftir. De mokr ati k mekanl ar kull anı cı gr upl arı nı n hakl arı nı kor ur. Bu mekanl ar büt ün gr upl ar a açı ktır ve har eket özgürl üğü sağl arl ar. Aynı zamanda kull anı cıl arın mekanı n bi r böl ümünü geçi ci ol ar ak sahi pl enebil mel eri ni sağl ar. Ġ nsanl ar a di ğer i nsanl arı n hakl arı yl a sı nırlı ol mak kaydı yl a bir güç hi ssi verirl er. Anl aml ı mekanl ar i se i nsanl arı n mekanl a ki Ģi sel hayatl arı ve dı Ģ dünya ar ası nda kuvvetli bağl antıl ar kur abil mesi ni sağl ar. Bu bağl antıl ar ki Ģi ni n kendi geç mi Ģ ve gel eceği ne, değer veril en bir gr uba, ki Ģi ni n kült ürüne hit ap edebilir Ka musal Mekanı n Tarihsel Geli şi mi Ġst er bi nal ar ar ası nda bır akıl mı Ģ boģl ukl ar, mabet veya sar ay önü t opl anma al anı, i st er yoll arı n kesi Ģ me yeri veya kavģakl ar Ģekli nde ort aya çı k mı Ģ ol sun kent sel açı k al an ve bunu kull anma düģüncesi yerl eģ mel er t ari hi kadar eski dir. Bu al anl ar a her zaman bi r veya bi rkaç f onksi yon yükl enmi Ģtir (Ġ nceoğl u ve di ğ., 1991, s: 28). Günü müzdeki kamusal mekanl ar a önceli k eden mekanl ar il k def a eski Yunan ve Ro ma kentl eri nde gör ülmüģt ür. Çok t anrılı di n ort amı nda t apı nakl arı n t opl andı ğı yer ol an Akr opoli s, Eski Yunan kentl eri ni n çekirdeği ydi. Kenti n mecli si ve i dari mer kez, her kesi n gör ebil eceği yüksek bi r yer e kur ul u ol an Akr opoli s'i n yakı n çevresi ndeydi. Ama uygarlık geli Ģdi kçe ti car et al anı nı ol uģt uran agor a, pazar ve i nsanl arı n t opl anma yeri ol ar ak kent mer kezi nde daha büyük öne m kazandı. Kent i çi ndeki 7

21 meydanl ar aksl ar a bağl anar ak, bu aksl arı n mer kezi nokt ası ndaki agor ada son bul ur du. Yunan uygarlı ğını n en i yi döne ml eri nde agor anı n çevr esi nde yoğunl aģ mı Ģ ol an ka musal hayat çok zengi ndi. Ka musal yaģamı n bu zengi nli ği belirli bi r pl anl anmı Ģ mekansal düzen i çeri si nde değil di. M. Ö. 1000' de kur ul muģ ol an Ati na, spont ane ve or gani k bi r Ģekil de ol uģ muģt ur. Ati na' nı n en büyük meydanı nı n sadece 5 bi n ki Ģi al dı ğı i çi n nüf usun bu sayı da ol ması na kar ar veril mi Ģti. Ro ma Ġ mpar at orl uğu nun kentl eri, Yunan akr opolis ve agor ası nı n i Ģl evi ni bi rl eģtir mi Ģ ol an f or um un etr afı nda geli Ģmi Ģl er di. Yani f or uml ar, ti car et i çi n kapalı, yarı kapalı ve açı k mekanl arı i çi nde bul undur an di ni, politik ve sosyal t opl antıl arın yapıl dı ğı mekanl ar ol muģl ar dı. Ro ma kenti ni n pl anl anması nda sokak t emel öğe ol muģt u. Kentt e askeri t ör enl eri n, mer asi ml eri n ve göst eril eri n yapıl dı ğı ana eksenl er var dı. Ti car et ve alı Ģveri Ģ mer kezl eri bu eksenl er üzeri nde geli Ģi yor du. Ro ma' da spor ve rekr easyon al anl arı da öne mli yer t ut uyor du. Şekil Bugün Agor a dan Akr opoli s e doğr u bakı Ģ, Ati na ( Ki Ģi sel ArĢi v) Şekil Roma For umu nun bugünkü dur umu, Ro ma ( Ki Ģi sel ArĢi v) 8

22 Anadol u da 6. yüzyıl dan baģl ayar ak ol uģan yeni Yunan Ģehi rl eri i se si ste mati k bi r pl ana dayan mı Ģl ar dı. 5. yüzyıl ve 10. yüzyıl arası nda Ģehi rl er ti car et ve ür eti m mer kezl eri ol ar ak öne ml eri ni yitir meye baģl adıl ar. 10. yüzyıl da i Ģgal cil ere kar Ģı i ki güvenli k nokt ası ol ar ak kal e ve kili se yerl eģi m böl gel eri ni yavaģ yavaģ i çl eri ne al dıl ar ve böyl ece duvarl ar ar ası na alı nmı Ģ ol an kasaba pazar yeri ni n yeni den yar atıl ması i çi n güvenli ği sağl adı. Pazar yerl eri genelli kl e buradaki har eketlili kden yararl anmak i çi n kat edr all eri n yanı nda yer alı yor du. Satı cıl arı n gi der ek zengi nl eģ mesi, pazarı n kal abalı kl aģ ması ve Ģehri n büyümesi çoğunun kendi dükkanl arı nı aç ması na yol açtı. Bu dur umda üst ü kapalı pazar yerl eri ni n ol uģ ması na sebep ol du. Pazar yerl eri ne ek ol ar ak bazı Ort açağ Avrupa kentl eri ni n bel edi ye bi nal arı nı n yanı nda meydanl arı var dı. Ör neği n; Venedi k deki San Mar co meydanı hayatı na pazarl arl a dol u küçük bi r ort açağ meydanı ol ar ak baģl adı ve zamanl a büyük bir Rönesans pl azası na dönüģt ü. Şekil San Mar co Meydanı nda kamusal yaģam, Venedi k ( Carr ve di ğ., 1992) Anadol u Tür k kentl eri nde en ti pi k kent sel açı k al anl ar Pazar yeri, bayr am yeri vb. bi çi mi nde bi r f onksi yon yükl ener ek kentin geli Ģi mi i çi nde ort aya çı k mı Ģl ar dır. Bu f onksi yonl ar ve al anl ar çoğu dur umda zahi r e pazarı, hayvan pazarı, sebze pazarı gi bi Anadol u kentl eri ni n kırsal özelli kl eri ni daha özgün bi r bi çi mde yansıtırl ar. Bu açı k al anl ar kenti n büyü mesi ne bağlı ol ar ak bi r hayli uzun za manda geli Ģiml eri ni t ama ml amı Ģl ar dır. Ġ st er sokak i st er meydan ol sun bu açı k al anl arı çevr el eyen bi nal arı n za man za man yenil eni p deği Ģ mesi i çi n açı k al anl arı n da bi rl eģtirili p büyüt ül mesi yl e sonuçl anmı Ģ ve boyut ve öl çek ol gusunu et kil emi Ģtir (Ġ nceoğl u ve di ğ., 1991, s: 28). Anadol u' daki kentl eri ni kur ar ken Tür kl er, Hel eni sti k ve Bi zans devi rl eri ne ait kent dokul arı nı t ama men kabul et me mi Ģl er dir. Eski kent dokul arı nda t opogr afyanı n da et ki si yl e i çe dönük bi r yaģam bi çi mi ol uģ muģt u. He m ya maçl ar da he m düz ar azi de gör ül mekt e ol an bu düzen i çi nde çeģitli bi çi ml erde çı k maz sokakl ar bul un makt aydı. Genel ol ar ak, Tür ki ye' deki eski evl er ve dokul ar dı Ģarı ya kapalı bi r i ç dünya meydana getir mi Ģl er dir. 9

23 Ser best ve or gani k bi r dokuya sahi p eski Tür k kenti rit mi k bi r düzen i çi ndedi r. Eski kentleri n bu bi çi ml eri ni bi r r asl antı ol arak gör me mek ger ekir. Ni t ekim ort aya çı kan sonuç, i ç dokudan gel en geo metri k ol mayan f orml arı n yüzeye vur ması ndan i bar ettir. Bu eski kentl eri n t emel bi çi ml eri, burada yaģayanl arı n ger eksi nmel eri nden t ür emi Ģtir. Evi n ol duğu kadar, yol ve kent dokul arı nı n bi çi ml endi ril mesi nde de i nsanl a t abi atı n bi r birini et kil eyen i ki ayn öge halinde belirdi kl eri ne Ģahit ol makt ayı z ( ARÛ, 1998, s: 11). Os manlı kent mekanl arı düzenl emel eri nde de ilke ol ar ak dai ma ka musal mekan, yarı kamusal mekan, yarı özel mekan, özel mekanl ar ar ası nda hi yer arģik bi r geçi Ģ her za man vur gul anmı Ģtır. Kar aman( 1991), bu geçi Ģt e özel mekanl arı n, kamusal mekan ve kitl el eri bir sokak per spektifi nden gördüğünü, bu ol uģumun ka musal mekanl arı n ve onl arl a bi rl eģi k anıt sal yapıl arın boyut açı sı ndan ezi ci et ki si ni azalttı ğı nı belirt mekt edir. Ti pi k bi r Ort açağ Ģehri nin sokakl arı dar dı ve çok f azl a kull anılıyor du. Kent i çi nde yönl endi ri ci i Ģl evi ol an r efer ans nokt al arı gör ül mekt eydi. Ort açağ kentl eri nde üst sı nıf ve alt sı nıf i nsanl ar sokakda bi rar ada bul unuyorl ar dı. Otr ak mekanl ar, i nsanl arı n kull anı mı nı t eģvi k eder ek, onl arı n bu mekanl ar da dol aģı mı nı ve za man geģi r mesi ni sağl amak i çi n ol uģt ur ul muģl ar dır. 16. yy da Ro malıl ar daki gi bi düz ve geni Ģ caddel er ve r es mi mekansal düzen Ġt al ya dan baģl amak üzer e bi r çok Ģehri n Ģeklini deği Ģtirdi. Carr ve di ğ., bunun sebepl eri ni mi marl arı n yeni bi r mekansal per spektif kabul et mel eri, sokakl ar dan ar açl arı daha kol ay yür üt me ger eği, or dul arı n Ģehi r i çi nde hareketl eri ni n kol ayl aģtırıl ması i st eği ol ar ak değerl endi r mi Ģl er dir. Bu yeni bul varl ar her t ürl ü sı nıft an her t ürl ü i nsanı n öne mli t opl anma yerl eri hali ne gel di. Ancak aynı zamanda bi r sı nıf ayrı mı na neden ol du. Zengi nl er sokakdan ar abal arı yl a geçer ken f akirl er kal dırı m kenarı ndaydı. Büyük Rönesans pl aza l arı di kkatli ce pl anl anmı Ģ ve r es mi ol ar ak t asarl anmı Ģ yerl er di. Ort açağ ı n daha or gani k ve doğal ol ar ak geli Ģmi Ģ ka musal mekanl arı ndan f arklı, daha pl anlı kent mekanl arı ol uģ muģt ur. Ort açağı n saki n meydanl arı nı n yeri ni gör kemli r es mi ve di ni meydanl ar al mı Ģtır. Meydanl arı n çevr esi ne özelli kl e zengi nl er i çi n yerl eģi m yerl eri t asarl anması Londr a nı n mer kezi nde ort aya çı k mı Ģtı. Bunun nedeni de Londr a daki meydanl arı n yarı kamusal bi r özelli k göster mesi ydi. Ġ ngilt er e de meydanl ar ka musal t opl antıl ar i çi n ger ekli gör ül üyor du ve Avr upa nı n di ğer yerl eri ni n t ersi ne bu meydanl ar da gür ült ü ve et ki nli kl er daha azdı. Londr a da meydanl ar a ka musal eri Ģi mi n kı sıtl anması bunl arı yeni yerl eģi m böl gel eri ni n ar ası nda daha popül er hal e getirdi. 10

24 Yeni dünyadaki öneml i eski yerl eģi ml er den çoğu Ġ spanyoll ar t ar afı ndan ol uģt ur ul muģt u. Bu Ģehi rler Ġ spanyol yerl eģi m bi riml eri t emel alı nar ak t asarl anmı Ģ ve pazar yeri gör evi gör en bi r ana pl azanı n çevresi nde yoğunl aģ mı Ģtı. Çoğunl ukl a pl aza ar kadlı sokakl ar tar afı ndan çevr el enmi Ģti ve bu sokakl ar kasabanı n kili se, bel edi ye bi nal arı ve dükkanl arı gi bi öne mli bi nal arı nı bul undur uyor du. Ameri ka da güneybatı ve Kalif or ni ya daki kentl er de bu mer kezi meydan hal en gör ül mekt edi r. Kuzeydoğudaki Ġ ngili z kentl eri de genel ol ar ak mer kezi bi r yeģil al an çevr esi nde kur ul muģt u. Ör neği n, Bost on daki gi bi geni Ģ yer kapl ayan bu al an Ģehri n en öne ml i mekanı ol muģ ve kili se, t opl antı sal onu ve r es mi bi nal ar bu al anda yada bu al anı n yanı nda yer al mı Ģdır. Phi l adel phi a i çi n kull anıl an Penn and Hol me pl anı Londr a nı n meydanl arı ndan esi nl enmi Ģtir. Bu pl anda mer kezi bi r meydan ve bu meydana eģit uzaklı kda dört adet ka musal yerl eģi m meydanl arı bul unur. Pl anl anmı Ģ bi r veya daha f azl a meydan bul undur an gri d si st emli sokakl ar Phil adel phi a dı Ģı nda di ğer Ģehi rl er t ar afı ndan da kull anıl mı Ģtır. Ama bazı Ģehi rl erin de bi r seri meydan çevr esi nde or gani ze ol duğu gör ül müģt ür. ġehri n ort ası nda bul unan meydanl ar çoğunl ukl a yer el t ari h ve ki mli ğe bağlı ol muģt ur. Ti pi k ol ar ak bu meydanl ar da ot ur mak, güneģl enmek, sosyal et kil eģi mve özel et ki nli kl er i zl emek gi bi deği Ģi k f aali yetl er i çi n kull anıl mı Ģtır. Sanayi devri mi öncesi nde Avr upa ve Ameri ka Ģehi rl eri ndeki ana ka musal mekanl ar, Ģehri n mer kezi nde bul unan meydanl ar dı. 17. yüzyıllı n sonl arı nda ve 18. yüzyılı n baģl arı nda Ġ ngilt er e de güzel kent sel mahall el erl e bi rli kt e düzenl enmi Ģ geni Ģ par kl ar geli Ģtiril mi Ģtir. Yanlı z bu par kl ar, t üm Ģehi r i çi n değil, sadece bu böl gel er i çi n gi ri Ģ çı kı Ģl arı kı sıtl anmı Ģ al anl ar ol ar ak düzenl enmi Ģdi. Hert zber ger, 18. yüzyılı n öne mli bi r geli Ģi mi ol an sanayi devri mi ni n yeni bi r kitlesel pazar açtı ğı ndan bahseder ek sonuçl arı nı değerl endi rmi Ģti r. Sanayi devri mi ni n sonucunda ür eti m ve dağıtı m si st eml eri ni n i v mesi ve kitl esell eģ mesi büyük mağazal arı n, ser gil eri n, kapalı pazar yerl eri ni n ol uģ ması na, tren i st asyonl arı ve metr o il e ka musal ul aģı m ağl arı nı n i nģa edil mesi ne yol aç mı Ģtır. 17. yüzyıl ve 18. yüzyıl da kasaba ve Ģehi rl eri n fonksi yonel i hti yaçl arı önce yoll arı n sonr a asf altlı caddel eri n yapıl ması nı ger ektir mi Ģti. Bu basit mekanl ar ka mu hayatı nı n günl ük ti car et e odakl anmı Ģ ol ar ak il k dur uml arıydı. Caddel er yeģil al anl arl a, Ģehi r meydanl arı ve ka musal pazarl arl a t ama ml an mı Ģtı. Bunl ar genelli kl e Londr a ya da Ġspanya t arzı ndan et kil en mi Ģti. Ka musal meydanl arda ve al anl ar da bel edi ye bi nası ve kili se gi bi bi nal ar yer al mı Ģ ve bunl ar pazarl arl a ber aber i nsanl arı n doğal bi r t opl anma mekanı ol muģdt u. 19. yüzyıl da Avr upa daki geli Ģmel er den etkil ener ek, Ameri kalıl ar düzenl enmi Ģ ka mu par kl arı ol uģt ur muģl ar dı. Bul varl ar ve par kl ar, i nsanl arı n i yi zamanl arı nı geçirecekl eri yerl er ol muģt u. 11

25 Bul var, 19. yüzyılı n sonl arı ndaki Güzel ġehi r hareketi ni n öne mli bir par çası ol ar ak ort aya çı k mı Ģ ve bu har eket Ameri ka nı n yeni endüstri yel zengi nli ği ni ort aya çı kar mı Ģtır. Çünkü r es mi bi nal ar, bel edi ye bi nal arı, küt üphanel er, adli yel er gi bi ka mu bi nal arı düzenl enmi Ģ bul varl ar a di kkatli bir Ģekil de yerl eģtirili yor du. ġehi rl eri n endüstril eģ mesi ni n ve kal abalı kl aģ ması nı n sonucunda, üst sı nıf i çi n bu kalit eyi getirirken çalı Ģan sı nıf i çi n de güzel ve sağlı klı ol uģuml ar sağl amı Ģtı. Daha sonr a geli Ģi m i çi nde, çalı Ģan f akir sı nıfı n çocukl arı i çi n oyun al anl arı ve ort a sı nıfın eğl ence zamanı i çi n uf ak spor al anl arı ol uģ muģt u. 19. yüzyıl a kadar kamusal mekanl arı n kapı nı n dı Ģı nda baģl adı ğı kabul edilir. Az sayı da ka musal bi na bul unduğu ve bunl arı nda t am anl amı yl a kamusal ol madı ğı söyl enebilir. 19. yüzyıl da kili sel er, t apı nakl ar, ca mil er, pazarl ar, üni versitel er gi bi kamusal bi nal ar i nģa edil meye baģl anmı Ģ ve kentl er e f arklı boyutt a bi r kamusallık gel mi Ģtir. Ancak 20. yüzyıl da geli Ģen kentl eģ meyl e, kentt eki kamusal dı Ģ mekanl arı n kaybı ort aya çı k mı Ģtır ve özelli kl e Ġ ki nci Dünya SavaĢı ndan sonr a ka musal mekan yı kı ma uğr amı Ģtır. Kent t e yar atıl maya çalı Ģıl an açı k mekanl ar ka musal kull anı m açı sı ndan çeki ci pot ansi yeli ni kaybet meye baģl a mı Ģtır. Ka musal yaģam kendi ni bi reyselli ğe bır ak maya baģl amı Ģ, i nsanl arı n il gi al anl arı daha ki Ģi sel ol muģ ve mahr emi yet ön pl ana çı kmı Ģtır. 19. yüzyılı n i ki nci yarı sı nda çoğu Ameri kan Ģehri düzenl enmi Ģ mer kezi büyük par kl ar yar attı. Bu par kl ar pasif a maçl ar i çi n t asarl andı ve yoğun ve kaoti k bi r kent t opl umu i çi nde medeni yet göst ergesi ol ar ak gör ül üyor du. 19. yüzyıl sonl arı nda ve 20. yüzyıl baģl arı nda Ameri ka da ka musal mekanl arı n dağı lı mı nda öne mli bir deği Ģi kli k ol du. Bu sür eçt e göçün çok art ması ve Ģehi rl erdeki köt ü yerl eģi ml eri n ol uģ ması sonucunda t opl u konutl ar yapıl dı ve bu mahall el eri n i yil eģtiril me çalı Ģmal arı arttı. Bi r düģünce de bu t opl u konutl arı n ar ası na özelli kl e çocukl ar i çi n aktif oyun par kl arı yapmaktı ve par k düzenl en mel eri nde çocukl ar öne mli bi r odak nokt ası halini al dı. Bu al anl arı n eski par kl ar dan f arkı spor ve aktif f aal i yetl er i çi n t eni s kortl arı, basket bol pot al arı gi bi düzenl enmi Ģ özel al anl arı n i nģa edilmi Ģ ol ması ydı. Ġki nci Dünya SavaĢı ndan beri, art an i hti yaçl ara dayanar ak ka musal mekanl arı n çeģitl eri nde artıģ ol du. Ka musal ya da özel yatırıml arl a yapıl an yeni par klar, alı Ģveri Ģ mer kezl eri, pl azal ar, atriu ml ar, bahçel er meydana gel di. Daha önceki yüzyıll ar da bozul ması na i zi n verilmi Ģ eski par kl arı n, oyun al anl arı nı n, meydanl arı n t ekr ar yenil enmesi ne i zi n veril di ve bunl ar t ekr ar yaģatılmaya baģl andı. Sokak satı cıl arı nı n ve göst eri yapan i nsanl arı n yer al dı ğı eğl ence i çi n pazar yerl eri ol uģt urul du ve dı Ģ mekandaki açı k kaf el er popül er hal e gel di. 12

26 Önür ün ( 1994) i se 20. yüzyıl da ka musal mekanl ar da yaģanan geli Ģi m i çin if adel eri Ģöyl edir: Kamusallı ğı n genelli kl e her kese açı k dı Ģ mekanl arl a bi rli kt e akl a gel en bi r nit eli k ol ması bel ki de bu t ür dı Ģ mekanl arı n daha kalı cı ol mal arı ndandır. Her yer de bul unmal arı, deği Ģi k a maçlı kull anı ml arı barı ndır madaki esnekli kl eri ve kalı cılıkl arı il e buna en i yi ör nek ol an sokakl ar 1970 l er de adet a yeni den keģfedil mi Ģtir. Di ğer ka mu mekanl arı, günl ük yaģantı ve alı ĢveriĢi n yer al dı ğı bu ort amı n uzantıları ol ar ak al gıl anmaya baģl amı Ģtır. Yeni den doğan bu il gi ni n koģut unda savaģ sonr ası beliren yayal aģtır ma anl ayı Ģı geli Ģmi Ģtir ( Önür, 1994, s: 457) ve 65 yıll arı ar ası nda aktif r ekr easyon i çi n t asarl anmı Ģ kapalı ve açık ka musal t esi sl er daha yoğun Ģeki l de geli Ģtiril meye baģl andı. Bu yıll ar da par kl ar ve bahçel er ort a-sı nıfı n i st ekl eri ve ger ekl eri doğr ult usunda yapıl dı l eri n sonl arı na doğr u ot omobill eri n alı mı ndaki artı Ģl a ort a sı nıf i nsanl ar Ģehi r dı Ģı nda kendi evl eri ne sahi p ol dul ar ve bu da onl ar a kendi özel dı Ģ yeģil al anl arı nı ver di. Böyl ece ort a sı nıfı n Ģehri n par k ve bahçel erine ol an il gi si azal dı. Bunun sonucunda par k ve bahçel er daha çok çalı Ģan sı nıf ve f akirl eri n al anl arı hali ne gel di. Açı k mekanl arı n geli Ģi mi ni n dur ması yl a 1950 l er den iti bar en Ameri ka yeni ka musal mekan bi çi ml erini n ort aya çı k ması na t anı k ol du. Bu yeni ol uģan yerl er kent i çi ndeki yaya alı Ģveri Ģ mer kezl eri, ofi s bi nal arı nı n pl azal arı, pazar yerl eri ve su kı yı sı ndaki yür üyüģ yoll arı gi bi yenil enen eski kamusal al anl ar dı. Far klı kamusal mekanl ar f arklı sosyal gr upl ar a hi z met ettil er ve ka musal mekanl ar i nsanl arı n hayatı nda art ar ak özell eģtirilmi Ģ bi r r ol oyna maya baģl adı l er de baģl ayan yaya alı Ģveri Ģ mer kezl eri yeni yoll ar, par kl ar, pl azal ar ve ağaçl arl a bi rçok Amerikan Ģehri ni n kent mer kezl eri ndeki per akende al ı Ģveri Ģi geli Ģtirdi. Bunl ar dan ki mi l eri ekono mi k ol ar ak baģarı sı zlık sayıl sada bi rçok Ģehi r de i nsanl ar, Ģehi r mer kezi ndeki par k al anl arı nı ve pl azal arı kull andı. Buti kler, ye mek, eğl ence, r ekr easyonel bi r alı Ģveri Ģl e kamusal yaģamı n yeni bi çi mi ol uģt u. Banli yöl eģ meni n geli Ģmesi ni n bi r sonucu ol ar ak ol uģan alı Ģveri Ģ mer kezl eri yl e Ģehi r mer kezl eri ndeki öne mi ni kaybeden ti cari al anl arı n t ekr ar öne m kazan ması na çalı Ģıl dı l eri n ort ası nda genç nüf usun kent mer kezi ne kay ması bur adaki yeni kamusal mekanl arı n çoğal ması ve yeni den canl andırıl ması nda önemli rol oynadı. Banli yöl eri n ve banli yöl erdeki alı Ģveri Ģ mer kezl eri ni n ol uģumu Kuzey Ameri ka daki kamusal makanl arı n bi çiml eni Ģi ni de çok et kil emi Ģtir. 20. yüzyıl dan önce de alı Ģveri Ģ mer kezi ne benzer yerl er var dı ama Ort açağ pazarl arı nda ol duğu gi bi bu alı Ģveri Ģ yerl eri kent sel dokuyl a uyuml uydul ar. Ama banli yöl er deki ot opar k al anıyl a çevrili ol an alı Ģveri Ģ mer kezl eri çevr el eri ne kar Ģı bi r uyum göst er memekt eydil er. Banli yöl eri n büyü mesi ve ot o yoll arı n i nģa edilmesi yl e bi rli kt e alı Ģveri Ģ mer kezl eri geli Ģmeye baģl adı l eri n baģı nda t ek sıra hali nde ot o yoll arı n kenarı na 13

27 yerl eģtirili yor du a ma daha sonr a bi rbiri ne par al el iki sıranı n ol uģt ur duğu; ort ada yaya yol unun bul unduğu alıģveri Ģ mer kezl eri düzenl endi da il k t ama mı yl a kapal ı alı Ģveri Ģ mer kezi ol an Edi na Mi nnesot a daki Vi ct or Gr uen s Sout hdal e Mall unun ort aya çı k ması ndan sonr a bu alı ĢveriĢ mer kezl eri banli yödeki ka musal hayat a t ama men haki mol maya baģl adıl ar ( Carr ve di ğ., 1992, s: 71) l arı n ort ası nda, ort aya çı kan alı Ģveri Ģ mer kezi Ģehri n i çi nde ol an f esti val mar ket pl ace denil en eğl ence i çi n düzenl enen pazar yerl eri ydi. Özel mağazal arı n ve il gi nç mağazal arı n bul unduğu, ye mek ve eğl ence yerl eri ni n çok ol duğu ve t ari hi yapıl arı n kull anıl dı ğı yerler di. Bi r bi na veya bi na avl usunun i çi nde geli Ģebil eceği gi bi bi rkaç yayal aģtırıl mı Ģ yol a odakl anmı Ģ ol ar ak da düzenl enmekt eydiler. Bunl ar genelli kl e deni z kenarl arı nda ya da depol ar kul l anıl ar ak düzenl enmi Ģl erdi. Bu ti p alı Ģveri Ģ mer kezl eri t uri stl eri n ve i Ģ a macı yl a gel en i nsanl arı n çok ol duğu yerl er de daha baģarılı ol makt aydı. Al ı Ģveri Ģ mer kezl eri kapalı hal e gel di kt en sonr a kendi çapl arı nda bi r çeki m al anı hali ne gel dil er. Ġ çil eri nde deği Ģi k ye mek al anl arı nı, ser gil eri ve özel ol ayl arı barı ndır maya baģl adıl ar l eri n baģı ndan i ti bar en yapıl an yeni alıģveri Ģ mer kezl eri eskil eri ne hi ç benze mi yorl ar dı. Eskil er, üst ü ört ül ü bi r yol un kenarı nda par al el dükkanl ar dan ol uģur ken yenil er deği Ģi k t asarı m t emal arı, yeģill endi r me il e f arklı öl çekt e al anl ar ve meydanl ar barı ndırı yorl ardı. ġehi r i çi ndeki alı Ģveri Ģ böl gel eri müģt eril eri nin çoğunu Ģehi r dı Ģı ndaki yerl er e kaybet meye baģl ayı nca, Bunun üzeri ne pl anl amacıl ar kent mer kezi ndeki alı Ģveri Ģ yerl eri ne yeni den hayat kazandır maya çalı Ģtıl ar. Bazı ana sokakl arı trafi ğe kapattıl ar ve yaya alı Ģveri Ģ mer kezl eri kur dul ar. Bu yaya alıģveri Ģ mer kezl eri ndeki f aali yetl eri n azlı ğı ndan dol ayı bur al ar a tr amvayl ar gi bi kamusal ul aģı m ar açl arı koyul du l eri n ort ası nda Avrupa Ģehi rl eri ni n t ari hsel mer kezl eri ni n kor unması na yöneli k ol an t üm kent mer kezi ni n yayal aģtırılı p sadece ot obüsl er e açı k ol duğu ör nekl er de var dı. Kent i çi yaya alı Ģveri Ģ mer kezl eri ni n 1970 l er de ve 80 l er de baģarılı ol ması üzeri ne pl ancıl ar kapalı alı Ģveri Ģ mer kezl eri ni Ģehi r mer kezl eri ne t aģı manı n yoll arı nı ar amaya baģl amı Ģl ar. Bu alı Ģveri Ģ mer kezl eri yol sevi yesi ndeydi ve kal dırı mdan kol aylı kl a giri Ģ sağl anı yordu. Ama açı kça t ümf aaliyet i ç mekanda yer alıyordu. 14

28 Şekil IDS Cent er daki Cryst al Court, Mi nneapoli s ( Kost of, 1992) Ör neği n, New Yor k da, 1961 den iti bar en, zoni ng düzenl emel eri, deği Ģi mde ol an bi nal ar a zemi n kat pl azal arı i çi n anl aml ı yüksekli k ve haci m ekl emeye i zi n veril mi Ģti. Çevr esi yl e bağl antılı ol an Ort açağ pl azası nı n t ersi ne, bi r çok ort ak pl azal ar biti Ģi k bi nal ar i çi n et kil eyi ci ön al anl ar ol ar ak i Ģl evl endiril mi Ģti. Dı Ģ mekan yeri ne i ç mekan atri uml arı nı i çer mel eri t erci h edil mi Ģti. Bu i ç mekanl ar daki baģarı, bunl arı n sokakl a ol an ili Ģkil eri sayesi nde ol uģ muģt u. Kamu dı Ģ mekan kull anı mı nın 1960 l ar dan baģl ayar ak kapalı mekanl ar da yer al ma eğilimi geli Ģ mi Ģtir. Bi na i çi hal ka açı k kull anı ml arı n 80 li yıll ar da gi derek arttı ğı gözl enmi Ģtir.(arkadl ar, atri a, metr o gi bi). alı Ģveri Ģ mer kezl eri ti cari ve kült ür ün kaynaģtı ğı yerl er ol ar ak geli Ģ meye baģl amı Ģtır. Yayal aģtır ma il e bi rli kt e satı Ģ arttır ma a macı na hi z met eden bu mer kezl er eski SSCB de kült ür el odakl ar ol ar ak gör ül müģl er dir ( Önür, 1994, s: 458) l eri n baģl arı ndan itibar en, açı k mekanl arı n, kamusal yaģaml a büt ünl eģ mesi ne ve bu a maçl a kull anı mı na ol an il gi de artıģ ol muģt ur. Bu il gi mevcut doğal al anl arı kor umaya ve yeni doğal si st eml eri n kur ul ması na odakl anmı Ģtır l erin sonunda mevcut açı k al anl arı bi rbiri ne bağl ayan yeģill endiril mi Ģ yoll arl a açı k mekan si st eml eri kur ul maya baģl anmı Ģtır. Sokağı n yeni den keģf edil mesi il e kent sel dıģ mekan kamusal gezi nti yeri ol arak güçl endi ril meye çalı Ģıl mı Ģtır. Bi nal ar sokakl arın uzantı sı ol ar ak özel ve ka musal al an ar ası ndaki karģılıklı ili Ģki yi t eģvi k et mek üzer e pl anl anmı Ģtır. Bununl a bi rli kt e sokakl arı n da bi nal arı n t opl umsal uzant ısı ol ar ak bul unduğu dur uml ar söz konusu ol muģt ur. Bi nal arı n l obil eri ve di ğer kamuya açı k ol abil ecek kesi ml eri ni n kent e bili nçli ol ar ak açıl ması ve bu anl amda ar kad, gal eri a, bi na i çi bahçe ve atriu m gi bi ögel eri n geli Ģtiril mesi 1980 li yıll arda yaygı nlı k kazan mı Ģtır. Topl uml ar t ar afı ndan yaratıl an ka musal mekanl ar kamusal ve özel değerl eri n bi r aynası ol ar ak, geç mi Ģt en bugüne kadar, Yunan agor ası ve Ro ma f orumundan çağdaģ pl azal ar a ve alıģveri Ģ mer kezl eri ne kadar hi zmet et mekt edirl er. 15

29 2. 2. Ka musal Yaşa m Tari h boyunca mi marl ar, kent pl ancıl arı ve peyzaj mi marl arı kamusal mekanl arı t opl um adı na t asarl ayarak bi r döne mden di ğeri ne t aģı mı Ģl ar dır. Ġl k baģl ar da eyl eml er, devri ml er ve kutl amal ar i çi n mekan ol an sokakl ar, t opl umsal et ki nli kl eri n ger çekl eģti ği bir yerl eģ medi r. Kamusal mekanı n dili ve kamusal yaģa mı n kar akt eri kamusal mi marlı ğı n ana sor ul arı dır. Di ğer t ar aft an, güzel bi r yaģamı n kavr aml arı mi mari de t artıģıl abilirdir. Mi marlık sadece i nsan eli yl e yapıl mı Ģ çevr e ve bi r ka musal yaģamı yar at an ar açl arı n bi ri ol ar ak t anı ml anır ( Parl ar, 1993, s: 14) Tanı mı ve Öne mi Far klı sosyal gr upl arı n kull anı mı na açı k ol an kamusal mekanl arı n bi rden çok i Ģl evi barı ndır ması ve bi rden çok i nsan gr ubuna hi z met et mesi bekl enmekt edir. Ka musal al anl ar sosyal et kil eģi mi yansıt mak ve dest ekl emek i çi n hi z met ederl er ve bu al anl ar, kull acıl arı na ve za mana bağlı ol ar ak deği Ģi m göst er er ek genelli kl e çok a maçlı bi r kull anı mı sağl amakt adırlar. Wal zer a gör e( 1986, 470): kamusal mekan yabancıl arl a payl aģtı ğı mı z mekandır, akr abamı z, ar kadaģı mı z veya i Ģ ar kadaģımı z ol mayanl arl a. Politi ka, di n, ti car et, spor i çi n mekandır; barı Ģ i çi n bi r ar ada yaģa ma ve ki Ģi sel ol mayan kar Ģıl aģ ma i çi n mekan. Ka musal mekanı n kar akt eri kamusal yaģamı mı zı, Ģehi r kült ür ümüzü, günl ük konuģ mamı zı if ade eder ve aynı za manda belirl er ( Madani pour, 1996, s:146). Hert zber ger, her kent sel mekanl a il gili ol ar ak onun ki mi n i çi n, ki mi n t ar afı ndan, ne a maç i çi n ve nasıl i Ģl edi ği ni n sor ul ması ger ekti ğini belirt mekt edir. Ka musal mekanı n deği Ģi k gr upl arı n il gi al anl arı i çi n bi r zemi ni ol duğunu vur gul ayan Fr anci s ( 1989), deği Ģi k t opl uml arı n i hti yaç ve günde ml eri ni bul uģ ma ar aģtır manı n ka musal mekanl arı n nasıl geli Ģtirildi ği ni, kull anıl dı ğı nı ve değerl endi ril di ği ni anl amak i çi n çok öne mli ol duğunu belirt mekt edir. Kamusal mekanl ar katılı mcı peyzajl ar dır. Ġ nsan har eketi, gör sel ili Ģki ve değerl eri n bağlılığı vasıt ası il e i nsanl ar, ka musal mekanl ar a di r ek ol ar ak karı Ģ mıģl ar dır. Ġ nsanl ar yerl eri, duygul ar ve har eketl er yol uyl a kull anmak i st erl er ( Fr anci s, 1989, s: 148). Brill i se, kamusal çevrel eri n ka mu yaģamı nı büyük öl çüde et kil eyen yerl er ol duğundan söz et mekt edi r. Bu çevr el eri n, her kesi n ort ak r ef ahı ve onu et kil emesi i çi n kull anıl dı ğı nı, çeģitli i nsanl ar t ar afı ndan payl aģılır ve f aydal anılır ve genel gözl eme açı k ol duğunu ve ar kadaģl ar ve ail e dı Ģı nda ol abil ecek sosyal yaģa m i çi n bi r ar ena ol duğunu belirt mekt edir. Ka musal yaģa m daha çok büyük kent mer kezl eri nde daha zengi n bi r bi çi mde yaģanmakt adır ve Ģehri n boyutl arı küçül dükçe kalit e ve zengi nli k bakı mı ndan azal makt adır. Ka musal yaģa m, kenti n 16

30 esas il eti Ģi m si st emi ni ol uģt ur maya, i nsanl arı yönl endi r meye ve he m t opl uma he m de doğaya bağl antıl arı sağl amaya yar dı met mektedi r. Carr ve di ğ. gör e, kamusal yaģam, i nsanl ar i çi n öne mli kamusal mesajl arı n il etil mesi ne i mkan verir, bazıl arı devl eti n gücünün ya da kendil eri ni n gücünün semboli k mesajl arı dır, di ğerl eri yer el al anı n haberl eri dir. Güçl ü bi r ka musal yaģa m i çi nde i nsanl ar ort ak ve bi r eysel ger eksi ni ml eri ni ve deği Ģi ml er i çi n i st ekl eri ni dil e getirebilirl er. Kamusal yaģam özel yaģamdan daha deği Ģi ktir ve önemli i Ģlevl eri yeri ne getirir. 1- Ka musal yaģa m bi r f or umdur, i nsanı n ki Ģi sel ol ar ak mutl ul uğunu ar ayı Ģı, dür üstl ük kur all arı ve ort ak i yiliğe yöneltil en nedenl er t ar afı ndan deva ml ı ol ar ak dengel enir. 2- Ġ nsanl arı n güç ol mal arı ve güçl eri ni semboli ze et mel eri i çi n bi r ar aya gel di kl eri gr up f aali yetl eri dir. 3- Kabul edil ebil ecek davr anı Ģl arın i ncel endi ği sosyal öğr eni mamaçlı bir okul dur. 4- Ort ak zemi nde yabancı yl a bul uģul an yer dir ( Brill, 1989, s: 8). Ġ nsanl arı kamusal mekanl ara çeken unsurl ar hayatı n, özelli kl e Ģehi r hayatını n bi r çok yönünü yansıt makt adır. Ka musal mekana yapıl an kı sa bi r zi yar et i nsanı n di nl enmesi ni sağl ar ve i nsanı kar gaģa, gür ült ü, ve kal abalı kt an kurt ar abilir. Ka musal mekanl ar a yapıl an zi yar etl er, i nsanl arı n di ğer i nsanl arl a kaynaģ ması nı sağl amakt adır. Bu kaynaģ ma pasif bir Ģekil de de aktif bir Ģekil de de ol uģabilir. Ġ nsanl arı n di ğer i nsanl arı seyr et mek i çi n kendileri ni konu ml andır mal arı, pasi f bi r kaynaģ ma sayıl makt adır. Aktif bi r kaynaģ ma i se i nsanl arı n ar kadaģl arı yl a ka musal bi r mekanı bul uģ ma noktası ol ar ak belirl emesi yl e ve çeģitli eyl eml eri payl aģ ması il e ol uģ makt adır. Ön kapı mı z ya da bahçe mi zin öt esi nde, onunl a yapacak az Ģeyi mi z ol an, üzeri nde her hangi bi r et ki yi zorl a kull anabil eceği mi z bi r dünya baģl ar. Ön kapı nı n öt esi ndeki dünya büyüyen bi r duygudur, kor kut ul muģ hi ssetti ği mi z yer, vandali zm ve sal dırganlı ğı n bi r düģ man dünyasıdır. Ancak bu yaygı n hi ssi kent pl anl ama i çi n har eket noktası ol ar ak al mak köt ü ol abi lir ( Hert zber ger, 1991, s: 48). YaĢayan sokak kavr amı, yaģayanl arı n ort ak bi rģeyl er e sahi p ol ması fi kri ne dayanır. Ġ nsanl arı n bi rbirl eri ne i hti yaçl arı var dır ve bi rbirleri nden bi rģeyl er bekl erler. Ancak yaģayanl arı n bi rbirl eri ne duydukl arı sempati hi ssi, daha f azl a r ef ahı n getirdi ği bağı msı zlık arttıkça azal ma göst erir. Hert zber ger, yaģayan- sokakl arı n trafi k yol u ol ar ak artı k kapsaml ı hi z met et medi kl eri ni ve aynı zamanda çocukl arı n oyna ması i çi n oda ol ar ak düzenl endi kl eri ni belirt mekt edi r. Bunl arı n he m yeni konut böl gel eri nde he m de yenil eme pr oj el eri nde en azı ndan Holl anda da art arak t anı dı k bi r gör ünt ü ser gil edi kl erini, ve konut mahall el eri nde, sokağa bi r yaģam- odası özelli ği 17

31 veril er ek he m t opl umsal f aali yetl eri n he m de yerel t opl um i çi n öne mli faali yetl eri n or ada yer al abil eceği ni vur gul amakt adır. Brill, sokak yaģamı nı n f aki rl eģ mesi ve ka musal mekanl ar da i dari kur allar yol uyl a i nsanl arı n uzakl aģtırıl ması yl a kamusal al anl arı n özell eģtiril mesi üzeri ne kaygıl arı nı belirt mekt edi r. Mahall e veya t opl umun sosyal hayatı nı kamusal yaģamdan f arklı gör ür. Ka musal yaģa m yabancıl ar ar ası ndadır ve gözl eme dayanır. Mahall e hayatı i se sözl ü et kil eģi ml er e dayanır. Bu konuda bazı sor ul ar ort aya çı kabilir. ÇağdaĢ mahall e hayatı çoğu zaman yabancıl ar ar ası nda geçer. Fakat bu, sosyal ili Ģki i çi n i nsanl arı daha hazır ve bazen di ğer al anl ar da kar Ģıl aģ madan daha e mni yetli hal e getiren bi r çevr e i çi nde ol abilir. Bu nit eli k çoğu i nsan i çi n kendi mahall el eri ni n t ehli keli, dej ener e ve mahall e saki nl eri ni n di ğer i nsanl arl a ili Ģki kur maya çeki ndi ği yerl er ol duğunu kabul eder. Meydanl ar, sokakl ar, par kl ar gi bi açı k kamusal mekanl ar da za man geçi r en i nsanl arı n yoğunl uğu günün hangi saati ol duğuna, hava dur umuna ve hangi mevsi m ol duğuna gör e çeģitlili k göst erir. Gün i çi nde veya akģa m saatl eri nde bazı sekt örl er daha yoğun kull anılırken bazıl arı daha az kul l anıl abilir. Ayrı ca mekanı n i çi nde i nsanl arı n dağılı m bi çi ml eri ve mekanı kull anı m Ģekill eri ya da mekanda nasıl ve ne kadar zaman geçti kl eri de deği Ģi kli k göst erir. Bazı kull anı cıl ar kamusal mekanl ar a belirli f aali yetl eri n ol duğunu bil er ek veya var sayar ak gelirl er. Bunl ar a örnek ol ar ak par kl ar daki bi si kl et yolları nı kull ananl ar, pl aj a güneģl enmek veya deni ze gi r mek a macı yl a gi den i nsanl ar veya ot ur mak i çi n bi r bank ar ayan yaģlı bi r i nsan veril ebilir. Bunl ar, i nsanl arı n özel kutl amal ar yapıl abil eceği ve bi rli kt e yemekl eri ni dı Ģarı da yi yebil ecekl eri mekanl ar ol ar ak t asarl anabilirler. Bi r meydanı n veya sokağı n boyutl arı nı n ve or anl arı nı n uygunl uğunun yanı nda kent büt ünü i çi nde i Ģl erli ği ni n de i yi ol ması düģünül mekt edi r. Ġ nsanl arı n bekl entil eri ni anl amak öne mli dir çünkü i nsanl arı n bekl entil eri ni kar Ģıl ayamayan mekanl ar az kull anılır ve baģarısı z ol ur ( Carr ve di ğ., 1992, s: 91). Şekil Ol d Town meydanı ndaki kutl amal ar, Prag ( Ki Ģi sel ArĢi v) 18

32 Ka musal Yaşa mı n Bi çiml eni şi ndeki Güçl er Ka musal yaģa m i nsanl arı n, i Ģi n ve günl ük hayatı n stresi nden kurt ul mal arı nı sağl ayar ak eğl ence, di nlen me ve sosyal ili Ģkil er i çi n ol anakl ar yar at makt adır. Müzi k ve di ğer eğl ence çeģitl eri i çi n düzenl enen ka musal al anl arı n, eğiti m fırsatl arı yar attı ğı da gör ül mekt edir. Ka musal hayatı n deği Ģi k gr upl ardan i nsanl arı bir ar aya getir me pot ansi yeli bul unmakt adır ve böyl ece i nsanl ar bi rbi rl eri nden bi rģeyl er öğrenebilirl er. Bu dur um çok sı nıflı, f arklı kült ürl er den ol uģan t opl uml arı n en zengi n nit eli kl eri ndendi r. Ka musal al anl ar, i nsanl arı n ail el eri ni n dı Ģı nda bi r ki Ģi ye il gi ve vat ani duygul arı nı kamçıl ayan ol ayl ar a bağl antıl arı uyandır makt adırl ar. Ġ nsanl arı n vat andaģlı k gi bi ul usal gr upl ar a, mahalle saki nli ği gi bi yer el grupl ar a ol an üyeli kl eri ni belirl erl er. Ġ nsanl ar kült ür el, sosyal ve il gi gr upl arı ar acılı ğı ile kamusal hayatl a ili Ģki kur abilirl er. Zuki n e gör e, kamusal kült ür, mi kr o-sevi yede sosyal ol ar ak yapı l anmı Ģtır. Kentl er deki kamusal yaģamı deneyi ml edi ğimi z mekanl ar daki, sokakl ar daki, dükkanl ar daki ve par kl ardaki günl ük yaģamı ol uģt ur an sosyal r astl antıl ar t ar afı ndan ür etil mi Ģtir. Bu mekanl arda bul unma, belirli yol l arda onl arı kull anma, kendi mi ze ait mi Ģ gi bi t al ep et me ve onl ar t ar afı ndan t al ep edil me deği Ģen ka musal kült ür ü ol uģt ur ur. Ġ nsanl ar ekono mi k ve politi k güçl erl e kamusal kült ür ü Ģekill endi r mek i çi n büyük ol anağa sahi ptirler. Ancak ka musal mekan de mokr ati ktir. Ka musal mekanı ki mi n i Ģgal edeceği sor usu ve böyl ece kent i majını t anı ml ama, açı k uçl udur. Far klı kült ür el gr upl arı n aynı kamusal mekana eri Ģi mi ne i zi n verili nce, ayrı gör sel i majl ar ve kült ür el uygul amal ar aynı kamusal kült ürl er i çi nde kapsanır. Kamusal bi r kült ür yar at mak he m ka musal mekanı sosyal et kil eģi m i çi n Ģekill endi r meyi he m kenti n gör sel bi r sunu munu yapıl andır mayı kapsar. Ka musal mekanı ki mi n kapl adı ğı genellikl e fi zi ksel güvenli k, kült ür el ki mlik ve sosyal ve coğr afi t opl um üzeri ndeki gör üģ mel er t ar afı ndan kar ar verilir ( Zuki n, 1995, s: 25). Yüzyıll ar dır kent sel kaygıl arı n mer kezi nde ol an bu konul ar, bugün de kent sel nüf usun kar maģı klı ğı ve çeģitlili ği nden dol ayı öne mli dir. Zuki n, kült ürel ki mli ği n kaynakl arı i çi ndeki üç t emel deği Ģi mi Ģu Ģekil de maddel emi Ģtir: 1. yer el den gl obal i majl ar a 2. kamusal dan özel kur uml ar a 3. et ni k ol ar ak ve ırksal ol ar ak ho moj en t opl uml ar dan daha çeģitli ol anl ar a. 19

33 Bu soyut kavr aml arı n kent sel kamusal mekanı bi çi ml enmesi üzeri nde somut et kil eri bul unmakt adır. Ka musal mekanl ar yer al dı kl arı t opl umsal ve kült ür el yapı sı il e kar Ģılıklı et kil eģi mi çi ndedi rl er. Şekil Kamusal Mekan Tanı ml ayan Bi r Çer çeve ( Zuki n, 1995) Ġkli m ve t opogr af ya da ka musal yaģa mı n ve geli Ģen ort aml arı n var ol ması nda, öne mli bi r sı nırl ama ol ar ak r ol oynarl ar. Ka musal yaģam genel ol ar ak sı cak böl gel er de daha belirgi ndir. Ama bununl a ber aber soğuk bi r yerdeki kamusal mekanı n sı cak bi r yer deki ne gör e daha çok kull anıl dı ğı ör nekl er de bul un makt adır. Bu nedenl e, i kli m t am anl amı yl a bi r açı kla ma değil dir. BaĢarılı kamusal mekanl arı n varlı ğı aynı zamanda aktif bir kamusal yaģamı n dest ekl eyi cisi ol an sosyal ve politi k ort aml ar a dayan makt adır. Carr ve di ğ., sosyal, i Ģlevsel, semboli k ol mak üzer e üç kült ür el gücün ka musal yaģamı Ģekill endirdi ği ni belirt mekt edirl er. Ka musal yaģama çeģitli eyl eml erl e çok a maçlı mekanl ar t ar afı ndan hi z met edil mekt edir. Ama t emel ol ar ak t opl ul uğun sosyal yaģamı üzeri ne odakl anıl mı Ģtır. Mekanda eğl enceli bir hava yar at mak üzer e gezi nti i çi n yerl er, çeģitli et ki nli kl er i çi n pl atf or ml ar gi bi özel böl üml er düzenl enil ebilir. Ka musal yaģamı n bi r topl umun t emel i hti yaçl arı na hi z met et mesi i Ģl evsel bi çi mi ort aya koy makt adır. Se mboli k ka musal yaģa m, i nsanl arı n ka muda yer al an alı Ģkanlı kl ar ve fi zi ksel ort aml ar i çi n sahi p ol dukl arı payl aģıl an anl aml ar dı Ģı nda geli Ģmekt edir. Bunl ar bi r t opl um i çi ndeki geç mi Ģ ol ayl arı n kutl anması gi bi manevi deneyi ml er dir. Res mi ve di ni t atill er ve t ari hi ol aylar hepsi bi reysel ev yaģamı nı n öt esi nde, bi r ka musal yaģa m 20

34 bi çi mi i çi n ol anakl ar yar atır. Di ğer i nsanl arı ve eyl e ml eri ni gözl eml eyer ek ve onl arl a payl aģıl an bi r i Ģt e yer al arak i nsanl ar kendil eri ni daha büyük bi r gr ubun par çası hi ssedebilirl er Ka muya Açı k Özel Mekanl ar Ka muya açı k özel mekanl ar çoğunl ukl a belirli i nsan gr upl arı na hi z met verer ek, özel mül ki yett eki ve özel kull anı mdaki kamusal mekanl ar hali ne gel mekt edirl er Özel Mekan Kavra mı Ka musal al an, her zaman her kesi n f aydal anabil di ği bir al andır ve bakı mı nı n sor uml ul uğu ort akl aģa üstl enilir. Özel mekanl ar i se, bakı mı i çi n sor uml ul uğun ve f aydal anabilirli ği n küçük bi r gr up veya bi r ki Ģi t ar afı ndan üstl enil en al andır. Deneti mi n yasal ve fizi ki önl eml erl e yapıl abi l di ği özel mekanl arı n sor uml usu kull anı cı nı n kendi si dir. Özel mekanl ar, özel mül kiyet üzeri nde yer alırl ar ve deneti mli ol ar ak kull anılırl ar. Ka musal ve özel mekanl arı n kull anı m ve i Ģl ev açı sı ndan bi rbiri yl e ili Ģkil eri sonucu meydana gel en geçi Ģl er bi r t ampon böl ge nit eliği nde yarı özel ve yarı ka musal mekanl arı ol uģt ur makt adırl ar. Gi ri Ģ yerl eri, merdi ven, kori dor, l obil er, bahçel er, avl ul ar gi bi yarı kamusal ya da yarı özel mekanl arı n kull anı cıl arı belirli dir ve mekana eri Ģi mdenetl enebilir. Kentl er de t opl uma, ka muya ve özel Ģahı sl ar a ait al anl ar var dır. Bazen bi r müzeni n gi ri Ģ mer di venl eri, bi r evi n bahçesi ve bahçe kapı sı t opl uma ait al an il e özel al an ar ası nda yarı özel al anı ol uģt ur makt adır. Al do Van Dych bi na yüzl eri ni n özel Ģahı sl ar a ait ol ması na r ağmen, daha f azl a t opl umsal al an i çi nde ol duğunu vur gul ayar ak, kent sel t asarı m i çi nde el e alı nması ger ekli en öne mli konul ar dan biri ol duğuna, di kkati çek mekt edi r (Ġ nankul, 1993, s: 33). Dij kstra, kamusal -özel gi bi çiftyönl ü dur uml ar da bir t eri mi n t anı ml anması nın di ğeri ne dayan makt a ol duğunu vur gul amakt adır. Kamusal ve özel kavr aml arı, ort akl aģa ve bireysel i n mekansal kavr aml arı na t er cü me ol ar ak yor uml anabilir ( Hert zber ger, 1991, s: 12). Hert zber ger e gör e, özel ve ka musal ar ası ndaki bu aģırı kar Ģıtlık- ort akl aģa ve bi reysel ar ası ndaki kar Ģıtlık gi bi kli Ģe i çi nde sonuçl anmı Ģtır. Her kes kabul edil mek, ait ol mak, kendi ne ait bir yer e sahi p ol mak i st er. Kamusal ve özel kavr aml arı mekansal özelli kl er seri si ol ar ak, der ece derece f aklıl aģar ak f aydal anabilirli k, sor uml ul uk, özel mül k ve belirli mekansal bi ri ml erin gözeti mi ar ası ndaki ili Ģki den söz eden bağıl t eri ml er i çi nde gör ül ebilir ve anl aģıl abilir. 21

35 Kent sel çevr e i çi nde yer al an özel mül ki yett eki mekanl ar t opl umun ger eksi ni ml eri ni kar Ģılıyorsa ka musal niteli ğe sahi ptir. Fr anci s ( 1989) i se, genelli kl e özel t eri mi ni n bi reysel evi n, i çeri ni n ve dı Ģarı nı n mekanı ndan bahseder ken kull anıl dı ğı ndan bahseder. Özel ya da kamusal mül ki yett eki di ğer t üm mekanl ar dan, i çeri si veya dı Ģarı sı ol sun, kamusal ol ar ak söz edil mi Ģtir. Özel yaģa m değeri ni n bi r kı s mı nı sa mi mi yeti ni n, mahremi yeti ni n ve bi r eysel il gil eri ni n ar ası ndaki gerili m ve ka musal yaģamı n özelli kl eri nden el de eder- medenili k, t opl ul uk, mer asi m, kutl ama, di ğerl eri ne kar Ģı soru ml ul uk. Ka musal al anı n azal ması sağlı klı, medeni yaģam i çi n ger ekli dengeyi t ahri b eder ve bu dengesi zli kl e özel dünyamı z azalır ( Datt ner, 1995, s: 1). Parl ar, Br own ı n ka musal al anı n, Ģehri n ul aģı m pl anı üzeri ndeki her Ģey ve ar azi kull anı m pl anı ndaki mavi yeģil ol an her Ģey ol ar ak göst er ebil eceği ni ve bunun kili sel eri ve ka musal al andaki özel okull arı da kapsadı ğı nı; ancak büt ün Ģehi rl er de bi rçok ka musal mekandan daha ka musal hi sseden özel mekanl ar da ol duğunu belirtti ği nden söz et mektedi r. Gl azer ve Lill a, mi marlı ğın daha çok özel al anl arla il gili ol duğunun söyl enebil eceği ni ve ka musal al an bi çi ml endi r me ve ka musal sor uml ul ukl arı nı yeri ne getirme a macı nı ve gücünü kaybettti ği ni belirt mekt edir. Kent sel mi mari ka musal al anı n her kesi il gil endi ren büt ünü ol uģt ur an bi r par çası dır, mi mari gör evi, özel al an i çi n bil e çalı Ģırken, var ol an çevr eni n t ü müne uzanır. Ġ nsanl ar a kar Ģı sor uml udur ( Önür, 1992). Bi r mekanı n daha çok ya da daha az özel ya da ka musal al an ol ması, eri Ģil ebilirli k der ecesi ne, deneti m bi çimi ne, ki mi n kull andı ğı na, ki mi n bakı mı nı yaptı ğı na ve kendi sor uml ul ukl arı na gör e deği Ģ mekt edir. Ör neği n; yat ak odası evi n mutf ağından daha özel dir ve sokak da evi n i çi nden daha ka musal dır. Ot ur ma odası ve mutf ağı n bakı mı ve kor unması, t emel ol arak evdeki her kes t ar afından payl aģıl an bi r sor uml ul ukt ur. Benzer ol ar ak, bi r okul bi nası nda her sı nıf ort ak hol e gör e daha özel dir. Bu hol veya okul un t ümü dı Ģar daki sokağa kı yasl a daha özel dir. ġehi r sokakl arı, meydanl arı ve par kl arı genelli kle ka musal mül ki yett edir ve büt ün nüf usa açı ktır. Özel mül ki yett eki ve deneti mdeki mekanl ar ve bi nal ar, hal ka açı ktır a ma sahi pl eri nüf usun belirli kesi ml eri ne gi ri Ģi engell eyebilir. Bu mekanl ar a en i yi ör nekl er özel Ģirketl eri n mül ki yeti ndeki dükkanl ar, alı Ģveri Ģ mer kezl eri ve pl azal ar ol abilir. Ka musal mül ki yett eki kamuya açı k bi nal ar i se bur ayı kull anan hal k kesi mi kendi seçi ml eri ya da sosyal kontroll e kı sıtlanabilir. Ancak t üm bu mekanl ar sokakl ar, meydanl ar, par kl ar, dükkanl ar, mağazal ar, pl azal ar, küt üphanel er, ve müzel er çeģitli derecel er de ve bazı anl aml ar da ka musal ol ar ak değerl endi ril mekt edirl er. 22

36 Şekil Manhatt an da bi r i Ģ mer kezi il e ana meydanı bağl ayan pl aza, New Yor k ( Ki Ģi sel ArĢi v) Eğer evl er özel al anl arsa, o za man sokak da ka musal al andır. Konut a ve sokağa eģi t der ecede di kkat et mek, benzer ol ar ak sokağı sadece konut bl okl arı ar ası nda art a kal an mekan ol ar ak değil t emel de t a ma ml ayı cı el eman ol ar ak el e al mak anl amı na gelir, mekansal ol ar ak daha çok kaygı yl a düzenl enmi Ģ, böyl ece sokak mot orl u tr afi ği n öt esi nde çeģitli a maçl ar a hi z met edebil en bir dur umda t asarl anmı Ģtır ( Hert zber ger, 1991, s: 64). Ġ nsanl ar yaģa ml arı nı hem özel he m ka musal dünyada sür dür mekt edirl er. Evl er i nsanl arı n kendi bi reysel dur umunu ve ki Ģi sel değerl eri ni yansıtırken, yapıl anmı Ģ kamusal çevr e onl arı n ort ak, sosyal değerl eri ni yansıt makt adır. Ka musal dünya bel edi ye ve i dari bi nal ar, okull ar, meydanl ar, par kl ar, oyun al anl arı, çarģıl ar, köpr ül er, post ane, ti yatro, si nema bi nal arı, konser ve spor sal onl arı yl a çevrel ener ek belirli kull anı m ve anl a ml ar kazan makt adır. Özel mekan ol an evl er mobil ya, aksesuar, per de veya sanat sal bi r par çayl a düzenl enirken, kamusal al anl ar kent sel mobil yal ar, sert ve yumuģak peyzaj el emanl arı ve sanat sal obj el erl e donatıl makt adır Ka musal ve Özel Arasındaki Ayrı m Ka musal mekanl arı n gel i Ģi mi nde, t üm t opl uml ar he m ka musal a he m özel e sahi p ol muģl ar dır ve her bi rine veril en öne m ve ifade etti kl eri değerl er ort aml arı n f arklılıkl arı nı açı kl amaya yar dı m et mi Ģtir. Ġ nsanl ar büt ün yerl eģi ml eri nde, f arklı der ecede mahr emi yet e ve ka musallı ğa sahi p kamusal ve özel al anl ar kur muģl ar dır. Bu ka musal ve özel al anl ar, bi r t opl umun değerl eri ni, i hti yaçl arı nı, hakl arı nı ve anl aml arı nı yansıt makt adır. 23

37 Şekil Haarl emmer Houtt ui nen Konutl arı, Amst er dam, Her man Hert zber ger ( Berri zbeiti a ve Poll ak, 1999) Eğer a maç özel ve ka musal al anl arı ayır mak ol saydı, kuģkusuz özel al anl ar da her kes kendi çı karl arı i çi n en i yi si ni yapabilirdi. Ancak yavaģ yavaģ geli Ģen ar ada kal an böl ge hari ci nde özel ve ka musal mekan ar ası nda deği Ģtiril emez bi r ani böl ünme ol ur du: Konutl arı n özel et kinli k al anı nı n ve sokağı n ka musal al anı nı n bi r bi rl eģi mi. Özel ve ka musal, bi r eysel ve ort akl aģa t al epl er ar ası nda kal an bu al anda t al epl er üst üst e bi nebilir ve sonuç ol ar ak ol uģan anl aģ mazlı kl ar, kar Ģılıklı anl aģ ma il e ort adan kal dırıl abilir. Bur ası, her yaģayanı n nasıl bi r i nsan ol mak i st edi ği ni ve böyl ece di ğerl eri ni n onu nasıl görmesi ni i st edi ği ni göst er di ği yerdir. Bur ada aynı za manda, bi r eysel ve ort akl aģal arı n bi rbiri ne kar Ģı ne sunduğunu kar arl aģtırılır ( Hert zber ger, 1991, s: 41). Ka musal mekanl arı özel mekanl ar dan ayır an t emel özelli k, özel mekanl arı n özel mül ki yett e ol mal arı dır. Evl er, i Ģ yerl eri gi bi özel mül ki yett eki yerl er özel mekanl arı, mül ki yeti n ort ak ol duğu ve ort ak kull anı m i çi n düzenl enmi Ģ mekanl ar i se ka musal mekanl arı ol uģt ur makt adırl ar. Ancak, kent sel mekanda, t opl umsal hi z met e açı k ol an mekanl ar, mül ki yeti ki me ait ol ursa ol sun kamusal mekan ol ar ak nit el endirilebilirl er. Özel ya da ka mu mül ki yetinde ol ması na kar Ģı n her hangi bi r al anı n eğiti m- sağlı k-kült ür, ti car et; ul aģı m, yöneti m vs. konul ar da özell eģ mi Ģ ol ar ak t opl u m yar arı na t opl umun maddi ve manevi yaģa mı nı kol ayl aģtırıcı, ger eksi ni ml eri kar Ģıl ayı cı i Ģl evl er yükl enmesi bu mekanl arı kamusal mekan ol ar ak nit el emeye yet er. El bett e sözü edil en bu özell eģtiril mi Ģ t opl um yararlı mekanl ar dan özel mül ki yet e konu ol anl ar kar a macı güden aynı za manda bi r ti cari kuru m dur umundadırl ar(özel okull ar, özel hast anel er, özel spor kur ul uģl arı gi bi) ( Çubuk ve di ğ., 1978, s: 29). Ġ nsanl ar günl eri ni n çeģitli böl üml eri ni kamusal ve özel al anl ar üzeri nde geçi r mekt edirl er. Bu nedenl e, kült ür ve t ari h i ncel eni rken, kamusal ve özel yaģa mı n f arklı zaman ve f arklı topl uml ar i çi ndeki bi çi ml eri ni n çeģitlili ği öne mli dir. Ka musal mekanl ar, yaģamı n kamusallı ğı ve özelli ği ni n t anıml an ması nda bir et kendi r. 24

38 Her kült ür, kar maģı k et kenl er kü mesi nden meydana çı kan, fi zi ksel, sosyal, politi k ve ekono mi k ger çekl eri n et kil eģimi kendi ka musal ve özel pr ofili ne sahi ptir ( Carr ve di ğ., 1992, s: 24). Carr ve di ğ., kamusal ve özel al anl arı t anıml ayan ve i nsanl arı n yaģaml arı nı bi çi ml endi ren, t opl umun doğası yl a Ģekill enen açı kça if ade edil mi Ģ bir denge bul unduğundan ve za manl a deği Ģen ail e yaģamı nı n, kamusal ve özel dengeye kat kı da bul unduğundan bahset mekt edirl er. Ayrı ca i nsanl arı n kamusal -özel dünyal arı, kamusal mekanl arı n kökenl eri ve za man i çi ndeki deği Ģi ml eri değerl endi rilirken fi zi ksel, sosyal, politi k ve t eknol oji k özelli kl er et kili ol duğunu belirt mekt edirl er. Özel ve ka musal yaģam ar ası ndaki dengeni n bi r çok çağdaģ değerl endir mesi ol muģt ur. Ri char d Sennett(1977) The Fall of Publi c Man de i nsan yaģa ml arı nı n özell eģtiril mesi ni, kamusal kült ür ün sonu na yol açan sosyal, politi k ve ekono mi k f akt örl er bel gel er. Sennett e gör e, sami mi yeti n zorl ukl arını ve ki Ģi sel ol mayan yaģamı n değeri ve ger çekli ğini n yadsı mal arı nı yar at an özel bi r t opl uma doğr u bu geli Ģ me, geni Ģ öl çüde, 19. yy da baģl adı ve devam etti ( Carr ve di ğ., 1992, s: 256) Teknol oji ni n Et ki si Ka musal ve özeli n dengel enmesi nde ve kamusal mekanl arı n kullanıl ması nda t eknol oji et kili dir. Teknol oji kamusal hayat a t opl uml a büt ünl eģ me yol uyl a gi rer. Buna evde çalı Ģmak i çi n kull anıl an bil gi sayarl ar i yi bir ör nektir. Evde kal ar ak di ğer i nsal arl a bağl antı kur abil me i mkanı var dır. Bu dur um t el gr afı n bul un ması yl a baģl amı Ģ ve t el ef onun bul unması yl a geni Ģl emi Ģtir ve mekansı z bi r kamusal ort am ve özell eģtiril mi Ģ ka musal hayat gi bi il gi nç ol anakl ar ort aya çı kar mı Ģtır. Eğer bu akı mı n devam et mesi hali nde mecli s bi nası ve kili seler gi bi t opl antı al anl arını n moder n eģl eri ni n ol uģt ur ul ması ger ekli ol abilir. Bunl arı n moder n Ģekill eri eğl ence, alı Ģveri Ģ ve spor al anl arı t arzı nda ve bel ki bazı di ni ort aml ar ve r ahatl ama i mkanl arı sunucak al anl ar ol ar ak da ort aya çı kabilir. En azı ndan evde bil gi sayar kull anı mıyl a ort aya çı kacak i zol asyonun özel ve ka musal hayat a vur acağı dar beni n göze alı nması öne mli dir. Yapıl aģ mı Ģ çevr el er de i nsanl arı n yabancıl aģ mal arı, çevr eden uzakl aģmal arı ve i zol asyonu kent sel yaģa mı n bi r sor unu ol ar ak ort aya çı k mı Ģtır. Özelli kl e büyük kentl er de, metr opolit enl eģ meyl e bi rli kt e deği Ģen yaģam bi çi mi i nsanl arı n bi reysell eģ mesi ne ve bi rbi rl eri nden kop mal arı na yani ort ak payl aģı ml arı n ve ort ak yaģamı n azal ması na neden ol muģt ur. Kent i çi ndeki bu i zol asyonun engell enmesi ni bi r anl amda ka musal mekanl ar sağl ayabilirl er. Hert zber ger, i nsanl arı n kendi günl ük 25

39 çevr el eri nde i zol e ve uzakl aģ mı Ģ hal e gel di kl eri ni ve zi hi nl eri ni el e geçi ren kar arl ar t ar afı ndan onl arı kontrol et meni n daha kol ay ol duğunu vur gul amakt adır. Ġ zol asyon i ki anl amda kull anılır. Ġl k ol ar ak, kent sel yüksek-yoğunl ukdaki yapı i çi nde yaģayan ve çalı Ģanl arı n, yapı nı n yer al dığı ort ama( mili eu) her hangi bi r ili Ģki duygusundan alı koyul mal arı dır. Ġki nci ol ar ak biri kendi si ni özel ot omobili nde t opl umdan i zol e edebilir ( Sennett, 1987, s: 32). Sennett, bir zamanl ar kamusal mekanl arı ger ektiren ka mu i Ģl evl eri ni n çoğunun Ģi mdi yok ol duğunu söyl eyerek, çok sayı da i nsan ana ka musal i Ģl evl er e çek meni n zorl aģtı ğı nı belirt mekt edi r. Bunun nedeni ni de i nsanl arı n kent sel yerl er de bi r ar aya gel er ek il eti Ģi m kur mak yeri ne t eknol oji k ve sanal yoll arl a il eti Ģi m kur mal arı na bağl amakt adır. Kamusal yaģam ve ka musal mekanl ar bi r t opl ul uğu gözden kaçırırsa, yaģayanl ar daha az ol ası i ki t ar aflı dest ek ve yardı mı öner mek i çi n bi r biri nden i zol e hal e gelirl er ( Carr ve di ğ., 1992, s: 25). Teknol oji k geli Ģi ml er ve moder nl eģ meni n bi r sonucu ol an bi reyl eri n kopukl uğunu yok et mek ve t opl umsal yaģamı canl andır mak i çi n i nsanl arı n et kil eģi mi ni arttıran kamusal mekanl ar yarat mak yar arlı ol abilir. Kent i çi nde ka musal mekanl arı n i nsanl arı bi rl eģtiri ci özelli ği, t opl umsal yaģamda ort aya çı kan i zol asyon pr obl emi ni engell eyebil mek i çi n öne mli dir. Fr anci s ( 1989), Ģehi r dı Ģı yaģamı n i zol asyonunun, ki Ģili k dı Ģı çalı Ģma ort aml arı, moder n yaģamı n stresi i nsanl arı n kamusal mekanl ar a ol an özl emi ni daha da kuvvetl endirdi ği ni belirt mekt edir. Par kl ar, meydanl ar, pl azal ar ve alı Ģveri Ģ mer kezl eri günl ük yaģamı n zorl ukl arından uzakl aģ mak i st eyenl er i çi n bi r sı ğı nak hali ne gel mekt edirl er Fi zi ksel Yapı Al anl arı n fi zi ksel yapı sı, özel -kamusal dengesi ni ve ka musal hayatı n doğası nı et kil eyebilir. ġehi rl er de gör ül en bu özelli ğe bi r örnek sokakl ar dır. Sokakl ar kent sel il eti Ģi m si st emi ni n par çal arı dır. Ġ nsanl arı n, ar açl arı n har eketi ni sağl arl ar ve Ģehri n da marl arı ol ar ak i nsanl arı bir ar aya t opl arl ar. Tasarı mda öne mli ol an nokt a tr afi k tı kanı klıkl arı ve ki rlili ği di kkat e alı nar ak sağlı klı bi r kamusal yaģam i çi n tr afik-yaya ayrı mı nı n göze al ı nması dır. 19. yüzyıl dan sonr a bi r çok sokağı n özell eģtiril mesi ne ve özelli kl e Ģehi r mer kezl eri ve konut al anl arı nda bazı sokakl arı n yayal ar a ayrılması na özen göst eril meye baģl anmı Ģtır. Nehi rl er, der el er ve deni z kenarl arı çoğu za man t opl uml ar i çi n güzel ve çeki ci bi r sı nır ol uģt ur muģt ur. Su i nsanl arı n yı kanması nı, kı yaf etl eri ni yı kaması nı, balı k avl aması nı ve bunun gi bi mer kezi hayat f onksi yonl arı nı sür dür mesi ni sağl adı ğı gi bi, i nsanl arı n sosyal ili Ģkil ere açı k ol duğu bi r kamusal al anda bul unmal arı i çin bi r fırsat 26

40 yar atır. Kasabal ar ve Ģehi rl er su kenarl arı nı deği Ģi k Ģekill er de kull anırl ar. En i yi ör nekl er de Ģehi rl eri n yanı nda bul unan veya i çi nden geçen nehi rl er ve derel er güzel manzar al ar yar atır ve i nsanl arı suya çekerl er Topl um Yapı sı Topl umun doğası, ebatları ve çeģitlili ği özel ve ka musal ar ası ndaki dengeyi de et kil emekt edir. Çok çeģi tli i nsanl arı n bul unduğu t opl uml ar da di ger i nsanl arl a ili Ģki kur mak zor dur. ÇeĢitlili k özel dünyaya çekil meye sebep ol abilir. Ġ nsanl arı n bi rbiri ni t anı madı ğı büyük t opl uml ar, özel davr anı Ģl arı ve özel mekanl ar a çekilmeyi t eģvi k edebilir. Ka musal ve özel mekanl ar daki yaģamı ol umsuz et kil eyebil ecek t opl umsal sor unl ar da var dır. Modern Ģehi r yaģamı ndaki uyuģt ur ucu, ki Ģi sel t ehditl er ve i Ģl enen suçl ar gi bi bazı t ehli keleri kabull enmek öne mli ol sa da buna dengeli bi r bakı Ģ açı sı yl a yakl aģ mak ger ekir. Mekanl arı daha e mni yetli bir hal e getir meye calı Ģırken yaģamı kı sıtl ama mak öne mli dir. Ġ nsanl ar kamusal mekanl ar a git meye ve ka musal hayatı yaģamaya deva m et mekt edirl er. Ġ nsanl ar, par kl ar da, pl ajl ar da bul unabilirl er, bankl ar da veya ka musal bi nal arı n mer di venl eri nde ot ur up yayal arı seyr edebilirl er. Ġ nsanl ar kamuda, evl eri nde, i Ģ yerl eri nde ve eğl ence yerl eri nde daha di kkatli ol sal ar da, kamusal hayat devam et mekt edir. Topl uml arı n sosyal değerl eri kamusal hayatın geli Ģi mi ni dest ekl eyebilir ya da engell eyebilir. Bi r zamanı n ve yeri n manevi özelli kl eri, sağlı klı ve dengeli bi r kamusal -özel hayat i mkanı nı bi çi ml endi rir Politi k ve Ekono mi k Sist e m Ka musal -özel dengesi, politi k ve ekono mi k si st eml er den de et kil enir. Ör neği n, t ot alit er bir hükümet altında yok ol an il k hakl ar dan bi r t anesi ol an ka musal al anda t opl anma hakkı aynı zamanda özgür konuģ manı n kontr ol ü anl amı na gel mekt edir. Londr a da Hyde Par k't aki Speaker' s Cor ner var ol an si st emi t ehdit et me ol asılı ğı ol sa da, i nsanl arı n ki Ģi sel gör üģl eri ni if ade et mel eri ne i zi n ver mekt edir. Ka musal mekanl ar t opl umun bi reyl eri ar ası nda il eti Ģi m kanall arı dır ve bu deği Ģi k politi k si st eml er t ar afı ndan dest ekl enebilir veya dest eklen meyebilir. Ka musal yaģa mı ve mekanl arı anl amak i çi n ka musal et ki nli kl eri n politi k doğası nı kabul et mek de öne mli dir. Özel kamusal dengesi ni n ekono mi si kamusal yaģamı doğr udan et kil emi Ģtir. Ekono mi kamusal mekanı n kull anılırlı ğı nı ve eri Ģilirli ği ni belirl er ve ka musal mekanl arı n geli Ģi mve bakı mı i çi n önceli kl eri n ol up ol madı ğı na kar ar verir. Ka musal 27

41 mekanl arı yar at mak ve bakı mı nı yapmak i çi n soruml ul uk alı nmazsa ka musal hayat t ehli keye düģer ve kamusal mekanl arı n özell eģtiril mel eri söz konusu ol ur. Ka musal mekanl ar daki kamusal yaģamı n i nsanl ar ve t opl um i çi n ger ekli ol duğu gör üģünün yanı nda mahr emi yet e ol an i hti yaç da göz ar dı edil me melidi r. Sağlı klı hayat dengeli özel ve kamusal deneyi ml eri kapsa malı dır. Ka musal al anl ar i nsanl arı bi rbiri ne bağl ayabil ecek ve hayatl arı na anl am ve güç kat abil ecek t esadüfi kar sıl aģ mal ar yar at abilirl er. Aynı zamanda bu al anl ar anl aģ mazlı kl ar ve fi kir ayrılıkl arı i çi n de bi r kaynak ol abilirl er. Ka musal mekanl ar he m günl ük i hti yaçl ar a cevap ver ebilir hem de özel ol ayl ar da bir t opl anma al anı ol abilir. Datt ner, kamusal yaģamı n t ehli keye atıl mı Ģ ol duğunu ve i nsanl arı n onun i çi nden mahr emi yet dur umu i çi ne geri çekil di ği ni vur gul amakt adır ve ka musal mekanl arı n artı k t ehli keli dur umda gör ül düğü i çi n ka musal f aali yetl eri n bi r zamanl ar eğl enceli ve hoģ bul unması na r ağmen t erci h edil me meye baģl andı ğı nı belirtir. Bu dur uma ör nek ol ar ak da il gi al anl arı nı n art ar ak daha ki Ģi sel ol duğunu göst er er ek, çağdaģ der gi ve gazet el eri n vücutl arı mı zı ve evl eri mi zi nasıl geli Ģtireceği mi zden bahsetti ği ni ve t el evi zyonda i nsanl arı n mi l yonl arca yabancı ya ki Ģi sel düģünce ve deneyi ml eri ni anl attı ğı nı söyl emekt edir. Carr ve di ğ., pozitif kamusal yaģam deneyi ml eri ni n değeri konusunda art an bili nç düzeyi nden ve böyl e fırsatl arı n art ması i çi n çalı Ģan çoğu i nsanı n çabal arı ndan cesar et alı nması ger ektiği ni belirt mekt edirl er. Tüketi ci har eketi, kamusal mekan t emsil cil eri ni n i Ģl eri ve par k, bahçe ve t opl um mekanl arı nı n savunucul arı bunl ar a ör nektir. Deği Ģi k kült ür el gr upl ar ar ası nda yar arlı ili Ģkil er e ve daha f azl a hoģgör ü ve anl ayı Ģa öncül ük eden ka musal yaģa m ar zu edilmekt edi r. Zengi n, açı k ve kar ma bi r kamusal yaģa m i çi n çabal anması ger ek mekt edir. Özel yaģa m ve ka musal yaģa m ar ası ndaki uygun dengeni n sağl anması zor bir t asarı mve i dar e gör evi olmuģt ur Sı nırl ar Mekanl ar bi rbirl eri yl e et kil eģi m i çi ndedi rl er. Ġ ki bi rim kar Ģıl aģtı ğı nda ort aya çı kan sı nır i ç ve dı Ģı, açı k ve kapalı yı, kamusal ve özeli ayır makt adır. Kent sel kamusal mekan, kent sel bl okl arl a ve bi nal arl a t anı ml anmakt adır. Özel ve kamusal mekanı bi rbiri nden ayıran duvar bu t anıml amayı yap makt adır ve i ki mekan ar ası nda geçi Ģ gör evi yapan el emanl ar öne m kazan makt adır. Ar kadl ar, bal konl ar, kol onadl ar gi bi el emenl ar, kapalı, yarı kapalı ve açı k mekanl ar ol mak üzer e mekansal bir hi yer arģi yarat makt adırl ar. 28

42 Ka musal özell e kar Ģıttır. Özel dünya i çi nde bi r bi rey, onun i çi n kanunl ar ve ahl aki değerl er t ar afı ndan konul an sı nırl ar i çi nde kendi si ni n ef endi si dir. Aynı za manda, baskı n koģull ar t ar afı ndan da zorl anmı Ģtır. Pr oj eleri, zamanı, rit mi ve ar kadaģlı kl arı, sami mi yeti n t al epl eri ni ve ail e hayatı nı n zor unl ulukl arı nı yansıtır. Bi rey kamuda daha özgür ce nef es alır, ancak özel de eģi ni n, ail esini n ve çocukl arı nı n i hti yaçl arı onu bağl ar. Scr ut on a gör e, özel ve ka musal ar ası ndaki sı nırı somut bi çi ml erl e çi zen mi marlık, politi k düzeni n ana bil eģeni dir. Mekanı nı t anı ml adı ğı si vil t opl um üzeri nde kalı cı i Ģar etl er bırakır. Bi r mekan sı nırl arı nı n doğası yl a ka musal yapılır. Ka musal mekan her kesi n i çi ne gi rebil eceği ve ayrıl abil eceği bir mekandır. Ka musal mekanı yar at an sı nır hem ka musal kull anı ma açı k he m de geçi rgendi r. Ger çek bi r kamusal mi marlık, si vil yaģam koģull arı nı semboli ze et meye ve kaydet meye çalı Ģır. Ka musal ve özel st er eoti pler dir ve saf bi r bi çi mde varol mazl ar; ka musal -özel i n bi rçok kade mel eri var dır. Özel ve kamusal al anı aynı i nsanl ar nüf usl andır dı kl arı ndan dol ayı, sadece bi r al anı yönet mek i çi n var sayıl an kur all ar i st er i st emez di ğer al ana da kayar ve sı nırları karı Ģtırır ( Dij kstra, 2000, s: 2). Bi nal arı n, ki Ģi sell eģtiril mi Ģ cephel eri ve özel gi ri Ģleri yl e ne kadar bi rbirl eri nden özer k haci ml er hali nde uzak ol url arsa o kadar az uyu m ol acağı nı vur gul ayan Hert zber ger, aynı zamanda, bu bi nal ar gi ri Ģ gal eril eri yl e, i ç kapalı sokakl arl a veya ger çekt en kapalı özel mekanl arl a t asarl ansal ar bil e kamusal ve özel mekan ar ası ndaki kar Ģıtlı ğı n büyük ol acağını belirt mekt edir. Öl çek çok büyüdüğü za man birģeyl er yanlı Ģ git meye baģl ar, t opl umsal al anı n i dar e ve bakı mı di r ek ol ar ak i çi ne dahil ol anl ara daha f azl a bır akıl amadı ğı zaman özel or gani zasyonl ar gerekli ol ur, kendi ne has per soneli yle ol ası geli Ģmel er ve deva ml ılık göz önüne alı nar ak kendi il gi al anl arı ve il kel eri yl e özel per soneli il e özel bir kur ul uģ ger ekebilir ( Hert zber ger, 1991, s: 46). Ka musalı n sı nırl arı daha akı cı ve deği Ģkendi r. Amaç t ek bi r yaģamı n i zini t aģı mak değil ama t üm yaģa ma açı k kal maktır. Bi r çok yerde ka musal mekan cephel er, dı Ģ duvarl ar ve küpeģt el erl e sı nırl anmı Ģtır. Ancak en öne mli kamusal mekanl ar, i çeri ni n kamusal kull anı ma adandı ğı ve her kese açı k ve f aydal anılır ol duğu kili seler, camil er veya t apı nakl ar dır. Son yıll arda da bunl arı n çağdaģ bi çi ml eri ol an alı Ģveri Ģ mer kezl eri, kült ür mer kezl eri, müzel er, si nema, tiyatro ve ot el l obil eri ve giri Ģl eri, ofi s bl okl arı nı n ort ak kull anım al anl arı vb. ka muya açı k özel mekanl arı n kent yaģa mı i çi ndeki öneml eri art mı Ģtır Ka muya Açı k Özel Mekanl ar Ka muya açı k özel mekanl ar, meydanl ar a alt er natif ol ar ak i ç mekanl ar a dönül mesi yl e ort aya çı k makt adır. Bi r kamusal i ç mekan, onu besl eyen Ģehi r ol masa var ol amaz. Bu nedenl e, kamusal i ç mekanl ar da sadece ayrı Ģtırıl ar ak değil aynı za manda 29

43 kent sel kamusal al an i çeri si nde i ncel enmelidi r. Ka musal mekanl ar art ar ak özell eģ mekt edirl er. Bunl arı n atri uml ar, gal eril er, avl ul ar, ar kadl ar, i ç mekan par kl arı, kapalı yaya al anl arı gi bi bi rçok çeģitl eri bul unmakt adır. Ka musal açı k özel mekanl ar büyük or anda kull anıcı t ar afı ndan eri Ģil ebilirdir ve yüksek görünürl üğü kapsamakt adır. Ġ ç al anl ardaki alı Ģveri Ģ mer kezl eri gi bi kamusal i ç mekanl arı n özel mekanl ar dan çok kamusal mekanl ar ol an Ģehi r mekanl arı ol dukl arı söyl enebilir. Zuki n, alı Ģveri Ģ mer kezl eri ni n özel mül ki yeti ni n t üm hal kı n bi naya eri Ģilebilirli ği yl e il gili sor ul arı doğur duğundan söz et mekt edir. Par kl ar, meydanl ar ve caddel er, alı Ģveri Ģ mer kezl eri yl e yer deği Ģtir mekt edir. Al ı Ģveri Ģ mer kezl eri ni n geli Ģi mi özell eģtir me kült ür ünde birçok deği Ģi myar at makt adır. Loukait ou- Si deri s kamusal açı k mekanl arı n özell eģtiril mesi baģlı klı yazı sı nda, Ameri kada kamusal açı k mekanı n özelleģtiril mesi ni n 1980 l er de üst ün gel mi Ģ ol duğunu ve ka musal mekanı n özel ür eti mi ni n sosyo-fi zi ksel özelli kl eri, a maçl arı ve bu yeni açı k mekanl arı n kull anı mı nı et kil emi Ģ ol duğundan bahseder. Son yıll ar da, ka musal açı k mekanl ar sağl amak özel sekt ör e doğr u yön deği Ģtir mi Ģ ve ka musal al an açı k mekanl ar yar at ma ve pl anl ama f aali yetl eri ni düzenl eme sor uml ul uğunu kaybet mi Ģ. Bel edi yel er deği Ģen ekono mi k ve politi k dur uml arl a baģ et mek i çi n yeni str at ejil er ar amı Ģ, özell eģtir meyi t erci h et mi Ģl er l eri n özendi ri ci böl gel emesi kamusal -özel ort aklığı i çi ndi. Ameri kan Ģehi r mer kezl eri ni n çoğunun yeni den canl anması son 30 yıl da mekansal or gani zasyonl arı yl a bi rli kt edir. Açı k mekanl arı n ( pl azal ar, gal eril er...) düzenl enmesi özel sekt ör t ar afı ndan devam ettirilmi Ģtir ( Develli oğl u, 1995, s: 66). 20. yüzyıl kenti nde, özelleģtiril mi Ģ kamusal mekanl arı n konul arı, kent sel al ana haki m ol muģt ur. Ka musal i ç mekanl arı n özell eģtiril mesi ne doğr u eğili mi n öne mli kaygıl arı ndan bi ri aģırı ti caril eģ medi r. Per akende mall arı n satı Ģı ve yüksek ki r a değerl eri gi bi sor unl ar ol uģ makt adır. Bi na i çl eri nde Ģehr e ait yerl er yar atılırken, bu mekanl arı n güvenli k, i klimsel kontr ol ve bakı m pr obl eml eri ni çöz mel eri kull anı mı arttır mak i çi n ger ek mekt edi r. Carr ve di ğ. i se, i nsanl arı n i Ģl eri yl e, ki Ģi sel yaģaml arı yl a ve politi k akti vit el eri yl e di kkat çekti kl eri ni ve sosyal ve politi k si st eml eri n kenti et kil edi kl eri gi bi özell eģtirmeyi de t eģvi k etti kl eri ni belirt mekt edirl er. 30

44 Şekil St. Enoch Centr e, GMW Eki bi, Gl asgow, Ġ skoçya ( Br own ve di ğ., 1999) Şekil Alı Ģveri Ģ mer kezi ni n ort ası ndaki Town Squar e, Runcor n New Town, Ġ ngilt er e ( Kost of, 1992) Lofl and a gör e, özell eģtir meni n mekani z ması, özel mül ki yeti n kontrol ü altı na kamusal ol ar ak daha çok eri Ģil ebilir mekan ol uģtur makt adır. Ġ nsan t ari hi boyunca, çoğu özel mül ki yett eki ka musal mekanl ar ( dükkanl ar ve barl ar) küçük boyutt a ve devl et e ait kamusal mekanl a ili Ģkil eri nde geçi rgen ol muģl ar dır. Her çeģitt eki megastr ükt ürl eri n geli Ģimi yl e kapalı alı Ģveri Ģ mer kezl eri geçiri msi z hal e gel mi Ģtir. Bi r ey megastrükt ür ün i çi ndeyken t ama mı yl a özel mül ki yett eki mekandadır. Sahi pl eri ni n dil edi ği ve yasal arı n i zi n ver di ği der ecede bu sahi pl erin kontr ol ü altı ndadırl ar. Ka musal mekanl arı n sahi pl eri ve yöneti cil eri t arafı ndan özell eģtiril mi Ģ hal e gel di ği ni vur gul ayan Fr anci s( 1989), açı k mekanı n özelleģtiril mesi ni n kamusal mekan ne i çi ndir ve ki me hi z met eder il e il gili t emel sor uları sor duğunu belirt mektedi r. Özel 31

45 hi ssel er, gi der ek ka musal mekanl arı n i dar esi ne ve yapıl ması na aktif ol ar ak karı Ģtırıl makt adır. Tüccarl arı n, bankacıl arı n ve mal sahi pl eri ni n ka musal mekan t asarı mı ve politi kası üzeri nde güçl ü et kil eri bul unmakt adır. Kent i çi nde en yaygı n ort ak kull anı m mekanl arı ol an sokak ve meydanl arı n t opl umsal r ol ü dol aģı m i Ģl evi yanı nda zayıf kal mı Ģtır. Bi nal arı n bu mekanl arl a ol an ili Ģkil eri ni n bu dur u ma kat kı sı var dır. Kendi kendi ne yet erli k ve özell eģ me eğili ml eri sonucu ka muya kar Ģı gör evl eri n unut ul ması nı n ol umsuzl ukl arı savaģ yıll arı ndan beri t ek t ek bi nal ar a t anı nan ayrı calıkl ar kar Ģılı ğı sağl anan ol anakl arl a gi deril meye çalı Ģıl mı Ģtır. Tüketi m dünyası nı n ka mu dünyası nda baskı n ol ması özell eģtir me eğili ml eri ve ticari et ki nli kl eri n ön pl ana çı k ması yl a belirgi nl eģ mi Ģtir. Özell eģ meye koģut ol ar ak öne m kazanan kamuya açı k bazı i ç mekanl arı n ka musal nit eli kl eri, ger ek mi mari if adel eri, ger ekse kull anım koģull arı bakı mı ndan t artı Ģılır dur umdadır ( Önür, 1994, s: 457). Kayden, özel mül ki yett eki kamusal mekanı n oni ki ayrı yasal ti pi ni pl azal ar, ar cadl ar, kent sel pl azal ar, konut pl azal arı, kal dırı m geni Ģli kl eri, açı k hava t opl anma yerl eri, kapalı yaya mekanl arı, bl ok ar kadl arı nı n ar al arı, bl ok bağl antıl arı nı n aral arı, bl ok gal eril eri ni n ar al arı, yükseltil mi Ģ ve al çaltıl mı Ģ pl azal ar ol ar ak değerl endir mekt edir. Özel mül ki yett eki hi z met l er, ot el ve ofi s l obil eri, per akende dükkanl arı, rest or anl arı, ti yatrol arı ve müzel eri kapsayan, f arklı ti pde bir kamusal mekan sağl amaktadır. Şekil Pl ace du Chat el et, Pari s ( Curr an, 1983) Ka musal bi nal arı n zemi n katt aki, l obil er ve gi ri Ģ holl eri gi bi böl ünme mi Ģ ve bozul ma mı Ģ mekanl arı, atri um bi çi mi ndeki alıģveri Ģ mer kezl eri çoğunl ukl a bu mekansal konsepti n et ki si ni t aģı makt adır. Kent sel kamusal al an, kamusal i çl eri n t asarı ml arı ve geli Ģi ml eri nden et kil enmekt edir. Ama i çeri deki kamusal al anl ar dı Ģarı daki kamusal al anl ar dan f arklı dırl ar. Özel mül ki yett eki bu ka musal mekanl ar a genelli kl e yoğun bi r ti cari amaç yükl enmi Ģtir. Bu t ür mekanl arı n f arklı çeģitl eri, çalı Ģma, yaģa ma, yeme, satı Ģ, eğl ence, zi yaret gi bi hi z metl eri ve f aali yetl eri kapsamakt adır. Whi t e da ka muya açı k özel al anl ar daki i nsanl arın baģlı ca i hti yaçl arı nı n ot ur ma, di nlen me, yemek yeme, alıģveri Ģ ol duğunu belirt mektedi rl er. 32

46 Kl oos da moder n kent yaģamı nı n, kamusal i ç mekanl ar gi bi ka musal eri Ģil ebilir bi nal ar ol madan eksi k ol acağı nı belirt mekt edir. Kenti n kamusal mekanl arı bi na i çl eri ne kayar ak belirli bir duyumi çi nde t ama ml anmı Ģtır. Tek bi r bi na bil e, kentsel kamusal al an i çi ndeki var ol uģuyl a kent sel mi mari ni n konusu ol abilir. Bu nedenl e, kent sel t asarı mcıl arın ve mi marl arı n a macı nın, kent sel kamusal al an i çi n kat kı da bul unmak ve aynı zamanda ka muya açı k özel al anl ar ve kamusal al anl ar ar ası ndaki ili Ģkil eri dest ekl emek ol duğu söyl enebilir. 33

47 3. MEKANSAL İ Lİ ŞKİ LER VE GEÇİ Ş MEKANLARI Geçi Ģ al anı, bi r sı nır ya da bi r kenar ol abil eceği gi bi daha geni Ģ bi r per spektift e benzer veya f arklı i ki al an ar ası ndaki geçi Ģ mekanı da ol abilir. Yani geçi Ģ mekanı nı n, al anl arı n kar Ģılıklı ili Ģki si ve f arklı sevi yel er deki mekanl arı n et kil eģi mi sonucunda ort aya çı ktı ğı söyl enebilir. Bu nedenl e, kent sel dokunun i çi nde geçi Ģ mekanl arı nı n bi çi ml eni Ģi ni anl ayabil mek i çi n önceli kl e mekansal ili Ģkil eri değerl endi r mek ger ekli dir Mekansal İli şkil er Mekanl arı n bi rbirl eri ne gör e dur uml arı, al anl arı n kar Ģılıklı ili Ģkil eri, et kil eģi ml eri ve çatı Ģmal arı, birçok mi mar, kent pl ancı sı ve peyzaj mi marı t ar afı ndan değerl endi ril mi Ģtir. Bu kapsamda bazı gr upl amal ar ve sı nıfl andır mal ar yapıl mı Ģ ve mekansal ili Ģkil er anali z edil mi Ģtir. Chi ng, mekansal ili Ģkil eri dört gr upt a i ncel er; 1. Bi r mekan i çi nde mekan 2. Bi r biri ne bağl anan mekanl ar 3. Bi ti Ģi k mekanl ar 4. Ort ak bir mekan ar acılı ğıyl a bağl anan mekanl ar Şekil Mekansal Or gani zasyonl ar ( Chi ng, 1979) Bi r biri ne bağl anan mekanl ar veya ort ak bi r mekan ar acılı ğı yl a bağl anan mekanl ar geçi Ģ böl gel eri ni n bi çi ml eni Ģi ni doğr udan et kil erler. Bi rbiri ne bağl anan mekanl arı n 34

48 meydana getirdi ği mekansal ili Ģki, i ki f arklı al anı n kesi Ģer ek ort ak payl aģıl an bi r böl ge yar at ması yl a ol uģur. Bi r ot eli n, ofi s bi nası nı n veya kült ür mer kezi ni n l obi si kamusal ve özel mekanı n kesi Ģti ği yarı-kamusal nit eli kt e ol an bi r geçi Ģ mekanı ol ar ak bu mekansal ili Ģkiye bi r ör nektir. Chi ng e gör e, i ki mekan bu t avırl a haci ml eri ni bağl adı kl arı zaman, i ki side ki mli ği ni ve mekan ol ar ak t anı mı nı kaybet memekt edi r. Ġ ki hac mi n kesi Ģen böl ümü i ki mekan t ar afı ndan eģit ol ar ak payl aģıl abilir. Bi r biri ne bağl anan böl üm mekanl arı n bi ri yl e büt ünl eģi p o mekanı n hac mi ni n ayrıl maz bi r par çası da ol abilir. Ort ak bi r mekan ar acı ğı yl a bağl anan mekanl arı n meydana getirdi ği mekansal ili Ģki de i se, birbiri nden belli bir mesaf e il e ayrıl an i ki mekan, bi rbirl eri yl e bi r üçüncü mekanl a, yani ar a böl geyl e bağl anabilir ya da ili Ģkilil endiril ebilir. Bu i ki mekan ar ası ndaki ili Ģki, ort ak payl aģtı kl arı üçüncü mekanı n doğası na bağlı ol acaktır. Bi nal arın eģi kl eri, kamusal bi r bi nanı n önündeki basamakl ar gi bi ögel er kent sel dı Ģ mekan ve bi na ili Ģki si nde ol uģan ar a böl gel er dir. Ar a mekan bağl ayı cı i Ģl evi nden dol ayı bi çi m ve yönl enmede i ki mekandan ayrılır. Bu i ki mekan ve ar a mekan Ģekil ve boyut ol ar ak eģdeğer ol abilir ve doğr usal ol ar ak sır al anmı Ģ bi r di zi mekan ol uģt ur abilirl er. Ar a mekan bi r biri nden uzak ol an i ki mekanı bi rl eģtir mek a macı yl a doğr usal bi r bi çi m al abilir veya bi r biri yl e hi ç bi r ili Ģki si ol mayan bi r di zi mekana katıl abilir. Ar a mekan eğer yet eri nce büyükse çevr esi yl e ili Ģki si nde baskı n ol an mekan hali ne gelir ve çevr esi ne bi rkaç mekan t opl ayabil ecek yet eneğe sahi p ol ur. Ar a mekanı n bi çi mi, sadece ona bağlı ya da ili Ģkili i ki mekanı n bi çi ml eri ve yönel mel eri yl e sağl anabilir ( Chi ng, 1979, s: 198). Ashi har a ( 1970) da mekanl ar ar ası nda hi yer arģi k düzeni ni n mekanı n i Ģl evl eri ve kull anı ml arı düģünül er ek kur ul abil eceği ni belirt mekt edir. Mekanl arı, dı Ģ-yarı dı Ģ(yarı i ç)-i ç; kamusal -yarı kamusal (yarı özel )-özel; büyük boyutt a gr upl ar i çi n- ort a boyutt a gr upl ar i çi n- küçük boyutt a gr upl ar i çi n vb. sı nıfl andır mal ar i çi nde değerl endi r mekt edir. Mei ss i se, mi marı n, i ç ve dı Ģ ili Ģki si ni düzenl emek ve i ç- dı Ģ, i nsan- doğa, özel - kamusal mekan ol ar ak geçi Ģl eri açı kça if ade et mek i çi n, bi rbiri ne yakı n bul un ma ve bi rbiri ni n i çi ne geç me met odl arı nı kull andı ğı nı ve i ki t ar af a da ait ol an geçi Ģl eri n ar ada bul unan böl gel eri ni t espit etti ği ni vur gul amakt adır. Ġ ki al an ar ası ndaki ya da i ki sevi ye ar ası ndaki ili Ģki, iki yönl ü bağı mlılıkdan kaynakl anmakt adır. He m ayrı mı he m bağl antı yı, hem f aklılı ğı he m geçi Ģi, hem sür ekliliği he m kesi nti yi, hem sı nırı he m de gi ri Ģi sağl ar. Mekanl ar bi r birl eri il e çatı Ģabilirl er. Ġ ki bi ri m kar Ģıl aģtı ğı nda, kar Ģıt güçl er e kar Ģı bi r sı nır belirir. Bu sı nır i ç ve dı Ģı, açı k ve kapalı yı, özel ve kamusalı yar atır ( Önür, 1992, s: 23). 35

49 Geçi Ģ böl gesi, kent sel mekan ol uģumunda, i Ģl evsel, semboli k, sent akti k ve sosyal ol mak üzer e öne mli r olller e sahi ptir. Bu nedenl e, geçi Ģ böl gesi nde yapıl acak küçük öl çekli bir anali zde, önceli kl e bi na ve kent sel dıģ mekan, i ç- dı Ģ mekan, açı k-kapalı mekan ve özel -kamusal mekan ar ası ndaki ili Ģkil eri n değerl endiril mesi yararlı ol abilir Kent sel Dı ş Mekan ve Bi na İli şki si Bi na ve kent sel mekan ili Ģki si, kent sel öl çek il e bi na öl çeği ni n kar Ģılıklı ili Ģkil eri ni ve et kil eģi ml eri ni kapsamakt adır. Kent sel öl çek ve bi na öl çeği çevr esel düzeni n ve kent sel dokunun ol uģ ması nda ve t anı ml anması nda et kili dir. Bu ili Ģki nin sonucu ol ar ak f arklı mekansal düzenl er meydana gel mektedi r. Mi marlık t asarı mı il e kent sel t asarı mı n kar Ģıl aģtır ması nı yapan Tekeli, aral arı ndaki farklılıkl arı dört f aklı boyut üzeri nde değerl endi r mekt edir; 1. bir bi nayı ya da kent sel çevr eyi al gıl ama ve bili Ģt eki f arklılıkl ar, 2. öl çekt eki f arklılıkl ar, 3. t asarı mcı nı n deneti mdüzeyi ndeki f arklılıkl ar, 4. t asarl anan çevr eni n muhat apl arı ve bu konudaki kar arl arı n meģr ui yeti ni n nasıl t emell endi ril di ği konusundaki f arklılıkl ar. Bu f arklılıkl arı göz önüne al mak kent sel dı Ģ mekan ve bi na ili Ģki si ni değerlendi rirken f aydalı ol acaktır. Kenti n bi r büt ün ol ar ak i nsanl ar t ar afı ndan al gıl anması zor dur ve bi naya gör e daha kar maģı ktır. Pl anl amanı n söz konusu ol duğu makr o öl çekl er de est eti k yar gıl ar öne mi ni yitirirken, kent sel t asarımı n söz konusu ol duğu mi kr o öl çek bi na ko mpl eksl eri nden kent par çal arı na kadar uzanabilir. Mi mari t asarı mdaki kontrol düzeyi kent sel t asarı mdaki ne gör e daha yüksekdi r ve mi mari t asarı m belli ki Ģil eri n i hti yaçl arı nı göz önüne alırken kent sel t asarı mt üm t opl umu düģün meli dir. Bi na bl okl arı kent sevi yesi ndeki sokak ve meydanl arı bi çi ml endirer ek kent sel dokuyu ol uģt ur makt adır. Bi na ve bi na gr upl arı, kent sel dı Ģ mekanl ar da yar attıkl arı sı nırl amal arl a ort ak mekanl ar ol uģt ur up bu mekanl arı da kendi i Ģl evl eri yl e et kil eyebilirl er. Bu ort ak mekanl ar a ör nek ol ar ak atri uml ar, meydanl ar ve pl azal ar göst eril ebilir. 36

50 Şekil Peckha m Küt üphanesi, Peckha m, Ġ ngilt er e, Al sop ve St örmer gr ubu ( Güzer, 2001) Bi na ve kent sel mekan et kil eģi mi nde bi nanı n yapı sal özelli kl eri kentl e ili Ģki kur mayı sağl ar. Bi nanı n konu ml andı ğı ort amı n özelli kl eri ni güçl endi rebilir. Kent i çinde daha büyük bi r büt ünl ük yar atmaya yar dı m edebilir. Bi nanı n kendi i hti yaçl arı kadar kent sel i hti yaçl ar a da cevap verebil mesi öne mli dir. Çünkü bi na i çi ndeki i hti yaçl ar onun kent sel varlı ğı ndan doğmakt adır. Büt ün bi nal ar belirli bi r çift yönl ü kull anı ma sahi ptirl er: belirli bi r i Ģl ev düģünül er ek i nģa edilirl er a ma aynı za manda f ar klı kullanı ml arı da i çerirl er. Bu genel li kl e böyl e bi r bi nanı n çeki ci ol an özelli ği dir ( Kl oos, 1993, s: 15). Bi na il e kent sel dı Ģ mekan ili Ģki si nde i Ģl evl er de öne mli r ol e sahi ptir. Özelli kl e bi na il e kent sel mekan ar ası ndaki en güçl ü ili Ģki ni n kurul duğu ze mi n sevi yesi ndeki i Ģl ev dı Ģ mekanl a ili Ģkili dir ve kent mer kezl eri nde bu ili Ģki ni n kur ul ması, kamusal al anı n yaģamsallı ğı açı sı ndan özelli kl e i st enmekt edir. Bi na ve kent sel dı Ģ mekan ar ası ndaki ar a böl gel er he m dı Ģarı yı hem de i çeri yi i Ģl evsel açı dan dest ekl er. Bu ara böl gel er f arklı bi çi ml eri ve büyükl ükl eri yl e açı k-yarı açı k veya yarı kapalı-kapalı ol abilirl er. Ġ ki mekan ar ası ndaki bu geçi Ģ mekanl arı kent sel dı Ģ mekanı dest ekl erken bi na i ç mekanı na i nsanl arı çek mekt edirl er. 37

51 Şekil Fukuoka Bank Mai n Offi ce, Fukuoka, Ki sho Kur okawa ( Kur okawa, 1991) Tr anci k ı n kenti n mekansal t asarı m kur aml arından, Ģekil -zemi n kur amı nda her çevr eni n var ol an bi r boģl ukl ar ve dol ulukl ar ör ünt üsüne sahi p ol duğu vur gul anmakt adır. Mekansal t asarı ma Ģekil-zemi n yakl aģı mı, bu ör ünt ünün fi zi ksel yapı sı nda ekl eme, çı karma ya da deği Ģi ml er yapı l ması na dayan makt adır. Amaç kent ya da böl gedeki mekansal hi yer arģi yi kur ar ak kenti n mekansal yapı sı nı bel irl emektir. Tr anci k bu kur amı n, bi nal arı n dol u kütl el er ol ar ak(ģekil) açı k boģukl ar a(ze mi n) kar Ģı gör eceli al an kapsama çalı Ģmal arı ndan ort aya çı ktı ğı nı belirt mekt edir. Buna bağlı ol ar ak kent sel dı Ģ mekan ve bi na ili Ģki si el e alı ndığı nda ar al arı nda Ģekil -zemi n ili Ģki si ol duğundan söz edil ebilir. Nor ber g Schul z ( 1980) da, i ç- dı Ģ ili Ģki si ni n mekanl arı n çeģitli der ecede uza ma ve kapalılık hi ssi ne sahi p ol duğunu göst er di ği ni belirt mekt edir. Dı Ģ mekan deva ml ı uzama il e kendi ni göst erir, bi na i se çevr el enmi Ģ varlıktır. Bu nedenl e bi na-dı Ģ mekan ar ası ndaki Ģekil-zemi n iliģki si zedel enirse bi na kiml i ği ni kaybedebilir. Made m ki kent sel sevi ye ve bi na sevi yesi, var ol manı n f arklı Ģekill eri ni t emsil edi yor, ki res men f ar klı ol abilirl er ve bununl a ber aber bi r birl eri ni de et kil erl er. Böyl ece her sevi yede t anı ml anmı Ģ bir ki mli k i hti yacı duyar ( Nor ber g Schul z, 1971, s: 98). Bi nayı t asarl arken i ç ve dı Ģ ar ası nda gerili m meydana çı k makt adır. Ġ ç ve dı Ģ f arklı ol dukl arı ndan, duvar deği Ģi m nokt ası ol ar ak ar ayüzeyde yer alır. Kur okawa, i ç ve dı Ģ ar ası ndaki gerili m ve kut upl aģ manı n uyu m sağl aması i çi n kat alizör gör evi yaptı ğı ndan, ar a mekanl arı n el e alı nı Ģ bi çi mi ni n, mi mari ür ün ve kent sel dı Ģ mekan ar ayüzeyi nde büyük öne m t aģı dı ğı nı düģün mekt edir. Curr an da yüzeyl eri n bi ze, bi nanı n kull anı ml arı ve bunl arı n Ģehri n eri Ģim si st eml eri yl e nasıl bağl andı ğı nı anl at abil eceği ni belirt mekt edir. Yapıl arı n ve mekanl arı n bi çi ml eri nde ol duğu gi bi yüzeyl eri n de i Ģl evsel ve semboli k ol ar ak anl aml ı ol duğunu vur gul amakt adır. 38

52 Duvarı n, kent sel mekanı n ana sı nırı ol duğunu söyl eyen Nor ber g Schul z ( 1985), bunun nedeni ni n mekanı sı nırl ayar ak bur ada ol ayl arı n yaģan ması nı sağl aması ol duğunu belirt mekt edir. DöĢe meni n i se böyl e bi r i Ģl evi yokt ur, o bi rl eģtiri ci ve t anı ml ayı cı r ol ü ol an nöt r zemi n ol ar ak gör ev yap makt adır. Kent sel ze mi n i yi bakı m ve dokul arl a f arklıl aģ malıdır. Kent duvarl arı nı n yanı nda ze mi n dokusu da har eketl eri yönl endi r mek ve böl gel eri ayırt et mek üzer e düzenl enebilir. Kent sel t avan genelli kl e gökyüzüdür ama onun gör ünüģü bi nal arı n biti Ģl erinden et kil enmekt edir. Sokak, gör sel ol ar ak bi nal ar ve ze mi n t ar afı ndan ol uģt ur ulan üç boyutl u kanyondur. Hacmi n i yi t anı ml anmı Ģ özelli kl eri ve birbiri ne bağlı el emanl ar ve i Ģl evl eri n karı Ģı mı il e, sokakl ar Ģehi r i çi nde dı Ģ odal ar ol ar ak rol yaparl ar ( Özyör ük, 1995, s: 39). Mi mari ür ünl eri n or gani zasyonu f arklı bi çi ml er de kent sel mekanl ar belirler. Sokak sadece dağılı m ve yönl en me mekanı değil, aynı zamanda ka musal si rkül asyon, rekr easyon ve sosyal deği Ģi m mekanı dır. Bi na ve sokağı n ar ayüzünde, mekanı n kull anı mı nı yansıt an bi rçok değer bul unur. Bunl ardan bi ri sokak mekanı nı n bi na haci ml eri t ar afı ndan düzenl eni Ģi dir. Cepheni n süreklili ği ve açı k if adesi nin öt esi nde, cepheni n yüksekli ği ni n sokağı n geni Ģli ği ne or anı, bi na-sokak ar ayüzünde öne mli bi r et kendi r. Sokak bi na ili Ģki si nde sokağı n mekan t arifi ni n deği Ģ mesi ve yokol ması yaygı nl aģan bi r dur umdur. Bu dur um bir sor un kaynağı ol ar ak da yor uml anmı Ģtır ( Önür, 1994, s: 457). Bi r ar a kesit ol ar ak bi na cephesi he m sı nırl ayı cı he m de bağl antı sağl ayıcı el eman ol ar ak öne m t aģı makt adır. Çevr esi yl e mekansal ve i Ģl evsel ili Ģkil er kuran yapıl ar kent sel düzen i çi nde f arkedil mekt edirl er. Kent sel mekan ve bi na et kil eģimi nde, bi na ki mli ği ni kaybet me meli dir. Bu nedenl e geçi Ģ böl gesi ni n sağl anması ki ml i k kaybı nı engell eyebilir ve i ki ayrı içeri ği n bir ar ada bul unması na yar dı mcı ol abilir l er de ul usl ar ar ası modern mi marlı ğı n katı uygul amal arı na kar Ģı daha dost ça ve i f adeli, duygusal bi r est eti k ar ayı Ģı ortaya çı k mı Ģtır. Stil kavr amı yeni den günde me gel mi Ģ ve bi nal arı n zer af eti ne duyul an ger eksi ni mdil e getiril mi Ģtir. Bunun yanı nda anıt sallık i se i st enmeyen bi r ol gu ol ar ak belirtil mi Ģ ve bugüne kadar, anıt sallı ğı n anl amı, ol anaklı ol up ol madı ğı ve bugünün anıtı nı n ne ol abil eceği t artıģmal arı sür müģt ür ( Önür, 1994, s:465). Hert zber ger, 60 l arı n sonundaki eğili mi n genel ol arak t opl umun ve özelli kl e bi nal arı n daha çok açı klı ğı ndan yana ol duğunu, ancak kapalılık ve açı klık ar ası ndaki dengeni n t opl umun bi r yansı ması ol duğunu belirt mi Ģtir. Kentl eģ me, özer k ve ser best çe dağıtıl mı Ģ ol an bi nal arl a büyük bi r dı Ģ çevr e yar at mı Ģtır. 20. yüzyıl kentl eģ mesi ndeki açı klık, sokak dokusu t ar afından belirl enen kesi n mekansal t anı mı n bozunu mu anl a mı na gel mi Ģtir. Bi nal arı n özer kli ği geli Ģdi kçe, kar Ģılıklı ili Ģkil eri azal mı Ģtır. 39

53 Ekono mi k r ef ah Ģehi r mer kezi ni güçl endi rirken, mer kezde kull anı m al anı i st emi arttı, dol ayı sı yl a mer kez al an, düģeyde geli Ģ meye baģl adı. Özel sekt ör yatırı ml arı nı n öncel i kl e dest ekl endi ği si st emde, kur ul uģun gücünü si mgel eyen bi nal arı n yar attı ğı i maj her Ģeyden öne mli ydi. Bi çi ml eni Ģl eri, gi riģi mcil eri n i st ekl eri doğr ult usunda geli Ģen bi nal ar, özgün ve göst eri Ģe öne m veril er ek i nģa edil di. Sonuçt a Ģehi rl er de bi r biri il e ili Ģki si z mi mari üsl upl ar ort aya çı ktı ve büt ünl ük kaybol du ( Kor ça ve Tür koğl u, 1992). Al anl arı n kar Ģılıklı ili Ģki si ni değerl endi ren Curr an, Ģehi r i çi nde i nsan f aali yetl eri ni i ncel erken açı klıkl arı n yeri ve el e alı nı Ģı nı n öne mli ol madı ğı nı, cephel eri n he men önündeki al anl arı n, i ki al anı n ar ası ndaki geçi Ģi nasıl et kil edi ği ni n öne mli ol duğunu belirt mekt edir. Bu bakı mdan bur ayı geçi Ģ böl gesi ol ar ak t anı ml amakt adır. Bur ada, he m açı klıkl arı n hem de öndeki mekanı n davr anı Ģı dı Ģ ve i ç al anl ar ar ası ndaki bağl antı nı n nasıl ol ması ger ekti ği ni belirt en önemli bir kaynakdır ( Curr an, 1983, s: 133). Curr an, geçi Ģ böl gesi ni el de et mek i çi n i ki al an ar ası ndaki kar Ģılıklı ili Ģkil eri n doğası nı he m i Ģl evsel he m se mboli k t eri ml erle if ade eden deği Ģi k davr anı Ģl ar kull anıl abil eceği ni belirtmekt edi r. Ar ada kal an mekanı n büyükl üğü öne mli bi r et kendi r. Bi nal arı n ze mi n katl arı nı n ve geçi Ģ böl gel eri ni n nit eli ği bu mekanl arı n anl aml ı ve dest ekl eyi ci nit eli kl eri ne çok Ģey kat abilirl er. Şekil Kent sel dı Ģ mekan- bi na ili Ģki si nde ort aya çı kan geçi Ģ mekanı ( Curr an, 1983) Geçi Ģ mekanı kavr amı bi na ve kent sel dı Ģ mekan et kil eģi mi nde öne mlidi r. Kent sel sevi ye yoğunl ukl a ayrı Ģtırılır ve sosyal çeki ml e, ort ak ol an yaģam bi çi mi il e belirl enir. Bi na sevi yesi ni n düzeni, belirli bir i zol asyonu if ade eder. Ġ ki si ni n ar ayüzünde, bi na sadece i ç mekan değil aynı za manda kent sel sevi ye i çi n bi r nirengi nokt ası ol makt adır. Bi na ve kent sel dı Ģ mekan, mekansal düzen i çi nde bi r birl eri ni t ama ml ayan ve aynı zamanda sır ayl a bi rbirl eri ni ol uģt ur an özel bi r or gani zasyon ger ektirir. Bi na ve kent sel dı Ģ mekanı n, bi rbi rl eri ni n i çi ne çok f azl a i Ģl edi ği dur uml ar da dı Ģarı sı ve i çeri si ar ası ndaki çi zgil er belirgi nsi zl eģ mekt edir. 40

54 İ ç Dı ş Mekan İli şki si Dı Ģ ve i ç mekan ar asındaki sür eklili ği ni n ol uģması nda mekanl ar bi rbirl eri yl e ya çeli Ģer ek ya da bi rbirl eri ni et kil eyek bul uģabilirl er. Moder n mi marlık söyl emi ni n öne mli kavr aml arı ndan ol an dı Ģ mekan ve i ç mekan ili Ģki si, moder ni st düģünceni n mi marl arı t ar afı ndan i ç- dıģ ar ası ndaki sür eklili k vurgul anar ak ve hatt a dı Ģarı da i çeri yi vur gul ayar ak uygul anmaya çalı Ģıl mı Ģtır. Ġ ç mekan ve dı Ģ mekanı n bi rbirleri ne kar Ģı çok güçl ü ili Ģkil endiril mi Ģ ol duğu dur uml ar da bi r bi nanı n i çi nde mi yoksa i ki ayrı bi nayı bağl ayan bir mekanda mı bul unul duğunu söyl emek zorl aģır. Ġç mekan ve dı Ģ mekan ar ası ndaki f ark, mi mari de en öneml i konul ar dan bi ri dir ve moder n mi mari aslı nda genelli kl e i ç ve dı Ģ mekan ar ası ndaki yeni ili Ģki ol ar ak t anı ml an mı Ģtır. KuĢatıl mı Ģlık ve kapı, i çeri si ve dı Ģarı sı nı ayırt et mek i çi n, ve ar al arı nda anl aml ı bi r iliģki yar at mak i çi n orji nal ar açl ar dır ( Nor ber g Schul z, 1988, s: 33). Şekil Vill a Dall Ava, St. Cl oud, Fr ansa, Rem Kool haas ( Berri zbeiti a ve Poll ak, 1999) Şekil Pri ce O Reill y House, Si dney, Engel en Moor e, ( Sl essor, 2002) 41

55 Nor ber g Schul z ( 1988), i çeri si ve dı Ģarı sı ar ası ndaki et kil eģi mi n aynı zamanda yer i çi ndeki yönl eri n kur ul uģuna dayandı ğı ndan ve bunun f arklı yoll arl a ol abileceği nden bahseder. Ġ çeri den dı Ģarıya doğr u ve t ersi ne devam eden çi zgil er ve yüzeyl er gi bi yönl endi ri ci el emanl arı nın bu bağl antı da kazanç sağl adı ğı nı ve böyl e el e manl arı n moder n geli Ģi ml eri n baģl angı cı nda akı cı geçi Ģl er yar at mak i çi n kull anıl dı ğı nı belirtir. Ġç mekan ve dı Ģ mekan ar ası ndaki ayrı mı n t ama mı yl a kal dırıl amayabil eceği ni ve bunun belirli bir mekansal sı nırsı zlıkl a sonuçl anabi l eceği ni söyl er. Her hangi kapalı bi çi m, gi rilebilir ol malı dır ve böyl ece bi r yön t anı ml anır. Bi r evi n bi r hapi saneye dönüģ me mesi i çi n bu i ç dünyayı dı Ģarı yl a bağl ayan, bi r di ğeri ne açı klı kl arını n ol ması ger ekir. Yön, i ç ve dı Ģı az veya çok güçl üce bağl ar ve geo metri k ol ar ak düz çi zgi ni n t opol oji k eğri den daha güçl ü ol duğunu t ekr ar gör ür üz. Böyl e bi r yer, aynı za manda yön t ar afı ndan et kil enebilir; dı Ģa doğr u uzatıl mı Ģtır, aynı za manda da dı Ģ mekan sı nırı n i çi ne doğr u i Ģl edi kçe, bi r geçi Ģ al anı yar atılır. Bu al an, var ol uģsal mekan i çi ndeki sür ekl ili k der ecesi ni if ade et mek üzer e çeģitli bi çi ml er veril ebil en bi r açı klı ğa ger eksi ni m duy makt adır ( Nor ber g Schul z, 1971, s: 25). Şekil Ġç-dı Ģ ili Ģki si nde geçi Ģ mekanı nı n ol uģumu ( Nor ber g Schul z, 1971) Sı nır, i ç mekanı ve dı Ģ mekanı yar at makt adır. Sür ekli ol an her yer, evi n odal arı, bi nal ar, meydanl ar ve hatt a bazen büt ün kent sı nırl arl a belirtil mi Ģtir. Ġ çeri de mi yoksa dı Ģarı da mı ol unduğunu anl amak i çi n sı nırl ara bakıl makt adır. Mei ss da, yerl er ar ası ndaki t emel f arklılığı yar at an i ki zıt düģünce ol ar ak belirtti ği i ç mekan ve dı Ģ mekan konusuna deği nir. Bu f arklılı ğı yar at an mekansal sı nırdır ve son öznel sı nır i se i nsan vücududur. Ġ nģa et mek, il k ol ar ak, t anı ml ama ve sı nırl ama yarat ar ak bi r ar sa par çası nı evr eni n geri kal anı ndan f arklı kıl mak ve ona belirli bir r ol t ayi n et mek anl amı na gelir. Ashi har a ( 1970) mekansal sı nırl arı Ģu Ģekil de değerl endi r mi Ģtir; genelli kl e, mi mari i ç mekan üç yüzeyl e sı nırl an mı Ģtır- bir zemi n, bi r duvar ve bi r t avan. Son yıllar da bu üç 42

56 zemi ni n bi ri biri ne geçti ği ör nekl er de i nģa edil mi Ģ ol sa da hal en mi mari bi r mekanı n zemi ni ol malı dır. Ġ ç mekanda ol duğu gi bi dı Ģ mekanda da, doku, düzen, bi çi m, boyut, ze mi n yüksekliği ndeki f ar k vb. daha sonr a geli Ģtiril ebil ecek t asarı m el emanl arı dır. Mi marı n aklı ndaki dı Ģ mekan kavr amı payzaj mi marı t ar afından t asarl anandan f ar klı ol abilir, dı Ģ mekanı n mi mar i çi n di ğer adı çatı sı z mi marlı ktır. Di ğer bi r deyi Ģl e, eğer t üm bi na parseli mi marı n bi r çalı Ģ ması ol ar ak sayılıyorsa, bi r çatı yl a ört ül en böl üml er i ç mekan sayılır ve dı Ģ mekan ol ar ak t anı ml anan çat ısı z böl üml eri n, bi r mi mari mekan ol duğu açı ktır ve bu al an doğada düzenl enen bir bahçe ya da açı k mekandan f arklı dır ( Ashi har a, 1070, s: 14). Mekanı n az ya da çok kapalı ol ması kütl eni n daha az ya da daha çok yoğun ol ması na bağlı ol abilir. Kapalılık der ecesi sadece açı klıkl arı n boyut ve öl çüsüne bağlı değil dir. Önür ( 1992) de dı Ģı n her zaman gökyüzüne açı k ol ması i çin bi r neden ol madı ğı ndan ve yarı-sı nırlı mekanl arı n kapalı al anl ar ol abil eceği nden söz et mekt edir. Ta ma men açı kdan t ama men kapalı ya kadar sonsuz alt er natif var dır. Ġ ç ve dı Ģ mekan ar ası ndaki kar Ģılıklı ili Ģki ni n kar akt eri ve özelli ği nde, kat sevi yel eri ar ası ndaki ili Ģki, duvar açı klıkl arı ve t opogr af ya en öne mli özelli kl er dir. Kull anıl an cam, hava, su gi bi bariyerl eri n dı Ģ mekanl ar da, deği Ģen sevi yel erl e, cephel er deki har eketl e ve bi nal ar arası nda ak mal arl a çeģitlili k ve zengi nli ğe sahi p ol acağı nı belirt mekt edir. Mi mari deki dı Ģ mekan, doğayı sı nırl ayar ak yar atıl an bi r mekandır. Dı Ģ mekan doğadan bi r çer çeve il e ayrıl mı Ģtır ve doğanı n kendi si değil dir. Bu bi r amaçl a i nsan eli yl e ol uģ muģ bi r dı Ģ çevr edir ve doğanı n bi r par çası ol duğu gi bi anl a ml ı da bi r mekandır. Dı Ģ mekan t asarı mı, böyl e dı Ģ mekanl ar yar atıl ması t ekni ği ne dayanır. Çer çevesi yl e çevr el enmi Ģ, dıģ mekan kendi i çi nde mer kezcil bi r düzen geli Ģtirir; pozitif mekan, çer çeveni n i çi ndeki i nsan eğili m ve f aali yetl eri il e yaratılır. Doğa, sonsuza uzanan, ve negatif mekan ol ar ak kabul edil en bir mer kezkaç mekanı dır (Ashi har a, 1970, s: 11). Şekil Ġç mekan- dı Ģ mekan hi yer arģi si ( Ashi har a, 1970) 43

57 Mi mari mekanl arı n ili Ģkileri irdel enirken, mekanl arı n özelli kl eri ni n değerlendi ril mesi öne mli dir. Mei ss a gör e, mi mari mekanı n ti pl eri ni ayırt et meyi sağl ayan esas kar Ģıtlıkl ar dan bi ri, mi mari mekanl arı n kapal ı, i çe dönük, kendil eri üzeri nde yoğunl aģ mı Ģ, veya açı k, dı Ģadönük, mer kezden uzakl aģ mı Ģ ol mal arı dır. Hert zber ger i ç mekanl a dı Ģ mekanı n ili Ģki si ni n, mekansal or gani zasyonun bi r sonucu ol duğunu belirt mekt edir. Bi r ort amı n daha çok dı Ģa ya da i çeri ye kay ması mekansal özelli ğe dayan makt adır. Dı Ģarı daki dünyaya hit ap eden mekansal or gani zasyon ve i çeri de mal zemeni n kull anı m Ģekli, i çeri si ni n daha az mahr em ol ması nı sağl ayabilir, böyl ece i ç dünyaya ol an mekansal r ef er ansl ar dı Ģarı sı nı n daha çok mahr em gör ünmesi ni sağl ayabilir. Böyl ece i ç ve dı Ģı n per spektifi ve bunun ol uģt ur duğu karı Ģı klık hem mekansal eri Ģil ebilirli ği hem de mahr emi yet hi ssi ni kuvvetl endi rir. Arkit ekt oni k yoll ar kull anıl ar ak adı m adı m ol uģt ur ul muģ belirtil er seri si, der ece der ece gi ri Ģ ve çı kı Ģl ar ol ması nı sağl ar. Ar kit ekt oni k yoll arl a ol uģt ur ul muģ büt ün deneyi ml er bu i Ģl eme kat kıda bul unur: yüksekli ği n der ecel endi ril mesi, geni Ģli k, ı Ģı kl andırmanı n der ecesi(doğal ve yapay), mal zeme ve deği Ģi k kat kademel eri. Bu seri ni n i çi ndeki deği Ģi k duyul ar bi r sür ü ili Ģki ortaya çı karır, bunl arı n her biri ni n önceki benzer deneyi ml eri n t anı nması nı baz al ar ak deği Ģi k bi r i çeri de- ol ma ve dı Ģarı da- ol ma der ecesi var dır. Her duyu sadece i çeri de- ol ma ve dı Ģarıdaol manı n belirli der ecel endi ril mesi ne hit ap et mez aynı za manda buna bağlı ol an kull anı ma da hit ap eder ( Hert zber ger, 1991, s: 86). Şekil Küp i çi nde çift-yönl ü ayna sili ndir, Di a Cent er ı n çatı düzenl emesi, New Yor k, Bar atl oo- Bal ch ( Berri zbeiti a ve Poll ak, 1999) Mekansal or gani zasyonun bi r sonucu ol an i ç ve dı Ģ mekan ar ası ndaki kar Ģılıklı ili Ģki de i nsanl ar bi r al anı, boyutl ar a, bi çi me ve mal zeme seçi mi ne gör e i ç ya da dı Ģ ol ar ak ya da ar ada bul unan bi çi ml er ol ar ak al gıl ayacaktır. Ör neği n, yukarı dan aydı nl atıl an yüksek ve uzun pasajl ar da, cam çatı kull anıl ar ak i ç mekan hi ssi veril ebilir ve böyl ece aynı anda he m i ç he m de dı Ģ mekan ol url ar. Çatı daki cam he m dı Ģ he m i ç hi ssi ni verir. Ġ ç ve dı Ģ bi rbiri il e o kadar kuvvetli ili Ģkil endi ril mi Ģtir ki; bi nanı n i çi nde mi ya da iki bi nanı n bağl antı mekanı nda ol unduğu anl aģıl amayabilir. 44

58 Ar adaki mekan ya da ara böl ge, i ç ve dı Ģ mekan ili Ģki si nde çok öne ml i ol muģt ur. Ar ada kal an böl gel er, kar Ģıt el emanl ar ar ası nda açı k böl ünmel eri n bul un madı ğı, i ç ve dı Ģ ar ası ndaki sembi oti k mekanl ar dır. Kurokawa ( 1991), mi marlık ve kent pl anl amanı n, her hangi i ki böl ge ar ası nda ayrı m yap mayı denedi ği ni ve t üm var ol anı i ç ve dı Ģ gi bi evet ve hayır ol ar ak böl düğünü belirt mekt edir. Bu nedenl e de i ki böl geni n sı nırl arı ndaki ili Ģki zedel enmekt edir. Ara mekan kavr aml arı ve belirsi zli k sembi yozun f el sef esi ni anl amak i çi n öne ml i dir. Se mbi yoz i ki el emanı n, karģıt ol ar ak kal mal arı na i zi n verirken ar al arı nda di nami k bi r ili Ģki yar atır. Ġ ki zıt el eman arası ndaki bi r ili Ģki mekansal bi r mesaf eni n( bir nötr böl geni n) ya da za mansal bi r mesaf eni n (rahatl ama sür esi) ar al arı nda yer al ması yl a baģarıl abilir. Kur okawa ( 1991), ör nekl eri değerl endi rirken Japon mi mari si nde mekanı nın sür ekli ol duğunu ve mi mari ve doğanı n uyu ml u ol duğunu; Batı mi mari si ni n i se ayrık ol duğunu ve i ç ve dı Ģın böl ünür ol duğunu belirt mekt edir. Geçi Ģ mekanı bi r par ça kapatıl dı ğı za man "i çeri si" ol ar ak belirtilir aksi t akdi rde " dı Ģarısı" ol ar ak i f ade edilir. Bu t er mi nol oji t am anl amı yl a fi zi ksel ol mayan bi r anl am i f ade eder. "Ġ çeri ni n" ve " dı Ģarı nı n" bi rl eģiml eri matri si n üç kol onunu ol uģt ur ur. Ör nekl er sır ası yl a, dı Ģ ev kapı sı(i ç/ dı Ģ), i ki oda ar ası ndaki kapı(i ç/i ç) ve bahçe kapı sı dır ( dı Ģ/ dı Ģ) ( Habr aken, 1998, s: 182). Curr an a gör e, i ç ve dı Ģ al anl ar ar ası ndaki i Ģl evsel ve se mboli k bağl antı nın ol uģt uğu ana mekani z ma pencer el er ve kapıl ar gi bi açı klıkl ardır. Pencer el er gör sel ol ar ak i ç al anl arı bi na yüzeyl erini n dı Ģı na uzatır, aynı za manda ka musal al andaki i ç kull anı mı n doğası nı if ade eder. Kapıl ar i ki al an ar ası nda di rek i Ģl evsel bağl antı kur ar. Bi r bi na cephesi bir yüzey ol ar ak sadece i ç ve dı Ģ al anl ar ar ası nda açı kl ıkl arı kull anar ak gör sel ve i Ģl evsel bi r bağl antı kur makl a kal maz aynı zamanda cephel eri n davr anı Ģl arı nı kull anar ak baktı kl arı kamusal al anı n özel r ol ünü kabul eder ve dest ekl er. Bu özelli k bi r cepheyi duvar dan ayırır. Ġ Ģl evsel t eri ml erl e, açı klı kl arı n ebatl arı genelli kl e i çerdeki kull anı mı n doğasıyl a ol duğu kadar i ç mekanl arı n ebatl arı yl a da bağdaģtırılır. Daha büyük açı klıkl ar genelli kl e daha çok ka musal kull anı ml arı if ade etti ği gi bi aynı zamanda ka musal al anı n açı k gör sel ve mekansal uzanı mı nı sağl arl ar. Genelli kl e kapı açı klıkl arı nın ebatl arı pencer el er gi bi i ç ve dı Ģ al anl ar ar ası ndaki bağl antı nı n boyutl arı i ç kull anımı n doğası yl a il gili i puçl arı verir. Açı klıkl ar sadece i ç ve dı Ģ al anl arı gör sel ve i Ģl evsel ol ar ak uzat mak ve bağl amakl a kal mazl ar aynı za manda bi ze bi zi m Ģehirdeki deneyi ml eri mi zi anl aml ı kıl acak bil gi verirl er. Açı klı kları n anl aml ı nit eli kl eri, yapıl anmı Ģ ve mekansal bi çi ml er gi bi he m i Ģl evsel he m se mboli k öze sahi ptir. Açı klıkl arı n anl amı karıģı kdır ve belli baģlı zamanl arı n ve yerl eri n i kli msel, kült ür el ve sosyal dur uml arı na sı kı ca bağlıdır. Bundan dol ayı, açı klıkl arı n i çeri deki kull anı ml ar hakkı nda öner di ği ve i f ade etti ği, gi ri Ģ ve bağl antı nı n ol ma yol u konuģul an li sanl ar kadar deği Ģi kli k göst erir ( Curr an, 1983, s: 129). 45

59 Kl oss, dı Ģ ve i ç kamusal mekanı n kull anı m anl amı nda bi r sür eklili k ol uģt ur duğunu ve i nsanl arı n anıl arı nı n birli kt e t emell endi ği i majl ar oldukl arı nı vur gul amakt adır. Var ol an bi rçok bi nal arı n, ko mpl eksl eri n ve t opl ul ukl arı n, dı Ģ ve ka musal i ç mekanl arı ar asında deği Ģi k, bi rçok deği Ģkenli kl er ve çeli Ģkil er t ar afı ndan kar akteri ze edil mi Ģ çift t ar aflı bi r iliģki var dır. Sonuç ol ar ak, bi rçok dur umda dı Ģ mekanı n yenilen mesi ve ka musal i ç mekanı n yenil enmesi uygul amada birbiri nden bağı msı z i ki sür eçtir ( Kloos, 1993, s: 35). Ġç kent sel mekanl arı n sokağı n deneyi ml eri ni n uzantı sı ve t ama ml anması ol duğunu ve aynı zamanda et kileri ni n dı Ģarı ya uzadı ğını belirt en Bacon, dı Ģ mekanı n kar akt eri ni ve bi çi mi ni tanı ml adı kl arı nı if ade et mekt edi r. Ġ ç mekanl arı n enerji si dı Ģ mekana t aģar ak kenti n mekanı nı canl andır maktadır. Kent mekanl arı nda 1960 l ar ve sonr ası nda i çeril eģtir me ni n öne m kazandı ğı nı ndan söz eden Önür( 1992) e gör e bi reysel bi nal ar, kent sel mekana kar Ģı zor unl ulukl arı nı unut ursa, hal kla di yal oğu eksi k ol an bi r özel al an meydana gel mekt edir. Ġ çeril eģtiril en ka musal mekanl ar, kendi kamusallıkl arı nı ifade et mezl er. Ġç- dı Ģ mekan ili Ģki si, kamu mekanl arı ar ası ndaki ili Ģkil er ve ka mu mekanı-özel mekan ili Ģkil eri çerçevesi nde, üzeri nde yor uml ar yapıl an önemli bi r kavr am ol ma nit eli ği ni sür dür mekt edir Ka musal- Ka muya Açı k Özel Mekan İli şki si Mekanı n par ametr el eri ol ar ak mi mari ür ünl er, kentsel si st emdeki mekansal kapalılı ğı t anı ml amada ar aç ol muģl ar dır. Bu t anı ml ama sonucunda ka musal, yarıkamusal (yarı-özel) ve özel al anl ar ar ası nda bi r hi yer arģi ol uģ muģt ur. Öneml i r es mi bi nal arl a vur gul anan kamusal mekanl ar kent i çinde öne çı k mı Ģtır. Böyl ece fi zi ksel düzenl er, kent sel bi çi mi n mekansal hi yer arģi si ni kur muģt ur. Kent sel kamusal al an, bi çi m, mekansal sür eklilik ve kalı cılık il e t anı ml anabilir. Ka muya açı k mekan di kkat e alı ndı ğı nda, mekansal sür eklili k ve geçi Ģ el emanl arı kapalı, yarı-kapalı ve açı k mekanı n yar atıl mı Ģ hi yerar Ģi si i çi nde öne m kazanmakt adır. Al exander a gör e, kent sel hi yer arģi de böl gel er, kent sel -kamusal, kent sel - yarı kamusal, gr up- kamusal, gr up- özel, ail e- özel, bireysel -özel ol ar ak altı gr uba ayrılır. Kent sel -kamusal (ur ban- publi c) il e kent par kl arı gi bi kamusal mül ki yett eki yerl er ve hi z metl eri; kentsel -yarı kamusal (ur ban- se mi publi c) il e, bel edi ye bi nal arı ve ti yatrol ar gi bi kamu kullanı mı nı n hükümet yada kur uml arı n deneti mi nde ol an özel yerl eri, gr up- kamusal (group- publi c) il e, alı Ģveri Ģ yerl eri gi bi kamusal hi zmetl eri n bul uģt uğu ze mi nl eri; gr up- özel(gr oup- pri vat e) il e, t opl um bahçel eri ve oyun bahçel eri gi bi ka musal ve özel ilgi ni n adı na i dari kontr ol al tı ndaki i ka met unsurl arı nı, ail e- özel (f amil y- pri vat e) il e, konut un i çi gi bi özel böl geni n i çi ndeki t ek bi r ail e t ar afı ndan i dar e edil en mekanl arı, bi r eysel -özel(i ndi vi dual -pri vat e) il e, bi r bireye ait odal arı kast edmekt edir. 46

60 Lang, benzer bi r sı nıfl amanı n, özel, yarı özel, yarı kamusal ve ka musal mekanl arl a hi yer arģi k ol ar ak düzenl en mi Ģ bi r konut al anı nı bi r Ģe ma il e göst er en Oscar Newman t ar afı ndan yapıl mı Ģ ol duğundan söz et mekt edir. ĠĢl evde çok f arklı ol makl a ber aber, bu sı nıfl andır ma ka musal ve özel al an ar ası ndaki der ecel enmeyi anl a mak i çi n yar dı mcı ol makt adır. Newman, böl gel eri n hi yer arģi k ol ar ak t anı ml an ması nı n semboli k ya da ger çek bari yerl eri n kull anımı yl a yapıl abil di ği ne i nan makt adır. Sı nırl arı t anı ml ayan bariyerl er, kamusal dan özel e geçi Ģ böl gel eri yar at maya hi z met eder. Basa makl ar, bitkil endir me, yür üme yüzeyi ndeki doku deği Ģi klikl eri, açı k anakapıl ar gi bi semboli k ya da duvarl ar gi bi gerçek bari yerl er ki Ģi ni n kamusal dan özel e geçi Ģi ni bil dir mek içi n kull anıl abilir. Newman, t emel hi pot ezleri ni üç Ģe mayl a göst ermekt edi r. Bi ri nci de, et ki nli k al anı nı n t anı mı ve di ğerl eri ni gözl eml eme fırsatl arı kavr amsal ol ar ak göst erilmekt edi r. Ġki nci de, i nsanl arı n çevr el eri üzeri nde kontr ol kurması nı mü mkün kıl mak i çi n ger ekli gör ül en, kamusal dan özel e et ki nli k al anl arı nı n hi yer arģi si bul unmakt adır. Üçüncüde i se yüksek konut bi nal arındaki kull anı mhi yer arģi si yer al makt adır. Şekil Newman ı n kamusal -özel mekan ili Ģki si ni t anı ml ayan üç t emel hi pot ezi (Lang, 1987) Hert zber ger da ka musal ve ka muya açı k özel mekanl arı ör nekl erl e değerlendi r mi Ģtir. Et ki nli k al anı anl amı nda sokak mekanı ol ar ak mer kezi post ahaneni n veya tr en i st asyonunun hol ü ka musal bi nal ar sayıl abilir. Ortak ka musal mekanl ar a gi ri Ģi n f arklı 47

61 ör nekl eri ni bul unmakt adır. Bu ör nekl er ki Ģi sel deneyi ml er dahil edil di ği nde çoğal abilir. Ca mi avl ul arı, Oxf or d ve Ca mbri dge deki gi bi Ġ ngilt er e deki üni ver sit e avl ul arı; Mar di n deki gi bi Ģehi r mer kezi nde yaya yoll arı nı n, bi r çeģit alt si st em ol uģt ur duğu dur uml ar; post ahane hol ü, tren i st asyonu, müzel er, i dari yapıl ar gi bi kamu bi nal arı; Pari s deki konut bl okl arı nı n avl ul arı; t üm dünyada büyük çeģitlili k i çi nde bul unan, bazen özel güvenli k gör evlil eri t ar afı ndan devri ye gezil en kapalı sokakl ar bu ör nekl er den bazıl arı dır. Şekil Mar di n ( Ki Ģi sel ArĢi v) Ti bbal ds, kamusal al anı hal kı n fi zi ksel ve görsel eri Ģi me sahi p ol duğu kent sel dokunun her böl ümü ol arak gör ür. Böyl ece, kamusal al an kenti n sokakl arı, par kl arı ve meydanl arı ndan onl arı kuģat an ve sı nırl ayan bi nal arı n i çl eri ne dek uzanır. Ka musal al an, o hal de, Ģehi r ve kasabal arı n en öne mli böl ümüdür. Çok sayı da i nsanı n bağl antı kur duğu ve et kil eģi mi n yer al dı ğı yer dir. Kur okawa ya ( 1991) gör e, t üm kent sel mekan kamusal ve özel ol ar ak böl ündüğünde, caddel eri n yeni den canl anması, onl arı n doğası ort ak yaģanan mekanı n uzaması, Ģehi rl eri daha il gi nç yapma yol udur. Her kese açı k ol an ol ayl ar a ve dur uml ar a kamusal deri z-kamusal yerl er ya da ka musal evl er den bahseti ği mi z za manki gi bi. Ama kamusal bi na i f adesi ndeki gi bi, bu t eri m genel eri Ģil ebilirli kt en bahset mez; bi nal arı ka musal tr afi ğe açı k ol mak zor unda değil dir ( Habermas, 1989, s: 1). Kl oos, bi nanı n ka musallı ğı nı n öl çüsü önceli kl e onun ci nsi ne, bi r tren i st asyonu, ar kad, bel edi ye bi nası, post ahane ya da kütüphane ol ması na bağlı ol duğunu belirt mekt edir. Ama aynı zamanda i çi ndeki kull anı ma, kent i çi ndeki konu muna, gi ri Ģi n yeri ne, eri Ģil ebilirliği ne, yaydı ğı i zl eni me, ve i çeri ni n at mosf eri ne bağlı dır. Bu 48

62 et kenl eri n çoğu mi mari ve kent pl anl ama çalı Ģmal arı yl a belirl enmi Ģtir. Ka musal i ç mekan ne kadar geni Ģ ve genel bi r t opl ul uk i çi n tasarl anırsa, ger eksi ni ml er o kadar belirli ol ur. Ka musal bi nal ar i çi nde i nsanl ar kendil eri ni evl eri nde gi bi hi sset mek i st erl er. Ancak her kes aynı ort amda kendi ni evi nde gi bi hi ssede mez. Ġ nsanl ar ar ası nda f arkl ar ol duğu gi bi mekanl ar ar ası nda da f arkl ar bul unmakt adır. Konf orl u kamusal i ç mekanl ar ki Ģileri n kendi evl eri ne geçi ci alt er natif ol ar ak pl anl anmı Ģtır. Kamusal i ç mekan t anı mı nı kull anmak i çi n belirli kat egoril er belirl enebilir. BaĢl angı ç ı nda kapalı sokak bul unur. Çoğu durumda bur ası dükkanl arl a çevrili bi r yaya al anı dır. ( Kl oos, 1993, s: 13). Küt üphanel er, müzel er, ti yatr o ve konser sal onl arı nı n l obil eri gi bi ka musal sosyokült ür el bi nal arı n gör ünü mü, kar akt eri ve konumunun i ç mekanı n açı k ol ması nı n der ecesi ni belirl edi ği ni vur gul ayan Kl oos, bu t anıml amal ar a gör e kentt e ka musal i ç mekanl ar a sahi p ol an ve böyl e i Ģl evi ol an a ma kamusal ol mayan belirli dükkanl ar, mağazal ar, büyük caf el er gi bi bi nal arı n da bul unduğunu belirt mekt edir. Şekil Musee d Or say, Pari s ( Saxon, 1994) Ġyi bi r ka musal i ç mekan bi r kent sel yol üzeri nde yer alır ve böyl ece kol ayca eri Ģil ebilir. i nsanl arı i kli m koģull arı ndan kor umak i çi n bu al anl arı n üstü ört ül müģt ür ve pr ensi p ol arak, her kezce eri Ģil ebilirdir ( Kl oos,1993, s: 19) l er de, açı k mekanl arı n, kamusal yaģaml a büt ünl eģ mesi ve adapt asyonuna ol an il gi de artı Ģ ol muģt ur. Sokağı n yeni den keģf edilmesi yl e kent sel dı Ģ mekan ka musal gezi nti yeri ol ar ak güçl endi ril meye çalı Ģıl mı Ģtır. Bununl a bi rli kt e kamusal yerl er ol ar ak gal eril er, atri uml ar ve de ar kadl arı n kapalı yaya al anl arı i çi n kull anıl dı ğı gör ül meye baģl amı Ģtır. Ancak i nsanl arı n bur al arı n kamuya açı k ol up ol madı kl arı nı anl ayama mal arı ndan kaynakl anan ol umsuz ör nekl er de gör ül müģt ür. Önür ( 1992) de 20. yüzyıl kent sel mekanı nı n, büyük öl çekli super bl okl ar ve bi na ko mpl eksl eri nde yer al an bu çeģit kamusal i çl er il e vur gul andı ğı nı belirt mekt edir. 49

63 20. yüzyıl kenti nde, özelleģtiril mi Ģ ka musal mekanl arı n konul arı, kent sel al ana haki m ol makt adır. Bi nal ar sokakl arı n uzantı sı ol ar ak özel ve ka musal al an ar ası ndaki kar Ģılıklı ili Ģki yi t eģvi k et meyi pl anl amı Ģtır. Kent sel dokunun öne mli bi r böl ümünü ol uģt ur an ka musal mekanl arı n ili Ģkil eri f arklı sı nıfl andır mal ar i çi nde değerl endi ril mi Ģtir. Bir 20. yy Ģehi r mer kezi, kamusal mekan ol ar ak nit el enen genelli kl e tr afi ği n ol duğu geni Ģ caddel er bi çi mi ndedi r. Sokak nit eli ği ndeki çoğu i ç mekan özel yada yarı ka musal dır. Ar aç ve yaya t r afi ği, kent sel f enomeni n ana pr obl eml eri nden bi ri dir. Bazı üt opi k öneril er, yayal arı n kor unması i çi n ve daha geni Ģ kapsamda t r afi ğin hı zl anması i çi n ar aç tr afi ği ni n ayrı mı i çi n geli Ģtiril mi Ģtir. Yaya sirkul asyonu i çi n böl gel er düzenl emi Ģl er dir ( Parl ar, 1993, s: 12). Kent i çi ndeki trafi ği n artması, kamusal dı Ģ mekanl arı n uzun za man harcamak i çi n uygun ol ma ması na neden ol makt adır. Bu yüzden ka musal i ç mekanl ar bu dı Ģ mekanl arı n yeri ni al maya baģl amı Ģl ar dır. Kamuya açı k özel mekanl ar, kent mer kezl eri nde yar atıl an i ç yaya mekanl arı ol arak, özelli kl e Avr upa ve Ameri ka Ģehi rl eri nde, çoğu i nsanın kent mer kezi ne alı Ģveri Ģ, kült ür el f aali yet ve eğl ence i çi n dönüģünü sağl amı Ģtır. Ar kadl ar, gal eril er, kentsel alı Ģveri Ģ mer kezl eri, büyük mağazal ar, pazar yerl eri, kı Ģ bahçel eri, çok a maçlı mer kezl er, atri um ot ell eri, ofi s bi nal arı, i dari bi nal ar, müzel er ve ka mu bi nal arı gi bi i ç yaya mekanl arı t asarl anmı Ģtır. Ka musal mekanl ar da i çeril eģtir me har eketl eri yoğunl aģ mı Ģ ve kent sel si ste mde yeni bi r kamusal mekan boyut u gel mi Ģtir. Bu i ç yaya mekanl arı nı n, dı Ģ çevr eden ayrıl ması i çi n t ama men ya da kı s men kapalı t asarl andı kl arı gör ül müģt ür. Kenarl arı açı k ya da bi r çatı yl a kı smen ört ül üdür. Ġl k alı Ģveri Ģ ar kadl arı nı n bi r çoğunun aslı nda kapı sı z ya da katl anır gi ri Ģl erl e ört ül ü sokakl ar ol duğu bili nmekt edir. Kamuya açı k özel al an ve ka musal al anl arı n bi rbiri ne karı Ģtı ğı yer de sokak i ç il e büt ünl eģir. Bi nal ar sokakl arı n uzantı sı ol arak özel ve ka musal al an ar ası ndaki kar Ģılıklı iliģki yi t eģvi k et meyi pl anl amı Ģtır. Ġ ç mekanl ar daki dükkanl ar dı Ģarı daki sokağı n yoğunl uğunu hafifl et ebilir. Fr anci s( 1991), banli yöde ot ur an zengi n kesi mi n Ģehr e dönüģünün, bi r çok r ahat ve yeni den canl anan kent sel al anl arı n geli Ģi mi ni besl emesi konusuna deği n mekt edir. Kapalı özel sokak, kamusal yayal aģtır ma t ekni kl eri, ve kapsaml ı peyzaj, i ç mekanl ar da da za man za man uygul anmı Ģtır. Böyl ece i ç mekan alı Ģveri Ģ mer kezl eri gi bi yeni geli Ģi ml er ol uģ muģt ur. Bu eğili m, buti kl er, r est or anl arl a çevrili yeni yarı-özel ve yarı-kamusal mekanl arı meydana getir mi Ģtir. Kl oos a gör e, i nsanl ar kent sel yaģamı n sundukl arı ndan zevk al mak i st edi kleri sür ece bu mekanl ar a i hti yaç duyacakl ar dır. 50

64 Kamusal i ç mekan, bi r çok t esadüf kar Ģıl aģ mal arı n sahnesi dir. Mi marlı k ve Ģehi r pl anl ama aynı za manda bi r biri yl e ar ada bul uģur. Ama onl arı n kar Ģıl aģması t esadüf değil dir, en azı ndan öyl e ol ma mal ı dır ( Kl oos, 1993, s: 26). Özel ve ka mu al anl arı ar ası ndaki keski n çi zgi ni n yumuģa ması i çi n maksi mu m eri Ģebilirli k sağl anabilir. Ka muya açı k özel mekanl ar, özel mül ki yett eki kamusal mekanl ar ol ar ak çoğunl ukl a belirli i nsan gr upl arı na hi z met ver er ek, yarı kamusal mekan hali ne gelirl er. Bu mekanl ar ka musal yaģamda art an öne me sahi ptirl er. Özel ve ka musal al anl arı n karģılıklı ili Ģki si çevr eni n geçi rgenli ği ne bağlı dır. Geçi rgenli k kamusal özel ar ayüzün kar Ģı sı nda gör sel ve fizi ksel ol abilir. Fi zi ksel geçi rgenli k ar ayüzde, özelli kl e bi na gi ri Ģl eri nde sağl anabilir. En baģarılı kent sel i ç mekanl ar, dı Ģarı yl a güçl ü gör sel bi r bağa sahi p ol anl ar dır. Kent sel al an i çinde ze mi n sevi yesi nde ort ak bi r t aban bul unur. Ka musal mekan ve ka muya açı k özel mekan ar ası nda bağl antı sağl ayan, ana ze mi n katı, l obil er, gi ri Ģ holl eri gi bi i ç mekanl ar, kenti n kamusal mekanl arı nı n uzantı sı dır. Ve bunl ar kent sel mekanı n et ki sini n en çok al gıl andı ğı yer ol an geçi Ģ mekanl arı dır. Bu al anl ar sirkül asyon al anl arı ol ar ak, i nsanl arı n i çt en dı Ģa dağılı mı nı ya da dı Ģt an i çe t opl anması nı sağl ayarak hi z met ederl er. Yarı ka musal mekanl ar konuta ait, dı Ģarı dan gör ül ebilir, geçi Ģ i çi n se mboli k bi r öne m t aģı yan al anl ar dır. Ör neği n, bahçe giri Ģ kapı sı na geçil en yer, apart manl ar daki kapı önü bu t ür mekanl ar dır. Bu mekanı n küçük ol ması öne mli değil dir. Asıl öne mli ol an bu mekanl arı n büyük si mgesel ve pr ati k önemt aģı ması dır ( Çubuk ve di ğ., 1978, s: 32). Mei ss a gör e i se, kamusal ve özel ar ası ndaki yol da, konut, sokak, mahall e, kent, ar al ar ve sı nırl ar di zi si gözden geçi ril mi Ģtir. Ar adaki mekanl ar he m ka musal al andan he m de özel mekandan gör ünür değil dir. Kent e mi yoksa bi naya mı ait ol dukl arı belli değil dir ve hi çki mseye ait değill erdir. Ar ada ol ma kavr amı f arklı hakl ar a sahi p al anl ar ar ası ndaki keski n böl ünmel eri engell emek i çi n kilit noktadır. O nedenl e i dari düzeyde özel ya da ka musal al ana ait ol sa da her i ki t ar afı n eģi t f aydal andı ğı ar ada bul unan mekanl ar yar at mak öne mli bi r nokt adır, ki bu her i ki t arafı n bur ayı kull anı mı t ama men kabul et mi Ģ ol duğu anl amı na gel mekt edir. Büt ün bi nal ar, cephel eri, giri Ģl eri ve ar ada kal an al anı meydana getiren geçi Ģ böl gel eri di kkat e alı ndı ğı nda kendi kamusal gör ünüģl eri ne sahi ptirl er. Bi na çevr esi ni sı nırl anmak ve güvenli k i çi n yapıl mı Ģ duvar, çit, par maklı k, bi r bi nanı n cephesi ve gi ri Ģi gi bi el e manl ar filtre et ki si ne sahi ptirl er. Önür( 1992) de bi nal arı n cephel eri ve bi çi m değerl eri ni n, özel ve ka musalın ar ada kal an al anı nı ol uģt ur an el emanl ar ol duğuna deyi n mekt edir. Bi nal arı n özel ve ort ak-kamu mekanl arı ar ası nda ayırı cı ve bi rl eģtiri ci bi r ar a öge dur u munda ol an dı Ģ çeperl eri nde ( bi na yüzü f acade ) 1950 l er den baģl ayar ak bi r zengi nli k arayı Ģı 51

65 ol muģt ur. Bu ar ayı Ģ özel ve bi r eysel yapıl arı n çeģitli nedenl erl e yüceltil mesi a macı il e geli Ģ mi Ģtir ( Önür, 1994, s: 466). Bi nal arı n, Ģehri n kamusal mekanl arı i çi n t anı ml ayı cı yüzeyl er ol duğunu belirt en Curr an, öne mli ol anı n bi na yüzeyl eri ni n kapsadı ğı i ç al anl arı n( özel, yarı özel, vb.) ve bi na yüzeyl eri ni ni yar attığı dı Ģ ka musal al anl arı n bi rbiri yl e ili Ģki si ol duğunu vur gul ar. Far klı al anl ar ar ası nda dengeli yi ci ar açl ar ol ar ak bi na yüzeyl eri, Ģehi r deneyi mi nde he m anl aml ı hem de dest ekl eyi ci nit eli kl eri ni sağl amakt a öne mli bi r r ol oynarl ar. Bi nal arı n i çi ndeki odal arı n duvarl arı gi bi kamusal al andaki mekanl arı belirl eyen yüzeyl er de bu mekanl arı n kar akt er ve nit eli kleri ni kuvvetli bir Ģekil de et kil erl er. Yüzeyi n davr anı Ģı( mal ze me, dokul ar, r enkl er, still er, vb.) sadece bazı anl aml ı nit eli kl eri sağl amaz aynı zamanda yüzeyl eri n i çi ndeki açı klıkl ar kapsanan i ç mekanl arı ve t anı ml anan dı Ģ mekanl arı geni Ģletir ve uzatır, böyl ece gör sel ve i Ģl evsel ört üģ me ve bağl antı yar atır. Kent mer kezi ndeki bi na yüzeyi, bi ri ncil kent sel ar ada kal an böl gedi r ve he m ka musal he m özel yönl eri var dır. Çevr esi nde ya da önündeki bi r böl geye hük meder ve bu böl ge kentsel kull anı mda öne mli bi r et ki ye sahi ptir. Bi nal arı n düzeni ka musal dan özel e böl gel eri n açı k bi r hi yer arģi si ni sağl ayabilir (Lang, 1987). Ka muya açı k özel mekan ve ka musal mekan ar ası nda, sı nırdaki geçi Ģ böl gesi kent sel al anı n özel ve ka musal bakı Ģ açıl arı nı n bağl anması ve ayrı mı i çi n hi z met verir. Bi r ofi s bi nası nı n gi ri Ģi, alı Ģveri Ģ mer kezi ni n ar kadı, di ni bi nanı n önündeki basamakl ar ya da ka musal bi r bi nanı n l obi si geçi Ģ mekanl arı na ka musal sokakdan yarı kamusal geçi Ģi belirt er ek ör nek ol abilirl er. Ka musal al andan özel e geçi Ģ, zemi nde yer al an et ki nli kl eri ni n t ürl eri t ar afı ndan etkil enmekt edir. Genelli kl e bi nal arı n zemi n katl arı kull anı mı daha aktif ve daha az böl ücü ol mak i çi n gi ri Ģim böl gel eri ol ar ak kull anıl abil mekt edi rl er. Ze mi n katt a özel -kamusal ayrı ml arı belirsi zdir; kamusal dı Ģ mekan yarı kamusal ve özel i Ģl evli mekanl ar a uzayabilir. Şekil Osaka Ul usl ar ar ası Kongr e Merkezi, Osaka, Ki sho Kur okawa ( Kur okawa, 2002) 52

66 Yoğunl ukl arı n daha yüksek ol duğu mer kezi Ģehi r al anl arını n i çeri si nde ka musal al anl arı n kull anı mı daha aktif, yoğun, ve daha az ki Ģi sel dir. Bi nal arı n ze mi n katl arı nı n kull anı mı nı n kamusal bi r doğası nı n ol ması ve geçi Ģ böl gesi ni n buna bağl ı ol ar ak daha az böl ücü ve daha aktif ol ması sı k r astl anan bi r dur umdur. BaĢka bi r deyi Ģl e sokak i çi n daha büyük bi r gör sel i l gi ve ani masyon sağl anmı Ģtır ( Curr an, 1983, s: 135). Ka musal al anda bi reysel sor uml ul ukl ar a ve bu al anl arı n bi reysel bakı mı na daha çok cevap veril di ği zaman bu al anl ar daha f azl a kull anıl abilir ve zengi nl eģirl er. Kull anı cıl ar ve yaģayanl ar, uygun mekansal öneril er t asarl andı ğı nda, dı Ģarı ya, kamusal al ana doğr u et ki al anl arı nı geni Ģl et meye daha çok yönel ecekl er dir. Geçi Ģi n mekansal if adesi gi bi küçük bi r düzenl eme bil e, ki Ģi sel et ki al anı nı n geni Ģl emesi ni t eģvi k et meye yet erli ol abilir ve böyl ece kamusal mekanı n kalit esi de art acaktır Geçi ş Mekanl arı Mi mari mekan, Mei ss ında belirtti ği gi bi obj eler ve sı nırl ar ar ası ndaki ili Ģki den doğ muģt ur. Kent sel düzen ve mi mari ni n ol uģ ması i çi n yaģanıl an çevr e önceli kl e böl gel er e ve mekanl ar a ayrıl ar ak, böl ünmel er ol uģt ur ul muģt ur. Daha sonr a da bu mekanl ar birbirl eri yl e ili Ģkil endiril meye ve ar al arında bağl antıl ar düzeni kur ul maya çalı Ģıl mı Ģtır. Böyl ece bu bağl antı yı sağl ayan geçi Ģ mekanl arı kent dokusunun bi r par çası hali ne gel mi Ģtir. Mi marlık da yaģa m gi bi deneyi ml eri n sür ekli bi r akı Ģı dır. Böl üml eri ni n bi rbirl eri yl e iliģkili ol duğu düģünül en bağl antılı mekanl arı n bi r seri si dir. Böl üml er ar ası ndaki bu ili Ģki katılımcıl ar kendili ği nden bunu kabul et mese bil e al gı sal deneyi mi çi nde devam et mekt edir ( Bacon, 1975). Ġki al an ar ası ndaki geçi Ģ mekanı, kapı, pencer e ve duvar gi bi sı nırl ayı cı el e manl ar ya da saçak, ar kad, gi ri Ģ, avl u, ver anda, mer di ven gi bi al anl ar ol abilir. Geçi Ģ mekanl arı nı n da ili Ģki sini kur dukl arı al anl ar dan bağı msı z ol ar ak i ncel enmel eri ger ek mekt edir. Ġ Ģl evsel ve se mboli k r oll er e sahi p ol an geçi Ģ mekanl arı, bağl antı sağl adı ğı mekanl arı n ki mli kl eri ni kaybet me mesi i çin ger ekli dir. Nor ber g Shul z ( 1980), geçi Ģ mekanl arı nı n, bir yeri n i ç yapı sı yl a doğal veya yapıl anmı Ģ çevr el eri n yapı sı ar ası nda bağl antı kur makt a kull anıl abil eceği ni vur gul amakt adır. Bul uģma, duvarı n i çi nde ve özelli kl e deği Ģi k böl gel eri bağl ayan açı klıkl arı n i çi nde if ade edilir. Ashi har a ( 1983) da basamakl ar, r ampal ar, gi ri Ģ yerl eri ve bal konl ar gi bi çı kı ntıları n geçi Ģ böl gesi ni n karakt eri ni belirl eyen di ğer ör nekl er ol aduğundan bahset mekt edir. Bunl ar sadece bi r sı nırı n geçi rgenli ği ni kontrol et mez aynı zamanda ki Ģi ni n bu sı nırı fi zi ksel ve gör sel ol ar ak geç mesi ne i zi n verir. Yani geçi Ģ mekanl arı giri Ģ verdi kl eri ne veya t emsil etti kl eri ne i Ģar et ederl er. 53

67 Mekanl arı n t asarı mı nda, ana( maj or) mekanl ar, i ki ncil( mi nor) mekanl ar, geçi Ģ(transition) mekanl arı nı kapsayan hi yerar Ģi k bi r si st emi ol uģur. Ana mekanl arı n t asarı m özellikl eri t asarı ma haki m ol ur. Ġ ki ncil mekanl ar çoğu özelli kl eri ni ana mekanl ar dan alırl ar. Geçi Ģ mekanl arı t ümt asarı mı bir ar ada t ut an yapı Ģtırıcı dır ( Özyör ük, 1995, s: 63). Şekil Bal eari c Teknol oji Mer kezi, Mall orca, Al bert o Ca mpo Baeza ( Sl essor, 2002) Şekil Louvr e Müzesi Gi ri Ģi ( Curti s, 1994) ve Atri umu, Pari s ( Saxon, 1994) Şekil Honkpuku- Ji Su Tapı nağı, Awaji- Shi ma, Tadao Ando ( Sl essor, 2002) 54

68 Mekansal Hi yerarşi İ çi nde Geçi ş Böl gel eri ni n Yeri Geçi Ģ mekanı, f arklı al anl ar ar ası nda mekansal hi yer arģi yi sağl ar. Ġ ç ve dı Ģ ar ası nda yarı-dı Ģ ve yarı-i ç mekanı, özel ve ka musal arası nda yarı-özel ve yarı-kamusal mekanı t anı ml ar. Ġ ki al an ar ası ndaki geçi Ģ mekanı nı n he m bu al anl ar a ai t ol duğu he m de bunl ar dan bağı msı z ol duğu söyl enebilir. Geçi Ģ mekanı, bu al anl arı n bi rbirl eri yl e karģılıklı ili Ģkisi ni n bir sonucudur. Sl essor a gör e, dill er de geçi Ģl er e veril en öne m i çi n i puçl arı ver ebilir. Lati ncede, kapı i çi n kull anıl an f or es kelimesi ka musal ve özel al anl ar ar ası ndaki ayrı ml a ili Ģki yi akl a getir mekt edir. Fori s yada f or um keli mesi kapı nın dı Ģı ndaki bir kamusal mekandan söz et mekt edir. Ashi har a ( 1983), i ç ve dı Ģ, özel ve ka musalı böl en ve bi rl eģtiren mi mari ür ün ve kent sel dı Ģ mekanı n ar ası ndaki geçi Ģ böl gesi ni n çok öne mli ol duğunu belirt mekt edir. Bunun nedeni bu böl geni n sadece bi r bi nanı n dı Ģ kar akt eri ni değil aynı zamanda çevr esi ndeki Ģehir görünt üsü nü de belirl emesi dir. Ka musal ve özel mekanl ar ar ası nda bi r geçi Ģ nit eli ği nde ol an ka muya açı k özel mekanl arı kenti n gi zli ka musal al anl arı ol ar ak if ade eden Kl oos, bu al acakar anlık böl gesi ni n t anı ml an ması nı n zor ol duğunu a ma bu yerl eri n yi ne kent yaģamı i çi n de kesi nli kl e ger ekli ol duğunu belirt mekt edir. Mi marlık genel ol ar ak he m et ki nli k al anı sı nırı nı he m gi ri Ģi kabul eder ve bunl arı n ar ası ndaki mesaf e, bir geçi Ģ böl gesi yar atır. Bu böl ge mi mari açı k if adeyi ve et ki nli k al anı nı n anl amı nı bi rl eģtirir. Et ki nli k al anı nı n sınırı nı n ve gi ri Ģi n t am çakı Ģ ması mi mari kar maģı klık ol anağı nı yok eder. Habr aken, bu Ģekil de sı nır ve gi riģ ar ası nda mesaf e ol amayan yani geçi Ģ böl gesi ni n bul unmadı ğı ya da duvarı n veya kapı nı n geçi Ģ el emanı ol ar ak görev yaptı ğı dur uml ar a örnek ol ar ak Amst er dam okul undaki konut al anı nı n mi mari sini de göst er mekt edir. Çoğu ör nekt e konutl arın kapıl arı kamusal ve özel mekanı n ar ası nda ar acılık ol maksı zı n sokak duvarı nı n düzl emi ni n i çi ne düz ol ar ak yerl eģtiril mi Ģtir. 55

69 Şekil Amst er damokul u giri Ģ kapıl arı, Amst er dam( Habr aken, 1998) Habr aken et ki nli k al anı nın anl amı nı n eksi k ol duğu dur uml ar da gi ri Ģi n f or munun geçi Ģ böl gesi ne dönüģt ür ebil eceği ni ve di ğer dur uml ar da i se böyl e bi r böl geni n, bi r bi nanı n büt ün kapl adı ğı al anı i zleyer ek daha kapsaml ı ol abil eceği ni belirt mekt edi r. Mesel a, kendi bahçesi ni n i çi nde bul unan sar kan saçakl arl a ve uzatıl mı Ģ pl atf or ml a sarıl mı Ģ bi r gel eneksel Japon evi bu dur umun güzel bir if adesi dir. Geçi Ģ böl gesi maddi ol mayan bi r hal e de gel ebilir. Mal ezya da örül müģ ba mbu par avanl ar, tr opi k rüzgarl ari n evi n i çi nden geç mesi ni sağl ar ve ı sığı süzer. Japon evi nden f arklı bi r Ģekil de kapalı al anı n kendi si geçi si if ade eder. Şekil Japonya da bir t apı nak giri Ģi ( Ki Ģi sel ArĢi v) Geçi Ģ böl gesi ni, i ki zıt el e manı n ar ası ndaki mekansal mesaf e ve za mansal mesaf e ol ar ak t anı ml ayan Kur okawa ( 1991), bu böl geni n bi r doğa ve anl am mekanı ol duğunu vur gul amakt adır. Bu böl ge özel ol arak kull anıl an bi nanı n, ka musal dı Ģ mekanı kar Ģıl adı ğı ar a böl gedi r. Geçi Ģ böl gesi kavr amı deği Ģi k böl gel er ar ası ndaki çift yönl ü böl ünmel er tar afı ndan engell enmeden i nsanl ar ar ası nda il eti Ģi me i zi n ver en bir mekanı yeni den t anıt ma fi kri ne bağlı dır. 56

70 Mekansal Özelli kl eri Geçi Ģ mekanl arı nı n mekansal özelli kl eri çağdaģ kent mekanı i çi nde çoğunl ukl a eģi kl er, saçakl ar, giri Ģl er, ar kadl ar, atri uml ar, gal eril er ve pasajl ar Ģekli nde kar Ģı mı za çı k makt adır Eşi k EĢi k, f arklı böl gesel hakl ar a sahi p al anl ar ar ası ndaki geçi Ģ ve bağl antı i çi n öne mli dir. Mekansal eģi kl er f arklı düzenl eri n al anl arı ar asında bul uģ ma ve ili Ģki i çi n bi r yer ol uģt ur ur. Ar ada kal an ol ar ak eģi k, en baģt a, hoģgel di n ve hoģçakallar i çi n bi r yer yar at mak anl amı na gelir ve o nedenl e mi safirperverli ği n ar kit ekt oni k t eri ml eri ne t er cümedi r. Öt esi nde eģi k, i nģa edil mi Ģ yer ol ar ak sadece sosyal bağl antıl ar i çi n, mahr emi yet i çi n kalı n duvarl arı n ol duğu kadar önemli dir ( Hert zber ger, 1991, s: 35). Sl essor, geçi Ģ mekanl arı nı n t emel öğel eri nden bi ri ol an eģi ği f arklı bir boyutt a değerl endi r mi Ģtir. He men her ti p ve döne mi n mi marlı ğı nda, belirli bir di kkati n veril di ği eģi kl eri n semboli k ve hat t a di ni anl ama sahi p ol abil ecekl eri ni belirt mekt edir. Mi t ol oji k t eri ml er i çi nde eģi ği n umuda, fırsat a, açı klı ğa, yeni bi r yaģama ve barınağa geçi Ģi t emsil etti ği ni vur gul amakt adır. Bi r dur umdan ya da bi r dünyadan di ğerine geçi Ģi n, kut sal ve kut sal ol mayan, doğal ve doğaüst ü, yaģa m ve öl üm ar asındaki eģi ği göst er di ği ni belirt mekt edi r. Sl essor, eģi ği n mi mari ni n en et kili öneml eri nden bi ri ol ar ak kal dı ğı nı savunmakt adır. EĢi k, sı nırı n doğası nı göst erir. Kapı ya da pencer e duvarı göst erir, varlı ğı nı ve kalı nlı ğını. Ama eģi kl er, geçi Ģ ver di kl eri veya t emsil ettti kl eri yeri n doğası nı açı ğa vur an delill er dir ( Mei ss, 1986, s: 148). EĢi k kull anı cıl arı nı, bağl antı sağl adı ğı mekanl ar dan he m uzak he m yakı n hi ssettirir. EĢi kt e bul unan ki Ģi kendi si ni hem dı Ģarı da he m de i çeri dey mi Ģ gi bi, he m ka musal a he m de özel e ait mi Ģ gi bi hi sseder. EĢi k her i ki mekanı n bazı fi zi ksel, mekansal ve psi kol oji k özelli kl eri ni barı ndır makt adır. Hert zber ger, bir evi n gi riģi ndeki eģi ği n, bi r t ar aft a sokak di ğer t ar aft a bi r özel al an ar ası ndaki karģı karģı ya gel me ve uzl aģ ma yeri ol duğunu vur gul ayar ak Ģu ör nekl e açı kl amakt adır; evi ni n önündeki basamakda ot ur an çocuk kendi si ni bağı msı z hi sset mek ve muht eģem bili nmeyeni n heyecan ve macer ası nı hi sset mek i çi n dı Ģarı da annesi nden yeteri kadar uzakdır. Ancak aynı zamanda evi n ol duğu kadar sokağı n par çası ol an o basamakda ot ur ar ak, annesi ni n yakı nda ol duğunu bil er ek kendi ni güvende hi sseder. Çocuk kendi ni hem evde he m de dı Ģ dünyada hi sseder. Bu çift yönl ül ük, bir pl atf or mol ar ak eģi ği n mekansal özelli ği nedeni yl e ol uģmakt adır. 57

71 Şekil Laguna West konut böl gesi, Sacr ament o Count y, Calif or ni a, (Kat z, 1994) Mei ss i se eģi kl eri n f arklı der ecel er de üstl endi kleri üç r ol ü f aydacı, koruyucu ve semanti k rol ol ar ak sı nıflandır makt adır. 1. faydacı bir r ol: Her zaman mevcut ol an bu r ol kapı i çi n geçi Ģ ve pencer e i çi n ı Ģı k ve haval andır ma sağl aması dır. Ama bu i Ģl evsel r ol, böyl e bir yeri belirt mek i çi n yet erli değil dir. 2. kor uyucu bi r r ol: Kapı i çi n denetl enen geçi Ģ ol ması ve manzar anı n veya dı Ģavur umun dı Ģarı dan gör ül üp gör ül me mek i çi n seçi mi ni n sağl aması dır. Bu düzenl e meni n yet erlili ği il k ol arak i ç ve dı Ģ dünya ar ası ndaki f arka dayanı r. Bu f arklılı ğı n fi zi ksel ve sosyal i ki yönü var dır. Mahr emi yeti kor umak adı na, t ehli keli, sal dır gan, gür ült ül ü ve çirki n bi r dı Ģ dünyanı n gi ri Ģi engell enir. Kent sel dur uml ar a bağlı ol ar ak, önceli k, kor uyucu yöne veril mi Ģtir. Di ğer t ar aft an sosyal uygul amal ar, bi nal arı n amacı na ve yaģayanl arı n kült ür el özelli kl eri ne bağlı ol ar ak kor umanı n boyut unu i dar e eder. Pencer el er, kapıl ar ve gi ri Ģ yoll arı ül kel er e ve kült ürl er e gör e f arklıl aģabi lir. 3. anl a msal bi r r ol: Kapı i çi n anl aml ı geçi Ģ sağl aması dır. Ar kada bul unan dünyanı n değerl eri ve kar akt eri, mi mari el emanl arl a veya nesnel eri n varlı ğı yl a gösteril mi Ģtir. YaĢam st andardl arı nı n ner edeyse mi ni mu m ol duğu t opl uml ar da bil e eģi ği n sadece f aydacı ve kor uyucu ol madı ğı nı gözl enmi Ģtir. Gi ri Ģ mekanı na ve kapıya belirli di kkat ve özen göst eril mi Ģtir. Hatta geçi Ģ mekanı bel ki de bi r âdeti n varlı ğı na bağlı ol abilir. 58

72 Şekil Loyol a Hukuk Okul u, Donovan Hall kol onadlı eģi ği, Los Angel es, Fr ank O. Gehr y ( Berri zbeiti a & Poll ak, 1999) Şekil Ki mbell Sanat Müzesi, batı giri Ģi ndeki eģi k mekanı, Texas, Loui s Kahn ( Berri zbeiti a & Pollak, 1999) Şekil Carr e d Art, ÇağdaĢ Sanat Müzesi, Nor man Fost er, Ni mes, Fr ansa ( Pr of. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u ArĢi vi) 59

73 Saçak Çatıl arı n bi nadan t aģan böl üml eri ol ar ak t anı ml anan saçakl ar, güneģ, yağ mur ve rüzgar gi bi i kli msel etkenl er den kor unmayı sağl amakt adırl ar. Geni Ģ çatı ve saçakl arl a ört ül müģ ol an açı k mekanl ar da göl ge ve ı Ģı k bi rli kt eli ği mekanı n est eti ği nde et kili ol makt adır. Geçi Ģ mekanı nda üçüncü boyut un bi çiml eni Ģi nde öne mli dir. Saçakl ar t ar afı ndan ol uģt ur ul an göl ge al anl ar dı Ģ mekanı n ıģı ğı ve i ç mekanı n göl gesi ar ası nda geçi Ģ yar at makt adırlar. Ġ ç ve dı Ģ ar ası ndaki bu geçi Ģ, mi mari t asarı mı n büt ünl eyi ci bir par çası hali ne gel mi Ģtir. Saçakl arı n göl ge al anl ar yar at manı n yanı nda gi ri Ģ mekanı nı vur gul amak gi bi semboli k kull anıml arı da bul unmakt adır. Saçakl ar, i kli msel et kenl eri n doğur duğu mi mari el emanl ar ol makl a bi rli kte özelli kl e moder n t asarı ml ar da gör sel, semboli k ve anl a msal özelli kl eri yl e de ön pl ana çı k mı Ģl ar ve geçi Ģ mekanl arı nı n bi r par çası ol arak öne m kazan mı Ģl ar dır. Saçakl ar fi zi ksel konf or i hti yacı nı kar Ģıl amanı n yanı nda bi nal arı n çevr esi yl e ili Ģki sini sağl ama da öne mli rol e sahi ptir. Ar adaki mekan ve el emanl arı n kavr aml arı i ki böl ge ar ası nda il eti Ģi me i zi n verir. Ġ ç ve dı Ģ ar ası ndaki mekan her hangi bir i ki yönl ü böl ün me t ar afı ndan engell en me mi Ģtir. Kur okawa, saçakl arı n altı ndaki yerl er, kori dorl ar gi bi ar ada kal an mekanl arı ve onl arı n ar ası ndaki kapıl ar gi bi ar ada kal an el emanl arı bu yönden değerl endi r mekt edir. Şekil Pl aça del s Pai sos Cat al ans, Bar sel ona ( Kost of, 1992) 60

74 Şekil La Gr ande Arche, Pari s ( Asensi o, 2000) Şekil Ku mano- Kodo Sanat Müzesi ( sol), Nakahechi, Kazuyo Seji ma ve Ar aba Showr oomu (sağ), Hambur g, Hadi Teher ani ( Sl essor, 2002) Şekil Mont pelli er kent kit aplı ğı, Chemet ov ( Prof. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u ArĢi vi) 61

75 Şekil Cit e I nt er nati onal e, giri Ģt e baģl ayı p i çeri ye uzayar ak bi nal arı bi rl eģtiren saçak, Renzo Pi ano ( Pr of. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u Ar Ģivi) Gi ri ş Gi ri Ģl er t ari h i çi nde, i nsanoğl unun kor unması ve güvenli Ģekil de yaģaması i çi n sı nır ol ar ak r ol oyna mı Ģtır. Her gi ri Ģ önceli kl e bi r al anı di ğeri ne kapat an bi r sı nırdır ve aynı zamanda i ç mekanl a dı Ģ mekan ar ası nda bi r bağl antı dır. Gi ri Ģl er ar ada kal an yerl er ol ar ak, i ç ve dı Ģ dünyanı n bi r ar aya gel di ği, kamusall a özeli n bul uģt uğu, bili nen ve bili nmeyeni n birl eģti ği mekanl ar dır. Tari hsel bir değerl endirme yapan Sl essor, gi ri Ģleri n f arklı still eri yl e, f arklı kült ürl eri n zaman i çi nde geli Ģi mi ni değerl endir mekt edir. Ör neği n, Hi nt Ģehirl eri ni n heybetli gi ri Ģl eri hücu ml ar a dayanacak Ģekil de t asarl anmı Ģl ar dır. Bunun zıttı, gel eneksel Japon mi mari si ni n shoji kapıl arı, günı Ģı ğı nı yay mak i çi n t asarl anmı Ģtır. Akdeni z ül kel eri nde pasaj kapı sı ol ar ak kull anıl an ahģap boncukl ar dan yapıl an perde, gör sel mahr emi yeti n bi r der ecesi ni verir, ama akr aba ve ar kadaģl ar ar ası nda sohbet e t eģvi k eder ve i zi n verir. Holl anda da, çiftli k evi kapıl arı nı n en üst böl üml eri, ı Ģı k ve havaya i zi n ver mek i çin açıl abilir. Tari h boyunca, kapıl arı n f arklı t asarı m ve süsl emesi, bul uģl arı n ve i nce zevki n göst er gesi sayıl an Fr ansı z Goti k kat edr all eri ni n, Ġran camil eri ni n giri Ģl eri nde r astl anan ör nekl er olmuģt ur. Bi rçok bi na el emanl arı gi bi, giri Ģi n ana el emanı ol an kapı, evri mi n il gi nç sür eci nden geç mi Ģtir. Ġl kel kabil el er her zaman gi ri Ģ açı klıkları nı, vahģi hayvanl arı ve davet si z mi safirl eri caydır mak i çi n düzen i çi nde mü mkün ol an en küçük boyut a sakl a mı Ģl ar dır ve genelli kl e mağar al arı n ağı zl arı na bari yer ol ar ak i ri kayal ar yerl eģtir mi Ģl er dir. YaĢa m düzeni deği Ģti kçe ve daha az t ehli keli ve daha çok yapıl anmı Ģ sosyal düzen geli Ģti kçe, giri Ģl er har eketli bir çerçeve üzeri ne yerl eģtiril mi Ģtir. 62

76 Pall adi o, r es mi bi nal ar da ki gi bi konutl ar da da gi ri Ģ t üm ko mpozi syonun odağı nı bi çi ml endi rdi ği ni gözl eml e mi Ģtir. Do mesti k gi ri Ģi n t asarı m ve i nģası aynı za manda evi n t opl um i çi nde st atüsünü ve varlı ğı nı n göst er gesi ol muģt ur ler e kadar, mali kânel eri n, kal el eri n ve di ğer büyük bi nal arın dur umunda, süsl ü kapıl arı bi r i hti Ģam hi ssi ni ver mi Ģtir, ama kull anı ml arı yoğun değil dir l er den sonr a bu kapıl ar, domi nant bir bi çim hali ne gel mi Ģtir. 20. yüzyılı n il k yarı sı nda, moder ni st mi marl ar, gereksi z süsl emel er den vazgeç mek i çi n i st ekli ydil er ve gi ri Ģl er kesi nli kl e daha az göze çar par. Ör neği n, Le Cor busi er ni n Vill a Savoye undaki, giri Ģ, çı kı ntılı üst katı n altı na sakl anmı Ģtır. Şekil Vill a Savoye, Le Cor busi er ( Ki Ģi sel ArĢi v) Gi ri Ģi n öne mi dünya çapı nda çağdaģ mi marl arı n büyük hayal gücü ve yar atı cılı ğı yl a ol duğu gi bi kal mı Ģ ve ünl ü ol maya devam et mi Ģtir. Basit bi r Fr ansı z evi nden yeni Rei cht ag ı n anıtsal porti co suna, Japon banyosundan New Yor k buti ği ne, kapılar il eti Ģi m ve kucakl ama, kor uma ve sakl ama gücünü kaybet mez. Se mboli k ve t ari hsel anl aml arl a dol u ol an gi ri Ģ, mi mari ni n en zorl ayı cı ve sür ekli çok il gi nç el emanl arı ndan biri ol ar ak kal mı Ģtır ( Sl essor, 2002, s: 19). Gi ri Ģl er, i Ģl evsel, gör sel ve se mboli k ol ar ak, bi r bi nanı n okunabil di ği ve yor uml anabil di ği esas mi mari dili meydana getirmekt edi r. Açı klıkl arı n konu m, or an, mal zeme ve dekor asyonu, bi nanı n r ol ü, dur umu ve t ari hi i çeri ği i çi n öneml i i puçl arı verirl er. Cepheni n kar akt eri, onun özelli kl eri tar afı ndan deği Ģtiril ebilir. Deri nce oyul muģ bi r giri Ģ mekanı ya da t asarl anan cumba üzeri nde ı Ģı ğı n oyunu duvar yüzeyi ni açı kça if ade et mek ve bi nanı n belirli gi ri Ģi ve ana katı gi bi yönl eri ni vur gul amak i çi n kull anıl abilir. Bi r geçi Ģ mekanı ol ar ak gi ri Ģl eri n i Ģl evi, i nsanl arı al andan t opl amak veya bi nanı n i çeri ne doğr u dağılı mı sağl amaktır. Cephel eri n odak nokt ası ol ar ak, kapıl ar basit veya i hti Ģaml ı ol abilir, davet edi ci veya iti ci ol abilir, ama her ne ol ursa kar akt er veya 63

77 i çeri kl eri, hi çbir zaman anl amsı z değil dir. Pencereni n r ol ü i se ı Ģı k ve haval andır ma gi bi fi zi ksel ger ekl eri n yanı nda görsel ili Ģki sağl amaktır. Habr aken, gi ri Ģi n bi çi m ile et ki nli k al anı nı bağl adığı nı ve fi zi ksel ol ar ak t anı ml an mı Ģ mekanl arı kapsadı ğı nı belirt mekt edir. Gi ri Ģi n bi çi mi, kor uma, ayrı m, i nzi va veya baģka bi r mekanı n baģl angı cı nı if ade et mekt edir. Bi r gi ri Ģi n bi çi m ve al an ar ası nda oynadı ğı r ol ü ar aģtır mak, kuģatıl mı Ģlı ğı n bi çi mi ve mekanı n kontr ol ü ar ası ndaki bi r çok et kil eģi mi açı ğa çı karmakt adır. Ver anda ve bahçe kapıları böl gesel ol mayan i ç-dı Ģ geçi Ģl er e alı Ģıl mı Ģ örnekl er dir. Bunl ar i ç ve dı Ģ yaģama mekanl arı na ar acılık ederl er ve kontr astı yumuģat mak i çi n deği Ģi k yönt eml eri kullanırl ar. Tent el er, sar maģı kl ar veya ağaçl ar açı klı ğı göl gel endi rebilir. Habr aken gi ri Ģi n et ki nli k al anı na bağlı anl amı nı n var ya da yok ol abil eceği ni düģün mekt edi r. Eğer et ki nli k al anı var sa gi ri Ģ, di key bi r bağl antı (kamusal ve özel mekan ar ası nda) veya yat ay bi r bağl antı (komģul ar ar ası nda) kur abilir. Ka muya açı k özel mekanl arı n baģarı sı nı t anıml ayan krit erl er ar ası nda, gi ri Ģi n kull anı m değeri öne mli bir f akt ör dür. Geçi Ģ mekanl arı ve gi ri Ģl er dı Ģ ve i ç çevr el er de sür eklili ği sağl amak i çi n öne mli dir. Ġ kli msel kontrol i çi n ger ekli ol an kapıl ar, gi ri Ģ kontr ol ü i çi n ar açl ar dır. Ayrı ca, mekana gi ri Ģ çı kı Ģ saatl eri ni sı nırl amak i çi n kull anıl an kilitl enebilir giri Ģl er kontrol ü mü mkün kıl ar. Mekanl ar ar ası ndaki geçi Ģi sağl amada, kapıl ar ve açı klıkl ar gi bi gi ri Ģ el emanl arı kadar gi ri Ģ l obil eri de öne mli r ol e sahi ptir. Ot ell eri n, müzel eri n, kült ür mer kezl eri ni n, alı Ģveri Ģ mer kezl eri ni n, konut veya ofi s bl okl arını n l obil eri i nsanl arı n kent sel dı Ģ mekandan bi naya geçi Ģleri nde yarı kamusal mekanl ar ol ar ak kull anıl makt adır. Bu mekanl arı n kamusal yaģa mdaki art an öne ml eri nin anl aģıl ması yl a kent sel ve mi mari t asarı mda deği Ģi ml er olmuģt ur. Tr anci k, kent sel boģl ukları n bi r ti pi ol ar ak belirl edi ği giri Ģ f uaye al anını n, özel al andan ort ak et ki nli k al anı na öne mli geçi Ģ ya da pasaj sağl adı ğı nı belirt mekt edir. Yarı kamusal nit ekt eki bu mekanl arı n güvenli k açı sı ndan ol uml u et kil eri de var dır. Ni Ģ, l obi, ön bahçe ve ön avl u bi çi mde yer al abil en bu mekanl ar, he m kamusal he m de özel ol ar ak mahr emi yet e sahi ptir. Sl essor a gör e, giri Ģl er mi mari ger çek i çi nde kökl eģ mesi yl e ve belirli i Ģlevl eri yeri ne getir mekl e bi rli kt e, kamusal dan özel e, i çt en dı Ģa, aydı nlıkdan kar anlığa geçi Ģi n fi zi ksel if adesi ol ar ak her zaman t asarı mcıl arı n hayal gücü i çi n veri mli ol muģt ur. 64

78 Şekil Pembr okeshi re da t atil evi, Fut ur e Syst ems ( Sl essor, 2002) Şekil Sur ennes de bi r ev, Jacques Moussafir ( Sl essor, 2002) Şekil Hi roshi ma ÇağdaĢ Sanatl ar Müzesi, Ki sho Kur ukawa ( Kur okawa, 1991) 65

79 Ar kad Ar kad kavr amı, kamusal ve özel ar ası ndaki sı nırı n yön deği Ģtirdi ği ve dol ayı sı yl a eri Ģil ebilirli ği n kı s men sili ndi ği bir si st emi kapsamakt adır. Özel al an, ar kad ar acılı ğı yl a her hangi bir or anda, mekansal ol ar ak daha çok ka musal eriģil ebilirli ğe ul aģır. Bu nokt ada ar kad geçi Ģ gör evi yap makt adır ve her zaman kamuya açı k ol malı dır. Hert zber ger, vur gunun bu yön deği Ģtir mesi ni n en ti pi k ör nekl eri ni n ar kadl ar ol duğunu savunmakt adır. Ar kad, he m kamusal he m de özel al an ar ası nda geçi Ģi sağl amakt adır ve aynı zamanda sokağa da ait mi Ģ i zl eni mi ver mektedi r. Şekil Ar kadı n mekansal kar maģası nı ve süreklili ği ni göst er en bi r eski z ( Curr an, 1983) Arkad bi r sokak mı, bi na mı, yoksa sadece kol onadı n bi r var yasyonu mudur? Eski pazar yeri yl e geli Ģmi Ģ kapit ali zmi n depo bi nal arı nı n ar ası ndaki bağl antı mı dır? Veya ari st okr atik bi r kamu i çi n bi r çesit f uaye görevi gör en ser a gi bi bi r Ģey mi dir? Ar kad tr en i st asyonuna bi r Ģekil de önceli k eden bir geçi Ģ ve har eket mekanı mı ydı? ( Gei st, 1985). Ar kadl ar yanl arı açı k, üst ü kapalı, kol onl ar üzeri nde dur an bi r üst ört üden ol uģan mi mari el emanl ar dır. Zaman za man yapıl arı n uzun kenarı nda, zaman za man da kı sa kenarı nda yer al abilir. Yür üyen i nsanl arı bi r yer den bi r yer e yönl endi r me i st eği il e i nģa edilirl er. Bu nedenl e kesi nti si z ol mal arı na özen göst erilir. Ġ nsanl arın alı Ģveri Ģ edeceği, gezi p zaman geçi receği yoğun kull anı ml arı n ol duğu yerl er de özelli kl e hava Ģartl arı nı n bu et ki nli kl eri engell eme mesi i çi n t asarl anırl ar. Arkadl ar il k ol ar ak açı k i ç mekanl arı kull anmak i çi n hi z met eden ve ka mu i çi n satı Ģ al anl arı aç maya eğili mli ol an t ama mı yl a ti cari gi ri Ģi ml er ol muģt urlar. Bu Ģekil de alı Ģveri Ģ al anını n mer kezi nde yaya al anl arı meydana çı k mı Ģtır ( Hert zber ger, 1991, s: 74). Ar kad yayal ar a öne m ver mi Ģ ve ka musal mekanı n yeni den kull anıl ması i çi n et kili ol muģt ur. Mü mkün ol duğu kadar çok i nsanı n kull anıl abil mesi i çi n t asarl anan büyük bi nal ar kamusal dünyanı n öne mli bi r geli Ģi mi ni göst er mekt edir. Ar kadı özel 66

80 spekül atif bir gi ri Ģi m ol arak değerl endiren Kost of, genelli kl e büyük bl okl ar ar ası nda cadde eri Ģi mi nden yoksun bırakıl an mekan ol ar ak t anı ml ar. Bir ar kad, he m ti cari he m de konut bi nal arı nda yer al an, bi na kol onl arı hari ci nde kendi büt ün uzunl uğu i çi n, caddeye, konut pl azası na veya kent sel pl azaya bakan ve açıl an bi r sür ekli üst ü kapalı mekan dır. El bett e, var ol an ar kadl ar önünde var ol an pl azal ar a doğr u dahi deva m edebilir. Ar kad st andartl arı, korunan yaya si rkül asyonu i çi n bi r il gi yi kanıtl ar ( Kayden, 2000, s: 26). Kl oos i se ar kadl arı, süper bl okl arı n par çal arı ol an kamusal i ç mekanl ar ol ar ak t anı ml amakt adır. Yaya yoll arı ve ar kadl ar böyl e süper bl okl ar ar ası nda, kenti n ort ak anıl arı nı n i çi ndeki anl aml arı yl a ber aber bi nal arı n i çl eri ni birl eģtir meyi mü mkün kıl makt adır. Curr an da yoğun mer kezi Ģehi r al anl arı nda i ç- dı Ģ mekan ili Ģkil eri ni n sağl anması nda dest ekl eyi ci dur uml ar yar at mak i çi n ar kadı n kull anıl masını n, öne mli bi r t ekni k ol duğu vur gul amakt adır. Şekil Mont pelli er Adli ye Bi nası, Ber nar d Kohn ( Pr of. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u ArĢi vi) Şekil St. Pi etro Meydan ı ndaki Arkad, Roma ( Ki Ģi sel ArĢi v) 67

81 Şekil Ber n deki (sol ) ( Curr an, 1983) ve Bol ogna daki (sağ) ar kad ör nekl eri ( Habr aken, 1998) Şekil All ent own, Pensil vanya da ca m ar kad ( sol) ve I nner Habor ( sağ), Bal ti mor e da mekan böl ücü el eman ol ar ak arkad (Curr an, 1983) Pasaj Pasajl ar, 18. ve 19. yüzyılda sanayi ür ünl eri ni n artıģı yl a daha geni Ģ alı ĢveriĢ yerl eri ne duyul an i hti yaç sonucunda ol uģ muģt ur. Ti car et al anl arı na ol an at an ger eksi ni mi kar Ģıl amak i çi n üst ü kapalı alı Ģveri Ģ al anl arı ol ar ak bi çi ml enmi Ģl er dir. Bunl ar dekor atif birer kapı ile sokakt an ayrıl mı Ģ ve kapı daki gör evlil erle güvenli k sağl anmı Ģtır. Ġl k ör nekl eri Pari s de gör ül en pasajl ar, dar sokakl ardan geni Ģ bul varl ar a açıl an kestirme yoll ar sunuyorl ar dı. Böyl ece sadece alı ĢveriĢ yap maya gel en i nsanl arı n uğr adığı yerl er değil i nsanl ar i çi n alt er natif yoll ar ve geçi Ģl er di. Sanayi devri mi sonr ası nda ekono mi k ve sosyal deği Ģi ml eri n mi mari ye yansı ması nı n sonucu ol ar ak ol uģan yeni yapı t ürl eri nden bi ri ol an pasajl ar, moder n kent i çi nde de i Ģl evl eri deği Ģebil se de geçi Ģ sağl ama nit eli kl eri il e fi zi ksel varlıkl arı nı kor umakt adırl ar. 68

82 19. yüzyıl da üst ü kapal ı alı Ģveri Ģ mer kezi bi çi mi ndeki pasaj daha az eri Ģil ebilirdi. Kost of, 19. yüzyılı n pasajl arı nı n st andart i majı nı n cam çatılı, t ama mı yl a yayal aģ mı Ģ, si metri k i ç cephel er ol duğunu belirt mekt edir. Ġ sla m ül kel eri ndeki üst ü kapalı li near çar Ģıl ar (bazaarl ar) bunl arı n açı k ör nekl eri ndendi r. Kent sel dı Ģ mekanl arın kull anı mı nda, i nsanl arı n bi na kenarl arı nı ve özelli kl e pasajl arı n i çi ndeki mekanl arı daha çok t erci h etti kl eri söyl enebilir. Bunun sebebi sadece psi kol oji k değil dir ve pasajl arı n geçi Ģ böl gesi ol ar ak i Ģl evsel rol üne de bağlı dır. Pasaj hava Ģartl arı ndan kor unma sağl amakt adır. Bul undukl al arı Ģehri n yaģayanl arı i çi n yazı n sıcağı ndan ve kı Ģı n soğuğundan kor uma sağl ayan sı ğı nakl ar ol muģl ar dır. Pasajl ar kullanı cı nı n, dı Ģ mekanda ol duğundan daha az t eģhir edil di ği bi r ar a mekan t anı ml amakt adır. Ör neği n; yukarı dan aydınl atıl an yüksek ve uzun pasajl ar da, cam çatı kullanıl ar ak i ç mekan hi ssi veril ebilir ve böyl ece bu al anl ar aynı anda he m i ç he m de dı Ģ mekan ol url ar. Çatı daki cam hem dı Ģ hem i ç hi ssi ni verir. Ġ ç ve dı Ģ bi rbiri il e o kadar kuvvetli ili Ģkil endiril mi Ģtir ki; bi nanı n i çi nde mi yada i ki bi nayı bağl antı mekanı nda ol unduğu anl aģıl amayabilir. Kapalı pasaj dan sokağa geçi Ģi n bi r dı Ģ- dı Ģ geçi Ģi ol uģt ur up ol uģt ur madı ğı nı belirl emek ki Ģisel yar gı ya bağlı ol acağı kadar pasajı n nasıl yapıl andırıl dı ğı na da bağlı ol acaktır ( Habr aken, 1998, s: 34). Habr aken e gör e, Güney Ameri ka nı n Ġ spanyol kol oni yel avl u evl eri nde, bi rl eģtiri ci pasaj, avl uyl a sokak arası nda manzar al ar sağl a makt adır. Pasaj bel ki de bi r oda deri nli ği nde ol abilir. Ġ ki aydı nlık mekanı bi rl eģtiren bi r kar anlı k mekan ol ar ak uzatıl mı Ģ bi r geçi Ģi ol uģt ur makt adır. Buna karģılık, Ort adoğuda avl ulu evl er de, sokakt an avl uya geçi Ģ sağl ayan pasaj ki Ģi sel gi zlili k sebebi yl e hi ç bi r za man düz değil dir. Zi yar et çil er avl uya var madan i ki ker e dönerl er. Bu geçi Ģ düzeni nde, her ne kadar avl u ve sokak arası ndaki ger çek mesaf e Güney Ameri ka daki nden f azl a ol masa da, sokağı t erk edi p bi naya giri Ģ deneyi mi ni kuvvetl endi r mekt edir. Bir pasaji n kapı dan kontr ol ü, pencer eden gör ül en gör ünt ünün dı Ģarı dan gözetl enmek veya gözetl enme mek t erci hl eri yl e seçil mesi kor uyucu yanı nı n kontroll eri dir ( Mei ss, 1986). 69

83 Şekil Royal Oper a, London (sol) ve Passage Po mmer aye, Pari s (sağ) ( Gei st, 1985) Şekil St at e Department St or e ( sol), Moskova ( Kl oos, 1993) ve Leeds (sağ) ( Pr of. Dr. Mi ne Ġ nceoğl u ArĢi vi) Atri um Yarı özel mekanl ar ol an avl ul ar, bahçel er gi bi atri uml ar da özel yaģaml a t opl umsal yaģamı kaynaģtıran geçi Ģl er ol makt adır. Bu mekanl ar bi na i çi ndeki katl ar boyunca ul aģıl an yüksek Ģeff af bi r çatı il e ört ül er ek doğal ıģı kt an dol aylı ol ar ak yar arl an mayı sağl ayan ve bu Ģekilde i ç mekanl ar da zengi n peyzaj düzenl emel eri ne ol anak t anı yan ort ak mekanl ar ol ar ak belirgi n hal e gel mekt edir ( Yıldı z, 1996). Carr ve di ğerl eri, New Yor k daki ofi s bi nal arı nda yer al an i ç mekan at ri uml arı nı n kull anı ml arı nı n arttı ğı na di kkat çek mekt edirl er. Sokakl a ili Ģkil eri güçl ü ol an atri uml ar 70

84 daha çok t erci h edil mekt edir ve i nsanl ar bu mekanl ar da t opl anmayı dı Ģ mekan yeri ne t erci h et mekt edirler. ġehi rl er deki deği Ģen ka musal yaģama cevap ver en yeni kamusal mekanl ar geli Ģtiril mi Ģtir. Bunl arı n, mekan sahi pl eri ve yöneti cil eri n mekandaki i st en meyen Ģahı sl ar hakkı ndaki kaygıl arı göz önüne alı nar ak genelli kl e ka musal gi ri Ģ ve kull anı mı kı sıtl anmı Ģtır. Fr anci s ( 1989), bunl ar a ör nek ol ar ak gecel eri kapatıl an par kl ar ve sokakdan ayrı ol an ka mer al ar ve güvenli k gör evlil eri t ar afı ndan gözl enen i ç atri uml arı göst er mekt edi r. Kl oos da ofi s bi nal arı nı n, hast anel eri n büyük l obil er ve bul uģ ma mekanl arı gi bi kamusal i ç mekanl arı nı n cam- çatılı atri uml arl a t asarl anabil eceği ni belirtmekt edi r. Habr aken, yaya dünyasını n alı Ģveri Ģ mer kezi ni n, ofi s bi nası nı n, enstit ü mer kezi ni n veya konutl arı n i çi ne gi rdi ği ni vur gul amakt adır. Atri uml ar, yür üyen mer di venl er ve kori dorl ar, hi yer arģi yi üç boyutl u yaya al anı ol ar ak i f ade et meye baģl arl ar. Bu bi nal ar kı s men bi r mahall e büyükl üğündedi rl er ve dı Ģarı dan gör ünüģt e kent dokusu i çi nde aģırı büyükl ükl eri il e göze çar parl ar, i çeri de i se hayat dol u ve i nce bi r yoğunl aģ ma yar atırl ar. Bu akı mı n yaygı nl aģ ması yarı m yüzyıl dan daha eski değildi r. Bi z, çevr e yapı sı nda, hal en geli Ģ me mi Ģ ve bi zi m müģt er ek anl ayı Ģı mı z t ar afı ndan hazmedil me mi Ģ bi r deği Ģi mi n ortaya çı kı Ģı na t anı klık edi yor ol abiliriz. Bi ze eski yaya kull anı mı ndan t anı dı k gel en bi çi m ve kull anı m ar ası ndaki yoğun ili Ģkil er, büyük bi nanı n i çi nde yeni den yoru ml anabilir. Bunun sonucunda, Ģehi r f or munun i çi nde daha zengi n bir hi yer arģi yar atıl abilir (Habr aken, 1998, s: 121). Saxon, moder n atri um bi nası nı n 200 yıl öncesi ne, bi r az Avr upa nı n Ġ sl am dünyası yl a kar Ģıl aģ ması ndan ve bi raz da eski Ro ma t asarı ml arı ndan il ham al ı Ģı na dayandı ğı ndan bahset mekt edir. Bu fi kir 19. yüzyıl da, kapalı sokakl ar ve büyük i ç mekanl ar ol ar ak ort aya çı k mı Ģtır. 20. yüzyıl da ser best kübi k f or m ve bi nal arı n i çi yeri ne çevr esi nde geni Ģ mekanl ar a öne m ver en moder n mi mari ni n doğusu, atri um kavr amı nı göl gel emi Ģ f akat hi ç bi r zaman yok et me mi Ģtir. Atri uml ar, 1960'l ar da büyük öl çekli özel ve ka musal mekanl ar ol ar ak t ekr ar ort aya çı k mı Ģtır. Bunl ar, alı Ģveri Ģ mer kezl eri, ot ell er ve ofi s bi nal arı dır. He m atri um kavr amı nı n he m de t eknol oji ni n kull anı mı nda yenili kl er ol muģt ur. Ġl gi nç geli Ģi mi n çeģitli al anl arı meydana ol uģ muģt ur. Kent sel t asarı m, t ek bi na pr oj el eri nden bi rçok bi nanı n geli Ģtir me ve Ģehi r böl gel eri ni n i skel eti ni n t asarı mı na geçen vur guyl a, çok daha geçerli bi r kavr am ol muģt ur. Ġ nģa edil mi Ģ f or ml a belirl enen dı Ģ ve i ç ka musal mekan i yi Ģehi r t asarı mı nı n t emeli dir. Özelli kl e yeni alı Ģveri Ģ mer kezl eri ni n ar azi düzenl emesi ni n zorl uğu yüzünden i nģa edil emedi ği Japonya da, eski sokakl ar ve meydanl ar çatı altı na alı nmı Ģtır. 71

85 Se mt - öl cekli geli Ģtir me Ģu anda Avr upa da al çak ve ort a yüksekli kt e atri uml arı baz al ar ak ort aya çı k maya basl amı Ģtır ( Saxon, 1994, s: 3). Atri um f or munun büyük t abanlı bi nal ar i çi n kilit ol duğunu vur gul ayan Saxon, Avr upa da eski bi nal arın, atri uml arı n kull anı mı yl a yeni den hayat a döndür ül düğü bi rçok ör nek ol duğunu belirt mekt edir. 1970'l eri n baģı nda atri um yapı mı nda, bu mekanl arı n güneģ ı Ģı nl arıyl a pasif ol ar ak ı sıtıl ması ve aydı nl atıl ması enerji t asarr uf u açı sı ndan öne mli ol muģt ur. Kapalı alı Ģveri Ģ orta ml arı gal eri veya atri um ol ar ak bili nen ka musal mekanl arı n en eski ör nekl eri ydi. Ġlk ve en i yi ör nekl eri n bazıl arı nı n i ki yüzyıl dan beri baģarılı bi r Ģekil de ti car et e deva m etti ği gör ül mekt edir. Tr afik ve hava Ģartl arı ndan uzak ol ar ak i nsanl ar i çi n bi r dol aģ ma ve kaynaģ ma al anı ol uģt ur url ar. Bu i ki et ki nli k de alı ĢveriĢ yap mayı t eģvi k eder. 1950'l er de baģl ayan a maca uygun yapıl mı Ģ alı Ģveri Ģ mer kezi çağı nı n baģl angı cı ndan beri hem kapalı hem de açı k hava sokakl arı ve meydanl arı i çer en alı Ģveri Ģ mer kezl eri i nģa edil mi Ģtir. Açı k hava t asarı mı gitti kçe daha seyr ek uygul anmaya baģl an mı Ģtır. Çok katlı alı Ģveri Ģt e gör sel vurgu çoğu za man yat aydan ( gal eri) di keye ( atri um) kayar: çeki ci asansör ve mer di venl erl e katl arı birbiri ne bağl anmı Ģ açı k kuyul ar dır ( Saxon, 1994, s: 19). Saxon a gör e, yeni ve en güzel alı Ģveri Ģ atri uml arı ndan çoğu var ol an bi nal arı n rest or asyonu sonucunda ort aya çı k mı Ģtır. Bazen bu, eski alı Ģveri Ģ bi nal arı nı n rest or asyonu il e ol ur a ma çoğu za man en i yi sonuçl ar alı Ģveri Ģ i çi n düģünül me mi Ģ bi nal arı n kull anı mı sonucunda el de edilir. Alı Ģveri Ģ atri umunun gel eceği de parl aktır ve gel ecekt e atri uml ar var ol an r ekabet sonucunda stili sti k ve t ekni k yenilikl eri n odak nokt ası ol acakl ar dır. Di ğer en çok ör nekl eri ne r astl anan atri um bi nal arı ot el ve ofi s bi nal arı dır. Ofi s bi nal arı yar at an i nsanl arı n i hti yaçl arı t ekdüze ol makt an çok uzaktır. A. B. D, Ġ ngilt er e, Ġskandi navya ve Japonya' nı n kült ür el ve t eknol oji k bekl entileri ar ası nda çok büyük f ar k var dır. Ġst enen mekan çeģitl eri ar ası ndaki f arklılı ğı n atri umkavr amı nı n kabul ünde büyük et ki si var dır. Yansıtıcı ve r enksi z yer den t avana uzanan çer çevesi z caml ar, yazı n güneģ ı Ģı ğı ndan ol an ı sı kazancı nı azalt mak ve kı Ģı n da ofi sl er e güneģ ı Ģı ğı nı n gi r mesi ni sağl amak i çi n kull anılır. Dı Ģarı daki havanı n atri umun i çi nden ak ması sağl anar ak f azl a ı sı nı n bi ri kmesi engell eni r. Yaz mel t eml eri ağaçl arı n, göl etl erin ve fı ski yel eri n i çi nden geçi p atri umun çatı sı ndan dı Ģarı atılır ( Saxon, 1994, s: 29). Far klı ül kel er ve Ģehi rl er yüzyıll ar boyunca i Ģl evleri ni n öne mi ni vur gul ayan ka musal i ç mekanl ar a sahi p ol muģl ar dır. Bugün yar atıl an benzer mekanl ar da kent i çi nde geçi Ģ mekanl arı ol ar ak da i Ģl ev göst er en atri uml ardır. 72

86 Şekil Wi nt er gar den ( sol), Worl d Fi nanci al Cent er, New Yor k ve Osaka Busi ness Par k daki Twi n 21 bi nası ser gi hol ü, Ni hon Sekkei, Osaka ( Saxon, 1994) Şekil Di sneyl and Tokyo Hot el l obi si, Ni hon Sekkei, Tokyo ( Saxon, 1994) Şekil Pr udenti al AlıĢveri Ģ Mer kezi, Bost on (Ki Ģi sel ArĢi v) 73

87 İ şl evsel Özelli kl eri Geçi Ģ böl gesi büt ün el e manl arı il e i Ģl evsel r ole sahi ptir. Bu i ç ve dı Ģ, özel ve kamusal, açı k ve kapal ı ar ası ndaki çeli Ģki den ort aya çı kar. Geçi Ģ böl gesi f arklı al anl arı n t al epl eri ni cevapl ar ve ar al arı nda bağl antı yı sağl ar. Geçi Ģ mekanl arı nı n i Ģl evsel boyut u, f arklı al anl ar ve sevi yel eri n, i ç ve dı Ģı n, özel ve ka musalın, kent ve bi nanı n ili Ģkil eri sonucudur. Geçi Ģ mekanl arı, kentin mekansal sür eklili ği nin sağl anması nda, kent sel düzen i çi nde yer al an çeģitli mekanl arı n bi rar aya gel di kl eri nde büt ünl ük ol uģ ması açı sı ndan et kili ol makt adır. Geçi Ģ mekanı nı n, i ki karģılıklı el emanı n se mbi yozuna i mkan ver me i Ģl evi de sür eklili ği mü mkün kıl ar. Kur okawa ar a mekanı n doğası nı n, onun belirsi zli ği ve sahi p ol duğu çeģitlilik i çer di ği ni düģün mekt edi r. Ar a mekanı n, kar Ģıt el emanl arı uzl aģ maya ya da uyuma zorl amadı ğı nı, ama onl arı n yaģayan se mbi yozu i çi n anaht ar sağl adı ğı nı belirtmekt edi r. Geçi Ģ mekanı al anl ar ar ası nda bağl antı sağl ar ve f ar klı böl gel er ar ası ndaki keski n böl ünmeyi yok eder. Far klı düzenl eri n al anl arı ar ası ndaki t opl antı ve di yal og i çi n mekansal duru mu ol uģt ur ur ( Hert zber ger, 1991, s: 32). Bi r geçi Ģ böl gesi ni n di ğer bi r i Ģl evsel r ol ü kor uyucu bi r yan i çer mesi dir. Geçi Ģ böl gesi ni n bu kor uyucu yanı, i kli msel Ģartl ar dan kaynakl anan fi zi ksel bir kor un ma ya da bi r mekandan di ğeri ne geçer ken davr anı Ģsal bi r kor unma ol abilir. Geçi Ģ mekanı nı n kor uyucu i Ģl evi, yaya-t aģıt ayrı mı i çi n trafi k açı sı ndan, yağ mur ve güneģ gi bi i kli msel et kenl er açı sı ndan ve güvenli k gi bi büyük kent yaģamı sor unl arı açı sı ndan ön pl ana çı k makt adır. Geçi Ģ mekanl arı nı n kenti n ka musal mekanl arı nı n uzantı sı nit eli ği nde ol duğu dur uml ar da kull anı m yönünden i Ģl evi öne m kazan makt adır. Ġ nsanl ar ka musal mekanl ar a belirli nedenl er yüzünden gi derl er. Bunl arı n bazıl arı, su i ç mek, güneģli bi r yer de öğl e yemeği ye mek ya da di nl enmek gi bi ani nedenl er dir. Di ğerleri i se, bi r hava deği Ģi kli ği ya da egzer si z yap mak gi bi uzun vadeli nedenl er dir ve daha az belirgi n ol abilirl er. Ġ nsanl arı kamusal mekanl ar a çeken unsurl ar hayatı n, özelli kl e Ģehi r hayatı nı n bi r çok yönünü yansıtır. Ka musal bi r mekana yapıl an kı sa bi r zi yar et i nsanı n di nl enmesi ni sağl ar ve i nsanı kenti n kar gaģa, gür ült ü, ve kal abalı ğı ndan kurt ar abilir. Bu, özelli kl e Ģehi r ort aml arı nda var ol an bi r i hti yaçtır. Ka musal mekanl ar a zi yar eti n bi r Ģeyden kaçmak yeri ne bi r yer e gitme ger eği gi bi baģka nedenl eri de var dır. Ka musal mekanl ar aynı zamanda i nsanl arı n di ğer i nsanl arl a kaynaģ ması nı sağl ar. Bu kaynaģ ma i nsanl arı n di ğer i nsanl arı seyr et mek üzer e kendil eri ni konu ml andır mal arı yl a pasif bi r Ģekil de de ol uģabilir. Daha aktif bir kaynaģ ma met odu da i nsanl arı n ar kadaģl arı yl a ka musal bi r mekanı bul uģ ma noktası ol ar ak 74

88 belirl emesi yl e ol uģur. Bazı kull anı cıl ar belli baģlı et ki nli kl eri n ol duğunu biler ek veya var sayar ak ka musal mekanl ar a gelirl er. Bunl ar par kl ar daki bi si kl et yoll arını kull anan bi si kl et e bi nenl er, pl aj a güneģl enmek veya deni ze gi r mek a macı yl a gi den i nsanl ar veya ot ur mak i çi n bi r bank ar ayan yaģlı bi r i nsan ol abilir. Et ki nli kl eri n çeģi di deği Ģebilir f akat i nsanl arı n bu yerl er de f aali yetl eri dest ekel eyecek belli baģlı kaynakl arı n ol duğuna dai r bekl entil eri var dır. Şekil Port eki z Pavyonu, Al var o Si za, Li zbon ( Asensi o, 2000) Ġ nsanl arı n ka musal al anl ar daki ger eksi ni ml eri, özelli kl e kamuya açı k özel mekanl ar ol an geçi Ģ mekanl arı nda da ort aya çı k makt adır. Ġ nsanl arı n bekl entil eri ni anl amak, mekanl arı n daha çok kull anıl ması ve baģarılı ol ası i çi n öne mli dir. Ġnsanı n bu ger eksi ni ml eri, eğl enmek ve zevk al mak gi bi di ğer i mkanl arı da i çerebilir. Bu ger eksi ni ml er değerl endi ril di ği nde bazı kamusal al anl arı n di ğerl eri ne gör e daha f azl a kull anıl ma nedenl eri ni de anl amak mü mkün ol abilir. Bi r mekanı n i Ģl evselli ği ve kull anılırlı ğı mekanı n baģarı sı nı açı kl ayabilir. Carr ve di ğ., kamusal yerl eri n or ada ne yapılması ger ekti ği varsayı ml arı yl a i nģa edili p öneril di ği ni belirtiyorl ar. Bu yerl eri n çoğu, mekan t asarı mcıl arı nı n, onl arı n müģt eril eri ve kull anı cıl arı nı n ve yöneti cil eri n i stekl eri üzeri ne yapılır. Bu nedenl e i nsanl arı n ger eksi ni ml erini ve bu i st ekl eri kar Ģıl ama i Ģl evi ni yeri ne getiremi yebilirl er. Amaçl arı n t ümü ka musal al anl arı n özelli kl eri ni et kil emekt edir. Ör neği n; pl azal ar çoğu zaman ti car et i çi n t asarlan mı Ģtır. Par kl ar bi çi ml eri ni geç mi Ģden al mı Ģtır ve Ģehi rl eri n a mbl eml eri ol ar ak gör ünürl er. Ayrı ca, Kur okawa ( 1991) i Ģl evsel anali zi n, mekanl ar ar ası ndaki ar a böl gedeki anl am çeģitlili ği ve belirsi zli ği n özel nit eli kl eri ni unutt uğunu düģünür. Ġ ç ve dı Ģ, özel ve kamusal mekanl arı n arası ndaki geçi Ģ mekanı nda bul unan anl am çeģitlili ği ve belirsi zli ği n, yet ki yenil emeni n bi r yol u ve ti nsel el emanl arı i çi n fi kir ol abil eceği ni belirtir. 75

89 4. GEÇİ Ş MEKANLARI NI N TASARI MI NI ETKİ LEYEN BOYUTLAR VE ORTAM Geçi Ģ mekanl arı nı n t asarı mı nı n ve kontr ol ünün et kili ol abil mesi i çi n bu yerl eri n i nsanl arı n hayatı ndaki r ol ünü ve bu mekanl arı n kull anıl masını n veya kull anıl ma ması nı n nedenl eri ni anl amak ger ekli ol abilir. Bu nedenl eri anl ayabil mek i çi n geçi Ģ mekanl arı nı n t asarı mı nda et kili ol abi l ecek f arklı boyutl arı n i ncel enmesi f aydalı ol acaktır. Geçi Ģ mekanı n boyutl arı, yaģamsal, duyu msal, fi zi ksel, yasal, çevr e düzenl eme boyutları ol ar ak beģ ana baģlı k altı nda i ncel enecektir. Bu boyutl ar, kamusal mekanl ar ve ka muya açı k özel mekanl ar ar ası ndaki geçi Ģ mekanl arı nı n i nsani özelli kl eri ni vur gul amakt adır. Ġ nsani değerl er sonucu meydana gel en bu boyutl ar, kull anı cı i hti yaçl arı nı ve kull anı ml arını dest ekl eyen geçi Ģ mekanl arı nı belirl emekt edir Geçi ş Mekanı nı n Yaşamsal Boyut u Ġ nsanı n yaģa mı nı devam ettirebil mesi ve bi yol oji k ol ar ak sağlı ğı nı kor uyabil mesi i çi n yaģadı ğı çevr edeki et kil er ve bul unduğu mekanl arı n yaģamsallı ğı öne mli bi r kavr am ol ar ak ort aya çı k makt adır. YaĢa msallık, çok genel ol duğu kadar koruyucu bi r özelli kdir. Sür eklili ği vur gul ar ve bi reysel geli Ģi m i çi n fırsat sağl ar. Te mel amaç t ür ün hayatt a kal ması nı sağl amaktır. Bu konul ar, çevr esel pl anl amanı n t eori k bil gil eri ol ar ak t ari ht en günü müze kadar sür egel mi Ģl erdi r. Vitri vi us da Ġ sa dan önce 1. yüzyıl da sağlı klı yerl eģiml eri n t asarı mı i çi n kur al l arı ort aya koy muģt ur. Bu kur all arı n çoğu i kli ml e ve gör ünür kirl eti ci maddel erl e il gili dir. YaĢa msallı ğı n konul arı öne mi ni kor uyar ak sür egel mi Ģtir. Ka musal yar ar i çi n yaģamsallı ğı n sağl anması nda sağlı k ve hayatt a kal ma değerl eri öne mli dir. Art an sağlı k t ehditl eri ne kar Ģı, i nsanı n doğası il e fi zi ksel ort amı ar ası ndaki i yi uyumun öne mi ni f arkı nda ol mak ger ekmekt edi r. Eski den yerl eģi ml eri n t asarı mı nda, sal dırıl ara kar Ģı kor unmak i çi n büyük kal el eri n, duvarl arı n t asarı mı söz konusu ol muģt ur. Daha sonr a bunl arı n yeri ni baģka t asarı m krit erl eri al mı Ģtır. Yapıl ar yangı n, sel ve depr eme kar Ģı dayanı klı t asarl anmı Ģ ve konu ml anmı Ģtır. Mekansal or gani zasyon, doğal af erl er e kar Ģı kor unma, kurt ar ma ve kontr ol hi z metleri ni n bi r et keni dir. Buna benzer ol ar ak, bul aģı cı hast alıklar il e il gili sahi p ol unan bil gil er, su, 76

90 yi yecek ve il açl arı n mi kt arı, çöpl eri n yok edil mesi, t emi zli k sor unl arı gi bi sağlı k konul arı da mekansal organi zasyonl ar da et kili olmuģt ur. YaĢanabilirli k; i nsanı n f aali yeti ni ve yaģa mı nı sür dür eceği kent sel mekanl arı n sahi p ol ması ger eken il k özelli k sağlı k koģull arı na uygunl ukt ur. Bu mekanl ar i nsanl arı n kendil eri ni yeni den ür et ebil mesi ne uygun ol malı dır. Sağlı k i çi n ger ekli hava, ı Ģı k, enerji vb. gi r dil eri sağl amal ı, güvenli ve kar arlı ol malı dır ( Tekeli, 1994, s: 606). Köt ü mi kr okli mal arı n negatif et kil eri, i ç mekanl ar da uygul anan haval andır ma ve mer kezi ı sıt ma gi bi t ekni k çözü ml er hari ci nde, i yi bili nmekt edir. Daha mutl u ve sağlı klı bir mi kr okli ma yar at mak i çi n düzenl emel er yapıl makt adır. Kent sel düzenl emel er de, güneģ ı Ģı ğı ndan yar arl anmayı sağl amak öne mli bi r sor undur. Ġkli msel kontr ol daha büyük öl çekt e mekansal t asarı ml arı i yi yönde et kile mekt edir. Ġl k adı ml ar kenti n hava ki rlili ği ni n et ki si ni kontrol et mek i çi n atıl mı Ģtır. Özelli kl e i nsanl arı n za manl arı nın çoğunu geçirdi kl eri i ç mekandaki hava ki rlili ği ni n engell enmesi ger ek mekt edi r. Günl ük uygul amaya popul er il gi art arken, gel eneksel yerl eģ me t asarı mı her za man fi zi ksel ef or u azalt mak i çi n çabal anmı Ģtır: mesaf el eri kı salt mak, mekani k asansörl eri ve ar açl arı t anıt mak, daha az emek i st eyen yönt eml eri arttır mak (Lynch, 1984, s: 127). YaĢa msallık, yerl eģi mi n yaģa msal i Ģl evl eri dest ekl eme der ecesi, bi yol oji k ger eksi ni ml er, i nsanl arı n yet enekl eri ve her Ģeyden önce, t ür ün hayatt a kal ması nı nasıl sağl adı ğı dır. Lynch e ( 1994) gör e yaģamsallık, bi yol oji k ol ar ak yar atılmı Ģ t ür ün kendi si ni n hayatt a kal ması hari ci nde bi r mutl ak doğr u değil dir. YaĢa mı n sağl anması, güvenli k, uyu ml ul uk herkes i çi n ort ak ol an üç i hti yaçtır. Ġ nsanl arı n i yi bir Ģekil de yaģamal arı nı sağl amanı n t emeli nde yaģadı kl arı mekanl ar a su, hava, enerji ve yemek akt arılırken, atıkl arı n dı Ģarı çı karıl ması i hti yacı bul unmakt adır. Ġ nsan sağlı ğı i çi n mekanda i st enen koģull arı n sağl anabil mesi ger ekli dir. Bu koģull ar, mekanı n fi zi kselli ği ni n yanı nda aynı zamanda ger ekli kaynakl arı n yaģanan mekana r ahat ça ul aģtırılması dır. Teknol oji k geliģ mel eri n bu kaynakl ar a ul aģı mı rahatl at ması ve hı zl andır ması yl a kent sel mekanl arı n düzenl enmel eri de esnekli k kazanmı Ģtır. Mekanı n yaģa msallı ğı nın t am ol ar ak sağl anabil mesi i çi n bur adaki t ehli kel er, hast alıkl ar ve sal dırıl arın engell enmesi yl e el de edil en fi zi ksel güvenli ği n yanı nda güvenli k hi ssi ni n de sağl anması ger ekli dir. Bu güvenli k hi ssi ni n dengesi, mekanı kull ananl arı n he m yet eri kadar t eti kt e ol acakl arı he m de aģırı endi Ģe duy mayacakl arı Ģekil de ol malı dır. Ġ nsanı n kendi si yl e yaģadı ğı mekan ar ası ndaki uyu m yaģa msallı ğı n di ğer bi r öne mli f akt ör üdür. Ġ nsanı n yaģadı ğı mekanl arı n el emanl arı, i nsanı n fi zi ksel özelli kl eri ve 77

91 ger eksi ni ml eri ne uyuml u ol ar ak i nsan yaģa mı nı kol ayl aģtır malı dır. Ör neği n, mekanda yer al an el emanl arı n boyutl arı i nsanı n boyutl arı na uygun ve er gono mi k ol ar ak t asarl anmalı dır. Bi yol oji k sağlı k ve i Ģl ev bur adaki konul ar dır, konf or değil. Yu muģak bi r sandal ye, r ahat bi r seyahat, ılı man bi r i kli m, kol ay bi r öl üm ya da hoģ bi r akģam ye meği ni n sağlı kl a ilgi si ol mayabilir, hatt a sağlı ğa zar arlı ol abilir. Ġyi sağlı k ve i yi i Ģl evsel dur umun hi ssedil ebilirli ği ni n ve sağlı ğı n yeri nde ol ması nı n, özel li kl e zi hi nsel sağlı kdan bahsedili yorsa öl çül mesi ve t anı ml anması zor dur (Lynch, 1984, s: 123). Lynch ( 1984), konf or un sağlı ksı zlı ğı ndan ve meydana getirebil eceği il eti Ģimsi zli k, i çe dönükl ük, har eket si zli k ve mat eryali zm gi bi ol umsuzl ukl arı ndan bahseder ken Carr ve di ğ. konf or u i nsanı n t emel ger eksi ni ml eri nden bi ri ol ar ak vur gul amakt adırl ar. YaĢadı ğı mı z yerl er yemek, i ç mek, barı nmak gi bi ger eksi ni ml er i çi n t atmi n edi ci der ecede konf or a sahi p ol ması ger ek mekt edi r. Konf or sağl anmadan di ğer ger eksi ni ml eri n bi r ar aya gel mesi zor dur. Sosyal ve psi kol oji k konf or, i nsanl arı n kamusal mekanl ar daki deneyi ml eri ne dayanan bi r ger eksi ni mdi r. Konf or un sağl anması nda ka musal mekanl ar da güvenli k hi ssi ni n ol uģ ması da öneml i dir. Aynı zamanda i nsanl arı n bu mekanl ar da geçirdi kl eri za manı n uzunl uğu bur adaki konf orl a il gili dir. Konf or a kı yasl a, rahatlık açı sı ndan zi hi nsel ve bedensel ol ar ak daha geli Ģ mi Ģ bi r dur umi se di nl enme ol arak kabul edil ebilir. Şekil Soli d Squar e, ofi s bl okl arı nı n di nl enme mekanı ol ar ak düzenl enen gi ri Ģ l obi si, Ni kken Sekkei, Kanagawa, Japonya ( Asensi o, 2000) Psi kol oji k konf or, di nl enmeni n i l k koģul u ol abilir-fi zi ksel geriliml eri n kal dırılı p, ki Ģi ni n di nl enme hi ssi ne geçi Ģi ( Carr ve di ğ., 1992, s: 98). 78

92 Di nl enme hi ssi ne, çevre il e ol an pasif et kileģi m öncül ük yapabilir. Ġ nsanı n ger eksi ni ml eri nden bi ri ol ar ak değerl endi ril en et kileģi m aktif ve pasif et kil eģi m ol ar ak sı nıfl andırıl mı Ģtır. Pasif etkil eģi m ort ama kavuģ ma hi ssi ni i çer di ği i çi n daha f arklı dır. Bu bul uģ ma dol aylı ve pasiftir. Çünkü konuģ ma ya da bi rģeyl er yap ma yeri ne i zl eme eyl emi ni i çerir. Özelli kl e küçük ka musal mekanl arda i nsanl arı i zl eme sı kça gözl enen bi r f aali yet dir. Di ğerl eri ni i zl emek i nsanl ar i çi n çeki ci bir dur um hali ni alır, bu nedenl e genelli kl e yaya yoll arı nı n kenarı nda yer al an ot urma el emanl arı popül er hal e gelirl er. Gör sel t eması n kol ayl aģtırıl ması i çi n mekanl ar da fi zi ksel ayrı ml arı m kull anıl ması da söz konusudur. Aktif et kil eģi m i se mekanl a ve i çi ndeki i nsanl arl a daha di rek deneyi mi vurgul ar. Bazı i nsanl ar pasif et kil eģi mi yani sadece i zl emeyi seçer ken di ğerl eri arkadaģl ar, akr abal ar, komģul ar ar ası ndaki sosyall eģ me açısı ndan ci ddi r ol oynar. Ka musal mekan t asarı mı nda aktif r ekr easyonel i hti yaçl arın sağl anması önceli kli dir. Ka musal mekanl ar daki r ekr easyon f aali yetl eri ni ger çekl eģtiren i nsanl ar ar ası nda di ni, coğr afi, kült ür el ve yaģ f arkl arı var dır. YaĢça büyük ol anl ar daha çok pasif f aali yetl eri seçer ken gençl er ve çocukl ar spor ve oyun al anl arı nı t erci h ederl er. Bi r mekan üzeri ndeki t alepl e il gili ol ar ak i ki davr anı Ģsal kavr am ol an mahr e mi yet ve et ki nli k al anı ndan bahseden Carr ve di ğ. mahr emi yet ve et ki nli k al anı nı n i nsanı n ana i hti yaç ve i çgüdüsü ol madı ğı nı belirtirl er. Bi reyl er kamusal bi r mekanı n böl üml eri ni belirli nedenl erl e kendi ne mal et mek i st eyebilirler. Mahr emi yet ar ayan bi r eyl er ve küçük gr upl ar, sı k sı k kamusal yerl eģi mi n yaya akı Ģı ndan ve di ğerl eri ni n di r ek gözl emi nden en uzak böl ü münde bul unurl ar. Topl u mun bi r böl ümünün t al epl eri di ğer gr upl arı n özgürl üğünü kısıtl ayabilir. Bu nedenl e böyl e bi r mekansal kontrol ün aynı zamanda t al ep eden grubun kendi amaçl arı nı baģar ması i çi n ger ekli ol abil eceği ni f arkı nda ol mak öne mli dir. Bi r mekana ol an t al ep, o mekan üzeri ndeki özel bi r il gi ni n ifade edil mesi nde eri Ģimi n ve har eket özgürl üğünün öt esi ne geçer. Mekan t al epl eri ni n değerl endiril mesi nde, i nsanl arı n ka musal mekanda a maçl arı nı ger çekl eģtir mel eri i çi n belli bir der ece mekansal kontrol ger ekebilir. Bi r mekan t al ebi nde kendi ger eksi niml eri ni yeri ne getir mek i çi n, bir gr up veya bi rey di ğerl eri ni n özgürl üğünü kı sıtl ayabilir. Bazen al anl ar, zaman payl aģı mı na da bağlı ol abilirl er. Mekanı t al ep eden f arklı gr upl ar f arklı saatl er de böl geyi kull anırl ar. Çocukl arı n ve ail el eri ni n gün boyu kull andı ğı bi r oyun al anı akģaml arı gençl eri n bul uģup za man geçi rdi ği bir yer hali ne gelir. Ti cari bir cadde haf t ai çl eri çalı Ģan i nsanl arl a dol u i ken haft asonl arı bi r alı Ģveri Ģ yol u hali ni al abilir. Carr ve di ğ., f arklı ger eksi niml eri, st andartl arı ve adı ml arı ol an gr upl arı n, çatı Ģmayı yarat abil en ya da çar pı Ģabil en f aali yetl eri n ayrı mı nı n ar acı 79

93 ol ar ak mekan yeri ne za manı kull anabil ecekl eri ni vur gul amakt adırlar. Mekan t al epl eri, belirli gr upl ar i çi n özgür ce ve r ahat ça mekan i çi nde har eket et mel eri açı sı ndan ger ekli ol abilir. Bazı dur uml ar da, al an i Ģl et mecil eri ni n ve kor umal arı nı n varlı ğı, mekanı n r ahat ve özgür ce kull anı mı nı dest ekl emek i çi n ger ekli ol abilir. Bi r gr up t ar afı ndan di ğerl erini n özgürl üğünün ci ddi ol ar ak kı sıtl andı ğı al an t al epl eri ni n ol duğu dur uml ar da, i Ģl etme ar aya gir meye i hti yaç duyabilir. Geçi Ģ mekanı nı n t asarım ve düzenl enmesi aynı za manda gr upl arı n t al epl eri yl e il gili ol ar ak r ol oynayabilir. Bi reyl er ve gr upl ar i st enen f aali yetl eri ger çekl eģtirmek ya da i st enen dur umu baģar mak i çi n sı k sı k mekan t al ebi nde bul unurl ar. Bazı dur uml ar da, t al ept e bul unul an mekanı n kontr ol ya da düzenl enmesi kull anı cıl arı n a maçl arı nı baģar ması na i mkan ver mek i çi n yet erli ol mayabilir. Al anda bazı deği Ģi kli kl er ger ekebilir. Lynch ( 1984) uyumu, bi r yerl eģi mdeki mekanl arın, kanall arı n ve ger eçl erin bi çi m ve kapasit esi ni n, i nsanl arı n alı Ģkanlı k ol ar ak meģgul ol dukl arı veya meģgul ol mak i st edi kl eri eyl eml eri ni n doku ve mi kt arı yl a eģl eģ me der ecesi ol ar ak t anı ml a makt adır. Bu davr anı Ģ ort aml arı nın, gel ecekt eki eyl eml ere adapt e ol mal arı nı da kapsayan yet erlili ği dir. Uyu m t eri mi, konf or, me mnuni yet ve veri mlili k gi bi ort ak t eri ml erl e bi r bi çi mde ili Ģkili dir. Bu t eriml er bekl entil er deği Ģti kçe anl am ol ar ak deği Ģirl er. Rahat bi r yer sağlı klı ol mayabilir. Sağlı k gi bi, uyumu da yokl uğunda t anı mak daha kol aydır. Yerl eģi mi n uyu mu, onun mekansal ve za mansal bi çi m ör ünt üsünün saki nl erini n alı Ģıl mı Ģ davr anı Ģl arı yl a nasıl eģl eģti ği nden bahseder. Davr anı Ģsal ort aml ar ve davr anı Ģsal çevr el er i çi ndeki har eket ve bi çi m ar ası ndaki eģl eģ medi r... Uyumun ki Ģi sel kar Ģılı ğı yet erli k hi ssi dir- bi rģeyi i yi yap ma kabili yeti, yet erli ya da yet erli ol ma ma duygusudur. Uyu m, i nsan vücudunun ve fi zi ksel si st eml eri n özellikl eri ne genel ol ar ak bağlıdır. ( Yer çeki mi, t embelli k, ı Ģı ğın yayıl ması, öl çüsel ili Ģkil eri vb.). Bu i çeri k evr ensel di r. Ama uyu m, yer ve t üm davr anı Ģsal ör ünt ül er ar ası ndaki eģl eģ me ol duğundan beri, kült ür e çok yakı ndan bağı ml ı dır: u mutl ar a, nor ml ar a ve bi rģeyl eri yap manı n alı Ģıl mı Ģ yoll arı nda bağlı dır (Lynch, 1984, s: 151). Fr anci s ( 1989) de Lynch i n öneri si ni dest ekl eyer ek çevr esel uyu mun bi r ki Ģi ni n kendi çevr esi ni direk ol ar ak kontr ol et me ya da deği Ģtir me yeti si t ar afı ndan art acağı nı vur gul amakt adır. Çevr e çalı Ģmal arı nda, bi reysel kontr ol ün stresi azalt mak ve kal abalı ğı al gıl amak i çi n öne mli deği Ģken ol duğunu belirt mekt edi r. Ör neği n, kal abalı k bir ot obüs durağı nda i nsanl arı n bi rbiri nden uzak dur ması, bi r saçağı n altı nda bekl emesi ya da kal abalı k bi r metr oda yanı ndaki ki Ģi den baģka t ar af a dön mesi, kendi i hti yaçl arı na uydur mak i çi n çevr eyi deği Ģtir me yoll arı dır. 80

94 Özelli kl e ka musal yerl erde, kull anı cıl arı n çeli Ģen a maçl arı nı n anali zi kar maģı k ol abilir. Bi r mekan t uri stler i çi n bi r keyif ve yerlil er i çi n i se bi r si nir bozukl uğu ol abilir. Ka musal mekanl ar ya da yarı özel ol anl ar ve geçi Ģ mekanl arı f arklı Ģeyl er yapan f arklı i nsanl ar t ar afı ndan kull anılırl ar. Anali z bu çeģitlili kl e il gili ol malı dır. Tasarı m, üst üst e bi nen et ki nli k al anl arı nı n, deği Ģen kull anı m kur all arı nı sağl amalı dır. Bi r çok ort am kast en bazı do mi nant gr upl arı t erci h edebilir. Fi nansal böl gel er ve di ğer güç mer kezl eri bu yoll a t asarlanabilirl er. Kol ay eri Ģi m, yaģamsallık ve i yi uyu m ar ası nda yer e özgü bi r gerili m var dır ( Lynch, 1984, s: 196). Şekil Guggenhei mmuseu m, Fr ank Gehr y, Bil bao ( Sl essor, 2002) Şekil ÇağdaĢ Sanat Müzesi, Oscar Ni emeyer, Ri o de Janeri o ( Sl essor, 2002) Eri Ģi m, ka musal mekan kalit esi ni n bi rçok di ğer boyut unu anl ayabil mek i çi n bi r ön ger eklili ktir. Bi r mekanı n i yi kull anılır ol ması i çi n eri Ģil ebilir ol ması ger ekir. Gör sel eri Ģi m ya da gör ünürl ük f i zi ksel eri Ģi me ek ol ar ak, i nsanl arı bir mekana gi riģt e özgür hi ssettir mek i çi n öneml i dir. Bi r mekanı n dı Ģarı dan gör ünür ol ması yani gör ünürl ükdeki açı klık kull anı cıl arı n o mekanı n r ahatlı ğı nı ve güvenli ği ni 81

95 değerl endi rebil mel eri açısı ndan öne mli dir. Bu nokt ada güvenli k hi ssi ve mahr emi yet sağl amak ar ası nda bi r i kil em ort aya çı kar. He m gör sel eri Ģi m sağl amak he m de ma hr emi yet i hti yacı nı kar Ģıl ayacak mekanl ar yar at mak duyarlı bir t asarı m sür eci ger ektir mekt edir. Sosyal eri Ģi m, bi r mekanı n f arklı sı nıft an ve ti pten kull anı cıl ar a açı k ol ması, gör sel eri Ģi m i se mekanda görebil me ve gör ül ebi me yet eneği dir. Eri Ģi mi n, i nsanl arı n bi r kamusal yer e anl am yükl eyebil mesi i çi n t emel ol duğunu vur gul ayan Fr anci s ( 1989) rahat ve güvenli hi sset meni n bi r mekanı n kull anımı i çi n özelli kl e yaģlıl ar ve bayanl ar i çi n ger ekli oduğunu belirt mekt edir. Bi r mekanı n güvenli ol duğunun hi ssedil ebil mesi nde, or ası i çi n kontr ol duyusu hi sset me, i çi ni gör ebil me ve belli der ecede maht emi yet elde et me et kili dir. Mahr emi yet i çi n koģull ar ve di ğerl eri yl e sosyal bağı koru mak i çi n koģull ar eģit or anda ger ekli dir. Gi ri Ģ, ver andal ar ve ar ada kal an mekanl arı n bi rçok bi çi ml eri, biti Ģi k dünyal ar ar ası nda kal acak yer i çi n bi r fırsat sağl ar. Bu t ür hazırlık hem mekan he m de par a ger ektirir, f onksi yonu kol ayca kanıtl anabilir ol madan yal nı z öl çül ebilir ol duğundan genel de baģar ması zor dur, ve azi mli bi r çaba ve pl anl ama aģa ması boyunca i nanç ger ektirir ( Hert zber ger, 1991, s: 35). Hert zber ger, bi nal arı n nasıl eri Ģil ebil di ği ne gör e f arklı çeki cili kl eri ni n kul l anı cıl arca gi der ek art an bi r Ģeki l de anl aģıl acağı nı düģünür. Mekanl arı n eri Ģilebilirli ği ni n der ecesi ni n t asarı m i çi n belirli öl çütl er ver di ği ni ve ar kit ekt oni k motifl eri n seçi mi, onl arı n açı k if adesi, bi çi m ve mal zemeni n, bi r mekan i çi n i st enen eri Ģil ebilirli k der ecesi ne gör e belirl endi ği ni belirt mekt edir. Mekanda yer al an t asarı m el emanl arı veya i nsanl ar gi bi i Ģar etl eri n varlı ğı, or ada ki mi n i st eni p i st enmedi ği ni belirl eyen et kenl er dendi r. Al gıl anan, kor kut an veya r ahatlat an ka musal mekana gi ri Ģi or ada bul unan bi reyl er ve gr upl ar et kil eyebilir. Gi ri Ģ nokt al arı nı n yanı nda dur an, mekana gel enl eri kontr ol eden güvenli k gör evlil eri mekana gi ri Ģi kı sıtl ayan et kenl er dendi r. Belirli hi z metl er veya t asarı m el emanl arı mekanda i st enen i nsan kesi mi ni di kkat e alır. Bur ada yer al an dükkanl ar ve çeģitl eri sosyal -semboli k eri Ģi mi et kil er ve bur aya gel en i nsan çeģi di ni n belirl eyi cil eri ndendi r. Ġ deal kent, büyük çeģitlili kt eki gayri menkull er e, hi z metl er e ve di ğer i nsanl ar a, ki Ģi ni n kol ay eri Ģi mi ni n ol duğu büyük bi r mer kez ol ar ak hayal edilir. Kar Ģıt ol ar ak, tr afi k kal abalı ğı ve i Ģe, dükkanl ar a, okull ar a, par k ve hast anel er e ul aģ manı n zorl ukl arı, kent sel Ģi kayetl eri n sı k sı k t ekr arl anan bir kaynağı dır. En t emel, bel ki de, di ğer i nsanl ar a eri Ģi mdi r: i nsanl ar sosyal canlıl ar dır, sı k t emas, en azı ndan bi r t emel sosyal gr ubun üyel eri ar ası nda, onl arı n r ef ahı i çi n esastır. Ġl kel t opl uml ar bu kurall a barı nakl arı nı gr upl amı Ģtır ve el ektroni k il eti Ģi mi n fi zi ksel yakı nlık i çi n geli Ģen bi r t ama ml ayı cı ol ması na r ağmen moder n ol anl ar da böyl e yapı yor. Di ğer i nsanl arı zi yar et i çi n yapılan seyahatl er hal en kent sel gezileri n önemli bir bil eģeni dir (Lynch, 1984, s: 187). 82

96 Di ğer öne mli bir eri Ģi m Ģekli belirli et ki nli kl er e eri Ģi mdi r. Ġ nsan yaģamı nda t emel et ki nli kl er i Ģ ve barı nmadır. Bunl arı n yanı nda fi nansal, medi kal, r ekreasyonal, eğiti ml e il gili ve di ni öne mli et ki nli kl er de yaģamı dest ekl er. Bu et ki nli kl er, i nsanı n bi rģeyl er yap ması i çi n fırsatl arı yar atırl ar ya da öne mli bir hi z meti kar Ģıl arl ar. Lynch (1984) i deal çevr e i çi n eri Ģi m sevi yesi ni n i st eğe gör e deği Ģken ol ması ger ekti ği ni belirt mekt edir. Bi rçok i nsanı n yaģayacak en i yi yer ol ar ak hayal etti kl eri, büyük bi r Ģehri n mer kezi ne kı sa mesaf e uzaklı kt a t enha bi r bahçe i çi nde ol an bi r ev ol abilir. Eri Ģi mde za man öne mli bi r öl çütt ür. Bunun yanı nda hava ki rlili ği ve gür ült ü, mahr emi yeti n engell enmesi eri Ģi mi azalt abil ecek öl çütl er dir. Eri Ģi mi n kent sel yerl eģi mi n t emel özelli kleri nden bi ri ol ar ak değerl endiren Lynch ( 1984), ki mseni n maksi mu m eri Ģi m i ste meyeceği ni, ort al ama der ecede eri Ģi m i st eyeceği ni vur gul amakt adır. Ayrı ca, eri Ģi mi n üç öne mli alt boyut unu, eri Ģi m veril en Ģeyl eri n çeģitlili ği, t opl umun f arklı gr upl arı i çi n eri Ģi m adal eti ve eri Ģi m si st emi nin kontr ol ü ol ar ak değerl endi r mekt edi r. Kl oss a gör e bi r mekan, pr ensi p ol ar ak ser best eri Ģil ebilirli ğe sahi p gi bi gör ünsede her kes i çi n eri Ģil ebilir ol mayabilir. Ka musal i Ģl evde gör ül en her bi na kamuya açı k özel mekan ol ar ak kull anıl amayabilir. Her kamuya açı k özel mekan her kes t ar afı ndan eri Ģil ebilir ol amayabilir. Bu eri Ģi mi n kontr ol ünde geçi Ģ mekanl arı nı n varlı ğı öne mli dir. Ör neği n; l üks bi r ot el e, r est or ana ya da müzeye eri Ģi m, gi ri Ģde bul unan güvenli k gör evlil eri t ar afından engell enebilir. Ġ nsanl arı n bi rbirl eri yl e gör üģ mel eri ve il eti Ģi mde bul unmal arı öne mli i htiyaçl ar dan bi ri dir. Ġ nsan i çi n sosyal ili Ģkil er geç mi Ģdeki il kel t opl uml ar da da Ģi mdi moder n t opl uml ar i çi nde de önemi ni her za man kor umakt adır. Sosyal ili Ģkil erin i ki t emel bi çi mi, kamusal yaģam ve özel yaģamdır. Brill e gör e, bunl ar f arklı dırl ar. Özel yaģa m ki Ģi sel dir ve mekanda ot ur an t ar afı ndan kontr ol edil en yaģamı n kuyt u bi r böl gesi dir. Ka musal yaģa m her zaman ort ak f ayda ve yarar i çi n ort ak bi r var ol uģ, yabancıl ar t ar afı ndan genel gözl eml ere açı k, ve i nsan çeģitlili ği nden kaynakl anan f arklı il gi ve davr anı Ģl arı doğur an üç özelli ği birl eģtirir. Ka musal i Ģl er zorl a özel yaģamı n i çi ne gi rer ve özel i Ģl er kamusal yaģamı ve çevr eyi deği Ģtirir ve böyl ece aral arı ndaki f arklılıkl ar bul anı kl aģır. Mer kezi ka musal yer ve i çt enl i kl e t opl umsal al ana bi r meydan oku ma ya da t ama ml ayı cı veya yar dı mcı ol ar ak vat andaģl arı n küçük bi r gr ubu t ar afı ndan kull anıl an özell eģtiril mi Ģ ka musal yerl er ar ası nda bir ayrı myapılması ger ekir ( Kost of, 1992, s:125). Bi r geçi Ģ mekanı nı n çok çeģitli i nsanl ar t ar afı ndan kull anıl ması, sosyal baģarı sı nı n öne mli bi r göst er gesi dir. Böyl ece kent kapsamı i çi ndeki bi na, dı Ģ il e i ç ar ası ndaki sirkül asyonl arı n i ncel enmesi ger ekir. Bazı kült ür ve alt kült ürl eri n üyel eri, kent sel dı Ģ 83

97 mekanı özelli kl e de geçi Ģ böl gesi ni bir çok aktivit e i çi n baģka gr up ve kült ürl eri n üyel eri ne gör e daha çok kull anır. Kamusallı ğı n di ğer öne mli bi r krit eri, kent sel bağl amdır. Buna bi r ör nek i ç ya da dı Ģ ka musal mekanl arl a i ç alı Ģveri Ģ mer kezl eri ni n büt ünl eģ mesi dir. Bu da çeģitli i nsanl arı i çeri çeker. Ġ ç mekanl ar her kes i çi n eri Ģil ebilir ol dukt an sonr a daha büyük bi r ka musal mekan ol uģt urur ( Parl ar, 1993, s: 41) Geçi ş Mekanı nı n Duyumsal Boyut u Çevr e, i nsanı n zi hi nsel ve duyu msal yet enekl eri ile kült ür el yapıl anmal arı ar ası ndaki eģl eģ medi r. Lynch e ( 1984) gör e duyum, yerl eģimi n yaģayanl arı t ar afı ndan açı kca al gıl anabil me, zi hi nsel ol ar ak f arklıl aģtırıl abil me, za man ve mekanda yapıl andırıl abil me ve zi hi nsel yapı nı n değerl eri ve kavr aml arı yl a eģl eģ me der ecesi dir. Bi r yerl eģimi n al gıl anması, el emanl arı nı n di ğer ol ayl ar ve yerl erl e kol aylı kl a bağl antıl arı nın kur ul abil di ği ni göst ermekt edi r. Za manı n ve mekanı n zi hi nsel beti ml emesi mekansal ol mayan kavr aml ar ve değerl er il e bağl anabilir. Bu, çevr eni n bi çi mi, bili Ģi m ve al gıl aması nı n i nsan yaģamı il e bi rl eģ mesi dir. Ġ nsan ve yer ar ası ndaki bu et kil eģi m dıģı nda mekanı n al gıl anması anali z edil emeyebilir. Al gıl ama, yar atı cı bir har ekettir, pasif bir kabul değil dir. Lynch ( 1984), duyum kavr amı nı ki mli k, strükt ür, uyum, okunabilirli k ve Ģeff aflık ol ar ak beģ bil eģenl e değerl endi r mekt edir. Duyum, mekansal bi çi m ve özelli ği n yanı nda aynı zamanda kült ür e, psi kol oji k dur uma, sosyal konu ma, deneyi me ve gözl emci ni n mevcut amacı na bağlı dır. Bu nedenl e belirli bir yer hi ssi, f arklı gözl emcil er i çi n çeģitlili k göst er ecektir. Yer ki mli ği ki Ģi sel ki mli kl e bağl antılıdır. Ki Ģi sel anıl ar ve hi sl er mekanı f aklıl aģtırar ak or anın yer ol ması nı ve yer hi ssi ni uyandır ması nı sağl ar. Duyu mun en basit bi çi mi ki mli k dir, t eri mi n dar anl amı i çi nde: yer hi ssi. Ki mli k, bi r ki Ģi ni n bi r yeri di ğer yerl er den f arklı ol arak bi r canlılık ya da eģsi zli k ya da en azı ndan kendi ne özgü belirli bi r kar akt er e sahi p ol arak al gıl ayabil eceği ve hatırl ayabil eceği boyutt ur ( Lynch, 1984, s: 131). Ol ayl arı n da ki mli ği ol abilir ve bu ol ay hi ssi di r. Özel kutl amal ar buna göst eril ebil ecek i yi ör nekl er dendi r. Ol ay ve yer bi r varlık yar at mak i çin bi rbiri ni dest ekl er. Mekanl ar ve olayl ar birbirl eri yl e ili Ģkili dirl er. Duyu mun di ğer bi r el emanı ol an bi çi msel strükt ür, küçük bi r yer öl çeği nde par çal arı n bi rbiri ne nasıl uyduğu, büyük bi r yerl eģi mde i se yönl enme hi ssi dir. Str ükt ürün öl çeği değerl endi rilirken i nsan öl çeği de devr eye gi rer. Ġ nsanl ar, strükt ür ü kur mak i çi n 84

98 al anl ar daki bi çi ml er ve akti vit el er, bağl antıl ar, i li Ģkil er, za man, mesaf e, dönü m nokt al arı, sür eklili kl er gi bi birçok f arklı i pucu kull anırl ar. Yönl enmeni n uygul amada anl a mı yet eri kadar açı ktır: zayıf yönl enme özelli kl e yabancıl ar içi n kayı p zaman ve boģa har canan ef or demektir (Lynch, 1984, s: 134). Bi çi msel unsurl ar ol an ki mli k ve strükt ür, mekanı ve za manı düzenl e meye ve t anı maya i zi n verir. YerleĢi m bi çi mi ni yaģamı n di ğer özelli kl eri yl e bağl an ması nda, yani mekansal ol mayan yapı yl a çevr esel yapı nı n bi çi msel eģl eģ mesi nde uyu m yar dı m ort aya çı kar. Uyu m, anl aml ı bir çevr eni n al gı sal zemi ni dir. Bi r mekandaki uyum kavr amı, akti vit eleri n, boyutl arı n, kar akt erl eri n uyumunun büt ünl eģ mesi yl e meydana gelir. Uyum, bi r yeri n böl üml eri ni n, bağl antıl arı nı n ve yoğunl ukl arı nı n soyutl anması ve Ģe ması nı n çi zil mesi il e yeri n doğal sür eci, t opl umu, ekono mi si ve f onksi yonun benzer soyutl amal arıyl a nasıl eģl eģti ği ni n gör ül mesi yl e anl aģıl abilir (Lynch, 1984, s: 138). ġeff aflık, duyarlılı ğı n di ğer bi r bil eģeni dir. Lynch(1984) bununl a, yerl eģi mde yer al an doğal sür eçl eri, et ki nli kleri ve çeģitli t ekni k i Ģlevl eri direkt ol ar ak al gıl ayabil me der ecesi ni anl at makt adır. Bu sür eçl er bi r yerl eģi mdeki yaģam hi ssi ni duyumsatırl ar. Mekandaki yaģa m hi ssi o mekanı n ki mli ği ni ve t anı mlılı ğı nı yansıt makt adır. Duyul ar a doğr udan hit ap eden i Ģl evl er dünyayı anl ama mı za yar dı mederl er. Şekil Br oadfi el d House Ca m Müzesi, Desi gn Ant enna, Ki ngswi nfor d, Ġ ngilt er e ( Sl essor, 2002) Ġ ndi rek ol ar ak duyu m, kontr olün doğası ve bi çi mi n davr anıģa uyu mu t ar afı ndan et kil enir. Ġ yi bi r f onksi yonel eģl eģ me genelli kl e daha uygun ve daha Ģeff af, anl aml ı ve t anı ml anabilir bi r peyzaj ger ektirir (Lynch, 1984, s: 150). Duyu mun okunabilirli k bil eģeni, kull anı cıl arı n mekanı n se mboli k özelli kl eri ni n yar dı mı yl a bi rbiri yl e il eti Ģi m kur abil me der ecesi dir. Bayr akl ar, çi menli kl er, t abel al ar, resi ml er, çatı Ģekill eri, kol onl ar, gi ri Ģl er, par maklıkl ar gi bi açı k ve saklı se mboll eri n ser gil endi ği kent sel çevre, il eti Ģi mi n ort amı dır. Bu i Ģar etl er, st at ül eri, ili Ģkil eri, gi zli 85

99 i Ģl evl eri, ar açl arı ve hi z metl eri, uygun davr anı Ģı ve bil mek i st enil en di ğer bi rçok Ģeyi al gıl amaya yar dı mcı ol urlar. Okunabilirli k, bi r yeri n kull anıcı ya açı k ol duğunu ve or ada neyi n mü mkün ol duğunu i l etme yet eneği dir ( Carr ve di ğ., 1992). Okunabilirli k, i nsanl arı n bi r yer hakkı nda bil gi ye sahi p ol abil mel eri i çi n, yönl enmel eri i çi n, mekanı t anı yabil mel eri ve anl ayabil mel eri i çi n ger ekli özelli kl er den bi ri dir. Lynch i n ( 1960) kenti n beģ bil eģeni ol ar ak t anı ml adı ğı yoll ar, sı nırl ar, böl gel er, düğü m nokt al arı ve nirengi nokt al arı birar aya gel er ek ol uģt ur dukl arı kenti n büt ününün okunabilirli ğiyl e il gili önemli veril er t aģı makt adırl ar. Çevr esel büt ünü ol uģt ur an bu öğel er ne kadar okunaklı ol ursa çevr eni n al gıl anması o kadar kol ay ol ur. Ayrı ca Lynch, (1984) okunabilirli k altı nda t artıģıl an kent se mboll eri ve i Ģar etl eri ni n, çevr eni n kalit esi ni meydana çı karan bil gi ye eri Ģi mi n özel bi r yönü ol duğunu da belirt mektedi r. Bi r ger eksi ni m ol an bil gi ye eri Ģi m özellikl e belirli ekono mi k akti vit el er i çi n ist enen bir dur um ol muģtur. Bur ası öyl e bi r yer dir ki gözü ve kul ağı daha büyük di kkat e ve katılı ma davet edebilir (Lynch, 1960, s: 10). Bi r mekanı n anl aml ı hal e gel ebil mesi ve i nsanl arı n bağl antıl ar geli Ģtir ebilmesi i çi n, belirli t emel i hti yaçl arı kar Ģıl aması ger ek mekt edi r. Önceli kl e okunaklı ol malı dır. Mekanı n okunaklı ol ması i çi n, özelli kl e kamusal al anl ar da, kull anı cıl ar t ar afı ndan anl aģıl abil en, f arkı nda ol unabil en, or anı n nasıl bi r yer ol duğunu il et en t anı ml anabilir i Ģar etl er ol malı dır. Ancak, her ort am or adan geçen büt ün her kesi davet etmeyebilir, sadece bazıl arı nı çekebil mesi bekl enmekt edir. Okunaklılık, anl amı n gel i Ģmesi i çi n ger ekli ol makl a ber aber yet erli değil dir. Mi mari bi çi mi n t asarl anması ve t asarl anan bu bi çi mi n okun ması ya da al gıl anması benzer zi hi nsel i Ģl eml eri ger ektir mekte; di ğer bi r deyi Ģl e t asarl ama i l e al gıl ama ar ası nda par al elli k ol duğu bili nmekt edir Bağlı ol ar ak mi marı n, ör nek bi r mi mari okur ya da ör nek bi r i ç/dı Ģ kull anı cı gözüyl e t asarl aması mü mkün gör ünmekt edi r. Bu dur umda ür ünün ni t eli ği ni v e a macı nı da t asarı mcı nı n ör nek okur u nasıl t anı ml adı ğı ya da hangi t ür okur u hedefl edi ği ve bunu bi çi msel anl atı ml ar a nasıl dökt üğü belirl emekt e ve bu hali yl e ür ün bi r anl amda t asarı mcı yı da t e msil et mekt edi r. Moder ni z mde t opl umsal lider konu mundaki mi marı n a macı; her hangi bi r kull anı cı ya da al gıl ayı cı nı n en i yi Ģekil de kull anı p yaģayabil mesi i çi n en doğr u v e yet erli oku mal arı yapabil eceği çevr eni n t asarl anması ve bu yoll a kull anı cı nı n eğitili p daha üst ün nit eli kl er e kavuģ ması dır ( Ul usu Ur az, 1999, s: 149). Uyu m, şeff aflı k ve okunabilirli k duyumun yerleģi m bi çi mi ni n mekansal ol mayan konseptl er e ve değerl er e bağl antıl arı nı açı kl ayan bil eģenl eri dir. Ama yeri n se mboli k anl amı nı ver en deri n bağl antıl arı n öl çül mesi ve belirtil mesi çok daha zor dur. Duyu m, 86

100 ki Ģi sel ki mli ği n ve bi r kült ür ün anl aml arı nı n sür eklili ği ni devam et tir mesi i çi n yar arlı dır. Ki mli k ve str ükt ür duyu mun bi çi msel bil eģenl eri dir. Uyu m, Ģeff aflık ve okunabilirli k, çevreyi, yaģamı mı zı n di ğer yönl eri ne bağl ayan özgül bil eģenl eri dir. Büt ün bunl ar bazı di r ek ve obj ektif yoll arl a anali z edil ebilir. Di ğer t ar aft an, se mboli k anl am, okunaklılı ğı n en deri n sevi yesi, sezil ebilir ama anl aģıl ması zordur (Lynch, 1984, s: 143). Lynch e ( 1960) gör e çevr e i majı, ki mli k, strükt ür ve anl am ol mak üzer e üç bil eģenden ol uģ makt adır. Str ükt ür, mekansal ve bi çi msel ili Ģkil er büt ününü i çerirken, ki mli k i majı di ğerl eri nden ayır ar ak özel kıl an bil eģendi r. Anl am i se i majı n yükl endi ği kavr amsal çağrı Ģı ml ar dır. Özelli kl e gi ri Ģ al anı kamusal bi nal arı n en çok anl am yükl ü ol an böl gesi ve öne ml i semanti k r ol t aģırl ar. Geçi Ģ böl gesi ndeki el emanl ar kent sel dı Ģ mekanı t anı ml ar ve onun kar akt eri ni et kil er. Kull anı m ve bi nanı n i çi ni n i Ģl evi il e il gili bil gi verirl er, aynı zamanda t anı ml adı ğı sokağı n r ol ünü kesi nl eģtirir. Geçi Ģ böl gesi ndeki gi ri Ģ gi bi mi mari el emanl ar, her za man t asarı mda, dekorasyonda ve mekanı n açık bi çi mde ifade edil mesi nde her çevr ede semanti k roll eri yl e göze çar pmı Ģtır. Geçi Ģ mekanı, i Ģl evsel ve se mboli k bil gi ni n öt esi nde, f arklı al an ve sevi yel er ar ası nda gör sel bağl ar sağl ar. Ve kent sel mekanı n zengi nli ği geçi Ģ mekanı nı n dest ekl eyi ci kapasit esi ile gör sel ve mekansal ol ar ak ili Ģki de bul unmakt adır. Mi mari ür ünün gör ünü mü, mekan t anı ml ayı cı el emanl arı n bi r ar aya geli Ģi geçi Ģ mekanı nı n sent akti k rol ü i çi n önemli özelli kl er dir. Geçi Ģ böl gesi ni n sent akti k r ol ü i se mi mari ür ünl eri n kenti n kamusal mekanl arı i çi n yüzeyl eri nasıl t anı ml adı ğı il e il gili dir ( Curr an, 1983). Mei ss a gör e, i ki yer ar ası ndaki her ili Ģki bağlılı ğı n he m ayrı m he m bağl antı sağl ayan i ki yönünden kaynakl an makt adır. Geçi Ģl eri n mekanl arı, eģi kl er, basamakl ar, saçakl ar, giri Ģl er, kapıl ar, bal konl ar, pencer el er far klıl aģ manı n düzenl eyi cil eri ol ar ak yer hali ne gelirl er. Ġ nsanl arı n bi r yer de bazı pozitif anl aml ar gör ebil mesi i çi n or ası yaģam dol u ol malı ve mekanl a bağ yar at an kull anı mör ünt üsünü çağrı Ģtır malı dır ( Carr ve diğ., 1992, s: 188). Lynch i se yeri n anl amı yla il gili Ģunu vur gul ar: Ġyi bi r yer, bi r Ģekil de ki Ģi ye ve kült ür üne uygun, onu t opl umundan, geç mi Ģi nden, yaģa m ağı ndan ve bunl arı kapsayan za man ve mekanı n evreni nden haber dar eden yerdi r (Lynch, 1984, p142). Ġ nsanl arı n dünyayl a ol an bağl antıl arı, yaģaml arı nı sür dür dükl eri mekanl ar tar afı ndan sağl anmakt adır. Ka musal mekan za man i çi nde bi ri ken anl aml arı deneyi ml er. Eğer bu deneyi ml er pozitif anl aml arsa bağl antıl ar a yol aç makt adırl ar. Bağl antılar da yer 87

101 ve bi reyi n yaģamı ar asında kur ul makt adır. Carr ve di ğ., bu bağl antıl arı bireysel bağl antı, gr up bağl antı, daha geni Ģ t opl uml ara bağl antı, bi yol oji k ve psi kol oji k bağl antı, di ğer dünyal ar a bağl antıl ar ol ar ak değerlendi r mi Ģl er dir. Bi r eysel bağl antıl ar bi rey sevi yesi nde yer alır. Kull anı cıl ar ve bi r yerl eģi m ort amı ar ası ndaki uyum veya il gi ni n belirli bir der ecesi ol an bu se mboli k bağl antıl ar ki Ģi sel dir. Bi r mekan, öne mli ol ayl ar ya da bi r ki Ģi ni n çocukl uk döne mi ar ası nda bağl ar kur uyor sa özel anl ama sahi p ol acaktır. Mekansal ki mli k ve yer ki mli ği t eri ml eri i nsanl arı n kendi ki Ģi sel ki mli kl eri ni ve hi sl eri ni geli Ģtir mede yeri n r ol ünü t anı ml amak i çi n kull anmı Ģl ar dır. Öne mli bağl antıl ar bi r al andaki bi reyi n ki Ģi sel geç mi Ģi nden sağl anabil eceği gi bi, bi r gr ubun geç mi Ģi nden de sağl anabilir. Bu al anl ar daki di ğer i nsanl arl a sağl anan bağl antıl ar, bi r yeri n deneyi mi ni Ģekill endirir ve arttırır. Mekansal ki mli k di ğerl eri yl e sosyal ili Ģkil eri n bi r ür ünüdür. Gr up bağl antıl arı çocukl arı nı oyun par kı na getiren ail e üyel eri nden, bi r par k ya da pl azada konser i çi n bi rar aya gel en i nsanl ar a kadar çeģitlili k göst erir. Anl aml ı bağl antıl ar i nsanl ar ve yerl er ar ası nda t asarı m ve i Ģl et mede kull anı cı katılı mı yl a dest ekl enmi Ģtir ( Carr ve di ğ., 1992, s: 203). Ka musal mekanl ar daha geni Ģ öl çekde, bi r kül t ür ün üyel eri ar ası nda, bağl antıl ar sağl amak i çi n hi z met edebilir. Bu dur um i çi n t ariht eki genel ör nekl er, kutl amal arı n yapıl dı ğı pl azal ar ya da ca mil er, kili sel er, si negogl ar, t apı nakl ar gi bi i nsanl arı n r uhsal doğası nı çağrı Ģtıran di ni yerl er ol abilirl er. Duyarlı ka musal mekan t asarı mı ve i Ģl et mesi i nsanl ar ve yerl er ar ası ndaki se mboli k bağı n varlık ve boyut unu anl ama yeteneği i st er ( Carr ve di ğ., 1992, s: 222). Gr up bağl antıl arı ve daha geni Ģ t opl ul ukl a bağl antıl arı i ncel erken, kült ür el ve eğiti msel yerl eģi ml eri n rol ünü de di kkat e al abiliriz. Bu yerl er, t opl am nüf usun küçük bi r kı s mı nı çek mesi ne rağ men, milli ve yer el se mboll er i Ģl evi ndedi rl er. Üni ver sit e kampüsl eri dünyanı n çoğu yeri nde ka musal açık mekanl ar i Ģl evi ndedi rler. Ġ nsan gr upl arı nı, sosyall eģ me, oyun oynama, politi k t artıģmal ar i çi n bi r araya getirir. Kül t ür el mer kezl er ve ka mpüsl er büyük t opl ul ukl ar i çi n pr estijli se mbol i Ģl evi ndedi rl er. Üç t emel i nsan ger eksi ni mi: geç mi Ģi il e deva ml ılık anl amı nda bağlılık; çevr esi üzerinde ki Ģi sel bi r et ki yap ma ger eksi ni mi; çevr e il e kar Ģılıklı ve dengeli ili Ģki de ol ma ger eksi ni mi kar Ģıl andı kl arı nda birey i çi n bi r yer e benzer si z bir anl amverir. Bi r birl eri yl e yakı n ili Ģkili üç ger eksi ni m bi r ar ada el e alı ndı kl arı nda i nsan ı n kendi si ne ai t ol duğunu hi ssedebil eceği ve kendi ki mli ği il e özdeģl eģtirebil eceği yerl er ol uģt ur ul ması na kat kı da bul unurl ar. 88

102 Bu da H. Dunun- Woyset h i n yer duyu mu na t anı ml amakt a baģvur duğu Val eri ano Zarr o nun Ģu sözüyl e uyuģ makt adır: Yer duyumu ki Ģi ni n çevr esi ne ait ol duğu duyumu ve çevr esi il e t anı ml anması dır. Dol ayı sı il e yer duyu mu kültür el bi r boyut a sahi ptir. Bu buyut yer i n özgünl üğüne kat kı da bul unur ( Kapl an, 1992, s: 221). Mağar al arı n, di kilitaģl arın, kubbel eri n ve zaf er t akl arı nı n yaptı kl arı çağrı Ģı ml ar, i nsanı n yar attı ğı yerl eri n ar keti pi ol url ar. Mağar aya benzer gi ri Ģli bi nal arın yer al dı ğı açı k pl aza, eski mağar al ar daki gi bi barı nağı ve güvenli ği göst erir. Anıtl ar ve öne mli kamusal bi nal ar, sadece di kkat çek mek i çi n değil, semboli k ol ar ak çevr esi ndeki peyzaj a haki m ol mak i çi n de mü mkün ol an yerl er de yüksek yapıl ar ol ar ak i nģa edil mi Ģtir. Avr upa mekanl arı genelli kl e, Ameri kan ka mu mekanl arı i çi n pr ot oti p ol ar ak kull anıl mı Ģtır. Bazı dur uml ar da i yi bazı dur uml arda köt ü sonuçl anmı Ģtır. Ameri kadaki en baģarılı kamusal mekanl ar büyük kamusal parkl ar ol muģt ur. Hayal dünyası i nsanl arı bi rçok ort ama çeker. Koz mi k ve evr ensel bağl antıl ar öner en bu yerl er Di sney i n yar attı ğı f ant azi yerl eri ni de kapsar. Fant azi bazı ka musal mekanl ar da çeki m al anı ol ar ak i nģa edilir ( Carr ve di ğ., 1992, s: 231). Fant azi dünyası nı n çağdaģ ver si yonl arı ol an eğl ence par kl arı, i nsanl arı gezi nti, t ari hi göst eril er ve f ant azi kar akt erl eri ni n birl eģi mi ar asında di ğer dünyal ar a t aģır. Koz mi k dünya, güneģe, gezegenl er e, yıl dı zl ar a, evr eni n kendi si ne bağl antıl ar i çi n di ğer bi r al andır. Kamusal yerl er deki güneģ saati ni n varlı ğı bu et ki yi belirtir ( Carr ve di ğ., 1992, s: 232). Şekil Sanayi ve Bilim Müzesi, Par k de La Vill ett e, Pari s ( Fai nsil ber, 1992) Eğer i nsanl ar ol anakl arı gör ür ve di ğerl eri yl e amaçl arı nı payl aģırl arsa, yerl e ol an bağl antıl arı art acaktır. Mekan i nsanl arı n ger eksi ni ml eri ni ve hakl arı nı yani yaģaml arı nı zengi nl eģtiren Ģeyl eri göst er mekt edir. Bi r bireyi n, ail eni n, bi r gr ubun 89

103 yada bi r kült ür ün deneyi ml eri ve anıl arı yl a yankılanan, çağrı Ģı ml ar yapan al an bi r yer ol abilir. Her kesi daha büyük bi r varlı ğa, bi r gr up anı ya veya deneyi me bağl ayan yer, il gi ni n, yakı n ili Ģki ni n ve bakı mı n güçl ü hi sleri ni çağrı Ģtırır ve i nsanl arı n yaģaml arı nda anl aml ı hal e gelir ( Carr ve di ğ., 1992). Bi r kamusal yeri n t asarı mı nda or anı n anl amı nı arttır mak i çi n semboli k değerl er kull anıl abilir. Ancak semboli k ref er ansl ar hem pozitif hem de negatif ol abilir. Semboll er kontr ol ün ot orit esi ni kabul ettir mek i çi n kull anıl abilir (Lynch, 1984). Bi r mekanı n anl amı nı n ol ması i çi n di ğer özelli kler de ger ekli dir. Mekan bur ada yer al abil ecek deneyi ml er e i zi n ver ecek kadar r ahat ol malı dır. Mekandaki basamakl arı n rahat ol ması kull anı mı er kil eyebilir. Ayrı ca mekanı n i nsanl arı n pozitif ili Ģkil eri il e pozitif anl am yar at ması öne mli dir. Negatif anl aml ar yar at an ka musal mekan, hal kı n bi r kesi mi i çi n kull anı m hevesi ni kıracak mesaj l ar ver ebilir. Tehli keli ve güvensi z mekanl ar iti ci ol abilil er. Anl aml ı ort aml ar yar at mak deri n anl amda ka musal mekan t asarı mı nı n sanatı dır. Ġ nsanl arı n ger eksi ni ml eri ni kar Ģıl ayan bi r mekanı n, onl ar i çi n anl amı vardır. Bunun t ersi, bil er ek et kil eyi ci ol ar ak t asarl anan anıt sal bi r mekan kull anı cıl ar a r ahat sı zlık veri ci bi r anl am il et ebilir ( Carr ve di ğ., 1992, s: 237). Anl am ve bağl antıl arı n sosyal yönünün yanı nda, bi r al anı n fi zi ksel özelli kl eri nden doğan fi zi ksel bağl antıl ar da i ncel enebilir. Fi zi ksel bağl antıl ar, bi r yeri n konu munu, t asarı mı nı, kaynakl arı nı ve düzenl emel eri ni çevrel eyen al anı yansıt ma der ecesi ne dayan makt adır. Bu da al an ve i çeri ği ar ası ndaki ili Ģki dir. Bu bağl antı, yeri n manası nı ve çevr esi yl e ili Ģki si ni t anı ml ar. Mekanl arı n i nsanl ar i çi n ki Ģisel anl aml arı nasıl geli Ģtirdi ği anl amada, i nsanı n geli Ģi mi ni n doğası nı ve günl ük hayatı n kar akt eri sti kl eri ni ve davr anı Ģı nı i ncel emek esastır. Tü m f aaliyet yer-t emelli dir ( Carr ve di ğ., 1992, s: 193). Tr anci k i n ( 1986) kent sel mekan t eoril eri nden yer t eori si, mekanı n fi zi ksel özelli kl er e gör e t anı ml andı ğı ndan a ma yeri n çevr esi yl e, kült ür el, t ari hi ve i nsani özelli kl eri yl e anl am kazandı ğı ndan söz et mekt edi r. Yer t eori si mekanı n belirli bi r çevr eye ait ol duğu fi krini ort aya koy makt adır. Carr ve di ğ., anl amı n geli Ģi mi ni n, mekan il e i nsan ar ası ndaki zaman i çi nde evri me uğr ayan ve bi rbiri ni etkil eyen bi r sür eç ol duğunu belirt mekt edirl er. Çoğu dur umda yerl e ili Ģkil er geli Ģtirebil mek i çi n ki Ģi yerl e ki Ģi sel bağl antı ya sahi p ol malı dır. Anl aml ar, zaman i çi nde aynı kal mazl ar. Mekanl ar ve i Ģl evl er, kapsaml ar, mahall el er deği Ģti kçe deği Ģirl er. Zamanl a ort aml ar, i nsanl arın yaģamı nda f arklı r oll er oynadı kça onl ar i çi n daha az yada daha çok öne mli ve anl aml ı ol abilirl er. Tasarı mcıl ar ve 90

104 i Ģl et mecil er kamusal mekanl arı n anl aml ı bir yer hali ne gel me sür eci ne yar dı m edebilirl er. Anl aml ı yer yar at mak t asarı mcıl arı n, i Ģl et mecil eri n ve kull anı cıl arı n ort ak sor uml ul uğudur. Böyl e bir yeri n yapı sı, hi z met etti ği i nsanl arı n i st ekl eri tar afı ndan belirl enecektir. Ka musal mekanı n t asarı mı nda, zamanl a deği Ģebil ecek kull anı cı ve kull anı ml ar a cevap ver ecek Ģekil de esnek ort aml arı n yar atıl ması na i zi n veril meli dir. Bi r kamusal mekanı n anl amlı ol ması i çi n, i çi nde bul unduğu peyzaj a uyuml u ol ması öne mli dir. Kentl er doğal ve kırsal bir çevr e i çinde geli Ģir. Nehi rl er, limanl ar, göl kenarl arı, vadil er ve t epel er, ar azi par sell eri ni ve peyzajı n kar akt eri ni deği Ģtirer ek kenti Ģekill endir meyi sürdür ürl er. Carr ve di ğ. anl aml ı mekanl ar yar atıl ması i çi n nel eri n ger ekli ol duğunu değerl endi r mi Ģl er dir. Kamusal mekanl arı anl aml ı yap mak, kull anı cıl arı, t asarı mcıl arı ve i Ģl et mecil eri kapsayan bi r sür eçtir. Bu sür eç, en az ka musal mekanl arda ol duğu kadar kent sel büt ünün bir par çası ol an geçi Ģ mekanl arı nda da öne mli dir. Ġl k ol ar ak mekanl ar, anl aml ı deneyi ml eri dest ekl emeli, i nsanl arı n ger eksi ni ml eri ni kar Ģıl amak i çi n yet erli çeģitlili ğe sahi p ol malı ve yeri kull anırken il gi ve zevk ver meli dir. Mekanl ar i çeri kl eri ne uygun ol mal ı ve i nsanl arı n r ahat ve or aya git mede kendi ni güvende hi sset mesi i çi n ol anak sağl amalı dır. Ġ Ģl et me si st emi de mokr ati k ol mal ı, kült ür el ifadel er e, geçi ci t al epl ere ve deği Ģi me i zi n vermeli ki böyl ece i nsanl ar mekanı n onl arı n yaģamı nı n bi r parçası ol duğunu hi ssedebi l si nl er. Mekan i çi n kaygılan mak ve or ayl a bağ kur mak i çi n, bir gr up veya t opl ul uk mekanı n kontr ol üne hakl ar ve sor uml ul ukl arl a dahil ol malı dır. Sonuç ol ar ak i Ģl et me, mekan i çi nde anl aml ı el emanl ar ve ol ayl ar sağl ayabilir Geçi ş Mekanı nı n Fi zi ksel Boyut u Far klı mekanl ar ar ası nda bağl antı sağl ayan geçi Ģ mekanl arı nı n fi zi ksel özelli kl eri sür eklili k, kapalılık, esnekli k, öl çek ve or an, denge, fi zi ksel çevr e kontr ol ü baģlı kl arı altı nda değerl endiril ecektir Sür eklili k Mekansal sür eklili k kentsel mekanl arı n öne mli bi r yönü ol muģt ur. Kent sel mekan i çi nde tr afi ği n yer al dı ğı geni Ģ caddel er, meydanl ar, pl azal ar, par kl ar, ka musal bi nal ar ka musal mekanl arı n çoğunl uğunu ol uģt ur makt adır. Bu mekanl ar ar ası ndaki sür eklili ği sağl amak i çin yaya yoll arı, kal dırıml ar, basamakl ar, gi ri Ģler, eģi kl er, ar kadl ar gi bi geçi Ģ böl gel eri kull anıl mı Ģtır. Bu nokt ada, geçi Ģ el emanl arı i ç ve dı Ģ mekan, kamusal ve kamuya açı k özel mekan ar ası ndaki sür eklili ği sağl amak i çi n öne mli ol muģt ur. Bu geçi Ģl er aynı za manda i ki al anı ayırt et meye de yardı m eder. 91

105 Sonuç ol ar ak, i ç ve dı Ģ mekan ar ası nda sür eklili k sağl anmazsa, kent sel ka musal al an yapıl andırıl amayabilir ve i nsanl ar t ar afı ndan anl aģıl amayabilir. KuĢatıl mı Ģ mekanl ar ar ası ndaki açı klıkl ar, onl arı köpr ü yapan gör sel ve ger çek har eketleri n özgürl üğünün göst er gel eri dir. Böyl e t anı ml anan mekanl ar arası ndaki bağl antı bi r mekansal sür eklili ği n Ģekli ni çi z meye yardı mcı ol ur. Kapı ya da pencer e di r ek geçi Ģi n bi r el emanı dır. Uzayan geçi Ģ kendi si tr afi ği ayır ar ak ve t opl ayar ak bağl ayan mekansal bi r al andır.(yoll ar, yünell er, metr o, üst ve alt geçitler..) ( Önür, 1992, s: 230). Geçi Ģ böl gesi ndeki serbest dur an kol onl ar gi bi düzl eml er, mekanda yer al an f aali yeti n sür eklili ği ni de vur gul ayabilirl er. Mi mari ür ünün sür eklili ği, geçi Ģ böl gesi ndeki mekanı t anı ml amak i çi n öne mli r ol e sahi ptir. Sür eklili ği n el de edil mesi i çi n Ģekli n, rengi n, dokunun t ekr arı da kull anıl abilmekt edi r. Şekil Mahkeme bi nası giri Ģi, Jean Nouvel, Nant es, Fr ansa ( Sl essor, 2002) Şekil St op Li ne eğl ence mer kezi, St udi o Archea, Ber gamo, Ġt al ya ( Asensi o, 2000) Lynch ( 1960), bi r kenti n ya da yüzeyi n sür ekliliği ni sağl amada rit mi k t ekr arl ar dan, aynı ci ns cephe kapl amal arı, dükkanl arı n yan yana sır al anması, aynı t ür se mboll eri n sür ekli ol ar ak kull anı mı gi bi bir yüzeyi n, f or mun veya kull anı mı n devaml ılı ğı ndan bahset mekt edir. Bunl ar kar maģı k bi r çevr ede el emanl arı bi rbiri yl e ili Ģkil endi r me mi zi, 92

106 t ek ol ar ak düģün me mi zi sağl amaya yar dı mcı ol url ar. Mei ss i se süreklili kden bahseder ken, yar atıl an dokunun sür eklili ği ndeki dal gal anmanı n ondan sonr a neyi n gel eceği ni sakl adı ğı nı vur gul amakt adır. Kent sel mekan i çi nde yapıları n çatı biti Ģl eri yl e sür ekli bi r çi zgi el de edil ebil eceği ni ve bu yapıl arı n bi rl eģi ml eri ve arti kül asyonl arı göz ar dı edil di ği nde, haci ml er, kont url ar ve yüzeyl er ar ası sür eklili k yakal anabil eceği ni belirtmekt edi r. Kent sel bl okl ar ve kent sel açık mekanl arı n he m fi zi ksel hem de al gı sal ol ar ak büt ünl eģ mel eri ve sür ekli mekanl arı n yar atılması bu har eket di zgesi ni n kent kur gusuna da yansı masıyl a ol makt adır. Bur ada mekansal sür eklili ği n sağl anması nda okunaklılı ğı n da öne mi büyüktür. Ayrı ca mekansal sür eklili kl e bi rli kt e sağl anacak mekansal büt ünl ük ve bunun kent i çinde yaģayanl arca al gıl anması da kent sel kur gu i çi n önemli dir ( Süngü, 198, s: 19). Sür eklili k, mekanda bul unan i nsanl arı n kendil eri ni güvende hi sset mel eri ni sağl amakt adır. Bi r mekanı n sür eklili ği, yönün sür eklili ği yl e bi rli kt e, geni Ģli k ve üçüncü boyutt a bi r sür eklili ği de ger ektir mekt edir. Bununl a bi rli kt e mekanı n bit kil endir me, cephe özelli kl eri gi bi çeģitli kar akt eri sti k özelli kl eri ni n deva m et mesi sür eklili ği ol uģt ur abil mektedi r Kapalılı k Geçi Ģ mekanl arı ndaki mekansal kapalılık di key ve yat ayı n ili Ģki si il e bağl antılı dır. Di key yüzeyi n kull anı mı kapalılı ğı n sağl anması nda öne mli dir. Bi na ve ze mi n ar ayüzünde, dol ul uk ve boģl uk et ki si, çı kı ntıl ar ve gi ri ntil er mekansal kapalılı ğı n ar açl arı ol abilirl er. Resi m, heykel ve müzi k de kendi mekansallıkl arı na sahi ptir a ma bu sadece zi hi nsel et ki ni n ol anakl arı nı öner er ek dı Ģarı dan t anı ml an mı Ģtır. Mi marlı k boģl uğun sanatı dır; he m i çeri den he m dı Ģarı dan t anı ml anır; duvarl arı n i ki t ar afı var dır. Bi z de mi marlı ğı sadece zi hni mi zl e değil vücudu muzl a al gıl arı z ( Mei ss, 1986, s:101). Mei ss, buna ör nek ol arak 6 düzl eml e sı nırlı ol an kübi k bi r mekanı göst er mi Ģtir. Mekanı anl amak i çi n, odakl arı na ol an i hti yacı hari ci nde, açıl arı ve köģel eri kull anır. Bu düzl eml eri n maddi varlı ğı, mekanı n al gı sı i çi n zor unl u değil dir. Bu düzl eml eri aģı ndırar ak ger ekli açıl ar ve köģel er den baģka bi r Ģey bır ak mayar ak veya hatt a sadece sı nırl ar ve kenarlarl a i çeri si ni ve dı Ģarı sı nı ayırt et mek mü mkün ol abilir. Sı nırl arı belirli ol mayan bi r al an, kapalı bir al ana gör e daha deği Ģken ve belirsi zdir. Mekanda fi zi ksel kapalılık et ki si ni n yar atıl ması sı nırl ayı cı el emanl arı n kull anı mı yl a meydana gel mekt edir. Mekansal kapalılık, duvarl ar, ağaçl ar, arkadl ar gi bi el emanl arı n yar dı mı yl a i st enil en der ecel er de sağl anabil mekt edir. Whit e a gör e, i yi bi r kent sel i ç mekan duvarl arl a kapan ma mal ı dır. Sokakdan gör ünür ol abilir ve sokak ve 93

107 çevr esi de onun i çi nden yüksek öl çüde gör ünür ol abilir, ve i ki si ar ası nda f i zi ksel ve sosyol oji k ol ar ak, bağl antıl ar kol ay ve davet edi ci ol abilir. Şekil Br egenz Sanat Müzesi, Pet er Zumt hor, Br egenz, Avust urya ( Ki Ģi sel ArĢi v) Esnekli k Ġyi bir yerl eģi m yeni koģull ar a adapt e ol abil mel i dir ve esnek bi r dünya geli Ģi me açı ktır. Deği Ģen dünyaya ayak uydur mak ve yapıl an hat al arı n t ekrarl anması nı engell emek i çi n esnekli k öne mli bir unsur dur. Esnekli k, pl anl amada sı k sı k t ekr arl anan bi r sl ogandır-belirsi zli k il e il gil enen bi r yol ve gel ecek nesill eri yatı Ģtırma yol udur (Lynch, 1984, s: 167). Ġ nsanl ar kendil eri ni har eket i çi n özgür bır akan çevr el er i st erl er. Lynch e ( 1984) gör e adapt e edil ebilirli ği n öl çüml eri nden bi ri ol ar ak f ormul e edil ebil en deği Ģtirilebilirli k, bi r davr anı Ģsal ort amı n, kul l anı m ya da bi çi mi i çi nde deği Ģtiril ebil me boyut udur. Bu i st eğe cevap ver me, önceden t ahmi n edil ebilir yakı n gel ecek i çi nde deva m ettir me il e sağl anabilir. Yüksek deği Ģtiril ebilirli k daha i yi uyumi çi nde sonuçl anabilir. ĠĢl ev ve bi çi mi n bi rbiri ne i yi uyum sağl adı ğı yer, i yi adapt e edil mi Ģ bi r yer dir. Gel ecekt eki uyum, bi r yeri n i Ģl evi ni n gel ecekt eki deği Ģi me kol ayca adapt e edil me kabili yeti dir. Adapt e edilebilirli k t ersi ne çevril ebilirli k ve esnekli k il e il gili dir. Adapt e edil ebilirli k daha geni Ģ anl amda, aynı zamanda adapt e ol abil en i nsanl arın varlı ğı yl a daha kol ay sağl anabilir Öl çek ve Or an Geçi Ģ mekanı nı n baģarılı uygul aması i çi n, mi mari bi çi mi n öl çeği ni ni n i nsan boyut una getiril mesi ger ek mekt edi r. Or an par çal ar ar ası ndaki veya par çal arl a bütün ar ası ndaki kar Ģılıklı ili Ģki yi kapsamakt adır. Ar kadl ar, saçakl ar, eģi kl er öl çeği n kontr olü ve i ç ve dı Ģ ar ası ndaki sirkül asyonu t anı ml amak i çi n kull anıl abilir. Mekan böl ücü bazı yoll ar yüzeyl eri n, arkadl arı n, kol onl arı n, ağaçl arı n kull anımı ol abilir. 94

108 Öl çek pr obl emi, özelli kl e yüksek bi na ve açı k mekan ar ası ndaki geçi Ģ böl gesi nde ort aya çı kabilir. Geçi Ģ böl gesi ndeki öl çek pr obl eml eri nin üst esi nden gel mek i çin yüksek bi na uygul amal arı ndaki anıt sallı ğı azaltıcı yoll ar bul mak f aydalı ol abilir. Ġ nsan öl çeği ni yakal ayamayan mekanl ar i nsanl ar üzeri nde ol umsuz psi kol oji k et kil er bırakabilir. Moughti n ( 1992), kent sel mekan kapsa mı nda i nsan öl çeği ni değerl endi rer ek, yakı n i nsan öl çeği, nor mal i nsan öl çeği, kamusal i nsan öl çeği, süper ya da anıt sal i nsan öl çeği ve ekstra i nsan öl çeği üzer e bi r öl çekl er hi yer arģi si nden bahset mekt edir. Bu hi yer arģi i çi nde öne mli ol an, kent sel mekanl arı n t asarı mı nda bu öl çekl eri n uyuml u kull anıl ması ve bi r öl çekden di ğeri ne geçi Ģi kol ayl aģtıran bağl antıl ar kur ul ması dır. Öl çekl er kade meli ol ar ak düzenl enirse i nsanl ar üzeri nde ol uģabil ecek ol umsuz et kil er ol mayacaktır. Şekil The Sol ar Office ön gi ri Ģi (sol), St udi o E. Ar chit ect s, Duxf or d I nt er nati onal Busi ness Par k, Ġ ngilt er e ve Sant a Moni ca Kili sesi ( sağ), Al zar o Si za, Mar co de Canavezes, Port eki z ( Sl essor, 2002) Denge Bi na ve kent sel dı Ģ mekan ar ası ndaki geçi Ģde, di k yüzeyi n t anı mı ve yat ay düzl emi n uzaması ar ası ndaki dengeni n sağl anması öne ml i dir. Mekanı n kull anı mı nı t eģvi k et mek i çi n, geçi Ģ böl gesi dengede ol ma hi ssi ne sahi p olmal ı dır. Saçakl ar, basamak, r ampa gi bi kot f arkl arı, kol onl ar, ar cadl ar, i skel etl er gi bi ser best dur an nesnel er gi bi el emanl ar geçi Ģ böl gesi ndeki denge hi ssi ni güçl endir meye yar dı m edebilirl er. Hatt a zemi ndeki doku ya da bi r gr up ağacı n veya bit ki ni n di kkatli kull anı mı buna yet erli ol abilir. 95

109 Şekil ÇağdaĢ Sanat Müzesi, St even Holl, Hel si nki ( Sl essor, 2002) Fi zi ksel Çevre Kontrolü Fi zi ksel çevr e kontr ol ünde a maç, i nsanı fi zi ksel çevr e et kenl eri açı sı ndan r ahat ettirecek, konf or sağl ayacak, mi ni mu m enerji ger ektirecek ve dol ayı sıyl a çevr e kirlili ği ni en aza i ndirgeyecek pl anl ama ve kent sel t asarı mı sağl amaktır. Bunl arı n yanı nda ekol oji k dengeni n bozul ma ması nı n sağl anması da hedefl enmi Ģtir. Ġ nsanı rahat ettirecek ort amı yarat mak i nsanı n konf or koģull arı nı n sağl anması i çi ndi r. Fi zi ksel konf or un sağl anması nda güneģt en yar arl anma belirli mekanl arı n kull anı mı nda ana et kenl er den bi ri dir. Ġ kli mi soğuk ol an kentl er de dı Ģ mekanl arı n t asarı mı nda güneģt en maksi mu m f ayda sağl amak mekanı n baģarı sı i çi n öne mli et kenl er dendi r. Bunun t ersi ni n ol duğu sı cak kentler de i se açı k al anl ar da göl ge ol an böl gel er yar atıl maya çalıģılır. Bu i kli msel f arklılıkl ar kent sel dı Ģ mekan ve bi na t asarı ml arı nı et kil edi ği gi bi geçi Ģ mekanl arı nı n da t asarı mı nda et kili dir. Ġ st enen i kli msel koģull arı n yar atılması ve gür ült üsünün et ki si ni n azaltıl ması i çi n bitkil endi r me kull anıl abil ecek ar açl ar dandır. Ġkli msel ayrı m pr obl emi, çoğu ka musal i ç mekanl arı n t asarı mı nda öne mli dir ve sür eklili ği n yaya deneyi mi ni geli Ģtir mek i çin t asarı mcı di kkat e al malı dır (Parl ar, 1993, s: 44). IĢı k ve i ç mekandaki peyzaj doğal çevr eni n i çeri de sür eklili ği ni n sağl anması na kat kı da bul unabil mekt edir. Sür eklili k sağl amak i çi n fi zi ksel ve gör sel gi ri Ģ, geçi Ģ mekanı, ıģı k, i ç mekanda kull anıl an peyzaj gi bi t asarı mel emanl arı kull anılmakt adır. Bi nal arı güneģi n belli har eketl eri ne gör e yönl endi r me, çevr e yönl eri ni okunur yapar ve zamanı n yapı sı nı n duyusunu arttırır. Bi ri çevr eyi, barı ndır dığı f aali yetl er i çi nde daha Ģeff af ya da onl arl a daha uygun yapmaya çalı Ģabilir (Lynch, 1984, s:147). 96

110 Şekil Gel eneksel bir Japon mi mari si giri Ģ mekanı ( Sl essor, 2002) Geçi ş Mekanı nı n Yasal Boyut u Mekanl ar t asarl anırken, mi marl ar, Ģehi r pl ancıları ve peyzaj mi marl arı t ar afı ndan di kkat e alı nması ger eken et kenl er var dır. Mekanı n kontr ol ü, mül ki yeti ve kanunl ar gi bi çeģitli yasal et kenl er kent sel dı Ģ mekanı n, böl gel eri n, bi nal arı n ve geçi Ģ mekanl arı nı n düzenl enmesi nde söz sahi bi ol maktadırl ar Kontr ol Kontr ol ü ka musal mekanı n bi r boyut u ol ar ak değerl endi ren Fr anci s ( 1989), kamusal mekanı n kalit esi ne di kkati çeker ken, yeni mekanl arı n sayıl arı nı n ol dukça arttı ğı nı belirt mekt edir. Ġ nsanl ar var ol an ve yeni ol uģan kamusal mekanl arl a bi rli kt e geçi Ģ mekanl arı nı da kull anmakt adırl ar. Ka musal mekanl arı n, kent sel mekanı n kalit esi il e ili Ģkil eri, ar aģtır macıl arın, t asarı mcıl arı n ve kull anı cıl arı n il gi si ni çek mekt edir. Ka musal mekanl arı n en i yi Ģekil de t asarl anı p i dar e edil mesi i nsanl arı n i hti yaçl arı nı ve bekl entil eri ni karģıl amak i çi ndir. Kontr ol, ka musal çevr el er i çinde al gıl anan ve asıl kontr olün sosyal ve bi r eysel yar arl arı nı göst er mek i çi n psi kol oji k bi r yapı ve katılı m kavr amı ol ar ak yeni den i ncel enmi Ģtir. Bi r eysel kontrol ün açı k kat kı sı nı n, Lynch t ar afı ndan i yi kent sel çevr el er yap mak i çi n geli Ģtirilmi Ģ kavr amsal bir çerçeve kull anılar ak t asl ağı çi zil mi Ģtir ( Fr anci s, 1989, s: 147). Lynch ( 1984), kontrol kavr amı nı mekanl ar a ve f aali yetl er e gi ri Ģ ve kull anım der ecesi ol ar ak t anı ml amakt adır. Mekanl arı n t asarı ml arı, onarı ml arı, deği Ģi klikl eri, ve yönetil mel eri or ayı kull anan, or ada yaģayan veya ot ur anl ar t ar afı ndan i dar e edilir. Lynch mekansal kontrol ün hakl arı nı beģ gr upt a değerl endi r mekt edir. 97

111 1- Ġl k mekansal hak, var ol ma hakkı dır. Bu bi r yer i çi nde bul unma hakkı dır. Nor mal koģull ar da, kamusal bi r mekanda ki Ģi varol ma hakkı na sahi ptir ama baģkal arı nı or anı n dı Ģı nda t ut amaz. 2- Ġki nci hak, kull anı m ve har ekettir. Bi r yer i çi nde özgür ce davr an ma ya da hi z metl eri ni kull anma hakkı dır. Ki Ģi mekandaki davr anı Ģl arı belli der ecede düzenl eyebilir, aynı Ģekilde onunkil er de düzenl enebilir. 3- Üçüncü hak, beni msemedi r. Di ğerl eri t ar afı ndan kull anı m engell enecek Ģekil de bir mekanı n kaynakl arı nı ya da hi zmetl eri ni kull anmadır. 4- Dör düncü, deği Ģi kli k hakkı dır. Yeri n uygun gör ül düğü Ģekil de, geçi ci ya da kalı cı Ģekil de deği Ģtiril ebil me hakkı dır. Hatt a yok edil ebilir ya da baģkal arını n böyl e yapması engell enebilir. 5- BeĢi nci düzen hakkı dır. Kendi hakl arı nı baģkası na ver ebil medi r. O zaman kontr ol kalıcı ve devr edilebilir ol ur. Ġyi bi r yerl eģi mde, mekansal hakl ar dil e düģ müģt ür, kabul edil mi Ģtir, açı ktır ve kontr olün ger çekli ği ne uyar (Lynch, 1984, s: 211). Ġyi bir yer i çi n t emel boyutl ar dan bi ri, kull anı m ve har eketi n uyu mudur. Bi r mekanı, or ada yaģayanl ar ya da or anı n aktif kull anı cıl arı kontr ol et mekt edir. Kull anı cıl arı n t asarı m ve i dari sür ece di r ekt katılı mı, kontr olü arttır mak i çi n bi r mekani z madır ( Fr anci s, 1989, s: 166). Lynch ( 1984) kull anı cı uyumunun i ki avant ajı nı n, uygunl uk ve güvenli k ol duğundan söz et mekt edir. Uyu mun dengel eyi ci krit eri i se sor uml ul ukt ur. Bi r yeri kontr ol eden ki Ģil er or ayı i yi yapmak i çi n sebepl er e, bil gi ye ve güce sahi p ol malı dır. Har eket özgürl üğü, r ahat sızlı k, engel veya t ehditl er den kurt ul duğu za man, ka musal mekanl ar daki t at mi nkar f aali yetl eri n sağl anması i çi n i nsanl arı n özgürl üğünü maksi mi ze eden dur uml arı n ve t asarı ml arı n bi r ür ünüdür. Makul kur all arın, yet erli alt er natifl eri n, kull anı m i mkanl arı nı n ve kull anı cıl arı n ger eksi ni ml eri ni dest ekl eyen t asarı ml arı n bi r ür ünüdür ( Car r ve di ğ., 1992, s: 158). Har eket özgürl üğü, he m Lynch i n ( 1984) he m de Carr ve di ğ. ni n vur gul adı kl arı gi bi bir yer de özgür ce davran ma veya i mkanl arı nı kull anmayı yansıt makt adır. Ki Ģil er, dil edi kl eri et ki nli kl eri n yer al dı ğı yerl eri i st edi kleri gi bi kull anabilirl erken bur anı n di ğerl eri yl e payl aģıl an bi r ka musal mekan ol duğunu f arkı nda ol malı dırl ar. Bu dur um kamusal nit eli kt eki geçi Ģ mekanl arı i çi nde geçerli dir. Bu nedenl e bazı yönl er den zorl ukl ar ol uģabilir. Het er oj en bi r t opl umun çeģitli il gi al anl arı bazı gr upl arı n özgürl üğünü sağl arken bazı gr upl arı n kı sıtl anması na neden ol abilir. Çoğu ör nekt e, kamusal mekanl ar öncelikl e kendi i st ekl eri ni sunar ve ka munun i hti yaçl arı ve hakl arı daha öne msi z ol abilir. Özel mül ki yet, kamunun al an kull anı mı nı kendi ger eksi ni mi 98

112 doğr ult usunda zorl ayabilir. Di ğer bi r dur umda, bi r gr ubun gücünün, di ğerl eri ni n de or ada ol abil eceği ol asılı ğı nı düģün meden bir al anda daha domi nant ol ması dır. Har eket özgürl üğünün baģarılı ol ması i çi n kur al ve deneti ml eri n varlı ğı veya eksi kli ği öne mli dir ( Carr ve di ğ., 1992). Bi r gr ubun mekanı i dar e edi p di ğerl eri ni n dı Ģl anması nı n engell enebil mesi i çi n aynı mekanda f arklı et ki nli kl eri t eģvi k et mek mü mkün ol abilir. Bu dur umda ort aya çı kacak ol an çeģitlili ği n ri ski i se f ar klı kull anı cı gr upl arı nı n bi r eysel i hti yaçl arı ve f aali yetl eri ni n çar pı Ģabil mesi dir. Bi r kull anı cı gr ubu, di ğerl eri ni dı Ģt a bır akıl ar ak mekan üzeri nde t al ep göst er ebilir. Bu yüzden mekandaki kull anı cıl arı n ve et ki nli kl eri n dengesi ni sağl ama ger eksi ni mi ort aya çı kar. Far klı ve r aki p gr upl arı n bi r ka musal yeri t asarı m ve yönetimi ni n kontr ol ünü i st emesi, geliģ me ve i dar e sür eci nde çatı Ģ ma mi kt arı nı arttıracaktır. Ancak çatı Ģ ma de mokr ati k sür eci n v e kamusal mekan kavr amı nı n i Ģar eti dir ( Fr anci s, 1989, s: 165). Fr anci s e ( 1989) gör e, kontr ol katılı mı n öne mli bi r amacı ol ar ak il erl emi Ģtir. Ka musal mekanı n kull anı cıl arı, t asarı mcıl arı ve yöneti cil eri il gil endiren belirli kontrol sor unl arı var dır. Bunl ar, Ģirketler ve bi na sahi pl eri t ar afı ndan ka musal mekanl arı n özell eģtiril mesi ndeki artıģ, kamusal mekanl arı n evsi zl er t ar afı ndan kull anı mı nı n art ması ve kull anı cı mül ki yeti ni n r ol ü ve ka musal mekanl arl a t at mi n edi ci ili Ģkil er e eri Ģi mi kapsarl ar. Bi r mekanı n kull anı mı nı n mü mkün kılı nması nı n, o mekandaki ki Ģi sel ger eksi ni ml eri n gi deril mesi il e sağl andığı söyl enebilir. Mekandaki kull anı m özgürl üğü, mekansal hakl arı n t emeli ni ol uģt urur. YaĢa m, bi reyl eri n özgürl üğünü engell eyebil en bazı sosyal düzenl er e dayanı r. Ġ nsanl ar kur al si st eml eri gi bi t üm pot ansi yel sı nırl amal arl a sosyal varlıkl ar ol ar ak bir dünya i çi nde yaģarl ar. Far klı der ecel er deki özgürl ük ve kontr ol hi ssi, kamusal mekanl ar da f arklı dur uml ar da yer al abilir. Bu i ki et ken ar ası ndaki t am denge belirli bir zamanda, mekanı kull anan bi rey ve gr upl arı n davr anı Ģl arı, mekanı n t asarı mı ve yöneti mi gi bi bazı et kenl er e bağlı dır. Ger ekli t opl umsal i hti yaçları n gi deril mesi ni sağl ayan kent mer kezi nde yer al an çeģitli et ki nli kl er, sosyal t opl an ma mekani z ması ol ar ak r ol yaparl ar. Konu ml arı na, sosyalli kl eri ne, f aali yet ci nsi ne gör e yaya kull anı mı ve il eti Ģi m düzeyi kor unur. Mi mari ür ünün f aali yetl eri ve i Ģl evl eri, kent sel mekan kull anı mı nı n da belirl eyi cil eri ol abilirl er. Özelli kl e ze mi n kat kull anı mı ka musal sosyal et kil eģi mi et kil er. Her al anı n kar akt eri büyük öl çüde, mobil yal arı ve mekanı n yerl eģi mi ni ki mi n belirl edi ği ne, bakı mı nı ki mi n yaptı ğı na, sor uml u ol duğuna veya öyl e hi ssetti ği ne bağlı dır. 99

113 Et ki nli k Al anı Et ki nli k al anl arı kontr ol ün öne mli bi r boyut udur. Fr anci s( 1989) et ki nli k al anl arı nı, ki Ģil er ve nesnel er t ar afından mekanl arı n ort ak ol arak kull anı mı nı kapsayan al anl ar ol ar ak t anı ml amakt adır. Al t man ı n, i Ģgal et meni n ve psi kol oji k mer kezili ği n sür eklili ği ni n boyutl arı üzeri nde f arklıl aģan üç çeģit et ki nli k al anı nı ayırdı ğı ndan bahset mekt edir. Ġl k et ki nli k al anl arı evl er ve yat ak odal arı gi bi, uzun bi r zaman sür esi boyunca kull anıl an ve ot ur anl ar i çi n mer kezi ol an ort aml ar dır. Ġ ki ncil et ki nlik al anl arı, bi r, bar ya da mahall e par kı gi bi, daha büyük sayı da kull anı cı ya eri Ģebil en a ma düzenli ot ur anl arı n mekan üzeri nde bi raz kontr ol kull anabil di ği al anl ar dır. Bu mekanl ar daha kol ektif bir mül ki yet ve payl aģıl an ka musal kontr ol ü kapsar. Üçüncü ti p, ot obüst eki ot ur ma yerl eri ya da r est or andaki masa gi bi, i Ģgali n il k gel me, il k hi z met t emeli üzeri nde kı sa za man sür esi i çin belirl endi ği bir kamusal et ki nli k al anı dır. Mekanı n kontr ol ü, o mekanı davet si z mi safirl ere kar Ģı kor uma yeti si ni belirl er. Kontr ol altı ndaki mekan et ki nli k al anı dır ve böyl e bi r et ki nli k al anı nı ayırt edebil mek yaģam i çi n öne mli dir. Et ki nli k al anı nı n kontr olü bi r mekanı kapat ma ve gi ri Ģi engell eme yet ki si dir. Bu bel ki de i nsanl arı n yapılan mı Ģ çevr eyi anl ama ve öğr en me yoll arı ndan en i çgüdüsel i dir. Habr aken, ev ve sokak ar ası ndaki cephe duvarı nı n ev saki ni ni n kontr ol ü altı nda ol duğunu belirt mekt edi r. Lynch ( 1984) de, mekan ve onunl a ili Ģki de bul unan davr anı Ģı n deneti m altı nda t ut ul ması ger ekti ği ni vur gul ar. Ġ nsan bi r böl geye ait bi r canlı dır. Mekanı kull anır ve böl ge üzeri nde hakl ar il eri sür er. Mekansal kontr oll er, endi Ģe, me mnuni yet, gur ur veya boyun eğ me duygul arı gi bi güçl ü psi kol oji k sonuçl ara sahi ptir. Hert zber ger, f arklı al anl arı n ve bi r bi nanı n ze mi n katı ndaki böl üml eri nin ka musal eri Ģil ebilirli k der ecel eri ni i Ģar etl eyer ek et ki nli k al anı ayrı mı nı göst er en bi r çeģit harit a el de edil ebil eceği ni söyl er. Bu harit a, hangi hakl arı n belirli böl gel er de ve ki mi n t ar afı ndan koyul acağı ve f arklı mekanl arı n bakı mı ve kor unması i çi n sor uml ul ukl arı n nasıl böl üneceği gi bi mi mari de bul unan eri Ģil ebilirli ği n yönl eri ni açı kça göst er ecektir. Böyl ece bu güçl er, pl anın daha ayrı ntıl arı na giril di ği nde yoğunl aģtırıl abil ecektir. Her mekanı ve her böl ümü t asarl arken, et ki nli k al anı t al ebi nden ve biti Ģi k mekanl arl a i l gili bi çi ml eri n eri Ģil ebilirli ği nden haber dar ol ur uz, sonr a bu f ar kl arı, bi çi mi n, mal zemeni n, ı Ģı ğı n ve rengi n açı k if adesi i çi nde ve onunl a il gili büt ün ol ar ak t asarı mda belirli bi r düzeni t anıt arak ifade edebiliri z ( Hert zber ger, 1991, s: 19). Et ki nli k al anı nı n kontr ol ünün, dı Ģl ama, kapı yı kapat ma ve sadece i st edi ğimi z ki Ģil eri n gi r mesi ni sağl ama yet eneği ol duğunu belirt en Habr aken, bu yüzden bi r gi ri Ģi n kar Ģı t ar afı nda ol an mekanl arı n ar ası nda var ol an ili Ģki ni n asi metri k ol duğunu 100

114 göst er mekt edir. Ki Ģi her za man yat ağı ndan yatak odası na, yat ak odasından eve, evden sokağa, Ģehi rden çevr edeki kırsal kesi me çı kı Ģ yapabilir. Ama t er s yönde il erl erken ki Ģi her kapı da ya da gi ri Ģt e i ncel enir, i st edi ği yer e kol ayca gi remez. Bi r mekana gi r mek i st eyen yabancıl ar r ed edil ebilir. Sokağa gi rdi kl eri zaman, r ast gel e her bi naya gi remeyebilirler. Ayrı ca eve gi r mek i çi n veril en i zi n her odaya gi r meye veya masayı kull anmaya i zi n veril di ği anl amı na gel me mekt edir. Bu asi metri hi yer arģi yi if ade eder. Et ki nli k al anl arı daha büyük et ki nli k al anl arı nı n i çi nde bul unurl ar ve bu et ki nlik al anl arı baģka böl gel eri de i çl eri nde bul undur abilirl er. Böyl ece kırsal kesi mi n i çi nde bul unan Ģehi r, evi i çi nde bul undur ur. Evi n sahi bi, yanı na bi r kiracı al abilir, böyl ece bi r oda, evi n i çi nde bul unan bi r et ki nli k al anı hali ne gelir. Kuzey Ameri ka banli yösündeki çevr e düzenl eme, açı k seçi k sı nır belirtil eri nden sakı nmak a macı yl a t asarl anmı Ģ bi r anormalli k göst erir. Bahçe açı k ve kor uması zdır a ma çoğu zaman ref ah ve özgürl ük hi ssi, yayl anı n ort ası nda özgür bi r Ģekil de dur an sı nırl anma mı Ģ bi r ev gör ünt üsü ver mek i çi n i nce bi r Ģekil de i Ģar etl enmi Ģtir. Mekanı n f or mu ve mekanı n et kinli k al anı nı n kontr ol ü bi r biri nden bi r hayli deği Ģi ktir. Ağır gi ri Ģ kapısı, açı k bi r Ģekil de bi r sı nır f ormu ol sa da bu banli yö evi nde bi r böl ge i Ģar eti ol duğu anl amı na gel mez. Ön ver andası ve gi ri Ģiyl e bi rli kt e ev kabuğunun ol uģt urduğu kapalı al an böl gesel sı nır değil dir. Böl gesel sı nır, evi n üzeri nde i nģa edil di ği öl çül müģ ar azi t ar afı ndan belirl enmi Ģ ol ar ak, bahçeni n dı Ģ kenarı nda bi r yer de bul unur ( Habr aken, 1998, s: 129). Bi nal arı n, kent i çi nde geçi Ģ böl gel eri ol ar ak r ol oynayabil en ka musal i ç mekanl ar a sahi p ol up ol madı ğı nı n nasıl anl aģıl acağı nı değerl endi ren Kl oos, herkesi n kent i çi nde kendi et ki nli k al anı ve çevr esi ol duğunu belirt mekt edir. Bi nal arı n mekansal özelli kl eri yl e belirl enen bu i ç mekanl arı n ka musal lıkl arı or ayı beni mseyen i nsanl arı n et ki nli k al anl arı na bağlı ol makt adır Mül ki yet Ka mu mekanl arı nı n aslında mi marlık t asarı ml arıyl a ol uģan bi nal arı n dı Ģında kal an boģl ukl ar ol duğunu vur gul ayan Tekeli, esas ol arak kentt e her kese açı k mekanl ar t asarl anacağı nı belirt mekt edir. Mi mari t asarı mı n yönel di ği bi nal arı n belli bi r sahi bi var dır. Belli bir sahi pli k al tı nda ol an çoğu kez de ancak belli ki Ģil eri n kull anımı na açı k ol an mekanl ar t asarl anmakt adır. Ġ nsanl arı n mekansal kontr ol e belirli bir bi çi mde alı Ģkı n ol dukl arı nı belirt en Lynch( 1984), sı nırlan mı Ģ bi r al anı n yasal ol ar ak mül ki yeti ni n, kanunl ar ve sözl eģ mel er t ar afı ndan açı kça dı Ģı nda bır akılmayan t üm hakl arı kapsadı ğı nı, devam ettiril di ği ni ve i st eğe gör e devr edil ebil di ği ni vur gul amakt adır. Kontr ol mül ki yeti i ma et mez. Her öğe gör evli ni n kontr ol ü altı ndadır; ve bu sadece kontr ol ün çevr edeki varlı ğı nı ve deği Ģi ml eri ni açı kl ayacaktır ( Habr aken, 1998, s: 19). 101

115 Mül ki yet mekansal kontrol ün açı k bi r bi çi mi dir. Mül ki yet hi ssi arttıkça, sahi bi ni n sor uml ul uğu ve çevr eni n kalit esi i çi n i st ek artmakt adır. Fr anci s e ( 1989) gör e, mül ki yet he m ger çek hem de se mboli k ol abilir. Ger çek mül ki yet bi r mekan, yasal ol ar ak bi r birey, gr up veya Ģi rket t ar afı ndan sahi p ol unduğu za mandır. Mül ki yeti n yer el yöneti ml er den özel gi ri Ģi mcil er e tr ansf eri, ka musal mekan üzerindeki özel kontr ol ün artıģı nı açı kl ar. Se mboli k mül ki yet i se kull anı cıl arı n ka musal yeri n bi r par çası ol ar ak hi ssetti kleri daha genel bir bi çi mdi r. Al gıl anan mül ki yeti n sonuçl arı he m pozitif hem negatif ol abilir. Mül ki yet bi r mekanı kull anmak i st eyen i nsanl arı n dı Ģl anması yl a sonuçl anırsa, eri Ģi m veril me mi Ģtir. Mül ki yet aynı zamanda bi r sor uml ul uk ve bakı m sor uml ul uğu hi ssi ni de ver er ek i nsanl arı bir mekana davet et mek i çi n hi z met edebilir. Tama mı yl a ka musal mekan, i ma edil en kontr ol kull anıl mayabil se bil e aslı nda kamu mül ki yeti ndedi r. Bi r al anı n düzen i sahi p ol manı n t emel hakkı dır. Sahi pl eri ne uygun gör düğü Ģekil de mül k yap ma hakkı nı sunan t opl umu muzun mül ki yet t anı mı i çi ndedir. ( bi na kodl arıyl a ve böl gel eme kı sıtl amal arı yl a l i mitl er belirl ense de). Ancak, yasal mül ki yet aslı nda hakl ar yı ğı nı dır ( Carr ve di ğ., 1992, s: 177). Kayden i se, kentl eri n yaģayanl arı i çi n çeģitli yollarl a kamusal mekanl ar sağl adı ğı nı belirt mekt edir. Yer el yöneti ml er, hal kı n kull anı mı i çi n açı k ve ul aģıl abilir hi z metl eri i Ģl etir ve bu hi z metl erin sahi bi dir. Ka mu mül ki yeti ndeki yoll ar, tren ve ot obüs t er mi nall eri, metr o i st asyonl arı, kal dırı ml ar ka mu mekanl arı dır, hatt a bunl arı n il k a macı bir yer den di ğeri ne yaya ve ar aç har eketi ne hi z met et mektir. Politi ka ve güç kontr ol üzeri nde öne mli et ki ye sahi ptir. Bu politi k yön ka musal - mekan kalit esi ni n t artı Ģıl ması i çi n yararlı dır, Çünkü kontr ol ün bi r eysel ya da gr up mül ki yeti hi ssi ni i çer di ği ni belirtir ( Fr anci s, 1989, s: 158). Özel mül ki yett eki hi z metler, ot el ve ofi s l obil eri, dükkanl arı, r est or anl arı, ti yatr ol arı ve müzel eri kapsayan, f arklı ti pde bi r kamusal mekan sağl amakt adırl ar. Bununl a bi rli kt e özel mül ki yeti n hakkı nı n anl amı, genel ol ar ak, sahi bi ni n kur all arı koy ması ve aynı fi kirde ol masa bil e hal kı n bunl ar a uy ması ger ekti ği dir. Böyl ece ka mu mül ki yeti nde ol an hal en sı nırl anmı Ģ eriģi me ve özel mül ki yett e ol an sı nırl anma mı Ģ eri Ģi me sahi p ol abilir. Mül ki yet, gi ri Ģ ve i dar e kamusal al anl arı anali z eder ken öne ml i kilit nokt al arı dır. ġehi r sokakl arı, meydanl arı ve par kl arı genelli kl e he m ka musal mül ki yett edir he m de büt ün nüf usa açı ktır. Özel mül ki yett eki ve deneti mdeki di ğer mekanl ar ve bi nal ar hal ka açı ktır a ma sahi pl eri nüf usun belirli kesi ml eri ne gi ri Ģi engel li yebilir ( Fr anck and Paxson, 1989, s: 123). Buna ör nek, özel Ģirketleri n mül ki yeti ndeki ve böl gesel deği Ģi m yar atmak üzer e t asarl an mı Ģ dükkanl ar, al ı Ģveri Ģ mer kezl eri ve pl azal ar ol abilir. Di ğer bi nal ar he m kamusal mül ki yett e he m de ka muya açı kdır ama bur ayı kull anan hal k kesi mi kendi 102

116 seçi ml eri ya da sosyal kontr oll e kı sıtl anabilir. Ancak t üm bu mekanl ar yani sokakl ar, meydanl ar, par kl ar, dükkanl ar, mağazal ar, pl azal ar, küt üphanel er, ve müzel er, dağı nı k bi r bi çi mde çeģitli der ecel er de ve bazı anl aml ar da ka musal ol ar ak değerl endi rilirl er. Yoğunl uğun yüksek ol duğu kent sel böl gel er de, bi nal arı n sahi pl eri açı k mekanl ar a kamu eri Ģi mi ni engelleyebilirl er. Ofi s bi nal arı nı n sahi pl eri genelli kl e ze mi n sevi yesi ndeki meydanl ara ka mu eri Ģi mi ni kı sıtl ayabilir veya yılı n belli zamanl arı nda bu meydanl arı t ama men kapat abilirl er. Carr ve di ğ., kontrol ün bi ri ni n yerl e il gil enmesi ne ve or anın bi ri ne ait ol ması na kanıt ol duğunu belirtmekt edi rl er. Ġ nsanl ar, hatt a kull anı cı ol mayanl ar bil e bu dur uma saygı göst erir ve varlı ğı na değer verirl er. Carr ve di ğ., deği Ģi m ve mül ki yet ar ası nda güçl ü bi r bağ ol duğunu belirtirl er. Bi r kamusal mekana sahi p ol an i nsanl ar, mekan onl arı n i hti yaçl arı nı karģıl amadı ğı zaman deği Ģi kli k yapma hakkı na sahi ptirl er. Deği Ģi ml eri n ör ünt ül eri çevr esel yapı yı açı ğa vur ur. Uzun vadeli gözl em, yerl eģi k çevr e i çeri si nde deği Ģi mi n her yer de açı k bi r Ģekil de t anı ml anmıģ sevi yel er i çeri si nde meydana gel di ği ni doğr ul ar. Bu sevi yeler belirli bi r çevr eni n kontr ol hi yer arģi si ne par al el gi decektir ( Habr aken, 1998, s: 23). Madani pour a gör e, hukuki t eri ml erl e eğer bi r mekan ka musal bir mekan ol ar ak gör ül üyorsa, kamusal gi riģe engel ol uģt ursal ar da mül ki yet ve gi ri Ģ hakkı bu mekanı n kamusal kull anı mı na kar Ģı bi r engel ol ar ak gör ül emez. Özel mekanl ar da bil e kamusal giri Ģ çoğu zaman el de edil ebilir ve eğer engell enirse hukuki yoll ar a baģvur ul abilir. Ka musal mekanl ar hukuken di ğer kull anı cıl arl a et kil eģi mi yasakl ayamaz, sadece bu et kil eģi mi n doğası nı yasakl ayabilir. Ka musal mekanı n t anı mı mekana ve f aaliyetl eri n çeģitlili ği ne, özel li kl e de mekanda yer al an sosyal et kil eģi me ol an açı k giri Ģe öne m verir. Kl oos da kentt eki çoğu bi nanı n belli bir anl amda ka musal al ana ait ol duğunu ya da en azı ndan böyl e kull anıl dı ğı nı gözl eml emekt edir. Kent sel ot orit el eri n belli açıl ar dan kamusal i ç mekanl ar a sor uml ul ukl arı var sa, i ç mekanl arı n t asarımcı sı nı n da pot ansi yel kull anı cıl ar a ve sahi pl eri ne karģı sor uml ul ukl arı var dır Yasal Düzenl e mel er Kent sel ve mi mari t asarı mı nı ve dol aylı ol ar ak da geçi Ģ böl gel eri ni n t asarı mı nı et kil eyen, f arklı ül kel er e ve hatt a f arklı Ģehi rl er e gör e deği Ģi kli k göst er en i mar il e il gili yasa ve yönet meli kl er bul unmakt adır. Bu yasal arı n uygul anması belirli bir kent sel düzeni n ol uģt ur ul ması nda et kili dir. 103

117 Bi nal arı n yüksekli ği ve i Ģl evi, yoğunl uk, bi na ar sası nı n büyükl üğü mi mariyi ve kenti di rek et kil eyen gi rdil eri dir. Bi r bi nanı n yüksekli ği iģl eve, ar sanı n konu muna, böl gede yer al an sokağı n ebatları na gör e deği Ģir. Önür ( 1992) kur all arı n güncell eģtir me i hti yacı ndan dol ayı ortaya çı ktı ğı nı savun makt adır. Mül ki yet çi zgileri ni n yeni konsepti, açı k mekanl arın mevcut yat ay ve di key hi yer arģi si ni n bozul ması, özel ve kamusal sor uml ul ukl arı n ar ası ndaki f arkl a sağl anabil mekt edir. Ar sa ve par sel boyutl arı nı n belirl eyi cili ği, bi nanı n par sel deki konu munun üzeri nde ve bu nedenl e bi nanı n kent sel dı Ģ mekanl a ili Ģki si nde de et kili dir. Geçi Ģ böl gesi ndeki mi mari bi çi mi et kil eyen di ğer bi r yasal et ki, bi na ar sa ve par sel boyutları na bağlı bi na kütl e ve yüksekli ği ile il gili kur all ar dır. Tür ki ye deki uygul amal ar da TAKS (t aban al anı kat sayı sı), KAKS ( kat al anı kat sayı sı) ve YHKS ( yapı haci m kat sayı sı) değerl eri kull anıl makt adır. TAKS, yapı nı n t aban al anı nı n par sel al anı na or anı ndan el de edil en sayı dır. Taban al anı, yapı nı n per sel i çi nde pl an ve yönet meli k hüküml eri ne gör e düzenl enmi Ģ ze mi nde kapl ayacağı al andır. KAKS, yapı nı n büt ün katl ar daki al anl arı t opl amanı n par sel al anı na oranı ndan el de edil en sayı dır. Katl ar al anı, bodr um kat, asma kat, çek me ve çatı kat ve kapalı çı k mal ar dahil kull anıl abil en büt ün katları n ı Ģı klıkl ar çı ktı kt an sonr aki al anl arı t opl amı dır. YHKS, büt ün yapı hac mi ni n ar sa al anı na or anı dır. Yapı hac mi, bi nanı n dı Ģ öl çül eri ne gör e en alt döģemesi nden en üst katı n çatı sı na kadar hesapl anan haci mdi r. Bu hac me bodr um katl arı ve kapal ı çı k mal ar de ekl enir. Yapı haci m kat sayı sı, endüstri ve depol ama al anı nda i Ģl evi ger eği kat yüksekli kl eri çok deği Ģken yapıl arı n yoğunl uğunu belirl emek içi n kull anıl abilir. Bi na hac mi ni n sı nırl amal arı yl a il gili pr obl eml eri n öt esi nde, kanunl ar ve kurall ar, bi na cephesi ni n kent sel dı Ģ mekanl a ili Ģki si ni de et kiler. Bu kur all ar, cepheni n sı nırı nı ve geni Ģli ği ni, kat yükseklikl eri ni, çatı Ģekill eri ni, cu mbal arı n boyutl arı nı, kapı ve pencer el eri n boyutl arı nı belirl er. Bi na yapım kur all arı nı n, kent sel çevr eni n deği Ģi mi ne, geli Ģi mi ne ve büyü mesi ne gör e güncell eģtiril medi kl eri sür ece negatif et kil eri art ar. Kent sel mekanı n art an pr obl eml eri ne çözüm ür et mek i çi n bi na yapı m kur all arı belli zaman aralı kl arı nda güncell eģtirilmeli dir. Ancak pr obl eml er e çözü m getir mek i çi n yapıl an güncell eģtir mel er de, bi na yapı m kur all arı nı n uyuml u bi r kent sel çevr e yar atıl acak Ģeki l de belirl enmel eri öneml i dir. Ör neği n, Tür kiye de bu güncell eģtir me uygul amal arı nı n, bir cadde üzerinde 4 il e 7 katlı bi nal arın yanyana gel mesi ne i zi n ver er ek uyumsuz bi r düzen yarattı ğı dur uml ar bul unmakt adır. Bu nedenl e bi na yapı m kur all arı nı n uyu ml u bi r çevr e yar atıl acak Ģekil de belirlen mesi ne özen göst eril meli dir. Kent sel t asarı m pl anl arı özel bi nal arı n kull anı ml arı, 104

118 yüksekli kl eri, haci ml eri, güneģ ve ı Ģı ğa ul aģı mı, gi ri Ģ ve çı kı Ģl ar, sağl adıkl arı özelli k ve kamusallık üzeri ne t avsi yel eri i çer meli dir. Kamu ger eksi ni ml eri il e özel çı karl arı n bağdaģtırıl ması i çi n uyul ması ger eken hukuk kur alları, çevr eni n Ģekill endiril mesi nde özel kesi m üzeri nde güç uygul anması gi bi al gıl anmakt adırlar. Öt e yandan, yür ürl ükt eki zoni ng kavr aml arı katı bi r özel mül ki yet t anı mı na dayan makt a ve soyut st andar dl ar i çer mekt edir ( Önür, 1994, s: 480). Özel ve ka musal geli Ģmel er i çi n belirli sokak, bl ok ve bi na t asarı m kur all arı, bi na yapı m kur all arı il e il gili yasal ar sunul makt adır. Bu kontr oll er yol göst erebilirl er ve sahi pl eri, t asarı mcıl arı ve kull anı cıl arı ar ası nda bir anl aģ ma ol abilir. Ameri ka nı n ka musal çevr eni n kalit esi ni n politi k ve yasal kor unması nı n uzun bi r t ari hi vardır. Kanunl arı n ve düzenl emel eri n ör nekl eri, kamusal peyzajı kor uyan, ar azi kull anı mı nı n böl gel emesi ni(zoni ng of l anduse), yoğunl uğu kontr ol eden genel pl anl arı ve bi na yüksekli kl eri ni kontr ol eden t asarı manahatl arı nı kapsar ( Fr anci s, 1989). Şekil Br oadway i n mevcut zoni ng kur all arı yla düzenl enmi Ģ dur umunun( sol ) ve yeni öneril ecek kur all arına gör e al abil eceği duru mun( sağ) kar Ģıl aģtırıl ması, Ri vi er a Beach ( Kat z, 1994) Culli ngwort h i se güzel Ģehi r har eketi ne r ağ men Ameri kan ar azi kull anı m pl anl aması nda est eti k düģüncel eri n her za man pr obl emli ol duğundan söz et mekt edir. Est eti k zorl ukl arı hem pr ati k he m f el sefi düzeyl er de çok f azl adır, a ma Ameri kalıl ar mahall el eri ni n i yi, çeki ci ve davet si z gi r enl er köt ül er den uzak ol ması nı i st erl er. Azal an mül k değerl eri ve i st enmeyen sosyal gr upl arı n getirdi ği kor ku da bur da bir rol oynar. Ama ort ada çevr esel kalit e i çin ger çek ve art an bir endi Ģe var dır. Kayden, özel mül ki yetteki kamusal mekanı n geç mi Ģi ni n New Yor k kenti ndeki böl gel emeni n geç mi Ģi ne bağlı ol duğunu ve Ģehri n, cadde kade mesi nde ı Ģı k ve hava ol ar ak bili nen. açıklı k hi ssi ni yar at mak i çin bi ri ncil ar aç ol ar ak böl gel emeyi kull andı ğı nı belirt mekt edir. Her yasa gi bi, böl gel e me st andar dl arı da t asarı mcıl ar, pl ancıl ar, r es mi kur ul uģlar ve ka mu yöneti cil eri nin f arklı gör üģl eri ni kapsa makt adır. Bu st andartl ar, kamusal mekan hakkı nda bi r evri mi yansıt ar ak zaman i çi nde deği Ģ mi Ģtir. Ayrı ca Kayden, özel mül ki yett eki kamusal mekanl arı n, meydanl ar, 105

119 ar cadl ar, kent sel meydanl ar, konut meydanl arı, kal dırı m geni Ģli kl eri, açı k hava t opl anma yerl eri, kapalı yaya mekanl arı, bl ok ar kadl arı nı n ar aları, bl ok bağl antıl arı nı n ar al arı, bl ok gal eril eri ni n ar al arı, yükseltil mi Ģ ve al çaltıl mıģ pl azal ar ol ar ak yasal ti pl eri ni i ncel emi Ģtir. Bu mekanl arı n hepsi i çi n, st andar dl ar, Ģekil, öl çü, mal zemel er, rahatlıkl ar, eri Ģil ebilirli k ve bakı mi çin böl gel eme öneril eri getir mi Ģtir. Şekil Milli Reasürans Ko mpl eksi, Sevi nç Hadi ve ġandor Hadi, Ġ st anbul ( Kort an, 1999) Şekil Rockef ell er Pl aza, New Yor k Cit y ( Ashi har a, 1970) Geçi ş Mekanı nı n Çevre Düzenl e me Boyut u Geçi Ģ mekanl arı nı n anal i zi nde, ar ayüzde mekansal t anı ml ama i çi n el emanl ar a ve ar açl ar a i hti yaç ol duğu gör ül mekt edir. Geçi Ģ mekanı nda mekansal hi yer arģi, basamak, r ampa, bit kil endi r me gi bi küçük mekanl ar a böl ünmel erl e de baģarıl abilir. Geçi Ģ böl gesi ndeki mekansal t anı ml amal ar da cephe el emanl arı, yüzeyl er gi bi yat ay el emanl ar, kol onl ar gi bi düģey el emanl ar, suyun kull anı mı, bit kil endir me ve sokak mobil yal arı, r enk ve dokuya gör e mal zeme seçi mi gi bi özelli kl er öne mlidi r. Peyzaj 106

120 mi marlı ğı nda, yapıl anmı Ģ çevr e ve ka musal yerl eri n yapıl anmı Ģ özelli kleri i çi nde bit kil endir meni n yeni den canl anması na doğr u güçl ü bir har eket ol uģ makt adır. Şekil Apex Pl aza atri umu ( sol), Pr udenti al archit ect s ve Ġ skandi nav Havayoll arı (sağ), Neil s Tor p, St ockhol m( Saxon, 1994) Peyzaj mi marl arı, mi marl ar, Ģehi r t asarı mcıl arı gi bi t asarı mcıl arın ka musal mekanl arı n Ģekill endirilmesi nde et kili bir r ol oynadı ğı nı belirt en Fr anci s ( 1989), t asarı mı n çoğu za man açı k mekanl ar da neye i zi n veril eceği ni ve neyi n yasak ol duğunu il et er ek kamusal mekanl arı n davr anı Ģ kur all arı nı belirl edi ği ni savun makt adır. Mesel a çitl er, kapıl ar, yüzeyl er ve bazı i Ģl evl er i çi n ol anakl arı n eksi kli ği kull anı cıl ar a o mekanı n hoģ ol mayan bi r yer ol duğu mesajı nı verebilir. Öt e yandan r ahat bankl ar, havuzl ar ve göl geli k ağaçl ar kull anı cı yı t eģvi k eder. Peyzaj, kent sel mekan ve bi na bi rbirl eri ni n t ama ml ayı cı sı dır, birbirl erini kar Ģılıklı et kil erl er ve ar al arı nda bi r sür eklili k var dır. Peyzaj he m dı Ģ mekanı n he m i ç mekanı n he m de dı Ģ ve i ç ar ası ndaki sür eklili ği sağl ayan geçi Ģ mekanl arı nı n bi r par çası dır. Ayrı ca peyzajı n dı Ģ mekanl a i ç mekan ar ası nda bi r geçi Ģ ol uģt ur duğu dur uml ar da bul unmakt adır. Kent sel t asarı mı n baģarı sı nda, peyzaj mi marlı ğı ve mi marlı ğı n büt ünl eģ mesi ni n önemi ve et ki si ol duğu söyl enebilir. BaĢarılı yeni kent sel mekanl arı n t asarı mı, kull anı cıl ar t ar afı ndan t est edil en ve t asarı mcıl ar t ar afı ndan anali z edil en mekanl arı n, i yi ve köt ü ör nekl eri ni n el eģtirel bakı Ģ açı sı na dayan makt adır ( Tr anci k, 1986, s: 61). Tr anci k kent sel mekanl arı, sert mekan ve yu muģak mekan ol ar ak i ki ti pt e değerl endi r mekt edir. Sert mekanl ar duvarl ar ve sert zemi n düzenl emel eri il e bi çi ml enir ve sosyal akti vit el er i çi n t opl anma al anl arı nı ol uģt ur url ar. Yu muģak mekanl ar doğal çevr e ile bi çi ml enir ve par kl ar, bahçel er gi bi kent sel dokusunun doğal el emanl arı nı ol uģt ur url ar. Yıl dı z, sert ve yu muģak mekan ol arak ayrıl an 107

121 kent sel mekanı n t anıml an ması nda kull anıl an peyzaj el emanl arı nı Ģu Ģekil de gr upl amı Ģtır: 1. yumuģak doku( her t ür deki bitki gr upl arı) 2. çeģitli strükt ürl er(deli nmi Ģ duvar par çal arı, kol onad ve ar kad di zil eri, mer di venl er, rampal ar, vb.) 3. zemi n kapl aması( bitkil erden ol uģan yu muģak ze mi n ve döģe me kapl aması yl a ol uģan sert zemi n) 4. donatıl ar(kent mobil yal arı, heykell er, çeģitli obj el er, vb.) 5. su el emanı, kaya gr upl arı gi bi di ğer el emanl ar. Doğada bul unan özelli kl eri n ( gökyüzü, dağl ar, or man, pl aj, vahģi al an, su, çöl ) i nsanl ar i çi n özel anl ama sahi p ol duğunu vur gul ayan Carr ve di ğ., doğal el emanl arı n özelli kl e yoğun ve/ veya stresli günl ük yaģamı ol anl arı n r uhunu r ahatl at abil eceği ni, ısıt abil eceği ni ve t azel eyebil eceği ni belirt mekt edir. Mekansal bi çi m, heykel, döģe me dokusu veya bit kil endirme mekana anl am ver mek i çi n kull anıl abilir. Kent sel al anl ar da bil e ağaçl ar, su, yeģil gi bi doğal el emanl ar a, kamusal yerl eri kull anan i nsanl ar t ar afı ndan önem verilir. Topogr af yadaki, özel mal zeme veya r enkl er, suyun varlı ğı veya yokl uğu, ya da or ada bul unan ti pi k bit kil endir me t asarı mı et kil eyecektir. Suyun, bit kil erin ve kaya ol uģuml arı nı n bi rl eģi mi kamusal mekanl arı n t asarı mı nda bu el emanl arın öne mi ni yansıt makt adır. Bunun kanıtl arı bi na ar kadl arı ndaki su oyunl arı nda ve ka musal mekandaki çeģ mel er de gör ül mekt edir. Peyzaj kent sel dı Ģ mekanl ar da, i ç mekanl ar da ve geçi Ģ mekanl arı nda et kili ol makt adır. Meydanl ar, sokakl ar kadar gi ri Ģl er, l obil er, avl ular, atri uml ar da peyzaj el emanl arı nı n kull anı mı yl a düzenl enmekt edir. Ġ ç mekan düzenl emel eri nde bi tkil endir meni n yanı nda su, heykel, döģeme, sevi ye f arkl arı, ot ur ma el emanl arı, ıģı k gi bi el emanl ar da kull anılmakt adır. 108

122 Şekil Kaji ma I nt elligent bi nası, Akasaka, Tokyo ( Saxon, 1994) Kent t asarı mı nda il ke ol ar ak mekanı t anı ml ayan t emel gör sel öğe düzl emdi r. Bu düzl e m nor mal ol ar ak bi r bi na gr ubu ya da duvar ol abilir. Düzl em, çoğu kez bi nal arl a, kı s men de ağaçl arl a ol uģt ur ul abilir. Ağaç kull anı mı nı n bi r di ğer yol u da yapıl anmı Ģ mekanı t ama ml a ma özelli ği dir. Uygunsuz yüksekliği ve deri nli ği ol na meydanı ağaç t ama ml ar ve i nsan öl çeği nde t at mi n edi ci bir mekan ol uģt ur ur ( Çubuk ve di ğ., 1978, s: 35). YeĢili n, suyun ve kent mobil yal arı nı n kull anımı mekanl ar a zengi nli k kat acaktır. Sadece gör sel uyu mu değil aynı zamanda mekanl arı n böl ünmel eri ni ya da büt ünl eģ mel eri ni sağl amak i çi n de kull anıl abilir. Bu el emanl ar mekanı t anı ml ama ve mekana anl am yükl eme i çi n kull anıl an öne mli ar açl ar dır. Ağaçl ar, heykell er, su el emanl arı ve kent mobil yal arı mekanı n akıll arda yer et mesi ni kol ayl aģtırar ak mekana anl am kat arl ar. Ör neği n, ağaçl arı n kul l anı mı yl a mekan çeģitli böl gel er e ayrıl abilir ve mekanı n öl çeği ni n al gıl anması na yar dı mcı ol abilir. Ağaçl ar gi bi çeģitli bit kil er ve çi menl er de mekanı zengi nl eģtirmek i çi n kull anıl makt adır. Bit kil er mekanl ar da sı nırl ayı cı, ayırı cı, bağl ayı cı ve t anı ml ayı cı roll er e sahi p ol abilirl er. Mekanı yat ay ol ar ak böl meni n öt esi nde, ağaçl ar aynı za manda di key ol ar ak sokağı t anı ml ar. Dı Ģ mekanı yapr aklı t avanl ar la kuģatır ve öl çeği n al gı sı nı deği Ģtirir. Mekansal t anı ml amanı n zayıf ol duğu ya da bi nal arı n çok yüksek ol duğu dur uml ar da ağaçl arı n kull anı mı en yüksek et ki yi sağl ayabilir ( Curr an, 1983). 109

123 Şekil Mekan böl ücü el eman ol ar ak yeģil ( Curr an, 1983) Şekil Cha mps El ysees yeni düzenl emesi, Ber nar d Huet, Pari s ( Asensi o, 2000) Mekan kalit esi ni belirl emedeki öne mli et kenl erden bi ri ni n kull anıl an su el emanl arı ol duğu söyl enebilir. Su el emanl arı nı n mekanda fi zi ksel, gör sel ve psi kol oji k et kil eri ol makt adır. ÇeĢ mel er, kanall ar ve Ģel al el er gi bi har eketli sul ar ve nesnel eri yansıt ar ak mekana deri nli k ver ebil en havuzl ar ve göl etl er gi bi durgun sul ar kull anıl abilir. Har eketli sul ar i nsanl ar a canlılık hi ssi veri p çevr eden gel en sesl eri e mer ken, dur gun sul ar huzur hi ssi verir. Alt sevi yede suyun kull anı mı, mekansal sı nırl ar yar atıl ması na yardı mcı ol unur ve aynı zamanda mekanı n gör sel devaml ılı ğı kor ur. Ashi ar a ( 1970) suyun et kili kull anı ml arından bi ri ni n i nsanl arı n gi r me mesi ger eken yerl er e bari yer ol ar ak kull anı mı ol duğunu vur gul amakt adır. Di ğer mekanı t anı ml ayan el emenl ar gibi su da i nsanl arı n harketl eri ni yavaģl atı p hı zl andırabilir. Su i se, hayatı mı zı n en öne ml i ni Ģl eri nden bi ri bel ki de. Su bi ze he m mecazi he m de fi zi ki bi r ni Ģ sağlı yor. Bi r Ģel al eni n kar Ģısı na geçi p i ki saat boyunca dur maksı zı n akan suya bak manı n ver di ği kopma ve bunun sonucu ol an sı ğı nma hi ssi ni hayatt a çok az Ģey ver ebilir ( Ger men, 2001, s: 99). 110

124 Şekil Bi r bi nanı n geri çekil mesi yl e ol uģan meydan ( sol), New Yor k ve Tr af al gar Meydanı (sağ), Londr a (Ki Ģi sel ArĢi v) Kent mobil yal arı nı n da kent yaģa mı nda mekanı dest ekl eyi ci r ol ü öne mli dir. Bankl ar, aydı nl at ma el emanl arı gi bi kent mobil yal arı i nsanl arı mekanl ar a çekerl er. Curr an a gör e, sokak mobil yal arını n kar akt eri, konu mu, düzenl enmesi ve mekandaki di ğer f aali yetl erl e ol an ili Ģkil eri mekan t asarı mı nı n öne mli krit erl eri ndendi r. Konu m ve düzenl eme yayal arı mekana çek mek ya da mekandan it mek i çi n et kili dirl er. Bi r mekandaki deneyi ml er il e mekanı n fi zi ksel düzenl emesi ni n bi rbiri yle kar Ģılıklı ili Ģkili ol duğu söyl enebilir. Ka musal mekanl ar da ol duğu gi bi bazı geçi Ģ mekanl arı nı n düzenl enmesi nde de di nl enme öne mli amaçl ardan bi ri dir ve di nl enme daha çok deneyi ml erl e il gili dir. Kent i çi ndeki düzenl enmi Ģ rekr easyon yerl eri yoğun ve yor ucu kent yaģantı sı i çi nde di nl enme mekanl arı dır. Bu dur um sadece açı k ka musal mekanl ar i çi n değil alı Ģveri Ģ mer kezl eri, müzel er gi bi kapalı kamusal mekanl ar i çi nde geçerli dir. Bi r mekanı n di nl endi ri ci ol ması or anı n daha çok t erci h edil mesi ne ve daha uzun sür e kull anıl ması na sebep ol ur. Di nl endiri ci huzurl u mekanl arı n yar atıl ması nda yaya-t aģıt ayrı mı nı n i yi yapıl ması, mekanda su, ağaç ve yeģil gi bi doğal el e manl arı n kull anı mı gi bi et kenl er kull anıl makt adır. Açı k mekanl arı n düzenl enmesi nde konf or un değerl endi ril mesi açı sı ndan di ğer öne mli bir et ken ot ur ma el emanl arı nı n r ahatlı ğı dır. Bur ada r ahatlıkl a, ot urma el emanl arı nı n yönü, giri Ģ al anl arı na ol an yakı nlı ğı, bi reyl eri n ya da gr upl arın kull anı mı i çi n uygun ol mal arı ve oku ma, ye me, konuģ ma ve mahr emi yet e i mkan ver mel eri gi bi özelli kler kast edil mekt edir. Bi r ka musal mekanda bul unan ot urma el emanl arı nı n ci nsi, bi r bi rey ya da ar kadaģ gr ubu t ar afı ndan mekansal i st ekl eri n kol ayl aģtırıl ması nda öne mli et kenl er den bi ri dir. Fi zi ksel konf or sağl anabil mesi i çi n sosyal ve psi kol oji k konf or sağl anacak Ģekil de t asarı myapıl ması da gerekli dir. 111

125 Şekil Puert a de At ocha, bot ani k bahçesi ol ar ak düzenl enen tr en i st asyonu, Madri d ( Ki Ģi sel ArĢi v) Pasif et kil eģi mi n al anı n fizi ksel ve est eti k değerl erl e de il gili ol duğu söyl enebilir. Carr ve di ğ. ne gör e, bu et kileģi m, kamusal sanatı veya düzenl enmi Ģ bi r peyzajı i çerir. ÇağdaĢ ve eski kamusal sanat kamusal mekanl arda yer al an anıtl ar, heykell er gi bi kull anı cı yı ĢaĢırt an ve zevk ver en el emanl arı kapsar. Bit ki ört üsü gi bi doğal özelli kl er i nsanl arı mekanl ar a çeken di ğer bi r et kendi r. YeĢil e, ağaçl ar a ya da suya yakı n ol mak, et kil eyi ci manzaral ar gör mek kull anı cı üzeri nde et kili dir. Aktif et kileģi mi n de di ğer bi r yönü mekanda bul unan fi zi ksel el emanl ardır. Ör neği n, par kı n i çi ndeki su el emanı yl a sadece gör sel yani pasif et kil eģi mde bul unmak yeri ne suda botl a gezi nti yapmak ya da balı k t ut mak aktif et kil eģi mi mü mkün kıl makt adır. Çevr e düzenl eme mekana fi zi ksel ol ar ak eri Ģi msağl anması yani mekanı n fi zi ksel ol ar ak ka muya ul aģ ması nda da öne mli bi r ar açtır. Bazı mekanl ar yarı ka musal ol ar ak t asarl anı p çitl er, kapı ya da kor umal arl a sınırl anabilir. Daha sonr a da bunl arı n hal ka açıl ması t al ebi söz konusu ol abilir. Yüksek ofi s bi nal arı nı n meydanl arı ya da ot opar k ol ar ak kull anıl an okul bahçel eri buna örnek göst eril ebilir. Eri Ģim, kapıl arl a kı sıtl anabilir, böyl ece mekanı n kull anı mı kı sıtl anır. Böyl ece al an özell eģtiril mi Ģ ve i nsanl arı n hakl arı sı nırl an mı Ģ ol ur. Bu nokt ada her açı k mekanı n ka muya t ama men açı k ol madı ğı söyl enebilir. Mekanı n fi zi ksel ol ar ak eri Ģil ebilir ol ması i çi n gi ri Ģi engell eyen bari yerl eri n ol ma ması yet erli değil, aynı zamanda si rkül asyon yoll arı na bağl antı sı ol ması ger ekir. Bi r meydanı n, gi ri Ģ mekanı nı n ya da küçük bi r par kı n kenar daki kal dırı ml ar a bağl antı sı ol ması bu eri Ģimi n öne mli bir açı sı dır. Fr anci s ( 1989) kamusal mekanda öne mli ol an üç ti p eri Ģi mden bi ri ni n di rek fi zi ksel eri Ģi m ol duğundan söz et mekt edir. Tasarı m araçl arı, kapıl ar, duvarl ar, ve kilitli gi ri Ģl er gi bi el emanl ar bazı mekanl ar a fi zi ksel ol ar ak eri Ģi mi engell emek i çi n t asarı mcıl arı ve yöneti cileri t ar afı ndan kull anıl mı Ģtır. 112

126 Lynch( 1984) de i nsanl arı n yerl er e, barı nakl ara, açı k mekanl ar a, mer kezl er e, semboli k yerl er e, doğal çevr el er e eri Ģi m i st edi ği nden bahset mekt edir. Özelli kl e geli Ģmi Ģ ül kel er de, belirli peyzajl ar a ya duyusal özelli ği ve se mboli k anl aml arı yüzünden ya da r ekr easyonel fırsatl ar i çi n eri Ģi mi n öne mi art makt adır. Tasarı mcı sı yeni bi r yerl eģi mi n her za man i yi eri Ģi m ve t asarı mı ar ası nda bu bağl antıl arı n bili nci ndedi r. Ör neği n, yüksek engell er de t ekerl ekli sandal ye i çi n r ampal ar yapıl ar ak har eket i çi n bari yerl er kal dırıl abilir. Ġ Ģar etl er ve düzenl emel er yönl en meyi kol ayl aģtır mak i çi n kullanıl abilir. Har eket i çi n duvarl ar ve di ğer bari yerl er i nģa edil ebilir. Gi ri Ģ, har eketin denetl enebil eceği ve eğer ger ekirse r eddedil ebil eceği yer de yani kapıl ar da yoğunl aģ mı Ģtır. Yoll ar, polisi n veya t akı ml arı n hı zlı har eketi ne i zi n ver mek i çi n kontr ol t ehdit edi ci ol duğu zaman yerl eģi ml eri n ar al arı nda veya i çi nde i nģa edilir. Çı kmaz sokak veya yönl endi ril mi Ģ di ğer yoll ar, bi r yeri n mahr emi yeti ni arttır mak içi n düzenl enmi Ģtir. Çevr e hi ssi ni arttır makda eri Ģim si st emi str at eji k bi r el eman ol abilir. Eri Ģi mdeki eģitli k, si ste mi kontrol edenl er kadar t opl umun gr upl arı ar ası nda da her zaman öne mli dir ( Lynch, 1984, s: 200). Deği Ģi mi n, baģarılı kamusal mekanl arı n öneml i bir boyut u ol duğunu vur gul ayan Carr ve di ğ., deği Ģi m dur umunda, asıl ol anı n al anı n adapt e ol abil me der ecesi ni belirl emek ol duğunundan bahsederl er. Far klı yoll arl a meydana gel ebil en deği Ģi m, kar maģı k bi r anl ama sahi ptir. Mekanı deği Ģtir mek i çi n geçi ci ve kalı cı el emanl arı n mekana ekl enmesi söz konusudur. Ġ nsanl ar al anı n i Ģl evl eri ni ve görünüģl eri ni deği Ģtir mek i çi n t abur el er gi bi mobil ya, vol eybol fil esi gi bi har eketli spor eki pmanl arı getirebilir. Ama onl arı n i Ģl eri biti nce, bunl arı kal dırırl ar. Ter si ne çevril ebilirli k i se, gel ecekt eki kull anı cıl arı n özgürl üğü il e il gili dir. Önceki kull anı cıl ar t ar afı ndan yapıl an deği Ģi kli kl eri i pt al edi p et me mel eri ya da bu deği Ģi ml eri n onl ar üzeri nde zorl ayı cı ol up ol ma ması dır. Sandal ye ve masal arı n hareket et mesi t ersi ne çevril ebilir bi r modifi kasyondur; mobil ya genelli kl e gün sonunda orji nal konu muna geri döner. Bi r yeri n zaman i çi nde deği Ģi m ve geli Ģme yet eneği, i yi çevr el eri n öne mli bir özelli ği dir. Yeni yerl er zi yar et edi p yeni i nsanl arl a t anıģar ak bur al arı n f arklı özelli kl eri keģf edil ebilir. Ġ nsanı n t anı dı k bi r mekandaki keģfini n sür ebil mesi i çi n i se esas ol ar ak deği Ģen fi zi ksel özelli kl ere ve deği Ģen f aali yetl ere yer veril ebilir. Hatt a kull anı cıl ar kit ap gi bi eki pmal ar getirer ek, bel ki de düģüncel eri yl e kendi zi yar etl eri ni f arklıl aģtırabilirl er. Fr anci s ( 1989) de t asarım ar açl arı nı n, t asarı mcılar t ar afı ndan, fi zi ksel kontr ol ü ve kent mekanl arı nı n deği Ģi mi ni davet et mek i çi n kull anıl dı kl arı nı belirt mekt edir. Bunl ar a ör nek ol ar ak i nsanl arı n aktif ol ar ak su ile meģgul ol abil mel eri ni ve har eket 113

127 edebil en sandal yel eri göst er mekt edir. Ġ nsanl arın bi r kamusal mekanı deği Ģtir me yet eneği öne mli dir. Kull anı cıl arı n kamusal çevr el eri ki Ģil eģtir mel eri nin ot ur ma el emanl arı nı n yerl eri ni deği Ģtir meden duvar ör meye kadar bi rçok yol u var dır. Ki Ģi sell eģtir me kamusal mekanı n di ğer t opl uml ar t ar afı ndan nasıl al gıl andı ğı yl a il gili öne mli sor ul ar sor maktadır. Ki Ģi sell eģtir me kat ılı mı azalt abilir ya da bazı ki Ģil er t ar afı ndan negatif al gıl arla sonuçl anabilir. Kenti n büyük bi r deği Ģi mi si ndi r me kapasit esi var dır. Bel irli bi r yol ağı nı n i çi nde bi nal arı n boyutl arı et kil eyeci bi r Ģekil de deği Ģebili ceği gi bi, yaya ve ar aç tr afi ği de deği Ģebilir. 19. yüzyılı n sonu Amst er dam f ot ogr afl arı nda el ar abal arı ve f ayt onl ar sokağı n ort ası nda yür üyen yayal arı n ar ası ndan il erl erl er. Kal dırı ml ar ve ver andal arl a i Ģgal edil mi Ģ özel mül ki yet ol ar ak da mgal anmı Ģ geçi Ģ böl gel eri yokt ur. Yüzyılı n sonl arı na doğr u yayal ar il e git gi de art an ar açl arı n ar ası na gi r mesi a macı yl a kent sel kal dırı m ort aya çıkmı Ģtır. Bu t r ansit trafi ği n sokak i Ģar etl eri, kanunl ar, poli s, hı z t ümsekl eri ve tr afi k bari yerl eri çağdaģ yerl eģi m al anl arı nı n i Ģar etl eri ol muģt ur ( Habr aken, 1998, s: 121). Mekanl arı n aynı zamanda özel ol ayl ar ya da kutl amal ar i çi n deği Ģtirilebil di ği de gör ül mekt edir. Ör neği n, Ġt al ya Ģehi rl eri nde meydanl ar peri yodi k ol ar ak at yarı Ģl arı i çi n deği Ģtiril ebilir. Amer i kan Ģehi rl eri nde, sokakl ar ve par kl ar sokak f uarl arı i çi n, partil er yada ser gil er i çi n deği Ģi me uğr ayabilir. Bayr aml ar da geçit t örenl eri i çi n düzenl emel er yapıl abilir. Ofi s yada banka bi nal arı nı n gi ri Ģi nde ser giler ol abilir, alı Ģveri Ģ mer kezl eri nde akti vit el er yapıl abilir. Şekil Pi azza del Ca mpo nun Pali o yarı Ģl arı sırası nda ve nor mal bir gündeki dur umu, Si ena ( Ki Ģi sel ArĢi v) Geçi ş Mekanl arı nı n Tasarı mı ndaki Et kenl eri n Ol uşt ur duğu Ort am, Mili eu Ġ nsanl arı n yaģaml arı nı sür dür dükl eri doğal ve yapıl anmı Ģ çevre i çi ndeki deneyi ml eri ni n, al gıl arı nın ve değerl eri ni n mekansal t asarı mı et kil edi ği söyl enebilir. Ġ nsan ve fi zi ksel çevr eni n kar Ģılıklı ili Ģkil eri ni n i nsanl ar i çi n en uygun yaģa m 114

128 ort aml arı nı n yar atıl ması açı sı ndan değerl endi ril mel eri yar arlı ol acaktır. Doğal çevr el er, kent sel mekanl ar, bi nal ar, kamusal mekanl ar, özel mekanl ar ve geçi Ģ mekanl arı bu fi zi ksel çevreni n bi r par çası ol ar ak i nsan yaģa mı nda et kili dirler. Lang, çevr eni n, t ut arlı yoll arl a belirli davr anı Ģl arı barı ndıran kar Ģılıklı ili Ģki i çi ndeki coğr afi, yapı sal, sosyal ve kült ür el bil eģenl er den ol uģt uğunun düģünül ebil eceği ni belirt mekt edir. Ort am( mili eu), peyzajl arı, bi nal arı, odal arı ve mobil yal arı meydana getiren belirli ör ünt ül er i çi nde bi r biri ne bağlı yüzeyl er den ol uģan fi zi ksel yapı dır. Yüzeyl er, f arklı maddel er, dokul ardan ve pi gment asyonl ar dan ol uģmakt adır. Aynı za manda f ar klı yoll arl a aydı nl atıl mı Ģl ardır (Lang, 1987, s: 103). Şekil Osaka Milli Et nogr af ya Müzesi, Ki sho Kur okawa, Osaka (Kur okawa, 1991) Kapl an a gör e, i nsanı n kendi çevr esi il e et kil eģi mi ni n bili Ģsel ve davr anı Ģsal sür eci ni hatırl ayar ak, i nsan i çi n yapıl acak her t ürl ü mekan düzenl emesi ni n o nun sadece bi yol oji k bir varlık ol madı ğı nı, düģünen, i mgel eyen, ni yetl enen ancak açı kl anma mı Ģ davr anı Ģ a da sahi p ol duğunu unut ma ması ger ekmekt edi r. Davr anı Ģsal ve mekansal kavr aml arı i ncel eyen Barker i se, çevr eni n bi r küme bi r biri ni n i çi nde yuva yapan ve üst üst e bi nen davr anı Ģsal kalı pdan ol uģt uğunu vur gul amakt adır. Bunl ar, her za man geçerli ol an davr anı Ģ örünt üsü ve ort am ol ar ak i ki ana bil eģenden ol uģ makt adır. Davr anı Ģ kalı bı kur amı nda, fi zi ksel mekandaki Ģekill enme ve davr anıģ kalı bı nı n öl çeği önemli dir. Mekan, davr anı Ģ ör ünt ül eri, eyl eml er, sosyal kur all ar ve za mansal düzeni i çeren soyut bi r kavr amdır. Ġ nsanl ar çevr esel et ki ni n büt ünl eģ mi Ģ bi r yakl aģı mı nı n bi r sonucu ol ar ak ki Ģi sel gör ünü m ve davr anı Ģl arı ndan soyutl anmı Ģ ve bağı msı z bi r düzeyde düģünül ürl er ( Ünl ü, 1998). Bar ker ı n çalı Ģmal arı nı değerl endi ren Lang, davranı Ģsal kalı bı n eyl e m ve mekanı n dur ağan bir birl eģ mesi olar ak Ģunl arı i çer di ği ni vurgul amakt adır; 1. Tekr ar ol uģan bir eyl emi -her zaman geçerli ol an davr anı Ģ ör ünt üsünü, 2. Çevr eni n özel bir Ģeması nı- ort amı( mili eu), 115

129 3. Ġki bil eģen ar ası ndaki uyu ml u bir ili Ģki yi -eģgüdü msel uyum, 4. Özel bir zamanı Lang, bunun, eğer f arklı zamanl ar da ol uģan davr anı Ģ ör ünt ül eri meydana gelirse aynı fi zi ksel mekanı n bi rden çok davr anı Ģsal kalıbı n bi r par çası ol abil eceği anl amı na gel di ği ni belirt mekt edir. Fi zi ksel mekanda, kontrol eden ki Ģi ya da kontrol eden davr anı Ģ, davr anı Ģ kalı bı nı et kil emekt edir. Mi mari çevr eni n r ol ü barı ndırıcı dır ve negatif duyu dı Ģı nda belirl eyi ci değil dir. Bu nedenl e eğer yapıl anmı Ģ çevr e bi r davr anı Ģı barı ndır mı yorsa, o davr anı Ģ gerçekl eģmez. Her za man geçerli ol an bi r davr anı Ģ ör ünt üsü aynı za manda meydana gel en bazı f ar klı davr anı Ģl arı i çer mekt edir: 1. Açı k duyuģsal davr anı Ģ 2. Pr obl emçöz me davr anı Ģı 3. Har eket ettiri ci eyl em 4. Ki Ģil er ar ası et kil eģi m 5. Nesnel eri n Ģekill enebil mesi. Özel bi r davr anı Ģ ör ünt üsü Ģekli nde ol an bu davr anı Ģl arı n büt ünl eģ mesi öznel bi r fi zi ksel kalı pda- ort amda ( mili eu) meydana gel mekt edir. Davr anı Ģ kalı pl arı i çsel bi r yapı ya sahi ptir. Buna, ort amı n( mili eu) i çsel düzeni t ar afı ndan eģli k edil ebilir. Far klı bi reyl er ya da f ar klı gr upl ar davr anı Ģ kalı bı nı n f ar klı böl ü ml eri ni ol uģt ur url ar, çünkü bu i nsanl arı n r oll eri f arklıdır (Lang, 1987, s: 114). Çevr eni n bi r par çası ol arak geçi Ģ mekanl arı nı n, davr anı Ģsal kalı pl ar a i zi n ver ecek bi r ort am( mili eu) ol uģt ur mal arı ger ek mekt edir. Geçi Ģ mekanl arı nı n i yi bi r ort am ol uģt ur mal arı i çi n, t asarı ml arı nda yaģamsal, fi zi ksel, anl amsal, yasal ve çevr e düzenl eme boyutl arı nı n di kkat e alı nar ak düzenl emel er yapıl ması öne mli dir. Yal nı z bu boyutl arı n bi rbirl eri nden ayrı ayrı değil birbirl eri yl e ili Ģkili ol ar ak Gest alt t eori si ni n büt üncül yakl aģı mı il e düģünül üp t asarı ma yansıtıl mal arı daha i yi sonuçl ar ver ecektir. Şekil Jacob Javit s Pl aza, Mart ha Schwart z, New Yor k ( Berri zbeiti a & Poll ak, 1999) 116