E Mİ NÖNÜ- HANLAR BÖLGESİ Nİ N CUMHURİ YET TEN GÜNÜMÜZE İ ZLENEN DEĞİ Şİ Mİ VE YENİ DEN DEĞERLENDİ Rİ LMESİ NDE ÖNCELİ KLİ BÖLGENİ N SAPTANMASI

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ E Mİ NÖNÜ- HANLAR BÖLGESİ Nİ N CUMHURİ YET TEN GÜNÜMÜZE İ ZLENEN DEĞİ Şİ Mİ VE YENİ DEN DEĞERLENDİ Rİ LMESİ NDE ÖNCELİ KLİ BÖLGENİ N SAPTANMASI YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Şehi r Pl ancısı Al ev ÖZKAN Anabili m Dalı : ŞEHİ R VE BÖLGE PLANLAMASI Progra mı : ŞEHİ RSEL TASARI M ARALI K 2003

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ E MĠ NÖNÜ- HANLAR BÖLGESĠ NĠ N CUMHURĠ YET TEN GÜNÜMÜZE Ġ ZLENEN DEĞĠ ġġ MĠ VE YENĠ DEN DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ NDE ÖNCELĠ KLĠ BÖLGENĠ N SAPTANMASI YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı Al ev ÖZKAN Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 22 Aralı k 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h : 12 Ocak 2004 Tez DanıĢ manı : Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Cengi z GĠ RĠ TLĠ OĞLU Prof. Dr. Vedi a Dökmeci (Ġ. T. Ü.) Prof. Dr. Mete Ünügür (Kült ür Üni versitesi) ARALI K 2003

3 ÖNSÖZ: Emi nönü- Hanl ar Böl gesi 600 yıllık geç mi şi ol an Os manlı kült ür ünden bi ze mi r as kal mı ş bi r ti car et böl gesi dir yüzyıll ar ar ası nda ol uşumunu t ama ml amı ş ol an hanl ar böl gesi endüstri devri mi il e deği şen kent ekono mil eri nde fi zi ksel yönden yet ersi z kal mı ştır; hanl ar böl gesi bundan sonr aki döne mde kent mer kezi ol ma i şl evi ni Şi şli- Meci di yeköy ve Masl ak böl gel eri ne devr eder ek, fi zi ksel ve sosyal köhne meni n ol duğu bi r böl ge hali ne gel mi ştir. Yapıl an bu çalı şma il e Hanl ar Böl gesi ni n çağdaş koşull ar a uygun bi çi mde kült ür el, sosyal ve fi zi ksel anl amda yeni den canl andırıl ması i çi n yapıl ması ger ekli Yeni den Canl andır ma Pr oj esi nde önceli kli bölge sapt aması yapıl acaktır. Bu çalı şmada bana yol göst eri ci ve dest ek ol an, güveni ni esirgemeyen değerli hoca m Pr of. Dr. Cengi z Gi ritli oğlu na t eşekkür ederi m. Bu t ezi n hazırl anması nda, Tari hi Yarı mada Pl anı kapsamı nda büyük kat kıl arı ol an İ st anbul Büyükşehi r Bel edi yesi, Pl anl ama ve İ mar Müdürl üğü- Tari hi Yarı mada Pl an Şefli ği ne t eşekkürl eri mi sunarı m; Hanl ar Böl gesi nde beni ml e ber aber çalı şan Meh met Kaya, Gül ayşe Kar a, Al per S. Çayır ve Seçil Uysal a i se ayrı ca teşekkür ederi m. Bu çalı şmada sabrı nı ve il gi si ni eksi k et meyen, hep yanı mda ol an ail eme ve ar kadaşl arı ma t eşekkür ederi m. Ar alı k, 2003 Al ev ÖZKAN II

4 İ Çİ NDEKİ LER: TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L Lİ STESİ ÖZET SUMMARY VI VII IX X 1. Gİ Rİ Ş 1 2. OSMANLI ŞEHRİ Nİ N TANI MLANMASI Os manlı Şehri ni n Doku Özelli kl eri Os manlı Kenti nde Çar şı Çar şı Kült ür ü Kent sel Mekanda Çar şı nı n ve Çar şı yı Ol uşt ur an Öğel eri n Tanı ml anması Os manlı Çar şı sı nda Han Yapı sı Emi nönü Hanl arı Ti car et Hanl arı Bür o Hanl arı Geçi ş Hanl arı HANLAR BÖLGESİ Nİ NOSMANLI DAN CUMHURİ YET DÖNEMİ NE, İ STANBUL İ Çİ NDEKİ KONUMU Kenti n Tari hi İst anbul da Os manlı Döne mi nde Ti car eti n İşl eyi şi ve Hanl ar Böl gesi ni n Konu mu Li man Kenti İst anbul ve İskel el eri Ti car eti n İşl eyi şi ve Tüccarl ar Ti car eti n Yerl eş me Bi çi mi yüzyıl da Hanl ar Böl gesi si ni n Batılıl aş ma Et ki si nde Deği şi mi Sosyo- ekono mi k Deği şim Mekansal Yapı daki Deği şi m HANLAR BÖLGESİ Nİ NCUMHURİ YETTEN GÜNÜMÜZE DEĞİ Şİ Mİ Böl geyi Et kil eyen Pl an Çalı şmal arı Böl geni n Cu mhuri yett en Günü müze Deği şi mi Sosyo- ekono mi k Deği şim 26 III

5 Mekansal Deği şi m Böl geni n Cu mhuri yett en Günü müze Deği şi mi ne Ze mi n Hazırl ayan Et menl er Endüstri Devri mi İl e Deği şen Ekono mi k Yapı Azı nlı kl arı n Rol ü Yöneti msel Yapı daki Karmaşa GÜNÜMÜZDE HANLAR BÖLGESİ Nİ N Fİ Zİ KSLE YAPI SI NI Nİ NCELENMESİ Hanl ar Böl gesi Çalı şma Al anı Sı nırl arı nı n Belirl enmesi Hanl ar Böl gesi ndeki Analiti k Et üd Çalı şmal arı Ar azi Kull anı ş Kat Yüksekli kl eri Bi na Yapı Ci nsi Bi na Yapı Dur umu Mül ki yet Anali zi Eski Eser Envant eri Böl üm Sonucu HANLARI N KARAKTERİ STİ K VE MEVCUT DURUM ÖZELLİ KLERİ Nİ NİNCELENMESİ Han Envant eri ni n Çı karılması Kar akt eri sti k Özelli kl eri ne Gör e Hanl arı n Sı nıfl andırıl ması Yapı Tür üne Gör e Mi mari Nit eli ği ne Gör e Avl u Sahi plili ği ne Gör e Hanl arı n Mevcut Dur umözelli kl eri ni n İ ncel enmesi Kor unmuşl uk Dur umu Mevcut Hanl ar Avl usu Kor unmuş Hanl ar Kayı p Hanl ar Böl gedeki Hanl arı n Kor un muşl uk Dur umu Fonksi yon Kat Yüksekli ği Yapı m Tar zı Fi zi ksel Yapı Dur umu 66 IV

6 Mül ki yet Dur umu Tescil Dur umu Hanl ar Kat al oğu Böl üm Sonucu HANLAR BÖLGESİ Nİ N YENİ DEN DEĞERLENDİ Rİ LMESİ VE ÖNCELİ KLİ BÖLGENİ N SAPTANMASI : Gi ri ş Yeni den Canl andır ma Proj esi Amaç ve Hedefl eri Yeni den Canl andır ma Proj esi nde Ön Hazırlık Çalış ması Et apl ama Çalı şması nı n Amacı Et apl ama Çalı şması nı n Yönt emi Hanl arı n Değerl endi ril mesi Hanl ar da Matri s Çalı şması Et apl ama Böl gel eri ni n Ol uşumu Et apl ama Böl gel eri ni n Değerl endi ril mesi Önceli kli Böl geni n Sapt an ması DEĞERLENDİ RME VE SONUÇ 93 KAYNAKLAR 96 EKLER 99 ÖZ GEÇMİ Ş 186 V

7 TABLO Lİ STESİ Tabl o 4. 1: Emi nönü İl çesi ni n Nüf us Geli şi mi - Dİ E, 1990 Tabl o 4. 2: Emi nönü İl çesi nde Çalı şanl arı n Faali yet Koll arı na Gör e Dağılı mı - Dİ E, 1990 Tabl o 4. 3: İst anbul Tahakkukunda Gr upl ar- Akt ar, 2001 Tabl o 4. 4: Ar alı k Hazi ran 1943 Ar ası nda Satıl an Gayri menkull er- Aktar, 2001 Tabl o 6. 1: Hanl ar Kat al oğu- Çok nit eli kli mevcut hanl ar Tabl o 6. 2: Hanl ar Kat al oğu- Az nit eli kli ve nit eli kli mevcut hanl ar Tabl o 6. 3: Hanl ar Kat al oğu- Az nit eli kli ve nit eli kli mevcut hanl ar Tabl o 6. 4: Hanl ar Kat al oğu- Avl usu kor unmuş hanl ar Tabl o 6. 5: Hanl ar Kat al oğu- Kayı p hanl ar Tabl o 7. 1: Hanl ar da matri s çalışması t abl osu Tabl o F. 1: Çok nit eli kli mevcut hanl ar Tabl o F. 2: Az nit eli kli-niteli kli mevcut hanl ar Tabl o F. 3: Avl usu kor unmuş hanl ar Tabl o F. 4: Kayı p hanl ar Tabl o G. 1: Hanl ar da mat ri s t abl osu VI

8 ŞEKİ L Lİ STESİ: Şekil 2. 1: Ti pi k ahşap ve t aş dükkanl ar Şekil 2. 2: Papaz Han, Büyük Çukur Han, Kirazlı Han Şekil 2. 3: Ger mani a Han, Sadı ki ye Han ve 2. Vakıf Han Şekil 3. 1: Hali ç i skel el eri- Mantr an, 1991 Şekil 3. 2: Tüccar ve Toptancı Esnafı n Yerl eri- Mantr an, 1991 Şekil 4. 1: Suri çi Nazı mimar Pl anı- Hanl ar Böl gesi Şekil 4. 2: 1990 Tari hi Yarı mada Nazı mi mar Pl anı - Hanl ar Böl gesi Şekil 4. 3: Emi nönü İl çesinde Çalı şanl arı n Faali yet Koll arı na Gör e Dağılı mı -Dİ E, 1990 Şekil 5. 1: Hanl ar Böl gesi çalışma al anı nı n mahalle sı nırl arı na gör e t anı ml an ması Şekil 5. 2: Mı sır Çar şı sı ve ci varı hava f ot oğr afı- Oğuz Meri ç, 2003 Şekil 5. 3: Katl ar a gör e f aali yet dağılı mı Şekil 5. 4: Ti car et ve i mal atı n böl gedeki dağılı mı Şekil 5. 5: Ti car et ve i mal atı n mekansal dağılı mı Şekil 5. 6: Kat yüksekli kl eri Şekil 5. 7: Hanl ar il e i çi nde bul unduğu mahall eni n ort al ama kat yüksekli kl eri arası ndaki ili şki Şekil 5. 8: Böl gedeki yapı al anı nı n yapı ci nsi ne göre dağılı mı Şekil 5. 9: Mahall el eri n bet onar me yapı yoğunl uğuna gör e dağılı mı Şekil 5. 10: Böl geni n fi zi ksel yapı dur umu Şekil 5. 11: Böl geni n mül ki yet yapı sı Şekil 5. 12: Böl gedeki t escilli ve kor unması öneril en yapıl ar Şekil 6. 1: J. J. Pervititi ch Harit al arı Şekil Er nest Goad Harit al arı Şekil 6. 3: Çalı şma al anı ndaki hanl arı n yapı t ürl erine gör e dağılı mı Şekil 6. 4: Ti car et hanl arı- Kürkçü Han, Çuhacı Han, Büyük Yıl dı z Han Şekil 6. 5: Bür o Hanl arı- IV. Vakıf Han, I. Vakıf Han, Sadı ki ye Han, Art ur Baker Han Şekil 6. 6: Geçi ş Hanl arı- Zi ncirli Han, Must af a Paşa Han Şekil 6. 7: Hanl arı n yapı türl eri ne gör e böl gedeki dağılı mı Şekil 6. 8: Mi mari nit eli kl eri ne gör e hanl arı n dağılımı Şekil 6. 9: Çok nit eli kli hanl ar- Büyük Yeni Han Şekil 6. 10: Çok nit eli kli hanl ar- Büyük Yıl dı z Han ve Abut Ef endi Han Şekil 6. 11: Nit eli kli hanl ar- Kı zıl ay Han, Pr evuayans Han, M. Agopyan Han VII

9 Şekil 6. 12: Nit eli kli hanl ar-ismail Paşa Han, Çi nili Han, Yusuf yan Han Şekil 6. 13: Az nit eli kli hanl ar- Yar em Han, Ayan Han, Safran Han Şekil 6. 14: Avl u sahi plili ği ne gör e hanl arı n dağlılımı Şekil 6. 15: Böl gedeki en büyük avl ul u han- Büyük Vali de Han Şekil 6. 16: Böl geni n üçüncü büyük avl ul u hanı- Kür kçü Han Şekil 6. 17: Böl gede avl usu geni ş ol an hanl ar- Çuhacı Han Şekil 6. 18: Böl gede avl usu geni ş ol an hanl ar- Lebl ebi ci Han Şekil 6. 19: Kapalı Avl ul u Hanl ar- Kur u Kahveci Han, Fı ndı klıyan Han, Abut Ef endi Han Şekil 6. 20: Avl usuz Hanl ar- İ mar Han, Tür ki ye Han, Yeni Volt o Han Şekil 6. 21: Kor unmuş Hanl ar- Büyük Yeni Han, Arnavut Han Şekil 6. 22: Kı s men Kor un muş Hanl ar- Ast arcı Han, Sümbüll ü Han Şekil 6. 23: Ekl enti si Ol an Han - Bal kapanı Han, Lebl ebi ci Han Şekil 6. 24: Avl usu Kor unmuş Hanl ar- Cebeci Han Şekil 6. 25: Kayı p Hanl ar- Şark Çar şı sı, Mil as Han, Rococo Han Şekil 6. 26: Kor unmuşl uk dur umuna gör e hanl ar Şekil 6. 27: Kor unmuşl uk dur umuna gör e hanl arı n dağılı mı Şekl 6. 28: Fonksi yonuna gör e hanl arı n dağılı mı Şekil 6. 29: Per akende ti car et-t opt an ti car et-i mal at f aali yetl eri ni n böl gel er e gör e dağılı mı Şekil 6. 30: Per akende ti car et yapıl an hanl ar: 2. Vakıf Han, Ger mani a Han, Art ur Baker Han Şekil 6. 31: Topt an ti car et yapıl an hanl ar- Kı zıl ay Han, Zi ncirli Han Şekil 6. 32: İ mal at yapıl an hanl ar- Kı zl ar ağası Han Şekil 6. 33: Hanl ar daki f onksi yonl arı n katl ar a gör e dağılı mı Şekil 6. 34: Hanl ar daki kat yüksekli kl eri Şekil 6. 35: Hanl arı n yapımt arzı Şekil 6. 36: Hanl arı n fi zi ksel yapı dur umu Şekil 6. 37: Hanl arı n mül ki yet dur umu Şekil 6. 38: Hanl arı n t escil dur umu Şekil 6. 39: Çok nit eli kli mevcut hanl ar i çi n hazırlanan değerl endir me t abl osu Şekil 6. 40: Nit eli kli ve az nit eli kli mevcut hanl ar gr ubu il e avl usu kor unmuş hanl ar gr ubu i çi n hazırl anan değerl endi r me t abl osu Şekil 6. 41: Kayı p Hanl ar i çi n hazırl anan değerl endi r me t abl osu Şekil 7. 1: Et apl ama böl gel eri Şekil 7. 2: Hanl arı n puan gr upl arı na gör e dağılı mı Şekil E. 1: Ti car eti n i hti sasl aş ması VIII

10 Şekil E. 2: Zemi n kat f onksi yon anali zi Şekil E. 3: Üst katl ar f onksi yon anali zi Şekil E. 4: Kat adedi analizi Şekil E. 5: Yapı ci nsi anal i zi Şekil E. 6: Fi zi ksel yapı dur umu anali zi Şekil E. 7: Mül ki yet anali zi Şekil E. 8: Envant er analizi IX

11 ÖZET: Suri çi- Hanl ar Böl gesi kent ekono mi si dı şa bağı ml ı İ st anbul da it hal at ve i hr acatı n yapıl dı ğı li manı n yakı nı nda malları n depol ama ve dağıtı m i şl evi ne yöneli k ol ar ak 15. yüzyıl da yapı mı na başl anan hanl arı n ol uşt ur duğu bi r böl gedi r. 19. yüzyılı n sonunda ol uşumunu t ama ml ayan Hanl ar Böl gesi nde Cu mhuri yet t en sonr a ekono mi k, fi zi ksel ve sosyal yönden bazı deği şi ml er ol muşt ur. Bu çalı şmada i zl enen bu deği şi ml er akt arıl maya çalı şıl mı ş, kırıl ma nokt al arı t espit edil mi ştir; bu bil gil er ı şı ğı nda Hanl ar Böl gesi ni nde yapıl ması ger ekli gör ül en Yeni den Canl andırıl ması Pr oj esi i çi n bir ön hazırlık çalı şması yapıl mı ştır. Çalı ş manı n a macı Hanl ar Böl gesi ni n fi zi ksel ve sosyal dokusunun t espit edil er ek, deği şi m sür eci ni n akt arıl ması ve bugün geli nen nokt ada hanl ar böl gesi ni n mevcut pot ansi yeli ni n ort aya konar ak, böl geni n yeni den canl andırıl masına yöneli k önceli kli bir böl ge sapt amaktır. Çalı ş manı n il k üç bül ümünde Os manlı kenti nin doku özelli kl eri nden başl ayar ak, hanl arı n ol uşum ve deği şi msür eci, bu deği şi me sebep ol an et menl erl e birli kt e anl atıl mı ştır. 19. yüzyıl a kadar kent mer kezi ol ma özelli ği göst er en hanl arı n endüstri devri mi il e kent i çi ndeki r oll eri deği ş mi ştir. Bu döne mde İ st anbul da ort aya çı kan hi z metl er sekt ör ü, kendi i hti yaçl arı na cevap ver ebil ecek yeni mer kezl er yarat mı ştır. Şi şli- Meci di yeköy gi bi ort aya çı kan yeni kent mer kezl eri ne kar şı n Hanl ar Böl gesi gel eneksel yapı sı ndaki fi zi ksel i mkansı zlıkl ar iti barı yl e bu yapıl anmada yer al ama mı ş kentt e i ki ncil mer kez konumuna düş müşt ür. Yarı m yüzyıl gi bi kı sa bi r zaman dili mi nde Hanl ar Böl gesi kent mer kezi ol ma konu mundan fi zi ksel ve sosyal köhne meye uğr amı ş bi r böl ge ol ma konu muna geç mi ştir. Hanl ar Böl gesi ni n gel eneksel yapı sı nı çağdaşa yaşam koşull arı na uygun bi çi mde yeni den kazan ması nı sağl amak içi n böl gede bir yeni den canl andır ma pr oj esi yapıl mal dır. Yeni den Canl andır ma Pr oj esi ni n alt yapı sı nı ol uştur mak i çi n böl geni n fi zi ksel yapı sı ve hanl ar et üd edil mi ştir. Böl gede -kayı p veya mevcut- bil gi si ne ul aşıl abil en büt ün hanl ar eski harit al ar ve kaynakl ar dan t espit edil mi ştir; böl geni n han envant eri çı karıl mı ştır. Böl gede bil gi si ne ul aşıl an han sayı sı 231 dir. Ti car et, bür o ve geçi ş hanı ol ar ak yapı bi çi mi üç t ürl ül ük göst er en hanl arı n eski harit al ar daki pl an şe mal arı i ncel enerek özgün yapı bi çi ml eri ne gör e kor unmuşl uk düzeyl eri t espit edil mi ştir. Buna gör e bilgi si ne ul aşıl an 231 hanı n 168 t anesi mevcutt ur; 8 t anesi ni n sadece avl u şeması kor unmuşt ur; 55 t anesi i se t ama men kayı p hanl ar dır. Kar akt eri sti kl eri ve mevcut fi zi ksel özelli kl eri t anıml anan hanl ar a ait bir kat al og hazırl anmı ştır. Bu kat al ogda mevcut hanl ar dan çok nit eli kli ol an 65 t anesi üzeri nden hanl ar daha det aylı ol ar ak i ncel enmi ştir. Bu çalı şmada böl gede yapıl ması ger ekli gör ül en Yeni den Canl andır ma Pr oj esi i çi n bi r ön hazırlık çalı şması yapıl mıştır. Böl geni n kar akt eri sti k yapı sı ol an hanl ar bi r mat ri s çalı şması il e değerl endi ril mi ştir; bu değerl endi r mede a maç yeni den canl andır ması optimu m ol an böl ge yi bul maya yöneli k ol ar ak müdahal esi acili yet ger ektiren hanl ar ı belirl emektir. Bu sayede rasyonel veril er e dayalı bi r bi çi mde et apl ama böl gel eri ol uşt ur ul muş, pr oje i çi n önceli kli böl ge sapt aması yapıl mı ştır. Bu böl gede yüzyıll ar ar ası nda geli şmi ş ol an ti car et ve bür o hanl arı nı n ort aya çı kı şı, geli şi mi, deği şi mi ve bi rbi rl eri yl e et kil eşi mi ne dai r bir hi kaye var dır. Bu çalı şma il e Os manlı ti car et kült ür ününden mi r as kal an bu hi kayeni n çağdaş koşull ar a uygun bi çi mde canl andırıl ması i çi n bir ön çalı şma ol uşt ur ul umuşt ur. X

12 CHANGE OF EMI NONU- KHANS ZONE SI NCE FOUNDATI ON OF TURKI SH REPUBLI C AND FI XI NG THE ZONE THAT HAS PRI ORI TY AT REBUI LDATI ON SUMMARY: Emi nönü- Khans zone cont ai ns khans t hose have been st art ed t o buil d i n t he 15t h Cent ur y i n Ist anbul, wher e t he cit y econo my was dependent t o ot hers, f or t he pur pose of st or age and t he di stri buti on of t he goods near t o t he har bour i n wher e export ati on and t he i mport ati on had been done. Khan zone co mpl et ed it s f or mati on at t he end of 19 th Cent ur y, and so me econo mi cal, physi cal and soci al changes had been occurr ed aft er t he r epubli c. I n t hi s t hesi s, all t hese changes have been st udi ed, and t he breaki ng poi nt s ar e confirmed. I n t he li ght of knowl edge, suggesti ons have been pr esent ed f or a Rebuil d of Khans Zone Pr oj ect. The ai m of t hi s st udy i s gi vi ng a suggesti on about t he pr ocedur e of t he i mpr ovement of t he zone, by i nspecti ng t he physi cal and soci al ti ssue and t he f uncti ons of t he Khans fr om past t o t oday. I n t he first t hr ee part s of t he st udy, t he change peri od and t he r easons of t hi s change ar e expl ai ned st arti ng fromthe ti ssue pr operti es of t he Ott oman Cit y. The r ol es of t he Khans t hat show cit y cent er pr opert y until t he 19t h cent ur y, have been changed wi t h t he i ndustrial r evol uti on. At t hat ti me, new buil di ng t ype i n I stanbul cr eat ed new cent ers li ke Şi şli- Meci di yeköy f or it s own needs. Due t o t he l ack of opport uniti es i n Khans zone s tr aditi onal struct ure, it coul dn t fi nd a pl ace i n t hi s new str uct ur e. The Khans zone f ell down i nt o t he second order cent er i n t he city. I n t he ti me peri od of onl y half cent ury Khan zone positi on changed fr om ci ty cent er t o a zone t hat i s physi call y and soci all y destruct ed. I n order t o pr ovi de t he Khan zone s tr aditi onal struct ur e i n t he cont empor ar y lif e conditi ons rebuil di ng pr oj ect shoul d be appli ed at t he zone. To f or m t he substruct ur e of t he r ebuil d pr oj ect physi cal struct ur e of t he zone and Khans ar e st udi ed. All of t he Khans t hat have pr esent or mi ssi ng- i nf or mati on ar e f ound fr om ol d maps and sour ces, and map of t he Khans i n t he zone ar e pr epar ed. Ther e ar e 231 Khans as known i n t he zone. The i nvesti gati on i n t he sche mati c pl ans of Khans i n ol d maps i n t hr ee diff er ent str uct ur e types; trade, offi ce, and tr ansf er showed t hat t hey ar e pr ot ect ed i n t hei r ori gi nal str uct ur e types. Fr om t he 231 Khans, 168 of t hem ar e pr esent, 8 of ar e parti cul arl y pr esent, and 55 of t hem ar e mi ssi ng. A cat al ogue i s pr epar ed t hat defi nes t he char act eri sti cs and physi cal pr operti es of t he Khans. I n t hi s cat al ogue, 65 multi-quality Khans ar e st udi ed i n det ail. I n t hi s st udy an arr enge ment st udy i s made bef or e f or t he r ebuil di ng pr oj ect. The Khans t hose ar e char act eri sti c constructi ons of t he zone ar e eval uat ed as a matri x st udy; i n t hi s eval uati on, t he obj ect i s to fi nd t he Khans i n t he opti mu m zone t hose need ur gent r ebuil di ng. By t hi s way st age r egi ons ar e f or med and t he zone t hat has pri ority i s fi xed accor di ng t o rati onal dat as. I n t hi s r egi on, t her e i s a st ory of t he f oundati on, devel opment, and change of tr ade and offi ce Khans t hose ar e built bet ween 15t h and 19t h cent uri es. I n t hi s st udy, a suggesti on about t he refreshi ng of t he st ory of t he Ott oman tr ade cult ure accor di ng t o t he cont empor ary conditi ons i s gi ven. XI

13 1. GĠ RĠ ġ: Günü müzde hal a ayakt a ol an Os manlı ya ait yapıtl ar, 600 yıllık bi r geç mi Ģi ol an bu kült ür ün kent dokusu hakkı nda bi ze fi kirl er ver mekt edirl er. Emi nönü- Hanl ar böl gesi ni n i ncel eneceği bu çalı Ģmada önceli kl e böl geni n ait ol duğu döne mi n kent yapı sı i ncel enecek daha sonr a bugünkü dur um il e kı yasl anar ak deği Ģi m i f ade edil ecek ve öneril er de bul unul acaktır. Çal ı Ģ manı n amacı: Bu çalı Ģmada a maç yüzyıll ar boyu kent mer kezi i Ģl evi ne sahi p ol an Hanl ar Böl gesi ni n bugün i çi nde bul unduğu sosyal ve fi zi ksel köhne me durumundan kurt ul ar ak çağdaģ koģull ara uygun bi çi mde yeni den kazandırıl mal arı a macı yl a yapıl acak bi r yeni den canl andır ma pr oj esi i çi n veri t eģkil edecek bi r önhazırlık çalı Ģması ol uģt ur maktır. Çal ı Ģ manı n kapsamı: Bu a maçl a önceli kl e hanl arı n t ari h i çi ndeki ol uģu mu sosyo- ekono mi k ve mekansal boyut u il e anl atıl mı Ģ, hanl ar böl gesi t anı ml an mı Ģtır yüzyıll ar ar ası nda ol uģumunu t ama ml amı Ģ ol an böl geni n Cu mhuri yet döne mi il e gi r di ği deği Ģi m sür eci ndeki et menl er f arklı baģlı kl ar altı nda i ncel en mi Ģtir. Öz gün yapı sı t anı ml anmıģ ol an böl gedeki bu deği Ģi mi n fi zi ksel ve ekono mi k boyut u, mevcut dur umt espiti yapıl arak sayı sal veril erl e akt arıl maya çalı Ģıl mı Ģtır. Böl geni n kült ür el ve fizi ki anl amda çağdaģ koģull ar a uygun bi çi mde yeni den kazandırıl ması i çi n böl gede yapıl acak bi r yeni den canl andır ma pr oj esi nin a maç ve hedefl eri genel hatl arı yl a t anı ml anmı Ģtır. Böyl e bi r pr oj eye baģl amadan önce yapıl ması ger eken önhazırlık çalı Ģması ol ar ak proj eni n uygul aması nı kol ayl aģtıracak bi r et apl ama çalıģması yapıl mı Ģ önceli kli böl ge sapt anmı Ģtır. Çal ı Ģ manı n yönt emi : Hanl ar Böl gesi ni n ol uģt uğu döne mdeki sosyo-ekono mi k ve mekansal yapı sı nı t anı ml amak i çi n ul aģıl abilen t ümyazılı kaynakl ar incel enmi Ģtir. 1

14 Hanl ar böl gesi ne ait 1/ 500 det ayı na kadar i nebilen eski harit al ar i ncel enmi Ģtir. Bi r kamu yapı sı değil de ticar et yapı sı ol duğu i çi n bil gi si sı nırlı ol an hanl ar i çi n bu harit al ar ol dukça bil gi veri ci nit eli kt e ol muģl ar dır; harit al ar bugünkü hali hazır harit al ar il e çakı Ģtırıl ar ak hanl arı n mevcudi yeti belirl enmi Ģ, mevcut ol anl arı n pl an Ģe mal arı nı n ne kadar kor unabil di ği t espit edil mi Ģtir. Böl geni n ve hanl arı n mevcut fi zi ki yapı sı nı n t anıml an ması nda hali hazır harit al ar il e ar azi de t espit çalı Ģması yapıl mı Ģtır. Bu çalı Ģma Ġ st anbul BüyükĢehi r Bel edi yesi - Tari hi Yarı mada Pl an çal ıģması kapsa mı nda t ar afı mı n da i çi nde bul unduğu bi r eki pl e ger çekl eģtiril mitir. Bu t espitl er sırası nda orji nal f or ml arı eski kaynakl ardan t espit edil mi Ģ ol an hanl ar yeri nde i ncel enmi Ģ ve özgün yapıl arı nı n kor unmuģl uk düzey l eri hakkı nda bi r değerl endi r meye t abi t ut ul muģl ar dır. Bu t espitl er de hanl arın mevcut fi zi ksel özelli kl eri ve özgün yapıl arı nı n kor unmuģl uk düzey l eri çi zi m yapıl arak gör sel boyut a akt arıl mı Ģtır. 231 hanı n i ncel endi ği bu çalı Ģ mada hanl ar a ait bil gil er bi r kat al og Ģekli nde akt arıl mı Ģtır. Her han özgün yapı sı nı ve bugünkü mevcut yapı sı nı t anı ml amaya yöneli k ol ar ak belli krit erl er e gör e hazırl anan t abl ol ar da değerl endiril mi Ģtir. Daha sonr a bu kat al ogdaki bilgil er den yapıl acak ol an et apl ama çalı Ģması i çi n veri t eģkil edenl er süzül er ek bi r matri s t abl osu hazırl anmı Ģtır. Hanl ar bu matri s t abl osunda belirl enen krit erl er e göre puanl andırıl mı Ģl ar dır; hanl ar bu puanl ar a göre belli bi r sı nıf a dahil edil mi Ģl er dir. Bu sı nıfl ama çi zi m il e gör sel boyut a akt arıl mı Ģtır. Hanl arı n sı nfl arı na gör e bi rar aya geli Ģl eri harit al ar üzerinde i ncel ener ek, ho moj en böl gel er t espit edil mi Ģ, özelli kl eri ne gör e et apl ama böl gel eri belirl enmi Ģtir. Bu et apl ama böl gel eri i çi nde en yüksek puanlı ol an böl ge öncel i kli böl ge ol ar ak t anı ml anmı Ģtır. 2

15 2. OSMANLI ġehrġ NĠ N TANI MLANMASI Os manlı ġehri ni n Doku Özelli kl eri: Os manlı kenti ni n doku özelli kl eri ni anl ayabil mek i çi n kenti i Ģl evsel al anl arı na gör e i ncel emekt e f ayda var dır. Z. Yenen e gör e kent mer kez, donatı yapıl arı ve konut al anl arı ol ar ak üç ayrı mekansal düzen öğel eri nden ol uģ makt aydı. M. M. Cer asi i se kenti konut, ekono mi k et ki nli kl er ve di ni -kült ürel et ki nli kl er ol mak üzere üç gr uba ayır makt adır. Her i ki if adede de kenti konut al anl arı, ti car et ve yöneti m al anl arı il e di ni-kült ür el al anl arı ol arak gr upl ayan bir t anı myapıl mı Ģtır. Os manlı kenti ndeki yerleģ me bi çi mi, nedensel ol ar ak i ki ye ayrıl makt adır ( Yenen, 1993). Bunl ar dan il ki i mar et si st eml eri çer çevesi nde geli Ģen mahall el eri n ol uģt ur duğu yerl eģ mel er, i ki nci si i se, sür gün ile mecburi t ut ul an yer deği Ģtir mel er sonucu ol uģan yerl eģmel er dir. Ġ ki nci yerl eģim t ür ünde özelli kl e Ġ st anbul gi bi sonr adan f et hedil en kentl erde, nüf us hı zl a art mı Ģ, kent sel nüf us kırsal nüf usa gör e daha hı zlı t ürkl eģ mi Ģtir. ġunu da söyl eyebiliri z ki, Os manlı kentl eri nde yerl eģ mel er, sı nıf f arkı na gör e değil, et ni k kökeni ne gör e ayrıl makt adır. Kent i çi ndeki konut al anl arı mahall el er hali nde ör gütl enmi Ģtir ( Yenen, 1993). Müsl üman mahall el eri çoğu kez bi r cami ve yanı ndaki bi r kahveni n etr afı nda geli Ģmi Ģ, kendi i çi ne dönük bi r yapı ya sahi ptir. Çı k maz sokakl ar bunu en i yi bi çi mde ort aya koyan mahr emi yet ol gul arı dır. Aynı Ģekil de yapıl arı n bi çi ml enmesi nde ko mģu avl ul ar a doğr u gör üģ al anı nı n engell enmesi de mutl ak ol muģt ur ( Cer asi, 1999). M. Cer asi de konut al anl arı nı n bu kapalı yapı sı yla kenti n di ğer i Ģl evsel al anl arı ndan kesi n bi r çi zgi yl e ayrıl dı ğı nı, ancak 18. yüzyılı n sonl arı ndan iti bar en bu katı t ut umun bi raz deği Ģti ği ni söyl emekt edir. Bu döne mde konut al anl arı nüf usun art ması il e geni Ģl emi Ģ alt katl ar da ticar eti n gör ül düğü bir Ģekil al mı Ģtır. Kent yöneti mi ni n devl etçi bi r t ut um i zl edi ği Os manlı kentl eri kadıl ar t ar afı ndan yönetilirdi. Kadıl ar, kent i çi ndeki belirli kur uml arı n ( mesl ek l oncal arı, et ni k- di ni cemaatl er, hayır kur uml arı-vakıfl ar) deneti mcil eri yl e il eti Ģi m kur ar ak, asayi Ģi sağl amakl a yüküml üydü ( Cer asi, 1999). Nevar ki yet kil eri n devl et eli nde ol duğu bu kentl eri n i marı büyük öl çüde bireysel har eketl erl e yapıl mı Ģtır. 3

16 Os manlı devl eti nde Ģehi rl er bireyci bi r i mar si st emi ni n i Ģl eyi Ģi i çi nde kur ul muģ, küçük yerl eģ me yerl eri zamanl a Ģehi r hali ne gel mi Ģ, eski Ģehi rl er yeni yapıl anmal arl a geli Ģi ml eri ni sür dür müģtür ( Cezar, 1985). Os manlı da ka musal al anda yapıl anma anl ayı Ģı t ek bi nadan i baret kal ma mı Ģ, yapı gr upl arı i nģa edil mi Ģ, bu da külli yel eri ol uģt ur muģt ur. Bu kül li yel eri n i Ģl erli ği ni n sağl anması i çi nse i maret sit el eri ol uģt ur ul muģt ur. Ġ Ģt e di ni -kült ür el al anl ar di ye adl andırdı ğı mı z kent parçal arı bu Ģekil de ol uģ muģt ur. Kentl erde ca mi medr ese gi bi di nsel yapıl ar, medr ese sı byan mekt ebi, dar ül kur a, darul huff az, küt üphane gi bi kült ür el yapıl ar, zavi ye, i mar et, t abhane, hast ahane, kervansar ay gi bi sosyal nit eli kli yapıl ar, han, dükkan, deği r men, ha ma m, ar ast a, bedest en gi bi gelir getiri ci yapıl ar hep ki Ģil er t ar afı ndan yaptırıl mı Ģtır. Büyük çapl ı i mar et sit el eri i se mali gücü daha yüksek ol an, padi Ģahl ar, sadr azam ve vezirl er t arafı ndan yaptırıl mı Ģtır. Os manlı kenti nde ti car et al anl arı nı n mer kezi, Anadol u kenti ndeki t ek pr estij nokt ası ol an i ç kal eye alt er natif ol ar ak bedest enl er ol muģt ur. 16. yüzyıl sonunda dünya ti car et si st emi ni n deği Ģmesi yl e t üccarl arı n kent e yerl eģ mel eri yl e kent sel mekanda mer kez en öne mli kent sel öğe konumuna yüksel mi Ģtir Os manlı Kenti nde Çar Ģı: ÇarĢı Kült ür ü: Os manlı kenti nde çar Ģı, büt ün kent saki nl eri nin bi rar ada bul unabil eceği, kenti n kal bi ni n attı ğı kamusal bir al andır. Her çevr eden gel en i nsan i çi n, özel ol mayan ve di ni al ana gi r meyen; ti car ett en i dari uygul amal ar a, si yasal anl aģ mazlı kl ar dan bi reysel i Ģ t artıģmal arı na kadar her t ür konu bur ada doğal ort amı nı bul makt aydı ( Cer asi, 1999). Os manlı kenti ni n poli et ni k yapı sı ndan kaynakl anan konut al anl arı ndaki çeģitl enme çar Ģı da gör ül mez: Bur ada büt ün sosyal gr upl ara ait er kek ve kadı nl ar kar Ģıl aģır, büt ün dill er konuģul ur du. Ör neği n Ru m ve Er menil er, doğdukl arı böl gel eri n dı Ģı na sı z maya baģl amı Ģl ar Karadeni z ve Tuna Nehri boyunca yerl eģ mi Ģ ol an kentl eri n çar Ģıl arı i çi ne gi r mi Ģl er, 18. yüzyıl sür esi nce kent yaģamı il e büt ünl eģ mi Ģl er dir ( Cer asi, 1999). Çar Ģıl ar da za man kavramı i badet gün ve saatl eri ne dayalı ydı. Far klı kült ürl eri barı ndıran çar Ģı da alı Ģkanlı kl ar da f arklı ol uyor du; bu da haft ayı böl üml er e ayırı yor du: Müsl ümanl ar i çi n Cu ma, Yahudil er i çi n Cu mart esi ve Hri stiyanl ar i çi n Pazar ol mak üzer e haft anı n üç günü t atil di. 4

17 Kent sel Mekanda ÇarĢı ve ÇarĢı yı Ol uģtur an Öğel eri n Tanı ml an ması: Os manl ı kenti nde ti car et al anl arı, konutl arı dı Ģarda bır akar ak, dükkan ve at öl yel eri n sıral andı ğı bir veya daha f azl a sokakt an ol uģan bir al anda yoğunl aģır.( Cerasi, 1999) Çar Ģı yı ol uģt ur an yapı t aģl arı dükkanl ar dır. Dükkanl ar üst ü açı k bir sokakda ol abil eceği gi bi, üst ü kapalı bi r çar Ģı yapı sı nda da ol abilir. Dükkanl arı n bi raraya geli Ģ Ģekill eri ne gör e ar ast a, bedest en ya da hanl ar ol uģur. Bu yapıl ar bedest enl eri n mer kezde ol duğu hi yer arģi k bir di zi nl e çarģı yı ol uģt ur url ar. Genelli kl e ahģap ol an dükkanl ar t ek katlı ve çabucak i nģa edil mi Ģl er dir. 19. yüzyıl dan iti bar en üst ü depo ol an veya i Ģçil er e ki ral anan i ki katlı t aģ dükkanl ar gör ül meye baģl anmı Ģtır ( Cer asi, 1999). Dükkanl arı n geni Ģli kl eri ort al ama 3 m i di; yüksekli kl eri i se göçü engell emek ve yangı nl ar a önl e m ol ar ak 3, 5 il e 6m ar ası nda sı nırl anmı Ģtı. ġekil 2. 1 : Ti pi k ahģap ve t aģ dükkanl ar- Cer asi, 1999 G. ÖzdeĢ her Ģehi r veya kasaba mer kezi nde bul unan Si vil Tür k Çar Ģıları na ili Ģki n bazı sapt amal ar da bul un muģt ur. Si vil Tür k Çar Ģıl arı if adesi il e bedest en ve hanl ar dan art a kal an al anl ar da sokak boyunca, sür eklili ği ol an veya ol mayan bi r bi çi mde bul unan dükkanl arı n büt ünü anl atıl mak i st enmi Ģtir. Ġ z mi r, Bur sa, Edi r ne ve Ġst anbul ti cari böl gel eri ve pl anl arı i ncel ener ek yapıl an çı karı ml ar Ģunl ar dır: Küçük yapı adal arı: Türk Ģehi rl eri nde sadece dükkanl arı n bul unduğu yerl er de yapı adal arı çok küçüktür: Sırt sırt a ver mi Ģ ol an ve ar ka bahçesi bul un mayan bu düzende yapı adal arı i ki dükkan mesaf esi nde 4-8m ci varı ndadır. Tek katlı dükkanl ar: Dükkanl ar genel de t ek katlı dır; bazen çok al çak bi r il ave yapıl mı Ģtır. 5

18 GüneĢt en sakı nma: Tür k çar Ģıl arı nda güneģet en sakı nmak i çi n t edbirl er al ı nmı Ģ; as ma veya sar maģı k ci nsi nden doğal kor unuml ar sağl anmı Ģ ya da, gecel eri dükkanı muhaf aza eden gündüzl eri yarı sı aģağı da ol mak üzer e saçak vazi f esi gör en kepenkl er t emi n edil mi Ģtir. Depo, mahzen, bodr um kat dur umu: Tür k çar Ģıl arı nda ana mekandan ayrı i ki nci bi r mekana yer veril me mi Ģtir. Yapı t ekni ği ve mal zemel eri: Ta ma men ahģap ol an çar Ģıl ar var dır; ancak genel de yangı n gi bi af etl erden kor unabil mek i çi n kagi r ol ar ak yapıl mı Ģ t uğl a veya mol oz t aģ t erci h edil mi Ģtir. Çar Ģı da bazen t ek bazen gr up ol ar ak bul unan, a ma neti cede bağı msı z ol an dükkanl arı n ol uģt ur duğu Si vil Çar Ģıl ar genel hatl arı yl a bu Ģekil dedi r. Çar Ģı yı ol uģt ur an di ğer yapıl arı ise üç gr upt a i ncel eyebiliri z: Ar ast al ar: Keli me anl amı ol ar ak Ace mce Ar ast ak=saf ak, örtü manası na gel mekt edir. Os manlı mi marlı ğı nda üst ü açı k ya da kapalı bir eksen üzeri nde di zil mi Ģ dükkan sı ral arı ndan ol uģan çarģı yapı sı dır ( Sözen, 1986). Dükkanl ar çift sıra halinde, anıt sal bir bi na i çi nde i nģa edil mi Ģ ve bi rbirl eri ne bağl anmı Ģ ol unca ar asta adı nı alırl ar ( Cer asi, 1999). Ar ast al ar yapılıģ a maçl arı bakı mı ndan öne m t aģırlar: Daha önce bahsettiği mi z i mar et si st emi kapsamı nda; Ģehi rl er de ca mi, medr ese, sı byan mekt ebi, i maret, t abhane, t ür be, sebil ve sosyal nit eli kli kervansar ay gi bi masr afı ol an hayrat yapıl ar a gelir getirmesi i çi n yapıl mı Ģl ar dır. Ar ast a dedi ği mi z bu dükkanl ar bir sokak boyunca ar d arda ya da kar Ģılıklı ol ar ak yapıl mı Ģ ol abilirl er. Ġ st anbul Yeni Vali de Ca mii ni n Mı sır Çar Ģı sı ol ar ak anıl an ar ast asını n, Edi rne Seli mi ye Ca mii ar ast ası nı n, Sar aybosna Hüsr evpaģa Ca mii kapalı çarģı sı nı n uzunl ukl arı yüz metr eyi geçer. Bedest enl er: Bedest en keli mesi ni n asl ı bezi st an veya bezzazi st an ol up, bozul ar ak bedest an veya bedest en hali ne gel mi Ģtir. Bez=Bezze, kumaģ anl amı na gel mekt edir. Bedest enl er kumaģ ve bez satıl mak i çi n yapıl mı Ģ, sonr al arı değerli eģyal arı n, anti kal arın satıl dı ğı, t üccarl arı n değerli evr akları nı n sakl andı ğı depol ar hali ne gel mi Ģtir( Sözen, 1986). Ġsl am bedest eni Os manl ı öncesi Tür k Beyli kl eri döne mi ne kadar uzanır; t onoz ve kubbel erl e ört ül müģ basit bir depodur ( Cer asi, 1999). Os manlı devri nde de 6

19 bedest enl er bu bi çi ml eri ni kor umuģ ancak her zaman il k i Ģl evl eri ol an değerli mall arı n deposu ol ar ak kull anıl mamı Ģl ar dır. Os manlı kenti nde bedest en çar Ģı nı n kal bini ol uģt ur ur; çevr esi ne yerl eģen dükkanl arı n belirgi n bi r sırası var dır. Bedest ene yakl aģtı kça satıl an mal ı n değeri art ar ( Cer asi, 1999). M. Cezar a gör e bu çeki rdeği n çevr esi ndeki il k çe mber hanl ar dan ol uģ makt aydı; bi r sonr aki nde değeri daha düģük ol an dükkanl ar, zenaat böl gel eri ve son ol ar ak da en dı Ģ böl gede pazarl ar yer alıyor du Os manlı ÇarĢı sı nda Han Yapı sı: Hanl ar genelli kl e i ki katlı, direkli ve ke merli bir gal eri il e çevr el enmi Ģ, kar e veya di kdört gen bi r avl u etr afı nda t opl anmı Ģ odal arın ol uģt ur duğu ti car et ya da geçi ci konakl ama yapıl arı dır. Bazı hanl ar da ahır, mescit, vs gi bi hi z met mekanl arı da yer al abilir. Genelli kl e kagi r bi r yapı ysa da ahģap str ükt ürl ü sayı sı z örnekl eri de var dır. ( Akozan, 1963) Hanl ar Tür k sanatı nda ilk ol ar ak konakl ama yapı sı bi çi mi nde kar Ģı mı za çık makt adır. Ort açağda uzun ti car et yoll arı boyunca yapıl mıģ ol an hanl ar ve ker vansar ayl ar, ker vancıl arı n di nl enmel eri ve konakl amal arı na i mkan ver mekt eydi. ġehi r hanl arı nı n, ort aya çı kı Ģı i se Os manlı döne mi ne r astl ar. ġehi rl eri n si yasi hayat a gör e öne m kazanar ak geli Ģmel eri yle hanl ar artık sadece gece konakl anıl an yerl er ol makt an çı k mı Ģ, ti car et ve i Ģ hayatı nı n bür ol arı ol ar ak kull anıl maya baģl anmı Ģtır. ( Gür an, 1978) Hanl arı n kent i çi nde yapıl maya baģl anması yl a pl an ve f or mda deği Ģi kli kl er gözl enmi Ģtir. Hanl arı n yapı mı nda i Ģl evselli k ve i hti yaca en i yi bi çimde cevap ver ebil me ön pl ana çı k mıģtır. Buna bağlı ol ar ak avl uda düzgün f or m ar ama endi Ģesi ort adan kal k mı Ģ; Os manlı öncesi nde kar e ya da di kdört gen f or mda ol an hanl ar Os manlı da esnekli k göst er er ek ger ekti ği nde par sel dokusuna uy muģ or gani k bi r bi çi mde geli Ģmi Ģtir. Yi ne aynı Ģekil de bi r savun ma yapı sı ya da kal eyi andır an gör ünt ü ort adan kal k mıģ, daha dı Ģarı ya açı k hatt a za manl a dı Ģ cephesi nde dükkanl ar ol an hanl ar geli Ģmi Ģtir. Hanl ar da i Ģl evsel ayrı ma gör e avl u ekl en mesi de il k def a Os manlı da gör ülen bi r t arzdır. Ahırl ar mekansal bi r ayrı ml a, r ampayl a i nil en i ki nci bir avl uda düzenl en mi Ģtir. Bu sayede bel ki de konf or özelli ği eski ye ni spet en artırıl maya çalı Ģıl mı Ģtır. Çünkü Evli ya Çel ebi ve Avr upalı seyyahl ar dan öğr endi ği mi ze gör e bu hanl ar i hti yaca cevap ver se de her hangi bi r konf or özelli ği göst er me mekt edirl er. 7

20 Os manlı kenti nde Ģehi ri çi nde yapıl an hanl ar ağırlıklı ol ar ak ti car et ol mak üzer e pek çok f aali yeti n yapıl dı ğı yapıl ar ol muģl ar dır. Devri n Avr upalı gezgi nl eri, hanl arı Venedi k f ondaco strükt ürl eri il e kar Ģıl aģtırıyor ve ot el veya Londr a bor sa- çar Ģı mall arı il e benzerli kl eri nden dol ayı exchange di ye adl andırı yorl ar dı ( Cerasi, 1999). Ġst anbul daki El çi Hanı gi bi bu Ģekil de ot el hi zmeti ver en hanl ar da var dı. Di ğer hanl ar i se esnaf l oncal arı na aitti; sadece belli bi r ür ün ür etilir ve pazarl anırdı. Tokat daki kumaģ boyacıl arı gi bi sadece zanaat a ayrıl mı Ģ hanl ar da mevcutt u Emi nönü Hanl arı: Emi nönü hanl arı na baktığı mı zda yüzyıl ar ası ndaki 500 yıllık bi r peri yodda yapıl mı Ģ ol an üç ti p han kar Ģı mı za çı k makt adır. Bunl ar ti car et hanl arı, deği Ģen ekono mi ye bağlı ol ar ak Batı usl ubunda ort aya çı kan bür o hanl arı ve bu i ki ti p ar ası nda ort aya çı k mı Ģ ol an geçi Ģ hanl arı dır Ti caret Hanl arı: Ti car et hanl arı dı Ģ ti caret e bağı mlı ol an Ġ st anbul da it hal at ve i hr acat mall arı nı n depol ama ve dağılı mı nı yapmak üzer e 15. yüzyıl il e 19. yüzyılı n il k yarı sı ar ası nda ort aya çı k mı Ģ hanl ar dır. (ġekil 2. 2) Ti car et hanl arı bi r avl u etr afı nda t opl anmı Ģ, r evaklı bir gal eri il e çevrili odal ar dan ol uģ makt adırl ar. 2-3 katlı ol an bu hanl ar da gör ül en yapı mal zemesi genellikl e t aģ ve t uğl adır. Ört ü si st emi beģi k t onoz, çapr az t onoz ve kubbedi r. Kapı sı doğr udan doğr uya avl uya açıl an bi r han gör ül mez, gi ri Ģ avl uya dai ma t onozl u bi r geçitl e bağl anır. Hanl arı n dı Ģ cephel eri nde i se sadeli k haki mdi r. ( Gür an, 1978) ġekil 2. 2 : Papaz Han, Büyük Çukur Han, Kirazlı Han ti car et hanl arı nı n güzel ör nekl eri ndendi r. Ti car et hanl arı nı n en büyük özelli kl eri konakl amanı n ol mayı Ģı dır. Bu hanl arda ze mi n kat pencer esi z ol up t ek kapı yl a avl uya açıl an depol ar a, üst katl ar i se gal eri ye açıl an ve pencer eli ol an bür ol ara ayrıl mı Ģtır. Bazı hanl arı n avl ul arı nda bi rkaçı nı n da kendi i çl eri nde mescitl er yapıl mıģtır. Bazı avl ul ar da i se çeģ meye r astl anmakt adır. 8

21 400 yıllık uzun bi r zaman dili mi ne yayıl mı Ģ ol an ti car et hanl arı zaman i çi nde deği Ģi m göst er mi Ģl er dir. Avl u sayısı bi r ya da i ki i ken il k def a 17. yüzyıl da Büyük Vali de Han il e üç avl ul u han ti pi ort aya çı k mı Ģtır. 18. yüzyıl i se 3 katlı hanl arı n il k def a gör ül düğü döne mdi r. Par sel f or muna uygun ol ar ak or gani k pl anlı hanl arı n yapıl ması da net bi r bi çi mde yi ne 18. yüzyıl da gör ül en bir özelli ktir. ( Gür an, 1978) Bür o Hanl arı: 19. yüzyıl il e 20. yüzyılı n baģı nda yapıl mı Ģ ol an hanl ar da büyük bi r deği Ģim gözl eni r ki, bu hanl ar f onksi yonuna bağlı ol ar ak N. Gül enaz t ar afı ndan bür o hanl arı ol ar ak t anı ml anmı Ģtır. 19. yüzyıl da deği Ģen kent ekono mil eri ne bağlı ol ar ak han mi mari si ndeki kl asi k anl ayı Ģ deği Ģ mi Ģtir. Ġ Ģl evl erdeki deği Ģi m t eknol ojik geli Ģmel eri n de et ki si yle hanl ar a f arklı pl an Ģe mal arı ve yapı m bi çi ml eri getir mi Ģtir. Ġ mal at ve depol amanı n yeri ni bankacılık ve hi z metl er sekt ör ü al mı Ģtır. Çoğu büro hanı nı n zemi n katı mağaza veya dükkanl ar a ayrıl mı Ģtır. Ti car et hanl arı nda görül en i çe dönük sade yapı, bür o hanl arı nda yeri ni dı Ģarı ya açı k bezemeli cephel ere bırak mı Ģtır. ġekil 2. 3 : Bi r meydan atr afı nda t opl anan Ger mani a Han, Sadı ki ye Han ve 2. Vakıf Han büro hanl arı nı n en güzel ör nekl eri ndendi r. Ti car et hanl arı na gör e en öne mli f arklılıkl arı r evaklı açı k bi r avl u etr afı nda bi r den çok par sel de t opl anmı Ģ odal ar dan değil, t ek par sel de yapıl mı Ģ bi r kitl eden i bar et ol uģl arı dır; kendi i çl eri nde avl ul u ve avl usuz ol ar ak i ki gr uba ayrılırl ar. ( ġekil 2. 3) Avl ul u ol anl ar üzeri cam çatı il e ört ül ü ol an gal erili veya kori dorl u hanl ar dır. Avl usuz ol anl ar i se odal arı n bi r gal eri ye, kori dor a veya mer di ven sahanlı ğı na açıl dı ğı hanl ar dır. Bür o hanl arı nda r evak yokt ur ancak, avl ul u ve gal erili ol anl ar mekan düzeni bakı mı ndan ti caret hanl arı nı andırırl ar. 9

22 18. yüzyıl dan iti bar en görül meye baģl anan Batı etki si bu döne mdeki hanl ar da i yi ce kendi ni göst er mi Ģ mi mari dekor asyon cephel erde ağırlık kazan mı Ģtır. 19. yüzyıl sonunda Ġ st anbul da gör ül meye baģl anan ekl ekti k usl up hanl ar da da kendi ni göst er mi Ģtir. Neo- kl asi k, Neo- Rönesans ( Kayseri Han) ve Neo- bar ok ( Büyük Abut Ef endi Han) ağırlıklı ekl ekti k cephel er yaygı ndır. 20. yüzyıl baģl arı nda yapıl mı Ģ ol an bür o hanl arı nı n cephel eri nde i se Art- Nouveau ( Fesçi baģı Han) usl up özelli kl eri di kkati çeker. ( Gül enaz, 2000) Bür o hanl arı nı n düzgün bi r f or mda ol anı çok azdır. Art an yer sı kı Ģı klı ğı ve ar azi değerl eri ni n yüksel mesi yl e par sell er küçül müģ, hanl ar buna gör e Ģekill enmi Ģtir. Ya muk par sel üzeri ndeki pek çok hanı n üst katl arı nı düzelt mek i çi n t aģ konsoll arı n t aģı dı ğı çı k mal ar yapıl mı Ģtır. Ar azi değerl eri ni n yüksel mesi hanl ar da kat artı Ģı nı da getir mi Ģtir. Bür o Hanl arı genel ol ar ak 4-5 katlı dırl ar; geli Ģen t eknol oji ye bağlı ol ar ak il k bet onar me yapıl arı n ör nekl eri ni ol uģt ur url ar; bet on, de mi r ve bi rkaç handa da çeli k, gör ül en yapı mal zemel eri dir Geçi Ģ Hanl arı: N. Gül enaz ı n da t anı ml adı ğı gi bi 19. yüzyıl i çi nde yapıl mı Ģ ol an hanl arda bi r ti p daha var dır ki, geçi Ģ hanl arı ol ar ak if ade edil en bu ti p hanl ar mi mari özelli k bakı mı ndan ti car et hanl arı il e bür o hanl arı ar ası nda kal an bir gr ubu t emsil eder. Geçi Ģ Hanl arı mekan düzeni yl e daha çok kl asi k Os manlı ti car et hanl arı nı çağrı Ģtırır. Kapalı mekanl ar genelli kl e üzeri açı k veya ca m çatı il e ört ül ü kar eye yakın bi r avl u etr afı nda düzenl enmi Ģtir. ( Caf eri ye Han) Çoğunda avl u r evakl arl a çevrili ol ma makl a ber aber üst katl ar r evaklıdır. Tonoz, çapr az t onoz ve aynalı t onoz gi bi gel eneksel ört ü si st emi il e volt a döģeme gi bi zamanı na gör e modr en ört ü si st emi bi rar ada kull anıl mı Ģtır; cephel er kl asi k Os manlı ti car et hanl arı benzeri yalı nlıkt a ve sı vası z ol abil di ği gi bi ( Büyük Ti car et Han), sı valı ve çok yoğun ol ma makl a beraber Batı usl ubu dekor atif unsurl arl a bezeli ol abilir. ( Must afa PaĢa Han); yapı mal ze mesi i se kl asi k Os manlı hanl arı ndan f arklı ol ar ak de mi r putr el veya de mi r kar gas, çatıl ar da t uğl a kull anıl mı Ģtır. 10

23 3. HANLAR BÖLGESĠ NĠ N OSMANLI DAN CUMHURĠ YET DÖNEMĠ NE, Ġ STANBUL Ġ ÇĠ NDEKĠ KONUMU: Kenti n Tari hi: Ġst anbul kenti nde il k yerl eģi m ( M. Ö 2. yılı n sonu) Hali ç i n biti mi nde, Se mi stra adı veril en bi r yer de ( bugünkü Ali beyköy- Kağıt hane kı yıl arı ar ası) ortaya çı ktı. Se mi stra da yaģayanl arın daha sonr a Sar ayburnu nda yaģamak i çi n güneydoğuya Hali ci n ağzı na doğr u kaydı ğı sanıl makt adır ( Mantran, 2001). Kenti n bili nen t ari hi i se kur ul uģuna dai r pek çok efsane ol an Byzanti on il e baģl ar. Bu ef sanel er den en çok i nanıl anı; kenti n Megana dan gel en Yunanlıl ar t ar afı ndan kur ul duğudur ( Wi enner, 2001). Ef saneye göre M. Ö yıll arı ar ası nda Megana dan gel en Yunanlı kol onl ar bir Del phi a kahi ni ni n sözl eri ne uyar ak Boğaz ı n Asya yakası na, Feni kelileri n Kadı köy kol oni si ne yerl eģtil er. Kı sa sür e sonr a Lygos ve Hali ç kı yıl arı nı n kendil eri i çi n daha el veri Ģli ol duğunun f arkı na vardıl ar ve bu kent e adı nı ver en, ef sanevi li derl eri Byzas önderli ği nde bugünkü Sar aybur nu nda MÖ yıll arı nda yeni bir yerl eģi mböl gesi kur dul ar. Kent bul unduğu konu mu iti bari yl e t ari h boyunca pek çok sal dırıl ar a ve i Ģgall er e mar uz kal acaktır. Bunl ar ar ası ndan kentt e t ahribat yar at an il k sal dırı MÖ. 196 da Septi mus Sever us t ar afından yapıl mı Ģtır; ancak yi ne aynı i mpar at or za man za man Ant oni a di ye adl andırıl an kenti n yeni den yapıl anması nı da sağl amı Ģtır. Kent il k Ģanlı ünvanı nı i se Const anti nus un onu Doğu Ro ma nı n baģkenti yapması yla al mı Ģtır ( Mantr an, 1991). MS. 326 da Const anti nus t arafı ndan alı nan Ģehi r, MS. 330 da Const anti nopoli s adı nı al mı Ģ ve daha sonr a Bat ı Ro ma nı n çöküģü il e Avr upa da büyük bir pr estij e sahi p ol muģt ur. Kent 5. Yüzyıl da yapıl an ve günü müze kadar genel çehr esi ni kor uyan surl ar a ( yıll arı) II. Theodosi os il e kavuģ muģt ur. Artan nüf usu i çi ne al abil mek i çi n 6 kil ometr ekar e ol an kent yakl aģı k 14 kil ometr ekar eye çı karıl mı Ģtır. Kent yüzyıll ar boyu kendi si yl e ber aber anıl acak ol an Ayasof ya Kili sesi ni i se i mpar at or Justi ni anus il e kazan mı Ģtır. Avarl ar, Ġranlıl ar, Bul garl ar ve Ar apl arı n sal dırıl arı na baģarı yl a kar Ģı koyan kent Bi zans si yaseti ndeki deği Ģ mel erl e yavaģ yavaģ çök müģt ür: 11

24 ayakl anmal ar, i syanl ar, hi zi p mücadel el eri, t asvirl er konusundaki kavgal ar, di nsel kopmal ar ve bunl arı n ardı ndan I V. Haçlı sef eri yle yağ mal anan kent ol dukça f azl a zar ar gör müģt ür ( Mantran, 1991). Ġ mpar at or VIII. Mi hail Pal eol ogos un 1261 de yeni den f et hetti ği kent son kez bir dirili Ģ yaģamı Ģsa da bu f azl a uzun sür me mi Ģtir. Os manlı sult anı I. Bayezi d XI V. yüzyılı n sonunda Ġ st anbul u kuģat mı Ģ, ama baģarılı ol ama mı Ģtır. Bundan sonr a batılı güçl er e yapıl an t ehli ke çağrıl arı na r ağ men, yar dı m ol ar ak XI. Konst anti ni us sadece yedi yüz Cenevi zli asker el de edebil mi Ģtir. 2 Ni san 1453 de kadar askerl e kenti kuģat an Os manlıl ar 29 Mayı s da Ġ st anbul u f et het mi Ģl er dir Ġ st anbul da Os manlı Döne mi nde Ti careti n Ġ Ģl eyi Ģi ve Hanl ar Böl gesi ni n Konu mu: Doğu il e Batı, Akdeni z i l e Kar adeni z ar ası ndaki ti car et yoll arı üzeri nde bi r kavģak nokt ası konu muna sahi p ol an Ġ st anbul, ger ek Bi zans ger ekse Os manlı döne mi nde en canlı ti car et mer kezl eri nden bi ri ol muģt ur. Bunda bi r li man kenti ol ması nı n payı büyükt ür. Üst eli k bu li man bi r yandan Bal kanl ar ve Avr upa ya, öt e yandan Kuzey Akdeni z ve Ar abi st an Yarı madası na uzanan bi r i mpar at orl uğun da baģkenti dir. ( Pirenne, H.) Ġst anbul Bi zans döne mi nde ol duğu gi bi Os manlı döne mi nde de i hr acatt an çok ithal atı n yapıl dı ğı, dı Ģ ti car et e bağı mlı bi r kent portresi çi z mekt edi r. Bunda Ġst anbul un ür eti m değil zengi n bi r t üketi m mer kezi ol ması nı n yanı sıra, bi r transit mer kezi ol ması nı n da etki si var dır (Ġ st. Ansi kl., 1994). Doğudan ve Ar abi st an dan ker vanl arl a gel en değerli ti car et ür ünl eri, i pek kumaģl ar, bahar at, değerli t aģl ar, dokuma ve halıl ar Avr upa pazarl arı na göt ür ül mek üzer e Ġ st anbul dan yükl eni r di. Yi ne Ġt al ya nı n Ģehi r devl etl eri baģt a ol mak üzer e Avrupa nı n, çeģitli yerl eri nden gel en ür ünl er de en önemli alıcıl arı nı Ġst anbul da bul ur du. Ayrı ca i mpar at orl uğun baģlı ca li manı ol ar ak Anadol u nun ve di ğer yör el eri n ger eksi nmel eri de Ġ st anbul kanalı yl a sağl anırdı; t ahıl dan sebze ve meyveye, bakli yat a kadar t arı m ürünl eri, et ( canlı hayvan ol ar ak), hayvan ür ünl eri, zeyti nyağı ve di ğer yağl ar, kahve, bahar at, t uz, baģlı ca ger eksi ni ml er di. Odun, kömür gi bi yakacak maddel eri, çeģitli hammaddel er geni Ģ Os manlı ül kesi ni n dört bi r yanı ndan gelir; Ġ st anbul Li manı nda, Unkapanı ndan bugünkü Sar aybur nu na kadar Hali ç boyunca di zil en çeģitli i skel el er e boģaltılırdı (Ġ st. Ansi kl., 1994). Unkapanı, Bal kapanı, Odun Ġ skel esi, Yemi Ģ Ġ skel esi vb i skel el eri n adl arı bur adan gel mekt edir. 12

25 Li man Kenti Ġ st anbul ve Ġ skel el eri: Ġst anbul Li manı nı Hali ci n i ki yakası nda bul unan i skel el er ol uģt ur makt adır (ġekil 3. 1). Bu i skel el eri n her biri ni n ayrı ve belirl enmi Ģ bi r i Ģl evi var dır. Ġ skel el er ve za manl a bunl arı n yakı n çevr el eri bu i si ml e anıl maya baģl anmı Ģtır. Hali ci n kuzey yakası na yabancı t üccarl ar, güney yakası na i se ül keni n dört bi r t ar afı ndan t üccarl ar gel mekt eydi. Bu i skel eleri n etr afı nda bu t üccarl arı n i hti yaçl arı na yönelik ayrı bi r sekt ör ol uģ muģt ur. Kuzey Li manı, sahili ni Kar aköy ve Tophane nin ol uģt ur duğu Gal at a Li manı dır. Bur ası geç mi Ģt en gel en bi r alı Ģkanlı kl a, ve sosyal yapı sı na bağlı ol ar ak daha çok Avr upa lı t üccarl arı n gel di ği bi r li mandır. Bu liman za manl a yabancı t üccarl arı n varlı ğı na dayanar ak onl ara hi z met eden alt sekt örl eri n ve küçük endüstril eri n ol duğu canlı bir kent mer kezi hali ne gel mi Ģtir ( Mantr an, 1991): Deni zcil er, komi syoncul ar, me murl ar, kati pl er, ar acıl ar, acent el er, el çili k t emsil cil eri, i skel e ha mall arı, sırt ha mall arı, t eknel eri koruyan yeni çeril er, meyhanecil er, her t ür den satıcıl ar gi bi doğr udan veya dol aylı ol ar ak deni zden geçi nen bi r i nsan gr ubu bur ada yer al makt adır. Büt ün bunl ara r ağmen Gal at a Fr enkl eri n li manı, ul usl ar ar ası ti car eti n li manı, yabancıl arı n yaptı kl arı i hr acat ve it hal atı n li manı dır; ancak kenti n t emel i hti yaçl arı nı n sağl andı ğı li manı değil dir. Kenti n t emel i hti yaçl arı Hali ci n güney yakası ndaki i skel el er den sağl anmakt adır. Hali ci n güney kı yı sı nda, i mpar at orl uğun çeģi tli böl gel eri nden gel en yi yecek maddel eri ve ha mmaddeni n yanaģtı ğı i skel el er bul unmakt adır. Bunl ar esas ol ar ak Tür k ve Ru m t eknel eri nin yanaģtı kl arı i skel el er dir. Ül keni n dört bi r yanı ndan gel en mall ar bu i skel el er e yanaģar ak he men ci varında yerl eģ mi Ģ ol an hanl ar a ve a mbarl ar a göt ür ül er ek dağıtıl makt adır. Evli ya Çel ebi ni n ver di ği bil gil er e gör e bu i skel el eri n f aali yetl eri Ģu Ģekil dedir: Mar mar a yönünden gelirken il k i skel el er ol an Meydan Ġ skel esi ve Bahçekapı Ġ z mi t böl gesi nden, Kar adeni z den, Doğu Mar mar a dan, Ege adal arı ndan ve Mı sır dan ür ün getiren ge mil eri n boģaltıldı kl arı yerl er dir. Daha il eri deki Emi nönü i skel esi trafi ği n en yoğun ol duğu yer dir: Batı Anadol u dan gel en t eknel eri n yanaģtı ğı i skel edir; tı pkı Gal at a da ol duğu gi bi burada da deni zcili ğe bağlı bi r ti car et al anı i skel el erin yanı nda geli Ģmi Ģtir. Emi nönü yl e bi rli kt e, Hasır i skel esi, Zi ndankapı ve Ye mi Ģ i skel esi Ġst anbul un t aze yi yecek i aģesi nde kull anıl an i skel el er dir. Odun i skel esi Ġ z mi t böl gesi nden gel en yakacak odun ve i nģaat kerest esi ne ayrıl mı Ģtır; Ayaz makapı 13

26 i skel esi Mar mar a nı n kuzey kı yıl arı ndan gel en ve Doğu Tr akya ür ünl eri ni getiren ge mil eri n yanaģtı ğı yer dir. Bal at i skel esi ne i se çeģitli yerl er den getiril en ve baģkenti n i aģesi ne yöneli k her t ürl ü yi yecek madesi boģaltılmakt adır. ġekil 3. 1: Hali ç i skel el eri- Mant ran, Ti careti n Ġ Ģl eyi Ģi ve Tüccarl ar: Ġst anbul un ti car eti t amamen dı Ģarı dan gel ecek mall ar a bağı mlı dır. Ġ aģeni n bi r kı s mı he men ci var daki böl gel erden sağl ansa da, ağırlıklı ol ar ak eyal etl er den gel en mall ar ve yapıl an it hal at Ġst anbul u besl emekt edir. Mall arı n kent e gel mesi ni sağl amak t opt ancıl arı n gör evi dir. Hükü met t emsil cil eri ve esnaf sor uml ul arı denet i mi nde getiril en mall ar ci nsi ne gör e devl et depol arı veya t opt ancı depol arı nda sakl anmakt adır. Eğer sözkonusu mal i Ģl enecek bi r ür ünse, zenaat karl ar a veya hükümet i mal at hanl eri ni n yöneti cil eri ne t esli m edil mekt edir. Satı Ģı di rek yapıl acak ol an gı da maddel eri veya ma mul ür ünl erse, dükkan i Ģl et en veya seyyar satı cılık yapan per akendecil er e dağıtıl makt adır ( Mantr an, 1986). Yani 14

27 Ġst anbul t üccarı nı üç grupt a i ncel eyebiliri z: Topt ancıl ar, per akendecil er ve bi r anl amda per akendeci sayıl an zenaat karl ar. Topt ancıl ar Ġ st anbul ti caret pi yasası nda ekono mi k gücü ve yet ki si en f azl a ol an t üccarl ar dır ( ġekil 3. 2). Bunl arı n buğday veya et de ol duğu gi bi, devl eti n deneti mi altı nda ol an mall ar da bi l e alı m, t aģı ma ve depol ama i Ģl eri nde %80-90 or anı nda yet kil eri var dır. Bunl ar, buğday, et, kahve, ha m deri il e kumaģ, koku, kür k, mücevher gi bi l üks mall arı n t opt ancılı ğı nı yapmakt adırl ar ( Mantr an, 1991). Evli ya Çel ebi ye gör e bu t opt ancıl ar, dükkan, ki Ģi yi t emsil et mekt edir. Bu r akaml ar i ki bedest eni n ha mall arı, çı ğırt kanl arı, gece bekçil eri vs dahil t üm per soneli ni yansıt makt adır. Bu da di ğer çalı Ģanl ar i hmal edil di ği nde dükkan baģına 5 ki Ģi düģt üğünü göst erirki çok abartılı bir sayı değil dir. Per akendecil er t opt ancıl ara bağı mlı, hükümet t ar afı ndan denetl enen ve esnaf l oncası çer çevesi nde hapsol muģ küçük t üccarl ardır. Hi çbir giri Ģi m yet kil eri yokt ur, i Ģl eri ne ili Ģki n kur all ar hakkı nda da söz sahi bi değil dirl er. Hükü meti n t emsil ci si ol an kadı ve muht esi bl er onl arı n satı Ģ fi yatl arı na sı nır getir mekt e ve yerl eri ni belirl emekt edirl er. Ayrı ca her t üccar dahil ol duğu esnaf gr ubunun ür ününü sat mak zor undadır; ör neği n buğday sat an kahve sat amamakt adır. Bu her bakı mdan sı kı bi r kontr ol altı nda ol an t üccar gr ubu bi r yandan da seyyar satı cıl arı n r ekabeti ne mar uz kal makt adırl ar. Per akendeci t üccar gı da maddel eri, i çecekl er, di kil me mi Ģ kumaģl ar, kokul ar vb bi rkaç ür ün daha sat makt adırl ar ( Mantran, 1991). Evli ya Çel ebi ye gör e 65 esnaf gr ubunun t opl am dükkan sayı sı , çalı Ģan sayı sı i se ki Ģi dir. Bu da dükkan baģı na dört ki Ģi den daha az bir sayı ver mekt edir. Zenaat karl ar, Ġ st anbul pi yasası nda sayı sı en f azla ol an t üccar gr ubudur (ġekil 3. 3). Gün boyunca at öl yel er de ve dükkanl ar da çalı Ģmakt a, i mal etti kl eri ür ünl eri bur ada ser gil emekt edirl er. Zenaat karl ar ür etti kl eri ür ünü kendil eri sat makt adırl ar, alı cı yl a ar al arı nda baģka bi r t üccar gr ubu yokt ur; bu nedenl e bi r anl amda per akendeci t üccar sayıl abilirl er. Bu t üccar kesi mi ür ün fiyatı nı esnaf l oncal arı nın kontr ol ü çer çevesi nde de ol sa kendi belirl eyebil mekt edir. El bi seden ayakkabı ya, ev eģyal arı, l üks eģyal ar gi bi her kesi n gündeli k i hti yaçl arı nı kar Ģıl ayacak her Ģeyi ür etmekt edi rl er. Evli ya Çel ebi ye gör e at öl ye, ust ası ve i Ģçi si yl e ber aber zanaat kar var dır; yani dükkan baģına 3-4 ki Ģi düģ mekt edir(mantr an, 1986). Topt ancı sı, per akendeci si, ve zenaat karı yl a Evli ya Çel ebi ye gör e Ġ stanbul daki t opl am dükkan sayı sı yap makt adır. Mi chel Baudi er e gör e i se bu sayı , Pari s Ul usal Kütüphanesi ndeki bir bel geye gör e i se dir. 15

28 Ti careti n Yerl eģ me Bi çi mi: Ġst anbul da li manı n yeral dı ğı Gal at a- Tophane, i skel el eri n sıral andı ğı Unkapanı - Bahçekapı ar ası ndaki Hali ç kı yıl arı, bu i skel el erden bedest ene çı kan Mer can- Mah mut paģa- Uzunçar Ģı aksl arı etrafı nda geli Ģmi Ģ ol an hanl ar böl gesi öne mli ti car et böl gel eri ol ar ak gör ül mekt edir. Bunl arı n yanı sıra Ayasof ya, Aksar ay, Yedi kul e ve Eyüb i se ti car eti n nokt asal ol ar ak geli Ģti ği al anl ardı r. ( Mantr an, 1986) Sadece kent sı nırl arı nda yaģayanl arı n değil, büt ün bi r i mpar at orl uk hal kı nı n i aģesi ni n sağl andı ğı bu ti car et böl gesi, t üccarl ar, zenaatkarl ar, per akendecil er, ha mall ar, kalf al ar, kati pl er yani ek mekl eri ni bur adan kazanan i nsanl ar ve uzma nl aģ mı Ģ dükkanl ar dan mal ve ürün al maya gel enl eri n yanı sıra; Doğu nun uzak ül kel eri nden gel en deve, eģek, katır ker vanl arı nı n da geçti ği çok canlı ve renkli bir yer dir. Sokakl ar ve yapı adal arı sadece yaya har eketl erini n düģünül düğü dar ve sı kı Ģı k bi r düzendedi r. Bedest en ve etr afı nı sar an dükkanl arı n ol uģt ur duğu Kapalı çar Ģı ti car et al anı nı n mer kezi ni ol uģt ur makt adır. Mücevherl er, i pekli kumaģl ar gi bi kı y metli mall ar bur ada muhaf aza edi l mekt edir. Bur ası i skel eye yakı n al anl ar daki kenti n kal abalı ğı ndan uzak, ni spet en daha saki n ve gecel eri kapıl arı kapatıl dı ktan sonr a bekçil er t ar afı ndan korunan daha güvenli bir al andır. Bur adan i skel el er e i nen Mah mut paģa ve UzunçarĢı aksl arı, büyük hanl ar ve ar al arı ndaki boģl ukl arı dol dur an dükkanl arl a ti car et har eketlili ği ni n en yoğun yaģandı ğı al anl ar dır. Bu yoğun ve dar sokakl ar boyunca meydanl ar a ya da benzeri açı k al anl ar a r astl anmaz; bur aya gel enl er i çi n t ek nef es al ma nokt al arı camil eri n yanı sıra, hanl arı n avl ul arıdır. Hanl ar asli f onksi yonu ol an ti careti n yanı sıra, Ģehi rdı Ģı ndan gel enl er e kal mak i çi n bi r yer i mkanı sağl amakt a, günübi rli k gel enl er i çi nse bir di nl enme mekanı ol makt adırl ar. Ti car et si st emi ni n yapı sına bağlı ol ar ak esnaf gr upl arı bi rar ada satı Ģ yap makt aydıl ar. Bu günü müze kadar gel mi Ģ ol an sokak i si ml eri nden de anl aģıl makt adır (bakırcıl ar caddesi, bezcil er sokak, fi ncancıl ar sokak, tı ğcılar sokak, kılıççıl ar sokak vs...). Bu esnaf gr upl arı nı n dağılı mı n Robert Mantr an Ģu Ģekil de yap mı Ģtır: Tüccar ve t opt ancı esnaf dan ayakkabı cıl ar, bahar at çıl ar, meyvecil er, zeyti nyağcıl ar, hasırcıl ar, pastır macıl ar, balı kçıl ar Emi nönü nde, buğday, ar pa, deri cil er, uncul ar, t aht acıl ar Unkapanı nda, kağıt çıl ar, mücevher cil er, i nci cil er, i pekçil er ve sahafl ar i se Bedest en de bul unmakt adır ( ġekil 3. 2). Zenaat karl ardan kandil cil er, bar ut çul ar, sil ah i mal at çıl arı, bor ucul ar, ker est ecil er Unkapanı nda, i nģaat mal zemecil eri, kandil cil er, mu mcul ar, bı çakçıl ar, süsl emecil er, kürkçül er Emi nönü nde, hokkacıl ar, t el cil er, mür ekkepçil er Bedest en de bul unmakt adır ( ġekil 3. 3). Mantr an ı n bu dağılı ma gör e, mall arı n depol anması nın yer seçi mi nde bazı düzenl emel er di kkati çek mekt edir. 16

29 Sevki yatı n ha mall arl a yapıl dı ğı düģünül ürse buğday, yağ, un gi bi t aģıması zor mall arı n i skel el er e yakı n sahil kesi mi nde depol andı ğı gör ül mekt edir. Bunun yanı sıra kuyumcul ar, sarr afl ar ya da ku maģçıl ar gi bi değerli mal esnafl arı i se daha muhaf azalı ve kal abalı ktan uzak al anl ar da yerl eģmi Ģtir. ġekil 3. 2 : Tüccar ve Topt ancı Esnafı n Yerl eri- Mantr an, 1991 ġekil 3. 3: Ġ mal at çı ve Zenaat kar Esnafı n Yeri Mantr an, Yüzyıl da Hanl ar Böl gesi ni n Batılıl aģma Et ki si nde Deği Ģi mi: 15. yüzyıl dan iti bar en geli Ģi mi ni sür dür en ve 18. yüzyıl da en parl ak döne mi ni yaģayan ti car et hanl arı, 19. yüzyıl da kentt e i Ģl evsel al anl arı n yer deği Ģtirmesi nden dol ayı bi r dur aksama döne mi ne gi r mi Ģtir. Bu döne mde kenti n deği Ģen ekono mi k 17

30 yapı sı na bağlı ol ar ak çalıģma al anı mı zı n bi r kı smı nı ol uģt ur an bür o hanl arı ort aya çı k mı Ģtır Sosyo- ekono mi k Deği Ģi m: 19. yüzyıl Avr upa nı n sö mür ge devl etl er kur ar ak, gü müģ ve altın ser maye bi ri ki ml eri ni artırdı ğı, yeni bul uģl arl a t eknol oji si ni geli Ģtirdi ği; Os manlı nın i se hal a ort açağdan kal ma yönt eml erl e varlı ğı nı deva m ettir meye çalı Ģtı ğı bi r döne mdi r. Bu döne mde ser maye f azl alı ğı ndan dol ayı ort aya çı kan par asal dal gal anmadan Os manlı da et kil enmi Ģ ve ekono mi k bir buhr anı n i çi ne düģ müģt ür. Par a pi yasal arı ndaki bu dal gal anmal ar i mpar at orl uk i aģesi ni n sağl anması nda dı Ģa bağı mlı ol an Os manlı i çin büyük bi r dar be ol muģtur. Yerli küçük sanayi ni n kull andı ğı ha mmaddel er ucuz ol dukl arı i çi n Avr upa t ar afı ndan satı n alı nmaya baģl anmı Ģ, i Ģl enmi Ģ mal ür eti mi nde büyük çapt a bi r hammadde bunalı mı nı n i çi ne gi ril mi Ģtir. Bunun yanı sıra Batı da i mal at sanayi ni n geli Ģmesi o ül kel er den gel en, i Ģlen mi Ģ mal mi kt arı nı artır mı Ģ, küçük sanayi bu ür ünl erl e r ekabet ede mez hal e gel mi Ģtir. Za man i çi nde l onca düzeni nin de çök mesi yl e zanaat karl ar t opl umdaki yerl eri ni kaybedecekl er dir. ( Kılı nçasl an, 1981) Bu döne mde Akdeni z de ti car eti n yeni den canl anması Avr upa nı n Os manl ı ya yönel mesi ne neden ol muģt ur yılı nda i mzal anan ti car et antl aģ ması il e yabancıl ar a pek çok i mti yazl ar t anı nmı Ģtır. Gü mr ük ver gil eri ni n de ort adan kal k ması yl a, Os manlı ül kesi yabancı mall arl a dol u, t üketi m bi çi mi i se yi ne batılı sanayi cil eri n ür ünl eri ne yöneli k bir dur uma gel mi Ģtir. ( Kılı nçasl an, 1981) Batı da geli Ģen ekono mi k yapı ya bağlı ol ar ak ort aya çı kan büyük banka ve Ģi rketl er hı zl a kent e yayıl makt adır. Özelli kl e Gal at a çeģitli fi nans man kur ul uģl arı nın yer al dı ğı bi r mer kez hali ne gel mi Ģtir. Os manlı devl eti batılı güçl eri n et ki si altı nda ol duğu bu döne mde sanayil eģ me mi Ģtir, a ma Batı lı güçl eri n çı karl arı na uygun ol ar ak sanayil eģ mi Ģ bi r t opl um düzeni nde yaģatıl mak i st enmi Ģtir. Sanayil eģen ve ger ek mekansal ger ek sosyo-ekono mi k anl amda buna uygun bi çi mde yaģayan Batı güçl eri, kendi ül kel eri nde ol uģmuģ ol an bu yapı yı, ne sosyal ne de ekono mi k ol ar ak si ndirebil ecek kapasit ede ol mayan Os manlı Devl eti ne e mpoze et mek i st emi Ģ, bu da her al anda i kili yapıl ar ort aya çı kar mı Ģtır: Kent hi z metl eri nde gel eneksel yöneti mi n yanı sıra, Gal at a- Per a da moder n bel edi ye ör güt ünün kur ul ması; medr eseni n yanı sıra ort aokul, li se ve yüksek okull arı n kur ul ması, han ve bedest eni n yanı sıra i Ģhanl arı ve banka kuru ml arı nı n ort aya çı kı Ģı gi bi birbiri ile çeli Ģen yapıl ar kentt eki yerl eri ni al mı Ģl ar dır. ( Yenen, 1993) 18

31 Mekansal Yapı daki Deği Ģi m: Os manlı daki batılıl aģ ma et kil eri t opl umun ger ek sosyal, ger ek ekono mi k ger ekse mekansal anl amda her yönünde gör ül ür. Devl eti yönet en saray da bu har eketl enmeden et kil enmi Ģ kuzeye Dol mabahçe ye t aģı nmı Ģtır. Yerl eģme al anl arı da boğaz kı yıl arı na yayıl mı Ģtır. Bunda geli Ģen ul aģı m i mkanl arı yl a eri Ģil ebilirli ği n art ması da et kendi r mut l ak. Ġ st anbul, Gal at a ve Üsküdar ayrı ayrı anıl an yerl eģi m bi ri ml eri yken, bu döne mde bi rbiri ni t aki p eden ve t ama ml ayan yerl eģ mel er hali ne gel mi Ģl er dir. Her al anda yenil eģ meye gi den Os manlı da ti car et al anl arı da eski si nden f arklı ol malı ydı. 500 yıl dır Ġ st anbul un i aģesi ni n sağl andığı hanl ar böl gesi bu döne mde eski canlılı ğı nı kaybet mi Ģtir. Kenti n deği Ģen ekono mi k yapı sı yl a bi rli kt e ti car et al anl arı nda da har eketl enmel er ol muģ, yeni i Ģl evl er kentt e kendil eri ne yer ar amı Ģl ar dır. Avr upa da geli Ģen bankacılık ve fi nans sekt örüne bağlı ol ar ak Os manlı da da bunl arı n Ģubel eri açıl mı Ģtır. Çoğunl uğunun Beyoğl u ve Gal at a da yer al dığı bu yeni sekt ör yapıl anması nı da ber aberi nde getir mi Ģtir. Bu döne mde bi r ar ada çalı Ģ maya uygun, bazen kat kat, bazense kompl e kiral anan bür o hanl arı ort aya çı k mı Ģtır. Bür o hanl arı, alı Ģıl agel mi Ģ kl asi k hanl ar dan f ar klı ol ar ak daha dar ve küçük par sell er de, en az üç kat ol mak üzer e genel de beģ katlı yapıl mı Ģl ar dır. Öncül eri baģt a Ġ ngilt er e ve Al manya ol mak üzer e pek çok Avr upa ül kesi nde ve Ameri ka Bi rl eģi k Devl etl eri nde 19. yüzyılı n il k yarı sı ndan iti bar en yapıl mı Ģ ol an bur eu buil di ngs, offi ce buil di ngs veya Kont or hauser di ye anıl an bür o hanl arı gel eneksel ti car et mer kezi Si rkeci il e Gal at a ya he men he men eģit ol ar ak dağıl mı Ģl ar dır. ( Gül enaz, 2000) Bu hanl ar da bankacılıkt an, ge mi acent eli ği, de mi ryol u, madencilik, si gort a mü messilli ği ne kadar pek çok al anda f aali yet göst er en, it hal at i hr acat yapan Ģirketl er yer al mı Ģtır l er de 11 adet Tür k bankası yl a ber aber 13 adet yabancı banka, ve büyük t üccarl arı n kayıtlı ol duğu 5 ti car et odası bul unmakt adır. Kenti n aktif ti car et mer kezi kuzeye kaysa da gel eneksel ti car et mer kezi de i Ģl erli ği ni devam ettiri yor du. Bur ada Gal at a- Beyoğl u böl gel eri ne kar Ģı bi r eğl ence mer kezi ni n doğ ması ve kent büt ününde i ki mer kezli bir yaģa m ve yerl eģ meni n geli Ģ mesi t opl umda ort aya çı k mı Ģ ol an i kil emi n bir sonucudur. ( Kazanç, 2002) 19

32 4. HANLAR BÖLGESĠ NĠ N CUMHURĠ YET TEN GÜNÜMÜZE DEĞĠ ġġ MĠ: Böl geyi Et kil eyen Pl an Çalı Ģmal arı: Ġ st anbul da il k pl anl ama çalı Ģmal arı: Ġst anbul da yapıl an il k kent pl anl ama çalı Ģmal arı 19. yüzyıl a dayan makt adır. Kenti n pl anl ama sür eci yıll arı nda Molt ke t arafı ndan, üzeri nde kentin i marı na yöneli k çeģitli pl an kar arları nı n da bul unduğu bi r harit anı n yapıl ması il e baģl amı Ģtır. (Ġ BB, 1995) Os manlıl ar t ar afı ndan düzenl enen il k mevzuat i se, 1848 de çı karıl mı Ģ ol an Ebni ye Ni zamna mesi dir HocapaĢa yangı nı ndan sonr a i se 1864 t ari hli Tur uk Ebni ye Ni zamna mesi çı karıl mı Ģtır. (Ġ BB, 1995) Bu döne me kadar yapılan pl an çalı Ģmal arı nda Avr upa daki pl anl ama çalı Ģmal arı t aklit edil mi Ģ, kent yapı sı i ncel enmeden yapıl an pl anl ar yüzeysel ve mekani k kal mı Ģ; kenti n kendi ne has i Ģl eyiģl eri sağlı ksı z bir hal e gel mi Ģtir arası döne m: yıll arı nda Cumhuri yet yıll arı nı n il k pl anl ama adı mı ol ar ak Ġ st anbul i çi n bi r yarı Ģ ma açıl mı Ģtır. Bu yarı Ģ ma i çi n, Agache, El göt z ve La mbert Ġ st anbul a davet edil mi Ģl er, bi rer aylı k sür eyl e çalı Ģmı Ģl ar dır. Ancak bu uz manl ar a Ġ st anbul un pl anl aması na yöneli k ger ekli alt yapı yı sağl ayacak bil gil er veril me mi Ģ, çalı Ģmal ar yet ersi z kal mı Ģtır; baģarılı bul unan El göt z ün pl anı uygul anama mı Ģtır yılı nda davet edilen Marti n Wagner i n Ġst anbul ve Havali si ni n Pl anı adlı çalı Ģması nı n çevr esel anali zl er e dayalı, t arı m t opr akl arı nı kor umaya yöneli k bi r çalı Ģma ol duğu gör ül müģ ve bu pl an da uygul anma mı Ģtır. (Ġst. Ansk., 1994) 1936 da Ġ st anbul Bel edi yesi, Pari s Böl ge BaĢĢehi rci si ol an Pr of. Henri Pr ost a kenti n nazı m pl anı nı n hazırl anması amacı yl a çağrı da bul unmuģt ur. Ġst anbul un yapıl aģ ması nda öne mli i zl er bır akan ve günümüzde hal a geçerli bazı il ke ve uygul amal arı ger çekl eģtiren Pr ost un pl anı kent pl anl aması ndan çok kent sel t asarı m ör nekl eri ni gerçekl eģtir meye yöneli k bi r pl an ol muģt ur. (Ġ BB, 1995) 20

33 Pr ost pl anı nda Gal at a köpr üsünün i çeri ye çeki l erek, etr afı nda düzenli al anl arı n yar atıl ması, Sar aybur nu nun depo ve kar go t aģı macılı ğı f onksi yonl arı ndan arı ndırıl ması, +40 r akı m üzeri nde m. den daha yüksek yapı yapıl ma ması gi bi güzel bi r kent yar at ma ve kor uma konusunda öne mli kar arl ar alı nsa da, pl andaki Hali ç ve çevr esi ni n ti car et ve sanayi ye açıl ması, Beyoğl u ve t ari hi yarı madada geni Ģ caddel er açıl ması gi bi kararl ar pl anı n önemli yanılgıl arı ol muģt ur. (Ġ BB, 1995) Cu mhuri yet i n kur ul uģ aģaması nda, Ġ st anbul da, yabancı uz manl arı n yar dı mı il e yapıl an pl anl ama çal ıģmal arı nı n, genel yerl eģ me ve geli Ģme il kel eri ni n sapt anması na yöneli k ol makt an çok, genel de kı sa sür eli i Ģl eml er e yöneli k ol duğu ve kenti n geli Ģi mi ni n t anı ml an ması na yar dı mcı ol amadı ğı gör ül mekt edir döne mi : 1936 dan 1950 ye kadar Ġ st anbul Bel edi yesi Ġ mar Müdürl üğü nde Ģehi rcilik uz manı ol ar ak çalı Ģan Pr ost un ayrıl ması üzeri ne, yapıl an pl anl arı n r evi zyonu i çi n MüĢavi rl er Heyeti gör evl endirilir. Bu heyet Pr ost un hazırl adı ğı pl anı n kent büt ününü kapsamadı ğı nı savunar ak, Ra mi ve Topkapı yı sanayi böl gesi ne çevir mi Ģ, sanayi ni n Hali ç i n t ama mı na yayılması nı sağl amı Ģl ar dır. Bu pl anl arı n da gel eceğe dai r sosyal, ekono mi k ve fi zi ksel yapı hakkı nda bi r değerl endi r me yapıl amadan hazırl andı ğı gör ül mekt edir. Özelli kl e sanayi ni n Hali ç i n çevr esi ni sar ması yl a, Sül ey mani ye, Beyazıt, ġehzadebaģı ve Hanl ar böl gesi nde bi r dönüģüm yaģan mı Ģ, konut al anl arı yerl eri ni i mal at ve depol amaya bırak mı Ģtır. (Ġst. Ans., 1994) 1964 Suri çi Nazı mġ mar Pl anı: Bu pl anda suri çi ni n i çi nde bul unduğu ve daha önceden t asdi kli ol an mevzii i mar pl anl arı nı n bi rl eģtiril erek t ek bi r pl an altı nda uygul anması ve konut al anl arı nı n belirl enmesi amaçl anmı Ģtır. (Ġ BB, 1964) Pl anda ul aģı m açı sı ndan bi r yenili k gör ünme mekt edir. Eski eserl eri n fonksi yonel kull anı mı na yöneli k bi r öneri getirli me mi Ģ, ancak eserl eri n aynen kor unacağı belirtil mi Ģtir. Bu pl anda Hanl ar Böl gesi kendi adı yl a if ade edi l mi Ģ, böl ge i çi n ayrı bi r f onksi yon belirl emesi yapıl ma mı Ģtır. ( ġekil 4. 1) Sonuç ol arak pl an suri çi ni n t ari hi ve sosyal ki mli ği i çi nde kor unar ak geli Ģmesi ni yönl endi recek öne mli bir öneri de bul un ma mı Ģtır döne mi : 1960 t an sonr a kur ul an Devl et Pl anl ama TeĢkil atı nı n ve Ġ mar Ġ skan Bakanlı ğı nı n yaptı ğı böl ge pl anl ama çalı Ģmal arı ndan sonr a; yıll arı ar ası nda Büyük 21

34 ġekil 4. 1: Suri çi Nazı mġ mar Pl anı- Hanl ar Böl gesi 22

35 Ġst anbul Nazı m Pl an çalı Ģmal arı nı yür üt mek üzer e Pr of. L. Pi ccanat o yu davet et mi Ģtir. Pi ccanat o, Ġ st anbul u sanayi Ģehri ol mak yeri ne i dari, kült ür el, ti cari ve ekono mi k mer kez ol ar ak geli Ģtirecek bi r pl an a maçl amı Ģtır. ġehri n bi çi mi ni n r adyal ve t ek mer kezli Ģekil de büyü me yeri ne li neer büyümesi ger ekti ği ni aksi t aktirde doğal ve t ari hi ki mli ği n yok ol acağı nı, suri çi ni böyl e bi r si st emi n mer kezi hali ne getir mekt en kaçı nıl ması ger ekti ği ni söyl emi Ģtir. (Ġ BB, 1995) Büyük Ġ st anbul Nazı m Pl an Bür osu kur ul dukt an sonr a kent e açı k ve li neer bi r bi çi m kazandır mak, Doğu- Batı yönünde i ki nci bi r ul aģı m aksı kur ar ak mer kez ve sahil üzeri ndeki yapıl aģ ma baskı sı nı desantr ali ze et meyi amaçl amakt aydı. Bu döne mde 1/ pl an il kel eri ne gör e 1/ 5000 öl çekli Böl gesel Pl anl arı n yapı mı i çin suri çi ni n de i çi nde ol duğu altı böl ge t espit edil mi Ģtir. Ancak nazı m pl an t anı ml anması na rağmen onayl anma mı Ģtır yılı nda i se daha önceki çalı Ģmal ar dan yararl anıl ar ak 1995 yılı nı hedefl eyen 1/ öl çekt e Ġ st anbul Metr opolit en Pl anı yapılmı Ģ 1980 de onayl anmı Ģtır den günümüze onaylı Ġ st anbul Met r opolit en Pl anı Ġ st anbul un ül ke ve dünyaca bili nen özdeğerl eri ni yitir meden ul usl ar ar ası düzeydeki öne mi ni n ül ke yar arı na artırıl ması nı a maçl amı Ģtır. (Ġst. Ans., 1994) 1984 yılı nda 5000 öl çekli pl an yet ki si ni n BüyükĢehi r Bel edi yesi ne veril di ği 3030 sayılı yasa kabul edil mi Ģtir yılı nda Gündüz ÖzdeĢ Tari hi Yarı mada Kor uma Amaçlı Nazı mġ mar Pl anını yapmı Ģtır Onanlı Tari hi Yarımada Kor uma Amaçlı Nazı mġ mar Pl anı : Pl anı n Amacı; Tari hi Yarı madanı n eģsi z t arihi, kült ür el ve doğal değerl eri ni n kor unması ve yaģayan bi r kent sel al an ol ar ak, gel ecekt eki geli Ģmesi ni n, t ari hi ve kült ür el yönden var ol an pot ansi yeli ni ol umsuz yönde et kil emeyecek bi çi mde düzenl ener ek bu eģsi z yeri n Ġ st anbul, Tür ki ye hatt a dünya i nsanı nın yar arı na sunul ması ol ar ak beni msen mi Ģtir. (Ġ BB, 1990) Bu pl anda mekan kor uma- geli Ģtir me- yaģat ma çer çevesi i çi nde el e alın makt adır. Buna gör e Tari hi Yarı mada bi r mer kezi i Ģ al anı ol makt an kurt arıl ar ak, belirli bi r yerl eģi k nüf us il e büt ünl eģen bi r t ari h, kült ür, t uri zm, ti car et ve r ekr easyon al anı ol ar ak geli Ģmesi pl anl anmı Ģtır. (Ġ BB, 1995) 23

36 ġekil 4. 2: 1990 Tari hi Yarı mada Nazı mġ mar Pl anı- Hanl ar Böl gesi 24

37 Pl an kendi i çi nde yapılan ma koģull arı f arklı ol an üç kor uma al anı na ayrıl mı Ģtır. Hanl ar Böl gesi bi zi m sı nırl arı mı za yakı n bi r sı nırla 1. der ece kor uma böl gesi i çi nde kal makt adır. Anıt eserl eri n t ümüne ve dol ayı sı yla hanl ar a bi r f onksi yon veril me mi Ģ, bu yapıl ar özgün kull anıml arı na bır akıl mı Ģtır. Koruma böl gesi nde ol mayan al anl ar a i se 2. der ece ti car et f onksi yonu veril mi Ģtir. ( ġekil 4. 2) Pl an kar arı ol ar ak, Tarihi Yarı mada nı n yapı ve pot ansi yeli il e uyuml u ol mayan (i mal at, depol ama gi bi) f onksi yonl ar dan arı ndırıl arak t ari hi kesi ml eri nde ( Hanl ar Böl gesi, Hali ç gi bi) kültür, t uri zm, r ekr easyon ve il gili ti car et kull anı Ģl arını n ağırlık kazanacağı canlı kent mer kezl eri ve odak nokt al arı nı n ol uģt ur ul ması alı nmı Ģtır. Buna gör e Hanl ar Böl gesi i mal at, depol ama gi bi uygunsuz f onksi yonl ar dan arı ndırıl malı, sağlı klı bir ort amda kült ür, t uri zm, t i car et gi bi i Ģl evl eri n yer al acağı bi r yer hali ne gel meli dir. Ancak geçen onüç yıla r ağmen Hanl ar Böl gesi aynı f onksi yonl arı ve biraz daha yı pr anmı Ģ yapı sı yl a bu pl an kar arı na uyama mı Ģtır. Ul aģı m si st emi bakı mı ndan pl anı n a macı nı aģtığı ve kor uma pl anı na uymayan bi r bi çi mde geli Ģti ği i çi n pl an Mi marl ar Odası nı n açtığı dava sonucunda i pt al edil mi Ģtir. 1/ öl çekli Ġst anbul Met r opolit en Alt böl ge Nazı mġ mar Pl anı BüyükĢehi r Bel edi yesi t arafı ndan Mart 1995 t ari hinde onayl anan pl ana göre Ġ st anbul doğu- batı yönünde li neer ol ar ak, özelli kl e Avr upa yakası nda i st enmeyen bi r bi çi mde kuzeye doğr u ol dukça açıl arak geli Ģmi Ģtir. (Ġ BB, 1995) Bu pl anda, mer kez ticar et al anı ve alt mer kezl eri n belirl ener ek, mer kezl er kade mel enmesi ni n sağl an ması hedefl enmi Ģtir. Bu kade mel enme Ģu Ģekil dedi r: o Mevcut Mer kezl er: Doğu yakası nda Kadı köy, Bat ı yakası nda i se Bakırköy 1. Der ece alt mer kez ol ar ak kabul edil mi Ģtir. o o o Kanat Çeki m Mer kezl eri: Kenti n doğu- batı yönündeki li neer f or munu dest ekl eyecek ol an uç nokt al ar daki Gebze ve Ortaköy- Kavaklı mer kezl eri 2. Der ece Alt mer kezl er: Doğu yakası nda Üsküdar, Kart al, Batı yakası nda i se Avcıl ar Mer kezl eri 3. Der ece Alt mer kezl er: Doğu yakası nda Ümr ani ye, Malt epe ve Pendi k, Batı yakası nda i se Büyükçekmece ve Bağcıl ar ol ar ak öngör ül mekt edir. Yi ne bu pl ana gör e Mer kezi Ġ Ģ Al anl arı; t ari hi ti caret, hi z met ve t uri zm al anl arı baģlı ğı altı nda Emi nönü Alt böl gesi ve Tari hi Beyoğl u ( Per a)- Gal at a Böl gesi ne ili Ģki n gel eneksel yapı yı canl andır mayı amaçl ayan kar arl ar ür etil mi Ģtir. 25

38 4. 2. Böl geni n Cumhuriyett en Günü müze Deği Ģi mi: Sosyo- Ekono mi k Deği Ģi m: Os manlı Ġ mpar at orl uğunda ül keni n nabzı nı belirleyen böl ge ekono mi si, 19. yüzyıl da yapıl mı Ģ ol an ti car et antlaģ mal arı yl a il k ci ddi darbeyi al mı Ģ, Cu mhuri yet in il anı ndan sonr a da geli Ģen endüstri devri mi ne bağlı ol ar ak düģüģe geç mi Ģtir. Sanayi koll arı ve mali sekt ör deki yeni den yapılan mada öne m kazanan ser vi s ve hi z metl er sekt ör ü, kent sel ekono mi ni n büt ünü i çinde küçük bi r paya sahi p ol ması na rağmen, bu kesi mde büyük karl ar el de edilmesi i mal at ve di ğer sekt örl eri n değer si zl eģ mesi ne neden ol muģt ur. ( Özde mi r, 2000) Hanl ar Böl gesi nde öne mli bir yer i Ģgal eden zenaat kar gr ubu deği Ģen bu ekono mi k yapı da t ut unama mı Ģ ve yok ol muģt ur. Bu gr ubun git mesi yl e boģal an yer e kent geneli nde ol duğu gi bi hi z metl er sekt ör ünün gel emeyi Ģi, Hanl ar Böl gesi nde ekono mi k anl amda bir çökünt ü yar at mı Ģtır da Pr ost t ar afı ndan yapıl an pl anda da Hali ç ve çevr esi ni n sanayi al anı ol ar ak i Ģl evl endi ril mesi, böl gedeki ekono mi k kalit eni n i yi ce düģ mesi ne neden ol muģt ur. Bundan sonr a böl gede küçük sanayi ve depol ama ağırlık kazan mı Ģ, böl geni n etr afı ndaki konut al anl arını n da bu sekt örl er e dönüģümüyl e böl ge bi r çökünt ü al anı gör ünt üsü al mı Ģtır. Emi nönü nde yaģanan ekono mi k ve fi zi ksel dönüģümü, azal an nüf us yapı sı ndan da anl amak mü mkündür de ol an nüf us 1960 den sonr a azal maya baģl ayar ak 1990 da e düģ müģt ür. ( Tabl o 4. 1) Özelli kl e Sül ey mani ye de i mal at ve depol amanı n art ması bur adaki gel eneksel konut dokusunun t ahri p edil er ek yok ol ması na neden ol makt adır. Her gün yüzl erce i nsanı n geli p gitti ği Emi nönü nde gece il e gündüz nüf usu ar ası nda ol dukça büyük bir f ark var dır. Tabl o 4. 1: Emi nönü Ġl çesi ni n Nüf us Geli Ģi mi DĠ E, 1990 Yıllar Nüfus Emi nönü' nde bugün varlı ğı hi ç de küçü msen meyecek kayıt-dı Ģı bi r sektör de yer al makt adır. Böl gede oyuncakt an, aksesuar a, gi yim eģyası na kadar akl a gel ebil ecek her Ģey i Ģport ada yok denecek fi yatl arl a satıl maktadır. Taht akal e bu sekt örl e anıl an, Emi nönü nde ti car eti n en yoğun ol duğu al andır. 26

39 Tabl o 4. 2: Emi nönü Ġl çesi nde Çalı Ģanl arı n Faali yet Koll arı na Gör e Dağılı mı - DĠ E, 1990 Faaliyet Kolları Erkek Kadın Toplam Tarım dıģı üretim faaliyetlerinde çalıģanlar ve ulaģım araçlarını kullananlar SatıĢ ve Ticaret Personeli Hizmet ĠĢlerinde ÇalıĢanlar Ġdari personel ve benzeri çalıģanlar Ġlmi ve teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri ve bunlarla ilgili diğer meslekler MüteĢebbisler, direktörler ve üst kademe yöneticileri Tarım, hayvancılık, ormancılık, balıkçılık ve avcılık iģlerinde çalıģanlar faaliyet kolları ilmi ve teknik elemn. 8% idari pers. 8% hizmet iģl. çal. 19% üst kademe yön. 1% satıģ ve ticaret pers. 20% tarım, hayv. vs.. 1% tarım dıģı üretim faal. 43% ġekil 4. 3: Emi nönü Ġl çesi nde Çalı Ģanl arı n Faali yet Koll arı na Gör e Dağılı mı - DĠ E, 1990 DĠ E den alı nan 1990 Genel Nüf us Sayı mı veril erine gör e, il çede sayı sı en f azl a ol an gr up bi zi m de bahsetti ği mi z küçük sanayi al anında çalı Ģanl ar dır.( Tabl o 4. 2, ġekil 4. 3) Ġ ki nci sırayı i se sokak satı cıl arı, i Ģport acıları da i çi ne al an satı Ģ ve ti car et per soneli dir. Gör ül düğü gi bi geç mi Ģi nde Avr upa lı t üccarl arı ve burj uva kesi mi ni ağırl ayan böl ge bugün mi mari ve t ari hsel dokusuna yakı Ģ mayacak t ür den i Ģl evl er barı ndır makt adır Mekansal Deği Ģim: Büt ün dünyada ol duğu gi bi Ġ st anbul da da bankacılık ve fi nans sekt örünün kent ekono mil eri ne gi r mesi yle gel eneksel al anl ar ter kedil mi Ģ, yeni kent mer kezl eri ol uģt ur ul maya çalı Ģıl mı Ģtır. 27

40 19. yüzyıl da kentt e i kili bir yapı ol uģt ur ar ak; gel eneksel Emi nönü böl gesi yle ber aber, hatt a ondan daha f azl a kent mer kezi ol ma f onksi yonunu kazanan Beyoğl u- Per a böl gesi uzun yıll ar bu i Ģlevi ni sür dür müģ, 1950 l erden sonr a Salı pazarı, Fı ndı klı aksı öne m kazan mı Ģtır li yıll arda i se kent mer kezi, Bi ri nci Boğaz Köpr üsü nün i nģası il e ġi Ģli- Meci di yeköy ekseni ne doğr u geli Ģmi Ģtir. ( Sönmez, 2000) 20. yüzyıl da ür eti m ve dağıtı m kanall arı il e denetl eme i Ģl evl eri ni n yoğunl aģtı ğı al an ol ar ak t anı ml anan MĠ A bi r birl eri ne yakı n ol manı n avant ajı nı kull anmak üzer e t opl anmı Ģ fi nansal f aal i yet kur uml arı ve ür eti ci ser vi sl eri nden ol uģmakt aydı. Dol ayı sı yl a bu sekt ör kent i çi nde par çacıl değil büt üncül bir yakl aģı ml a yer ar ayı Ģı i çi ne gir mi Ģtir. Emi nönü i se Os manlı dan yadi gar ol an hanl arı ve çar Ģı sı yl a bu dönüģü mden kendi ne bi r pay çı kar maya çalı Ģmakt a ancak sür ekli kan kaybet mektedi r. Böl ge fi zi ksel yapı sı iti bari yle yüzyılı n bu yeni ekono mi k yapıl anması na cevap ver eme mekt edir. Böl gede bul unan hanl ar, - ger ek kendi i çl eri nde ger ekse büt üncül anl amda- çalı Ģmal arı nı birar ada sür dür mesi ger eken yeni f aali yet al anl arı i çi n uygun yapı ve f or mda değill er dir. Yaya har eketl eri düģünül er ek düzenl enmi Ģ ol an yoll ar i se zamanı n çok değerli ol duğu günü müzde yet erli anl amda t aģıt ul aģı mı na i mkan ver me mekt edir; buna bağlı ol ar ak ci ddi bir ot opark sor unu mevcutt ur. Hanl ar Böl gesi ni n bu yeni ekono mi k yapıl anmada yer al ama ması bur ayı alt yapı sı eksi k ve yaģam st andartl arı düģük bi r yer haline getir mi Ģtir; artık bundan sonr a böl gedeki haki mf onksi yon düģük maali yetli i mal at ve depol amadır. Kapalı çarģı ya yakı n ol an bu hanl ar da aynı zamanda çar Ģı ya yakı nl aģtı kça art an bi r rant sözkonusudur. Dol ayı sı yl a bu köhne meye bı rakıl mı Ģ ol an böl gede sit al anı il an edil mi Ģ ol ması na r ağmen her gün t ari hi doku bilinçli veya bili nçsi z bi çi ml er de yar a al makt adır Böl geni n Cu mhuri yet ten Günü müze Deği Ģi mi ne Ze mi n Hazırl ayan Et menl er: Endüstri Devri mi il e Deği Ģen Ekono mi k Yapı: Hanl ar Böl gesi ni n Cu mhuri yet i n il anı ndan sonr a canlı bir kent mer kezi i Ģlevi ol ması özelli ği ni kaybet mesi ni n en öne mli nedenl eri arası nda endüstri devri mi il e kent ekono mi si nde yaģanan deği Ģi ml er dir. 28

41 Çağl ar boyunca Anadol u da hi çbir deği Ģi me uğr amadan deva m et mi Ģ ol an t arı msal ür eti m 1950 l er den baģl ayar ak kökl ü deği Ģi ml er yaģamı Ģtır yıll arı ar ası nda t arı mda maki nal aģ mayl a %65 or anı nda geni Ģl emi Ģ ol an t arı m t opr akl arı nı n artı k sı nırı na geli nmi Ģ, buna kent yaģa mı nı n çeki cili ği de ekl eni nce Anadol u dan Ġst anbul a yoğun göç hareketl eri baģl amı Ģtır. ( Kılınçasl an, 1981) Büyük kentl er de kentl eģ me sanayil eģ meden hı zlı ol muģt ur yılı nda sanayi kesi mi nde çalı Ģan i Ģçi sayı sı il e nüf us karģıl aģtırıl dı ğı nda bu kentl er deki kentl eģ meni n demogr afi k kar akt erli ol duğu gör ül mekt edir. (Ġ mar ve Ġ skan Bak., 1973) Ġst anbul kenti nde de sanayi kesi mi nde çalı Ģma ol anakl arı yet eri nce yaratıl madı ğı i çi n, i kti saden et ki n nüf us, i yi t anı ml ana mayan hi z metl er gr ubunda çalıģ makt adır. Taht akal e de yer al an i Ģport acı gr ubun bu dal gal anmadan et kil enerek ort aya çı ktı ğı nı söyl eyebiliri z l er den iti bar en i se, t üm sanayi koll arı ve mali sekt ör deki yeni den yapıl anmayl a ser vi s sekt ör üne ol an i hti yaç art mı Ģtır. Dol ayı sıyl a 1980 sonr ası nda kentl er deki haki m f onksi yon, bankacılık, si gort acılık gi bi fi nansal f aali yetl er il e; muhasebe, hukuk, r ekl amcılık, danıģ manlı k, t asarı m, basım gi bi ür eti ci ser vi sl eridi r. Kent sel mekandaki or gani zasyonl ar da deği Ģen bu ekonomi k yapı ya gör e Ģekill enecektir. Tü m dünyada ol duğu gi bi Ġ st anbul da da bu yeni ekono mi k f aali yet gr upl arı t ari hi kent mer kezi ni n dı Ģı nda geli Ģmi Ģl er dir; Emi nönü ve Hanl ar Böl gesi nden f arklı ol ar ak, ġi Ģli- Meci di yeköy ve son yıll arda Masl ak yeni kent mer kezl eri konu muna gel mi Ģl er dir. Emi nönü ve Hanl ar Böl gesi bu yeni har eketl enmede fi zi ksel yapı ol ar ak uygun ol madı kl arı i çi n yer al ama mı Ģl ar dır; kentt e düģük maali yetli ekono mi k f aali yetl eri n yer al dı ğı bir mer kez hali ne gel mi Ģl er dir Azı nlı kl arı n Rol ü: Azı nlı kl ar Os manlı da i ç ve dı Ģ ti car ett e sayıl arı ol dukça f azl a ol an bi r t üccar kesi mi ni ol uģt ur makt adırl ar. Buna bağlı ol ar ak Hanl ar Böl gesi nde öne mli bi r sahi plili k sözkonusudur. Hatt a bu sahi plili k bazı hanl arı n adl arı ndan da anl aģıl maktadır.( Art ur Baker Han, Witt ol Han, Ant opul o Han gi bi...) Geli Ģen yeni ekono mi k f aali yetl er e bağlı ol ar ak böl geyi t erkeden zenaat kar kesi mi n yanı sıra, 1942 de çı karılan Varlık Ver gi si nden sonr a azı nlı kl arı n git mesi de böl gede bi r boģl uk yar at mı Ģtır. 29

42 Tabl o 4. 3: Ġst anbul Tahakkukunda Gr upl ar- Akt ar, 2001* Dini Köken Mükellef Sayısı % Fevkalade Mükellefler/ Müslüman M 460 %1 Fevkalade Mükellefler/ Gayrimüslim G %4 Beyannameli Mükellefler/ Müslüman M 924 %1 Beyannameli Mükellefler/ Gayrimüslim G %2 Irat üzerinden kazanç vergisi ödeyen esnaf, tüccar vs. M %4 Irat üzerinden kazanç vergisi ödeyen esnaf, tüccar vs. G %39 Gündelik brüt kazanç sahibiseyyar/evde çalıģanlar G %25 Hizmet erbabı.ġģçi-memur/gayrimüslim G %18 Anonim ġirketler G-M-E Büyük Çiftlikler M Müteahhitler G-M 376 %1 Emlak Sahipleri G-M %4 Ġstanbul Ģehir sınırları dıģındaki kazalar toplamı G-M %2 TOPLAM *Kaynak: Ökt e1951 Varlık Ver gi si, Kası m 1942 de yasal aģan, II. Dünya savaģı yıll arı nı n ekono mi k güçl ükl eri ni aģ mayı a maçl ayan ve edi nil mi Ģ büyük spekül atif ser vet ve karl ar a yönel en bi r def alık ver gi ol ar ak t anı ml anmakt adır. Varlık Ver gi si ni n Ġ st anbul i çi n öne mi, bur adaki gayrimusli m azı nlık t üccar ve i Ģadaml arı na büyük bi r dar be i ndir mesi ve çoğunun savaģı i zl eyen yıll ar da ül keyi t erk et mesi dir. ( Akt ar, 2001) Tabl o 3. 3 de gör ül düğü gi bi Varlık Ver gi si t üm vat andaģl ar a uygul anmı Ģ ama en ağır ver gil endir me azı nlı kl ara yapıl mı Ģtır. Ġ st anbul da gayri müsli m bu ver gi ye mar uz kal mı Ģ ve ödeyemeyenl er ell eri ndeki gayri menkul u sat mak zor unda kal mı Ģl ar dır. Bu sayede baģt a Beyoğl u- Gal at a ol mak üzer e Hanl ar Böl gesi de dahil Ġst anbul un pek çok semt i ti car et ve esnafı nı kaybet mi Ģtir. Tabl o 4. 4 de gör ül düğü gi bi bu döne mde 89 han ve 1333 dükkan satıl mı Ģtır. Satıl an bu gayrı menkull erl e kenti n zat en zayıfl amakt a ol an gel eneksel ti car et al anl arı, sahi pl eri ni kaybet mi Ģ, ve gel eneksel yapıl arı nın kor unmal arı anl amı nda ağır bi r dar be al mı Ģtır. 30

43 Tabl o 4. 4: Ar alık Hazi ran 1943 Ar ası nda Satıl an Gayrimenkull er- Akt ar, 2001* Satılan Gayrimenkullerin Cinsi Varlık Vergisi ile doğrudan ilgili gayrimenkul satıģları Gayrimüslimlerin sattıkları gayrimenkuller Müslüman Türklerin sattıkları gayrimenkuller Tahsilat sürecinde mezat yolu ile cebren satılan gayrimenkuller Ev ĠĢyeri/Dükkan Apartman Arsa Depo ĠĢ Hanı Fırın Tarla Fabrika Sinema Otel Diğer * Kaynak: Beyoğl u- ġi Ģli, Emi nönü, Fati h, Kadı köy, Adal ar Tapu Si cil Müdürl ükl eri ve ( Ökt e1951) Yöneti msel Yapı daki Kar maģa: Hanl ar Böl gesi ni n i çi nde bul unduğu Ġ st anbul kenti ni n yöneti mi ül ke i çi ndeki konu mu ger eği pek çok kur umun yet ki si altı na gi rdi ği deği Ģken bi r yapı göster mekt edir. Cu mhuri yet i n il anı ndan günü müze Ġ st anbul, koz mopolit yapı sı yl a ül keni n çeģitli yöneti m or ganl arı nı n kent sel pl anl amadan yöneti msel yapıl anmaya kadar pek çok konuda öneri ve fi kirl eri yle çözüme ul aģtırıl mak i stenen bir kent ol muģt ur. Ġst anbul un pl anl ama serüveni ne bakacak ol ursak, kur ul an ve kapatıl an bi r di zi kur uml ar, yurt dı Ģı ndan getiril en uz man pl ancıl ar hatt a bi r baģbakanı n yeni bi r kent yar at ma hayall eri ne dair pek çok renkli sayf al ar olduğu gör ül ür. Ġst anbul un Cu mhuri yet t en günü müze pl anl amaya dai r geçirdi ği evr el er ana hatl arı yl a Ģöyl edir: o o o o 1933 de bel edi ye bir yarıģ ma açar ak kent e yabancı uz manl arı davet et mi Ģtir da Pari s böl gesi baģģehi rci si Pr of Henri Prost nazı m pl an hazırl aması a macı yl a çağırıl mı Ģtır de Pr ost un ayrılması üzeri ne, bel edi ye mecli si yaptı ğı pl anl arı i ncel emek üzer e Revi zyon Ko mi syonu gör evl endi ril mi Ģtir de bel edi ye mecl i si Ġ mar MüĢavirl eri Heyeti nden Pr ost pl anı nı n revi zyonunu yapması nı ist emi Ģtir. 31

44 o o 1955 de MüĢavi rl er Heyeti i stif a et mi Ģ ve f aali yetl eri n yür üt ücül üğünü Ġst anbul Bel edi yesi üstl en mi Ģtir da Devl et Pl anl ama TeĢkil atı kur ul muģ ve 5 yıllık kal kı nma pl anl arı günde me gel mi Ģtir. o 1965 de Ġ st anbul Bel edi yesi ni n pl anl ama çalı Ģmal arı ndan ayrı ol ar ak, Ġst anbul da Ġ mar ve Ġ skan Bakanlı ğı na bağlı Nazı m Pl an Bür osu f aaliyet e geçi ril mi Ģtir. o o o o o ar ası nda Ġ stanbul Nazı m Pl an Bür osu Ro ma Üni ver sit esi nden Pi cci nat o yu pl an yapması i çi n davet et mi Ģtir de Ġ mar ve Ġ skan Bakanlı ğı, Pl anl ama Genel Müdürl üğü Yüksek Kur ul u üyel eri ni n katılı mı il e 1/ öl çekli Ġ st anbul Metropolit en Al an Nazı m Pl anı onayl anmı Ģtır den iti bar en Ġ st anbul pl anl ama çalı Ģ mal arı nı yönl endi recek ol an yasal mevzuat deği Ģi kli kl eri yeni yasal ar ( Kült ür ve Tabi at Varlı kl arı nı Koru ma Kanunu, Boğazi çi Kanunu, Ġ mar Kanunu, Turi zm TeĢvi k Kanunu) ol arak günde me gel mi Ģtir de Ġ mar ve Ġ skan Bakanlı ğı Büyük Ġ stanbul Nazı m Pl an Bür osu kapatıl mı Ģ, pl an yet ki si 3030 sayılı yasa il e BüyükĢehi r Bel edi yesi ne devr edil mi Ģtir yılı nda Ġ st anbul büyükģehi r Bel edi yesi t arafı ndan 1/ öl çekli Ġst anbul Metr opolit en Al anı Alt böl ge Nazı m Pl anı günde me gel mi Ģ, ancak Danı Ģt ay BüyükĢehi r Bel edi yesi ni yet ki si z bul ar ak pl anı i pt al et mi Ģtir den iti bar en yer el i dar ede ol an pl anl ama yet ki si, 1965 de mer kezi yöneti mi n kontr ol üne alı nmı Ģ 1984 Bel edi yel er Yasası ile t ekr ar yer el yöneti me geç mi Ģtir. Gör ül düğü üzer e kenti n pl anl anması i sti krarlı bi r yapı göst er eme mi Ģ; bi rden f azl a or ganı n et ki ve yet ki kapsamı nda kal mı Ģ ol an kentt e çoğu kez bu özelli k köt üye kull anıl ar ak ki Ģi sel çı karlar a ve rant a yöneli k kar arl ar alı nmı Ģtır. 32

45 5. GÜNÜMÜZDE HANLAR BÖLGESĠ NĠ N FĠ ZĠ KSEL YAPI SI NI NĠ NCELENMESĠ Hanl ar Böl gesi Çalı Ģma Al anı Sı nırl arı nı n Belirl enmesi: Bu çalı Ģmada Ġ BB- Pl anl a ma Müdürl üğü t ar afı ndan yapıl mı Ģ ol an analiti k et üdl er den f aydal anıl mı Ģtır. Ġ çi nde bul unduğu m bi r eki p t ar afı ndan yapıl an analiti k etüdl er ekli paft al ar da yer al makt adır. Bu veril er çalı Ģma m doğr ult usunda süzgeçt en geçi ril er ek değerl endi ril mi Ģ ve t ar afımdan hazırl anan Ģekil ve t abl ol arl a if ade edil mi Ģtir. ġekil 5. 1: Hanl ar Böl gesi çalıģma al anı nı n mahall e sı nırl arı na gör e t anı ml anması 33

46 Hanl ar Böl gesi çalı Ģma al anı adı ndan da anl aģıl acağı gi bi Emi nönü nde, hanl arı n bi r doku kar akt eri ol uģt ur acak Ģekil de birar aya gel diği böl geyi kapsamakt adır.( ġekil 5. 1) Böl ge sı nırl arı belirl enirken sadece mevcut hanl ar değil, böl geni n özgün dokusunda ol an ancak bugün var ol mayan hanl ar da di kkat e alı nmı Ģtır. Bu özgün dokunun belirl enmesi nde i se böl geye ait eski harit al ar i ncel ener ek, kaybol muģ hanl ar t espit edil mi Ģtir. Hanl ar Böl gesi sı nırl arı belirl enirken, sadece kl asi k ti car et hanl arı nı n yoğunl aģtı ğı Kapalı çarģı- Mer can böl gesi değil han adı yl a if ade edil en büt ün yapıl arı n yer al dı ğı böl gel er di kkat e alı nmı Ģtır. Mi mari bakı mdan az nit eli kli de ol sa büt ün hanl ar belirli bi r döne mi yansıttıkl arı i çi n değerli dir. Çünkü bu böl ge Os manlı ti car et kült ür ünü yansıt an hanl arı n ol uģu mu, geli Ģi mi ve deği Ģi mi ni n, birbirl eri il e etkil eģi mi ni n anl atıl dı ğı bir hi kayedi r; ve bu hi kayede küçük veya büyük o döne me Ģahitlik yap mı Ģ her han di kkat e alı nmaya değer dir. Hanl ar Böl gesi yapıl dı ğı Os manlı döne mi ndeki ana ti car et aksl arı ve bunl arı bi r biri ne bağl ayan sokakl ar da, Kapalı çarģı il e Yemi Ģkapanı ar ası nda geli Ģmi Ģtir. ( ġekil 5. 2) ġekil 5. 2: Mı sır Çar Ģı sı ve ci varı hava f ot oğr afı- Oğuz Meri ç, 2003 Bugünkü mahall e sı nırları na gör e bakar sak, Rüst empaģa, Taht akal e, Dayahat un mahall el eri ni n t ama mı, Mer can, Beyazıt ve Hobyar ı n t ama mı na yakı nı, Sur uri, Moll af enari, De mi rt aģ, Sül ey mani ye ve Sarı demi r i n i se bi r kı s mı çalı Ģma al anı na 34

47 gi r mekt edir. Çalı Ģma al anı Hali ç kı yı sı ndan baģl ayar ak, Mı sır Çar Ģı sı il e Kapalı çar Ģı ar ası nda, Sül ey mani ye Ca mi, Ġ st anbul Üni versitesi, Ġ st anbul Li sesi gi bi anıt eserl eri n sı nırl adı ğı bi r al anda yeral makt adır. Yeni Ca mi, Nur u Os mani ye Ca mi ve Büyük Post ahane bi nası i se çalıģ ma al anı ndaki önemli anıt eserl er dir. Emi nönü nde hanl arı n bi r doku ol uģt ur duğu bu al anı n dı Ģı nda kal mı Ģ, böl ge i çi nde dağı nı k hal de bul unan birkaç han var dır. Unkapanı ndaki Ali PaĢa Hanı, Lal eli deki TaĢ Han ve bugün yerinde ol mayan Çe mberlitaģ daki El çi Hanı gi bi bi r kaç han çalı Ģma al anı mı z dı Ģı nda kal makt adır Hanl ar Böl gesi ndeki Analiti k Et üd Çalı Ģmal arı: Arazi Kull anı Ģ: Hanl ar Böl gesi Os manlı dan beri sür egel en yapı sı na uygun ol ar ak yoğun bi r ti car et böl gesi ol ma özelli ği ni taģı makt adır. Böl gede ağırlıklı ol an per akende ve t opt an ti car eti n yanı sıra, i mal at da yapıl makt adır; konut ise hi ç yokt ur. ( ġekil E. 1) Böl geni n geneli ne haki m ol an ti car et f onksi yonu yer yer yoğunl uğunu deği Ģtirse de böl geye ol dukça büyük har eketlili k getir mekt edir. Böl geni n ul aģı m yoll arı nın kesi Ģti ği bi r nokt ada ol ması ve t ari hi ti car et mer kezi özelli ği buna nedendi r. Ancak ne var ki ti car ett eki bu canlılık zemi n katl ar a mahsust ur. Üst katl ar a çı kıl dı ğı nda ti car eti n yerini depol amaya ve i mal at a bır aktı ğı gör ül ür; yat ayda canlı ol an bu böl geni n düģeyde öl ü bi r kent par çası ol duğunu söyl eyebiliri z.(ġekil E. 2, ġekil E. 3) katlara göre fonksiyon dağılımı 100% 80% alan içindeki yüzdesi 60% 40% 20% zemin kat normal kat 0% ticaret depola ma imalat tic+ima lt donatı boş diğer zemin kat 78% 3% 5% 2% 4% 7% 1% normal kat 41% 32% 12% 2% 2% 11% 0% fonksiyon türü ġekil 5. 3: Katl ar a gör e f aali yet dağılı mı 35

48 yapı oranı Ze mi n katl ar da %78 li k bi r or anl a böl geye haki m ol an ti car eti n üst katlar da %41 or anı na düģt üğü gör ül mekt edir. Üst katl ar da bu f aali yet yeri ni i mal at ve depol amaya bır ak mı Ģtır; depol ama üst katl ar da %3 den % 32 ye i mal at i se %5 den %12 ye çı k mı Ģtır. ( ġekil 5. 3) Aslında bu dur um sağlı ksı z yapıl aģ ma ve yet ersi z kal an alt yapı gözönünde bul undur ul duğunda bekl enen bi r dur umdur. Bu yapıl ar da sağlı klı bi r çalı Ģma ort amı yokt ur, dol ayı sı yl a düģük maali yetli f aali yetl er burayı t er ci h et mekt edirl er. Yet ersi z alt yapı ve düģük maaliyetli f aali yetl er kı sır bi r döngü il e bi rbiri ni besl emekt edir. Dı Ģar dan bi r müdahal e ol madı ğı müddet çe böl ge bu dur umdan kurt ul amayacak ve köt üye gi di Ģ sür ecektir. Böl gedeki ekono mi k f aaliyetl eri n mekansal dağılımı : Böl gedeki ekono mi k f aal i yetl eri n mekansal dağılımı na bakıl dı ğı nda büyük bi r or ana sahi p ol an ti car eti n eģit ağırlıklı ol ma makl a ber aber t üm böl geye yayıl dı ğı söyl enebilir. ( ġekil E. 2) Bunun yanı sıra ti car eti n belli böl gel er de i hti saslaģtı ğı gör ül ür; per akende ti car et, t opt an ti car et ve i mal at belli böl gel er de di ğerl eri ne or anl a daha yoğun bi r bi çi mde yer al makt adır. ( ġekil 5. 4) ekonomik faaliyetlerin bölgedeki dağılmı 100% 80% 60% 40% 20% 0% 84% 46% 42% 54% 38% 14% 2% 12% 8% mısırçarģısı b. mercan b. kapalıçarģı b. perk.tic. topt.tic. imalat perk.tic. 84% 46% 54% topt.tic. 14% 42% 8% imalat 2% 12% 38% bölge ġekil 5. 4: Ti car et ve i mal atı n böl gedeki dağılı mı Yapıl an çalı Ģmal ar sonucu özel f onksi yon al anl arı ol ar ak geli Ģmi Ģ üç böl ge t espit edil mi Ģtir. ( ġekil 5. 4) 36

49 ġekil 5. 5: Ti car et ve i mal atı n mekansal dağılı mı Mı sır Çar Ģı sı böl gesi ( Demi rt aģ, Sarı demi r, Sül ey mani ye, Taht akal e, Hobyar, Rüst empaģa mahall el eri), per akende ti car eti n, Mercan böl gesi ( Dayahat un, Mer acn, Sur uri mahall el eri) t optan ti car eti n ve Kapalı çar Ģı böl gesi ( Beyazıt, Moll af enari mahall el eri) de i mal atı n yoğunl aģtı ğı böl gel er dir. ( ġekil 5. 5) Mı sır Çar Ģı sı- Per akende Ti car et: Mı sır Çar Ģı sı böl gesi perakende ti car eti n en yoğun ol duğu al andır. Bu böl gedeki ekono mi k f aali yetl eri n %84 ünü per akende ti car et ol uģt ur makt adır. ( ġekil 5. 4) Bunda böl geni n ul aģı m yoll arı nın kesi Ģi mi nde bi r düğü m nokt ası nit eli ği nde ol ması nı n r ol ü büyükt ür. Kendi i çi nde böl gedeki per akende ti car et i ki çeģitlili k göst erir. Ġl ki Mı sır Çar Ģı sı ve Taht akal e ci varı nda geli Ģmi Ģ ol an gı da mal zemesi nden, oyuncağa, t ekstil ve mutf ak eģyal arı na kadar çeģitli per akende ti car eti n yer al dı ğı al andır. Bur ada marji nal bi r sekt ör de sözkonusudur ki hal k ar asında Taht akal e pi yasası di ye anılır. 37

50 Yoll ar a açıl mı Ģ t ezgahl arda hert ürl ü mal zemeyi bul mak mü mkündür. Ġ ki nci böl ge i se banka, bür o gi bi hi z metler sekt ör üne yöneli k ol an Hobyar böl gesi dir. Mi mari ol ar ak da büyük kur ul uģl ar a hi z met ver ebil ecek nit eli kte ol an hanl arı n varlı ğı bu f aali yet t ür ünün geli Ģmesi ne i mkan sağl amı Ģtır. Burada pek çok bankanı n genel müdürl ükl eri ni ve büyük hi z met kur uml arı nı bul mak mü mkündür. Büyük Post ahane, Ġst anbul Ti car et Odası, Ġst anbul Ti car et Bor sası bunl ar a ör nektir. Bu nedenl e böl ge ger ek fi zi ksel kalit e ger ekse soyal ve ekono mi k anl amda ni spet en daha i yi dur umdadır. Mer can- Topt an Ti car et: Mer can böl gesi t opt an ticar eti n hanl ar böl gesi i çinde en yoğun ol duğu al andır. Bu böl gedeki ekono mi k f aal i yetl eri n %42 si ni t opt an ti car et ol uģt ur makt adır. Böl gedeki ekono mi k f aali yetl eri n % 46 sı nı i se per akende t i car et ol uģt ur makt adır. (ġekil 5. 4) Yapı bi ri mi üzeri nden yaptı ğı mı z bu değerl endi r mede per akende ti car et böl ge i çeri si nde daha yoğun gi bi gözükse de aslı nda i kincil f aali yettir. Çünkü büyük or anda t opt ancıl arı n yer al dı ğı hanl ar bi r yapı bi ri mi ol ar ak sayıl sa da i çeri si nde yüzl erce f aali yet bi ri mi ni barı ndır makt adır. Dol ayı sı il e t opt an ti car et böl gedeki ağırlıklı f onksi yondur. Os manlı hanl arı nı n t ari hi i Ģl evi ndengel en bu t opt an ti car et sekt ör ü bugün sadece Ġst anbul a değil büt ün Türki ye ye hit ap eden bi r pazar al anı nit eli ği ndedi r. Böl gedeki hanl ar da özelli kl e t ekstil, kumaģ- gi yi müzeri ne t optan ti car et yapıl makt adır. Kapalı çarģı-ġ mal at: Kapalı çarģı böl gesi hanl ar böl gesi i çi nde i mal atı n en yoğun bi çi mde yapıl dı ğı al andır. Bur ada i mal at %38 li k bi r or anl a yapılmakt adır. Böl gedeki haki m f onksi yon i se böl ge geneli ne yayıldı ğı nı söyl edi ği mi z per akende ti car ettir; %54 l ük bi r or anda yapıl makt adır. ( ġekil 5. 4) Kapalı çarģı çevr esi i mal at sekt ör ü i çi n büyük bi r pazar al anı dır. Özelli kl e gü müģ ve altı n gi bi kı y metli mall arın satı Ģı nı n yapıl dı ğı bu al anı n r antı ndan f aydal anmak i çi n en uf acı k par sell er değerl endi ril mi Ģ, kaçak yapıl aģma t ürl ü Ģekill er de baģ göst er mi Ģtir. Çar Ģı nı n i çi nden dar geçitl erl e gi ril en hanl ar da bu mall arı n ür eti mi yapı l makt adır. IĢı kl arı gözal an yal dı zlı çar Ģı sokakl arı ndan, bu hanl ar a gi ril di ği nde ger ek fi zi ksel, ger ekse sosyal ve ekonomi k ol ar ak ar ada bir uçurumol duğu gör ül mekt edi r. Çoğunl uğu gü müģ ve altı n üzeri ne ol an bu i mal at yapıl arı çar Ģı nı n özelli kl e Mer can ve Nur uos mani ye çı kı Ģl arı nda, çar Ģı yı bir çember Ģekli nde sar mı Ģtır; KapalıçarĢı dan uzakl aģtı kçaysa azal an bir sür eklili kl e böl geye dağıl makt adır. 38

51 Kat Yüksekli kl eri: Böl gedeki yapıl arı n özelli kl eri ne bakıl dı ğı nda özgün dokuya en uygun bi çi mde deği Ģ mi Ģ ol anı kat yüksekli kl eri dir. Böl geni n ort al ama kat yüksekli ği hanl ara yakı ndır. Böl gedeki yapıl arı n %52 si 2-3 katlı yapıl ar dır.( ġekil 5. 6) Gel eneksel dokudan ol dukça uzak bi r gör ünt ü ver en bu böl ge i çi n bu sonuç ĢaĢırtıcı dır, ancak ne var ki bi r kaç yapı nı n dı Ģı nda yapıl aģ ma düģeyde ol umsuz yönde bi r deği Ģi m göst er me mi Ģtir. ( ġekil E.4) bölgenin kat yükseklikleri 5katlı 9% 4katlı 16% 3katlı 20% 6katlı 3% 2katlı 32% katlı 2% 1katlı 18% ġekil 5. 6 : Kat yüksekli kl eri Mahall el er e gör e kat yüksekli kl eri ne baktı ğı mı zda da böl ge il e hanl ar arası nda da par al el bi r gi di Ģ ol duğu di kkati çek mekt edir.( ġekil 5. 7) Mahall el er e göre hanl arı n ort al ama kat yüksekli kl eri, ve mahall edeki t üm yapıl arı n ort al ama kat yüksekli kl eri hesapl anmı Ģ; bu i ki krit er kı yasl anmı Ģtır. ġekil 5. 7: Hanl ar il e i çi nde bul unduğu mahall eni n ort al ama kat yüksekli kl eri ar ası ndaki ili Ģki Buna gör e 11 mahall eden, 10 t anesi nde de mevcut yapıl aģ madaki kat yüksekli ği, mevcut hanl arı n ort al ama kat yüksekli ği ne denk veya bu değer den daha düģükt ür. 39

52 Sadece Sur uri mahall esi nde mevcut hanl arı n ort al ama kat yüksekli ği 3, 5 i ken, mevcut yapıl aģ madaki ort al ama kat yüksekli ği 3, 9 dur. Böl geni n özgün dokusundaki yapı ti pl eri düģünül düğünde hanl ar, dükkanl ar ve bedest enl er ar ası nda hanl ar kat yüksekli ği en yüksek ol an yapıl ar dır. Buna gör e özgün dokudaki ort al ama kat yüksekli ği hanl arı n ort al ama kat yüksekli ği nden düģük ol malı dır. Oysa Sur uri mahall esi nde mevcut yapıl aģ manı n ort al ama kat yüksekliği, mevcut hanl arı n or al ama kat yüksekli ği nden yüksektir. Buna gör e Sur uri mahal l esi ni n kat yüksekli ği bakı mı ndan özgün dokuya aykırı bi r bi çi mde deği Ģi m göst er di ği ni söyl eyebiliri z. Di ğer mahall el er i se kat yüksekli ği bakı mı ndan özgün doku il e uyu m i çeri si ndedi rl er Bi na Yapı Ci nsi Kat yüksekli ği ni n denetl en mesi daha kol ay ol sa ger ek ki, böl gedeki yapıl an mada bi na yapı t arzı nı n t ari hi hanl arl a pek benzerli k göst er medi ği di kkati çeker. Hanl arı n çoğu Per vititch i n de harit al arı nda t arif etti ği gi bi ta ma mı il e Türk özelli ği ne bağlı ol ar ak, t aģ ve t uğl adan yığ ma t arzda yapıl mı Ģtır. Hobyar daki bür o hanl arı i se döne mi ne uygun ol ar ak çeli k i skel etli yapıl ar ol arak yapıl mı Ģtır. Ancak ar azi deki t espitl er böl gede ol dukça f azl a mi kt ar da bet onar me yapı nı n da ol duğunu göst er mekt edir. ( ġekil E.5) yapı cinsi betonar me 28% diğer 2% yığma 70% ġekil 5. 8: Böl gedeki yapı al anını n yapı ci nsi ne gör e dağılı mı Yapıl an t espitl ere gör e çalı Ģma al anı ndaki yapı alanı nı n %70 i yı ğma yapı ci nsi nde, %28 i i se bet onar me yapı ci nsi ndedi r. ( ġekil 5. 8) Özgün yapı dokusunun yı ğma ol duğu düģünül düğünde bu anl amda böl gede kötü yönde bir deği Ģi mol duğunu söyl eyebiliri z. 40

53 Böl gedeki bu bet onar me yapı yoğunl uğunun en f azl a ner ede ol duğunu i se mahall er e gör e yapıl an dağılı ml a anl ayabiliri z. Her mahall eni n yapı al anı nı n ne kadarı nı n bet onar me yapı al anı ol duğu hesapl anmı Ģ ve bu or anl ar kı yasl anmı Ģtır. ġekil 5. 9: Mahall el eri n bet onarme yapı yoğunl uğuna gör e dağılı mı Buna gör e Taht akal e ve Hobyar mahall el eri %49 luk ve %43 l ük bet onar me yapı yoğunl ukl arı il e yapı ci nsi bakı mı ndan özgün yapısı en f azl a bozul muģ mahall el er dir. ( ġekil 5. 9) Hobyar ve Taht akal e deki bu deği Ģi mi bu böl gel eri n har eketlili ğine bağl ayabiliri z; bu i ki mahall e per akende ti car eti n en yoğun ol duğu mahallel er dir. Per akende ti car et i se i çinde bul unduğu yapı ya sağlı kl aģtır ma anl amı nda en çok kat kı sı ol an f aali yet t ür üdür. Bu nedenl e per akende ti car eti n yoğun ol duğu mahall el er bir bakı ma yenil enmi Ģ ancak bu yenil eme özgün doku di kkat e alınmadan yapıl mı Ģ, dol ayı sı yl a bural ar da bet onar me yapı yoğunl uğu yüksek rakaml ar a ul aģ mı Ģtır Bi na Yapı Dur umu Böl gedeki yapıl arı n dur umu genel ol ar ak ort a ve altı nda bi r st andart a sahi ptir. Bunda bur anı n geç mi Ģi ol dukça eski ye dayanan bi r böl ge ol ması ve bu özgün dokusunu zaman aģı mı na kar Ģı kor umaya ve güçl endir meye dai r pek bi rģey yapıl ma mı Ģ ol ması nı n et ki si çokt ur. (ġekil E. 6) Böl gedeki yapıl arı n % 54 ü ort a, %31 i i se köt ü dur umdadır. ( ġekil 5. 10) Eksi k ol an alt yapı ve düģük maali yetli f aali yetl eri n bur ada yer al ması, böl geni n yapıları nı n da nit eli ksi z ol ması na sebep ol muģt ur. 41

54 bölgenin yapı durumu iyi 15% kötü 31% orta 54% ġekil 5. 10: Böl geni n fi zi ksel yapı dur umu Mül ki yet Anali zi: Böl geni n mül ki yet yapı sı i ncel enmi Ģtir. Her par seli n sahi plili ği harit aya aktarıl mı Ģtır. ( ġekil E. 7) Böl gedeki mül ki yet dağılı mı hesapl anmı Ģtır. Bu çalı Ģ ma yapılırken par sel sayı sı üzeri nden değil, Ģahı s ve ka mu mül kl eri ni n çalı Ģma al anı i çeri si nde kapl adı kl arı al anl ar hesapl anar ak bi r or antı belirl enmi Ģtir. Buna göre çalı Ģ ma al anı nı n %68 i ni Ģahı s parseli ol uģt ur makt adır. ( ġekil 5. 11) özel Ģahıs 68% mülkiyet vakıf 15% özel vakıf 3% kamu 11% banka 3% ġekil 5. 11: Böl geni n mül ki yet yapı sı Vakıf mül ki yeti ne ait parsell er al anı n % 15 i ni kapl amakt adır; bunl ar i se genelli kl e hanl arı n bul unduğu par sell er dir. Ka mu par sell eri i se %11 li k bi r or ana sahi ptir ki, bunun büyük çoğunl uğunu ca mi, medr ese gi bi anıt eserl eri n bul unduğu par sell er ol uģt ur makt adır. Böl gedeki hanl ar ol dukça karı Ģı k ve kal abalı k bir mül ki yet yapı sı göst ermekt edi r. Genel de i mar et si st emi yl e bi r külli yeye gelir getir mesi i çi n yapıl mı Ģ ol an hanl arı n sahi plili ği bugün ol dukça deği Ģ mi Ģtir. Özelli kl e avl ul u hanl ar da bugün t a ma mı bi r vakf a ait ol an bi r han kal ma mı Ģtır. Mül ki yet yapı sı ol ar ak ki mi zaman yüzün üzeri nde 42

55 par sel den ol uģan hanl arda büt ün par sell er zamanl a özel Ģahsa satıl mı Ģ ve bugünkü Ģekli ni al mı Ģtır Eski Eser Envanteri: Böl gedeki eski eser envant eri çı karıl mı Ģtır. Bu çalı Ģma yapılırken kor uma kur ul unun böl gedeki anıt eser, si vil mi marlık ör neği ve r esmi kur uml ar a ili Ģki n al mıģ ol duğu t escil kar arl arı ve ar azi t espitl eri sırası nda korun ması öneril en yapıl ar harit aya akt arıl mı Ģtır. ( ġekil E. 8) Hanl ar Böl gesi ni n i çi nde bul unduğu Tari hi Yarı mada, Ġ st anbul 1 No l u Kül t ür ve Tabi at Varlıkl arı nı Kor uma Kur ul u nca alı nan gün ve 6848 sayılı kar ar il e Tari hi ve Kent sel Sit, Kent sel ve Ar keol oji k Sit, 1. Der ece Ar keol oji k Sit Al anl arı ol ar ak belirl enmi Ģ ve il an edil mi Ģtir. Hanl ar Böl gesi bunl ar dan Tari hi Yarı mada nı n t ama mı i çi n geçerli ol an Tari hi ve Kent sel Sit Al anı na gir mekt edir. (Ġ BB, 1995) Böl geni n eski eser dokusu bakı msı z ve har ap bir dur umda da ol sa büyük öl çüde kor unmuģt ur. Ca mi, hama m, medr ese gi bi vakıfl ar a veya ka muya ait ol an anıt eserl eri n he men hepsi kor unmuģt ur. Böl gede özgün dokusu bozul muģ yapıl ar özel Ģahsa ait ol an dükkanl ar ve hanl ar dır. Hanl ar, sahi plili ği vakıfl ar dan özel Ģahsa geçti ği i çi n kavr amsal ol arak si vil mi marlık il e anıt sal eserl eri n ar ası nda kal mı Ģ, bozul ması ve kaybol ması ni spet en daha kol ay eserl er dir. Yapıl an çalı Ģmada kor uma kur ul u kar arl arı, yapı nı n ci nsi ne gör e, anıt eser, si vil mi marlık ör neği ( SMÖ) ve r es mi kur um ol ar ak i f ade edil mi Ģtir. Eğer yapı bugün yeri nde yoksa kayı p anıt eser ya da kayı p SMÖ ol ar ak if ade edil mi Ģtir. Kal ı ntı ol ar ak var ol an yapıl ar i se kalı ntı ifadesi il e belirtilmi Ģtir. Kor uma kur ul u t ar afı ndan t escil edil me mi Ģ, ancak ar azi t espitl eri nde kor un ması öneril mi Ģ yapıl ar i se öneri anıt aser, öneri SMÖ ve öneri r es mi yapı ol ar ak if ade edil mi Ģtir. Buna gör e böl gede koruma kur ul u t ar afı ndan t escil edil mi Ģ 453 yapı var dır. Kor unması öneril en yapı sayı sı i se 399 dur. Böl gede ol dukça f azl a sayıda t escilli ol mayan yapı nı n bul unması di kkat çeki ci dir. Özel li kl e anıt eserl er de öneri anıt eser sayı sı t escilli anıt eser sayı sı ndan daha f azl adır. ( ġekil 5. 12) Yeni Ca mi, Nur u Os mani ye Ca mi, Büyük Vali de Han ve Kür kçü Han gi bi anıt eserl er t escilli değil dir. 43

56 eski eser envanteri TESCĠLLĠ ÖNERĠ 0 ANIT ESER SMÖ RESMĠ YAPI KALINTI KAYIP ANIT E. KAYIP SMÖ TESCĠLLĠ ÖNERĠ ġekil 5. 12: Böl gedeki t escilli ve kor unması öneril en yapıl ar Böl üm Sonucu: Os manlı dan beri sür egel en ti car et al anl arı yl a böl ge sadece Ġ st anbul a değil büt ün Tür ki ye ye hit ap eden bir pazar al anı nit eli ği ndedi r. Böl geni n t ümüne yayıl mıģ ol an haki m f onksi yon ti car ettir. Böl gede eski den ol duğu gi bi hal a pek çok mal kendi ne ait ol duğu yüzyıll ardır bili nen f arklı böl gel er de satıl makt adır yüzyıll ar ar ası nda mall arın depol anması i çi n yapıl mı Ģ ol an hanl ar bu gel eneği baģl at an yapı t aģl arı dır. Hanl ar böl gesi kendi i çi nde f arklı mall ar üzeri nde i hti sasl aģ mı Ģ alt böl gel er e sahi ptir. Hat t a bu i hti sasl aģ ma sokak ve han i si ml eri ne yansı mı Ģtır. Lebl ebi ci Han, Halı cı Han, Yağcıl ar Han, Büyük Sabuncu Han, Tı ğcıl ar Sokak, Sandal yecil er Sokak bunl ar a ör nektir. Bugün bazı böl gel er hal a bu Ģekil de f onksi yonl arı nı sür dür mekt e ve anıl makt adırl ar. Mı sır Çar Ģı sı bahar at çıl arı, Sül ey mani ye hır davat çıl arı, Kapalı çar Ģı mücevher at çıl arı, Kür kçü Han i se yüncül eri il e adr esi her kesçe bili nen böl gel erdir. Ancak ne yazı kki bu mall arı n bi rar ada satıl ması gel eneği her geçen gün biraz daha yok ol makt adır. Böl geye bi r kull anı cı ol arak gitti ği ni zde har eketlilik baģı nı zı döndür ecek, hatt a i nsan kal abalı ğı ve dükkanl arın önündeki t ezgahl ar, ser gi si yoll ar a t aģ mı Ģ mall ar si zi yor acaktır. Os manlı dan beri sür egel en bu özel li k artık yet ersi z kal an ul aģı m ve alt yapı ya, nit eli ksi z yapıl aģ maya r ağmen hal a devam et mekt edir. Özel li kl e Hali ç t ar afı ndaki Mı sır Çar Ģı sı ve Sult anha ma m, Kapalıçar Ģı ci varı ve bu i ki al anı bi r biri ne bağl ayan Mah mut paģa aksı ti car eti n en yoğun ol duğu böl gel er dir. Al anı n t ümüne yayıl dı ğı nı söyl edi ği mi z ti car et ger ek yoğunl uğu gerekse t ür ü bakı mı ndan kendi i çi nde f arlılıkl ar a sahi ptir. Mı sır Çar Ģı sı- Sult anhama m böl gesi ve Kapalı çarģı per akende ticar eti n ağırlıklı ol duğu böl gel er dir; Mer can ci varında t opt an 44

57 ti car et yapıl makt adır; Kapalı çarģı etrafı i se bi r çember bi çi mi nde altı n ve gü müģ i mal at çıl arı il e sarılı dır. Mı sır Çar Ģı sı ve ci varı çeģitli gı da mal zemesi nden gi yi m eģyası na, küçük ev al etl eri ne kadar pek çok çeģitli per akende ti careti n bi rar ada yapıl dı ğı, pi yasada fi yatl arı nı n ucuzl uğu il e bili nen bi r böl gedi r. Ul aģı m yoll arı nı n kesi Ģti ği bi r böl ge ol ması da bur ayı cazi p hal e getiren özelli kl er den bi ri dir. Her gün bi nl erce i nsanı n gel di ği bu böl gede günl ük r ekr easyonel i hti yaçlar a cevap ver ebil ecek al an he men he men hi ç yokt ur. Sadece Yeni Ca mi meydanı bunun i çi n bi r i mkan sağl amakt adır ancak bu böl ge i çi n ol dukça yet ersi zdir. Per akende ti car eti n yoğun ol duğu bi r baģka al an i se Sult anhamam- Hobyar böl gesi dir. 19. yüzyıl da yapıl mı Ģ ol an bür o hanl arı nı n ağırlıklı ol duğu bu böl gede yapıl anma ve ekono mi k geli Ģme de bu yönde ol muģt ur. Caddel eri ni n Mı sır Çar Ģı sı ci varı na gör e daha geni Ģ ol duğu bu böl gede fi ziksel kalit e de ni spet en daha i yi dir. Ancak bur ası da i nsan kal abalı ğı na r ağmen günl ük i hti yaçl ar a cevap ver ebil ecek nit eli kt e bir yapı göst er me mekt edir. Yoğun bi rer per akende t i car et mer kezl eri ol an Mı sır Çar Ģı sı ve Kaplı çarģı böl gel eri, Mah mut paģa aksı il e bi rbi rl eri ne bağl anırl ar. Ancak Mah mut paģa nı n heriki yanı da yoğun bi r t opt an ti car et böl gesi dir esası nda. Os manlı dan gel en ti car et gel eneği ni en sadı k ve canlı bi çi mde yaģat an böl ge bur ası dır. Mi mari özelli k ol ar ak da buna yat kı n ol an hanl arı yl a bu böl ge büyük or anda boģ veya depol amaya ayrıl mı Ģ ol sa da t ari hi ti car eti n en çok hi ssedil diği böl ge özelli ği ndedi r. Geç mi Ģt en sür egel en bu özelli k artı k böl geye zarar ver mekt edir. Böl ge t ari hi yapı sı iti bari yl e geli Ģen ekono mi k yapı ya ve t eknol oji k geli Ģmel er e ayak uydur ama mı Ģ, bu yükü t aģı yamaz ol muģt ur. Eski den ha mall arl a t aģı nan mall ar bugün dar sokakl ar da sı kı Ģı k tr afi k manzar al arı na sebep ol makt adır. Bu da ger ek alı cı ger ekse satı cıl ar açı sı ndan r ahat sı z edi ci bi r dur umdur. Ancak daha da öne mli si Os manlı ti car et kült ür ünün si mgesi ol an bu böl ge ve hanl ar zar ar gör mekt edir. Ger ek tr afi k yoğunl uğu, ger ekse alt yapı daki eksi kli kl er böl gedeki çalı Ģma st andartı nı düģür mekt edir. Bu da düģük maali yetli f aali yetleri n bur ayı t erci h et mesi ne sebep ol makt adır. Kapalı çarģı etrafı bu büyük Pazar al anı nı n r antından f aydal anmak üzere yerl eģ mi Ģ altı n ve gü müģ i mal atçıl arı il e dol udur. Ol uģt uğu döne mde zenaat karl arı da bünyesi nde barı ndıran bu böl gede kaybol an zenaat kar sı nıfı n yeri ni i mal at sekt ör ü al mı Ģtır. Ancak böl ge gerek alt yapı sı, ger ek mi mari özelli ği, ger ekse t aģıdı ğı kült ür 45

58 değerl eri açı sı ndan bu f aali yet t ür ü i çi n uygun değil dir. Fakat yoğun bi r bi çi mde bu yönde kull anıl maya devam et mekt e, bu da böl geni n t ari hi dokusuna zar ar ver mekt edir. Maali yetl er ve düģük st andartl ar ar ası ndaki kı sır döngü bu f aali yet t ür ünde de i Ģl emekt e ol up, sağlı ksı z bi r i Ģ ort amı böl geyi kapl amakt adır. Bu kı sır döngü i çeri si nde hanl ar müdahal e edil medi ği dur umda eri yi p gi decek ol an kült ür mi r ası öğel eri mi zdendi r. 46

59 6. HANLARI N KARAKTERĠ STĠ K VE MEVCUT DURUM ÖZELLĠ KLERĠ NĠ N Ġ NCELENMESĠ 6. 1 Han Envant eri ni n Çı karıl ması: Bu çalı Ģma kapsa mı ndaki hanl ar belirl enirken bili nen büt ün Os manl ı Hanl arı değerl endi r meye alı nmı Ģtır. Bu hanl arı n t espiti arazi de ve eski kaynakl ardan ol mak üzer e i ki kol dan yapıl mı Ģtır. Hanl ar her nekadar kendi döne mi nde ka mu yar arı na yapıl mı Ģ ol sal ar da f onksi yon iti bari yl e kamu al anı ol ar ak nit el endi ril emezl er. Bunl ar ti car et amaçlı yapıl ar dır. Dol ayı sı yl a hanl ar hakkı nda bi r cami veya medr esede ol duğu kadar geni Ģ bil gi kaynakl arı yokt ur. Hanl ara ait en det aylı bil gil ere eski harit al ar dan ul aģabiliri z. Bu çalı Ģmada ol dukça det aylı bil gi veri ci nit eli kt e ol an Per vititi ch harit al arı ve Goad Tar y Harit al arı kull anıl mı Ģtır. Per vititi ch Harit al arı: J. J. Per vititi ch harit al arı yıll arı ar asında yapıl mı Ģ si gort a harit al arı dır. Özelli kl e suri çi al anı il e Beyoğl u ve Gal at a i çi n yapıl mı Ģ ol an bu harit alar da 1/ 500 öl çek det ayı nda bil gil er veril mekt edir. ( ġekil 6. 1) ġekil 6. 1: J. J. Per vititi ch Harit al arı 47

60 Yapıl arı n f onksi yonl arı, kapı nu mar al arı, yapı t arzl arı, kat yüksekli kl eri, anıt eseri i se adı bu harit al ar da göst eril mi Ģtir. Ancak böl geni n t ama mı nı n harit ası yokt ur. Kapalı çarģı ve Beyazıt civarı eksi k kal makt adır. Er nest Goad- Const anti nopl e Harit al arı: ġekil Er nest Goad Harit al arı Er nest Goad t ar afı ndan hazırl anan Const anti nopl e Si gort a Harit al arı t ari hl eri ar ası nda yapıl mıģtır. ( ġekil 6. 2) Per vititich kadar ol masa da ol dukça bil gi veri ci nit eli kt e harit al ar dır. Bu harit al ar da da yapılıģ amacı na uygun ol ar ak büt ün hanl ar göst eril mi Ģtir. Bu harit al arl a yıl kadar sonr a yapıl an Pervititi ch harit al arı kar Ģıl aģtırıl dı ğı nda böl gedeki deği Ģi m bi re bi r gör ül ebil mekt edir. Örneği n Const anti nopl e harit ası nda Abdül hami t Külli yesi ne ait i mar et, sı byan mekt ebi ve sebil varken Per vititi ch harit ası nda bunl arı n yerine yapıl mı Ģ ol an 4. Vakıf Han gör ül mekt edir. Han envant eri ni n çı karılması: Bu harit al ar da adı geçen büyük küçük büt ün hanl ar çalı Ģma kapsamı na alı nmı Ģ ve her biri anıt eser ol ar ak nit el endi ril mi Ģtir. Bu nit el eme hanl arı n yapılıģ bi çi ml eri ni n i mar et si st emi yl e ol uģları na dayanıl ar ak yapılmı Ģtır. Bazı hanl ar bu mantı ğa uy ma makt adır. Bi rkı sı m hanl ar i se anıt eser özelli ği göst er ecek mi mari nit eli kt e değill er dir. Ancak bunl ar da bi rar ada ol uģl arı di kkat e alı nar ak anıt eser ol ar ak nit el endi ril mi Ģl er dir. Küçük bil e ol sa bur adaki her han Os manlı ti car et kült ür ünü yansıt an bir öğedi r ve birar ada ol dukl arı kadar değerli dir. Hanl ar bu harit al ar a göre kağıt üzeri nde belirl enmi Ģtir. Ar azi de yapıl an t espitl erl e de bunl ar dan hangil eri ni n varlı ğı nı kor uduğu hangil eri ni n kaybol duğu belirl enmi Ģtir. 48

61 Eski harit al ar dan sadece kayı p ol anl arı n belirl enmesi nde f aydal anıl ma mı Ģtır. Mevcut ol an hanl arı n da orji nal pl anı na ne kadar sadık bi r bi çi mde ayakt a kal dı ğı t espit edil mi Ģtir. Eski harit al ar bugünkü hali hazır harit al arl a üst üst e getiril erek mevcut hanl ar daki deği Ģi mçalı Ģmaya akt arıl mı Ģtır Karakt eri sti k Özellikl eri ne Gör e Hanl arı n Sı nıfl andırıl ması: Yapı Tür üne Gör e: Böl gede üç t ür han gör ül mekt edi r: Ti car et, bür o ve geçi Ģ hanı. Çalı Ģma al anı mı zdaki hanl ar buna gör e değerlendi ril mi Ģl er dir; 231 hanı n %53 ü bür o hanı, %37 si ti car et hanı ve %9 u geçi Ģ hanıdır. ( ġekil 6. 3) t ürl eri ne gör e hanl arı n dağılı mı han t ür ü han sayı sı ti car et hanı 87 bür o hanı 123 geçi Ģ hanı 21 t opl am 231 ticar et h. 38% geçi ş h. 9% büro h. 53% ġekil 6. 3: Çalı Ģ ma al anı ndaki hanl arı n yapı t ürl eri ne gör e dağılı mı Çal ı Ģ ma al anı mı zdaki hanl arı n t ürl eri ne gör e dağılı mı na baktı ğı mı zda sayı ol ar ak haki m han ti pi bür o hanl arı ol sa da böl gede güçl ü et ki si hi ssedil en aslında ti car et hanl arı dır. Çünkü ti caret hanl arı mi mari nit elik ol ar ak daha zengi n hanl ar dır; kapl adı kl arı al anl ar daha büyükt ür; i çl eri nde dol aģı m al anl arı daha f azl adır. Bazen bi r han t ek baģı na bi r yapı adası ol uģt ur abil mekt edir. Dol ayı sı yl a yüzeysel al an ol ar ak ti car et hanl arı böl gede daha büyük bi r al an kapl amakt adır; bu da kull anı cı da haki mhan ti pi i zl eni mi uyandır makt adır. Yapıl an değerl endir mel ere gör e bür o hanl arı ve ti car et hanl arı nı n belli böl gel er de yoğunl aģtı ğı gör ül mekt edi r. Buna gör e i ki böl geden bahsedebiliri z: Kapal ı çar Ģı- Taht akal e böl gesi ( Mer can, Dayahat un, Moll af enari, Beyazıt, Taht akal e, Sül ey mani ye, Sarı demi r, De mi rt aģ) ti car et hanl arı ( ġekil 6. 4), Sult anhama m- Mı sır Çar Ģı sı böl gesi ( Hobyar, Sur uri, Rüst empaģa) i se bür o hanl arı nı n (ġekil 6. 5) yoğunl uk kazandı ğı böl gel er dir; geçi Ģ hanl arı ( ġeki 6. 6) i se böl geye yayılmı Ģtır. 49

62 ġekil 6. 4: Ti car et hanl arı- Kür kçü Han, Çuhacı Han, Büyük Yıl dı z Han ġekil 6. 5: Bür o Hanl arı- I V: Vakıf Han, I. Vakıf Han, Sadı ki ye Han, Art ur Baker Han ġekil 6. 6: Geçi Ģ Hanl arı- Zi ncirli Han, Must af a PaĢa Han 50

63 han sayısı ġekil 6. 7 da hanl arı n t ürl eri ne gör e böl gel er deki dağılı mı görül mekt edir. Sul t anhama m- Mı sır Çar Ģısı böl gesi nde bür o hanl arı ti car et hanl arı nı n altı katı kadar sayı da, Kapalı çarģı- Taht akal e böl gesi nde i se ti car et hanl arı bür o hanl arı nı n ner edeyse dört katı kadar sayı dadır. Bu da t ürl ere gör e i ki f arklı böl geni n ol duğunu göst er mekt edir. yapı türüne göre hanlar s.hamam-m.çarģısı kçarģı-tahtakale ticaret hanları geçiģ hanları büro hanları ticaret hanları geçiģ hanları büro hanları bölge ġekil 6. 7: Hanl arı n yapı t ürl erine gör e böl gedeki dağılı mı Mi mari Niteli ği ne Gör e: Hanl ar ger ek pl an ve mekan anl ayı Ģı, ger ek mal ze me ve yapı t ekni ği ger ekse cephe mi mari si bakı mı ndan birbiri nden f arklılıkl ar göst erirl er. Bunl arı n her bi ri ne gör e hanl arı sı nıfl amak ol dukça karı Ģı k bi r t abl o yar at acaktır. Ancak bu mi mari nit eli kl eri ni n bi rar aya geli Ģl eri ne gör e hanl arı üç gr uba ayır mak mü mkündür. Çok nit eli kli hanl ar, nit eli kli hanl ar ve az nit eli kli hanl ar. Böl gedeki hanl ar a baktığı mı zda büyük bi r çoğunl uğunun çok nit eli kli ve nit eli kli hanl ar ol duğu gör ül mektedi r. %18 i i se bu gözal ıcı hanl arı n ar ası ndaki boģl ukl arı dol dur an az nit eli kli hanl ar dır. ( ġekil 6. 8) mi mari nit eli ği ne gör e hanl arı n dağılı mı mi mari nit eli k han sayı sı çok nit eli kli 80 nit eli kli 110 az nit eli kli 41 t opl am 231 az nitlkl. 18% çok nitlk. 35% nitlkl. 47% ġekil 6. 8: Mi mari nit eli kl eri ne gör e hanl arı n dağılı mı 51

64 ġekil 6. 9: Çok nit eli kli hanl ar- Büyük Yeni Han ġekil 6. 10: Çok nit eli kli hanl ar- Büyük Yıl dı z Han (ti car et hanı) ve Abut Ef endi Han ( bür o hanı) 52

65 ġekil 6. 11: Nit eli kli hanl ar- Kı zıl ay Han, Pr evuayans Han, M. Agopyan Han ġekil 6. 12: Nit eli kli hanl ar-ġ s mail PaĢa Han, Çi nili Han, Yusufyan Han ġekil 6. 13: Az nit eli kli hanl ar- Yar em Han, Ayan Han, Safran Han 53

66 Çok nit eli kli hanl ar ti car et ve geçi Ģ hanl arı nda büyük açı k avl usu, r evaklı bi r gal eri si ol an, t aģ ve t uğl a i Ģçiliği ni n i yi ol duğu hanl ar dır ( ġekil 6. 9); bür o hanl arı nda i se cephedeki mi mari dekorasyonu zengi n ol an hanl ar dır ( ġekil 6. 10). Nit eli kli ve az nit eli kli hanl ar da bu krit erl eri n varlı ğı na ve zengi nli ği ne gör e değerl endi ril mi Ģtir. Böl gedeki hanl ar buna gör e değerl endiril di ği nde böl geni n büyük bi r kı s mı nı n nit eli kli ve çok nit eli kli hanl ar dan ol uģt uğu gör ül mekt edi r. Çok nit eli kli hanl ar t ek baģl arı na güçl ü bi rer ni rengi nokt ası ol uģt ur abil mekt edirl er. Ör neği n Büyük Vali de Han, Büyük Yeni Han ve Büyük Yı l dı z Han gi bi hanl ar kull anı cı i çi n böl gede bi rer ni rengi nokt ası dırl ar. ( ġekil 6. 9, ġekil 6. 10) Nit eli kli hanl ar da kull anı cı nı n aklı nda i z bır akan hanl ar dır. ( ġekil 6. 11, ġekil 6. 12) Az nit eli kli hanl ar i se t ek baģl arı na ol masa da böl geni n kar akt eri sti k yapıl arı ol duğundan bi rar adayken kull anı cı ya Os manlı ti car et yapı sı fi kri ni ver en hanl ardır. ( ġekil 6. 13) Avl u Sahi plili ği ne Gör e: Hanl ar açı k avl ul u hanl ar, kapalı avl ul u hanl ar ve avl usuz hanl ar ol mak üzer e üç ana gr uba ayrılırl ar. Avl ul ar ol dukça sı kı Ģı k bi r dokuya sahi p ol an hanl ar böl gesi i çi n kull anı cıl arı n günübi rli k i hti yaçl arı na cevap ver ebil ecek yegane açı k al anl ar dır. Ol dukça yoğun bi r ti car et al anı ol an bu böl gede ort ak mekanl ar da mahr emi yet ol gusuna dayalı ol ar ak hanl arı n kendi i çi nde çözül müģt ür. Ġ Ģt e bu sebepl e avl ul ar hanl arı n en kar akt eri sti k yapı özelli kl eri nden biri dir. Çal ı Ģ ma al anı mı zdaki hanl arı n %34 ü avl ul u, %34 ü avl usuz ve %32 si kapalı avl ul u hanl ar dan ol uģ makt adır. ( ġekil 6. 14) avl u sahi plili ği ne gör e hanl arı n dağılı mı avl u ti pi han sayı sı avl ulu 78 avl usuz 78 kapalı avl ul u 75 t opl am 231 kapa lı avlul u avlu suz 34% avlul u 34% ġekil 6. 14: Avl u sahi plili ği ne gör e hanl arı n dağlılı mı Avl ul u hanl arı n t ama mı ti car et veya geçi Ģ hanl arı dır. Bi r ti car et hanı ol an Büyük Vali de Han böl gedeki t ek üç avl ul u handır. ( ġekil 6. 15) Esas avl usuyl a bu han 54

67 ġekil 6. 15: Böl gedeki en büyük avl ul u han- Büyük Vali de Han ġekil 6. 16: Böl geni n üçüncü büyük avl ul u hanı- Kür kçü Han ġekil 6. 17: Böl gede avl usu geni Ģ ol an hanl ar- Çuhacı Han ġekil 6. 18: Böl gede avl usu geni Ģ ol an hanl ar- Lebl ebi ci Han 55

68 böl gedeki en büyük avl ulu handır; onu sır ası yl a Vezi r Han, Kür kçü Han ( ġekil 6. 16), Bal kapanı Han ve Cebeci Han i zl er. Zi ncirli Han, Çuhacı Han ( ġekil 6. 17), Lebl ebi ci Han ( ġekil 6. 18), Büyük Yıl dı z Han, Büyük Yeni Han, Ağa Han, Ali PaĢa Han vs... avl usu ni spet en geni Ģ olan hanl ar dandır. ġekil 6. 19: Kapalı Avl ul u Hanl ar- Kur u Kahveci Han, Fı ndı klıyan Han, Abut Ef endi Han Kapalı avl ul u hanl ar üst ü ca m çatı il e ört ül müģ avl ul ar a sahi p hanl ardır. Bunl ar ti car et, geçi Ģ veya bür o hanı ti pi nde ol abilirl er; ancak çoğunl uğu bür o hanı dır. Kur u Kahveci Han ( Taht akal e), Abut Ef endi Han ( Dayahat un), Fı ndı klıyan Han ( Rüst empaģa) kapalı avlul u hanl arı n güzel ör nekl eri ndendi r. ( ġekil 6. 19) ġekil 6. 20: Avl usuz Hanl ar- Ġ mar Han, Tür ki ye Han, Yeni Volto Han Avl usuz hanl ar da ti car et, bür o veya geçi Ģ hanı ti pi nde ol abilirl er, ancak çoğunl uğu bür o hanı dır. Ġ mar Hanı, Tür ki ye Hanı ve Yeni Volt o Han avl usuz hanl ara ör nektir. ( ġekil 6. 20) 56

69 6. 3 Hanl arı n Mevcut Durum Özelli kl eri ni n Ġ ncelenmesi: Kor unmuģl uk Duru mu: Hanl arı n genel pl an Ģeması, gabari ve yapı mal zemesi bakı mı ndan ne kadar kor unabil di ği ni if ade eder. Yapıl an çalı Ģmada hanl arı n eski harit al ar daki bi l gil er e gör e varlı ğı t espit edil mi Ģtir. Bu harit al ar bugünkü hali hazırl arl a üst üst e getiriler ek hanl arı n hangil eri nin mevcut ve kayı p ol duğu t espit edil mi Ģtir, buna gör e bi r harit a ol uģt ur ul Ģ muģt ur. Bununl a da kalı nma mı Ģ mevcut ol an hanl arı n pl anl arı nı n nekadar kor unduğu belirl enmi Ģtir. Buna gör e hanl arı üç ana gr uba ayır mak mü mkündür Mevcut Hanl ar: Mevcut hanl ar eski harital ar da gör ül en ve bugünkü varlı ğı hali hazır harit al ar da ve ar azi de t espit edil en hanl ar dır. Mevcut hanl ar dedi ği mi z gr up el bett eki orji nal yapı sı yl a bi rebir ört üģen hanl ar anl amı na gel me mekt edi r. Yapıl dı ğı döne mden beri hi çbir ci ddi müdahal eye t abi t ut ul madı kl arı düģünül düğünde bu hanl arı n nasıl bi r fi zi ksel yapı i çeri si nde ol acağı anl aģıl abilir. Bakı msı z ve har ap bi çi mde ve buna bağlı ol ar ak uf ak t ef ek kayı pl arı ol sa da bu hanl ar ayakt a kal mayı baģar abil mi Ģl erdi r. Mevcut hanl arı kendi i çi nde üç gr uba ayır mak mü mkündür: Kor unmuģ hanl ar, kı s men kor unmuģ hanl ar ve ekl enti si ol an hanl ar. ( ġekil 6. 21, ġekil 6. 22, ġekil 6. 23) Kor unmuģ Hanl ar: Kor unmuģ hanl ar genel pl an ol ar ak orji nal f ormunda kal abil mi Ģ ol an hanl ar dır. YapılıĢ t ari hl eri 500 yıl öncesi ne dayanan hanl ardaki deği Ģi kli kl er gözardı edil er ek genel pl an Ģe ması nı n, kat yüksekli ği ni n ve yapı mal zemesi ni n kor unması di kkat e alı nar ak bir değerl endi r me yapıl mı Ģtır. Böl gede 152 kor unmuģ han var dır; Büyük Yeni Han, Büyük Yıl dı z Han, Yal dı z Han, Zi ndan Han, Büyük Çukur Han, Çuhacı Han, I V. Vakıf Han, I. Vakıf Han ve Ar navut Han kor unmuģ hanl ar dan birkaçı dırl ar. ( ġekil 6. 21) Kı s men kor unmuģ hanl ar: Kı s men kor unmuģ hanl ar bir kı smı kor unmuģ ol an hanl ar dır. Hanl ar sahi plili ği birden fazl a ol an, odal ar dan ol uģan yapıl ar dır. Özelli kl e

70 ġekil 6. 21: Kor unmuģ Hanl ar- Yal dı zhan, Ar navut Han ġekil 6. 22: Kı s men Kor unmuģ Hanl ar- Ast arcı Han, Sümbüll ü Han ġekil 6. 23: Ekl enti si Ol an Han - Bal kapanı Han, Lebl ebi ci Han yüzyıll ar ar ası nda yapılmı Ģ ol an ti car et hanl arı ki mi zaman yüzden f azl a par sel e, dol ayı sı yl a ki Ģi ye ait ol abil mekt edir. Kendi döne mi nde t ek el den bir ker ede 58

71 yapıl anhanl ar, Cu mhuri yet döne mi nde vakıfl arı n kent i çi ndeki r oll eri ni n deği Ģ mesi yl e el deği Ģtir mi Ģ, özel Ģahsa satıl mı Ģtır. Bu da bi r büt ünün par çal arı ol an pek çok mekanı n ol uģ ması na neden ol muģt ur. Bu büt üncül anl ayı Ģ kull anı cıl ar tar afı ndan di kkat e alı nma mı Ģ, hanl ar ki Ģi sel çı karl ar doğr ultusunda yı kılı p yeni si yapıl an, ya da büyüt ül en odal ar hali ne gel mi Ģtir. Bu anl amda bi r hanı n mevcudi yeti nden bahseder ken t ek bi r par ça değil bi rkaç par çadan bi rden bahsetmek ger ek mekt edir. Kı smen kor unmuģ hanl ar da hanı n bi r kı s mı yı kıl mı Ģ ol sa da bir kı smı hal a ayakt adır. Eski harit al ar ve yeri nde yapıl an i ncel emel er de, kendi i çi nde f arklıllıkl ar göst er en hanl arı n, özgün yapı ya uygun kı sı ml arı kor unmuģ, uygun ol mayan böl üml er i se kayı p kabul edil mi Ģtir. Böl gede bu Ģekil de deği Ģim göst er mi Ģ 11 han vardır. Büyük Çor apçı Han, Kür kçü Han, Sümbüll ü Han bunl ar a ör nektir. ( ġekil 6. 22) Ekl enti si Ol an Hanl ar: Bu hanl ar pl an kont ur yapı sı ve avl u bi çi mi genel ol ar ak kor unmuģ ancak üzeri ne, önüne veya ar kası na ekl enti yapıl mı Ģ ol an hanl ardır. ( ġekil 6. 23) Bu ekl entil er hanı n üzeri ne çı kıl an bi r kat ya da önünde yapıl mı Ģ bi r dükkan Ģekli nde ol abilir. Ancak bu gr upt aki hanl arı n ekl entileri hari ç genel yapıl arı yla kor unmuģ ol mal arı esastır; öyl e ki yapı bu ekl entil eri nden arı ndırıl dı ğı nda özgün yapı sı nı yansıt abil meli dir. Böl gede ekl entili han sı nıfı nda 5 han var dır. Bunl ar, Büyük Vali de Han, Bal kapanı Han, Lebl ebi ci Han, Ekberi ye Han ve Yüncü Han dır. (ġekil 6. 15, 6. 23) Avl usu Kor unmuģ Hanl ar: Bunl ar avl u Ģeması kor un muģ ama kendi si kaybol muģ hanl arı dır. ( ġekil 6.24) Sadece bi rden çok par sel de yer al an ti car et hanl arı nda gör ül en bi r dur umdur. Par sel düzeni ne bağlı ol ar ak bi r avl u etr afı nda t opl anmıģ birçok yapı bi rar adadır ve han kendi t ari hi i smi yl e anıl makt adır. Ancak ne var ki bu yapıl ar hanı n özgün yapı t ar zı ve mi mari si nde değil günü müz mi mari si nde yapıl mı Ģtır. Çoğunl uğu bet onar me özelli ksi z yapıl ar dır. Yani bur ada t ari hi ve özgün bi r bi çi mde kal mı Ģ ol an t ek öğe hanı n adı ve avl u bi çi mi dir. Böl gede avl usu kor unmuģ han sı nıfı nda 8 han var dır. Bunl ar Cebeci Han, Pastır macı Han, Ġ ma m Ali Han, Rubi ye Han, Yağcı Han, Sor guçl u Han, Nasuhi ye Han ve Boncukçu Han dır. 59

72 ġekil 6. 24: Avl usu Kor unmuģ Hanl ar- Cebeci Han Kayı p Hanl ar: Bunl ar eski harit al ar da bil gi si ne ul aģıl an ancak ar azi t espiti nde yeri nde ol madı ğı gör ül en hanl ar dır. ( ġeki l 6. 25) Eski harit al ar hali hazır harit al ar altı na getiril er ek hanl ar ol ması ger ekti ği yer de göst eril mi Ģtir. Yerl eri nde i si ml eri dahi kal mamı Ģtır artı k, ki mi si ni n yeri nde f arklı isi mde f arklı bir han veya her hangi bir yapı yeral makt adır; ki mi si i se yol da kal makt adır artık. ġekil 6. 25: Kayı p Hanl ar- ġar k Çar Ģı sı (sol da), Mil as Han (sağ üstt e), Rococo Han (sağ altta) 60

73 Böl gedeki hanl arı n kor unmuģl uk dur umu: Topl am sayı sı 231 ol an hanl ar bu kor unmuģl uk dur uml arı na gör e değerl endi ril mi Ģl er dir. ( ġekil 6. 26) Buna gör e hanl arı n %66 gi bi büyük bi r or anı nın kor unmuģ ol duğu görül mekt edir; eski harit al ar ve yeri nde yapıl an t espitl er de kayı p ol duğu belirl enen hanl ar i se %24 l ük bi r or an ol uģt urmakt adırl ar; geri kal anl ardan %5 li k kı sı m kı s men kor un muģ, %3 avl usu kor unmuģ ve %2 i se ekl entili hanl ar sınıfı ndandır. ( ġekil 6. 27) kor unmuģl uk dur umuna gör e hanl arı n dağılı mı kor unmuģl uk dur umuhan sayı sı kor unmuģ 152 kayı p 55 kı s men kor unmuģ 11 avl usu kor unmuģ 8 ekl entili 5 t opl am 231 avlusu kornm. 3% korun muş 66% eklentil i 2% kayıp 24% kısmen kornm. 5% ġekil 6. 27: Kor unmuģl uk dur umuna gör e hanl arı n dağılı mı Bu sonuçl ar a gör e böl ge t ari hi hanl arı nı muhaf aza et mesi yönünden i yi dur umda gör ünmekt edir. Ancak ne var ki kor unmuģ di ye nitel edi ği mi z hanl arı n fi zi ksel ol ar ak ayakt a ol dukl arı ancak sağlı k yönünden ol dukça köt ü dur umda ol dukl arı unut ul ma malı dır Fonksi yon: Hanı n boģ ol up ol madı ğı nı, kull anılıyorsa yapıl an f onksi yonu if ade eder. Bu değerl endi r me sayı sı 181 ol an mevcut hanl ar ve avl usu kor unmuģ hanl ar üzeri nden yapıl mı Ģtır. f onksi yonuna gör e hanl arı n dağılı mı fonksiyonuna göre hanlar f onksi yonu han sayı sı depo- boģ 67 per k ti c 44 t opt ti c 36 i mal at 15 banka 13 res mi kur um 6 t opl am 181 resmiku rum 4% topt tic 21% perk tic 26% ġekl 6. 28: Fonksi yonuna gör e hanl arı n dağılı mı depoboş 40% imalat 9% 61

74 han oranı Yeri nde yapıl an t espitl erl e hanl ar da bugün yapıl makt a ol an ekono mi k f aali yetl er belirl enmi Ģtir. Buna gör e; hanl arı n % 40 ı depol ama ol ar ak kull anıl makt a veya boģ dur umdadır; %21 i nde topt an ti car et, %9 unda ise i mal at yapıl makt adır. ( ġekil 6. 28) Per akende ti car eti n hanl ar daki yoğunl uğu i se % 26 dır. Bu or an böl ge ortal aması nı n altı ndadır. Böl gedeki yapıl arı n %41 i nde ( ġekil 5. 2) per akende ti caret or anı mevcut ken hanl ar da bu or an düģ mekt edir. Bu da per akende ti car et dı Ģı ndaki i mal at ve depol ama gi bi hanl ar a zar ar ver en f aali yetl eri n hanl ar da yoğunl aģtı ğı nı n bi r göst er gesi dir. Değerl endi rdi ği mi z hanl arı n f onksi yon dağılı mı na bakacak ol ursak böl ge geneli nde yapıl an anali zl er il e uyum i çeri si nde ol duğu gör ül ür. Böl geni n geneli ne yayıl mı Ģ ol an depo ve boģ hanl ar gözardı edil di ği nde, üç ayrı ekono mi k f aali yet de i hti sasl aģ mı Ģ üç ayrı böl ge di kkati çeker. Bu böl gel er Mı sır Çar Ģısı böl gesi ( De mi rt aģ, Sarı demi r, Sül ey mani ye, Taht akal e, Hobyar, Rüst empaģa mahall el eri), Mer can böl gesi ( Dayahat un, Mer can, Sur uri mahall el eri) ve Kapalı çarģı böl gesi ( Beyazıt, Mollaf enari mahall el eri) dir. (ġekil 6. 28) Bu böl gel eri n her biri nde yoğun ol ar ak yapıl an i ki nci f aali yet depol ama ve boģ f onksi yondur. hanlardaki fonksiyonların bölgelere göre ihtisaslaģması 60% 40% 44% 43% 53% 20% 10% 13% 13% 3% 5% 7% 0% mısırçarģısı b. mercan b. kapalıçarģı b. perk tic 44% 13% 7% topt tic 10% 43% 13% imalat 3% 5% 53% bölge perk tic topt tic imalat ġekil 6. 29: Per akende ti car et-topt an ti car et-i mal at f aali yetl erini n böl gel er e gör e dağılı mı Mı sır Çar Ģı sı böl gesi per akende ti car eti n yoğunl aģtı ğı böl gedi r. Böl ge çoğunl uğu bür o hanı ol an 94 mevcut han dan ol uģ makt adır; bu hanl arı n %44 ünde per akende ti car et yapılırken %43 ü depol amaya ayrıl mı Ģ veya boģ dur umdadır. Bu böl gedeki hanl ar ti car et ve bür o hanl arı ol ar ak i ki yapı t ür ünde ol dukl arı i çi n per akende ti car et 62

75 ġekil 6. 30: Per akende ti car et yapıl an hanl ar: 2. Vakıf Han ( çeģitli ti c.), Ger mani a Han ( banka), Art ur Baker Han(r es mi kur um) ġekil 6. 31: Topt an ti car et yapılan hanl ar: Kı zıl ay Han, Zi ncirli Han ġekil 6. 32: Ġ mal at yapıl an hanl ar: Kı zl ar ağası Han 63

76 han sayısı bi çi ml eri de bu hanl ar da f arklılık göst er mekt edir. Bür o hanl arı yapı özelli kleri ne bağlı ol ar ak banka, bür o ve hiz met biri ml eri ol ar ak kullanıl makt adır. ( ġekil 6. 30) Mer can böl gesi t opt an ticar eti n yoğunl aģtı ğı böl gedi r. Böl ge çoğunl uğu ticar et hanı ol an 59 mevcut han dan ol uģ makt adır. Bu hanl arı n yapılıģ amaçl arı na uygun ol ar ak %43 ünde t opt an ti car et yapıl makt adır. ( ġekil 6.31) Depol ama yapıl an hanl ar i se %39 l uk bir or andadır. Kapalı çarģı böl gesi i se i mal atı n yoğunl aģtı ğı böl gedi r. Böl ge t ama mı nı n t i car et hanı ol duğu 15 mevcut han dan ol uģ makt adır. Bur adaki hanl ar da ol dukça büyük ol an bu pazar al anı na yöneli k bi r ekono mi k f aali yet sözkonusudur. Bu böl gedeki hanl arı n %53 ünde altı n ve gü müģ i mal atı yapıl makt adır. ( ġekil 6. 32) Depol ama i se %27 or anı ndadır. Yapıl an t espitl er göst ermekt edi r ki bu üç böl geni n her biri bir ekono mi k f aali yet üzeri nde i hti sasl aģ mı Ģtır. Buna gör e hanl ar böl gesi sahil e ve ul aģı m yoll arı na yakı n ol an böl ümde per akende ti car eti n, Kapalı çarģı yı sar an sokakl ar boyunca i mal atı n ve bu i ki böl ge ar ası nda kal an hanl ar da da t opt an ti car eti n yapıl dı ğı bi r böl ge özelli ği ndedi r. Böl ge geneli nde bahsetti ği mi z gi bi hanl ar da da üst katl ar da ze mi n katl ara gör e bi r t erkedil mi Ģli k veya köt ü bi çi mde kull anma sözkonusudur. ( ġekil 6. 33) Ze mi n katı per akende veya t opt an t i car et ol an hanl arı n çoğunun üst katı ya depol ama, i mal at gi bi hanl ar a zar ar ver en f onksi yonl ar a ayrıl mı Ģtır ya da boģt ur. ( ġekil 6. 32) fonksiyonların katlara göre dağılımı zemin kat üst kat 0 perk.tic. topt.tic. depo-boş imalat zemin kat üst kat fonksiyon ġekil 6. 33: Hanl ar daki f onksi yonl arı n katl ar a gör e dağılı mı Büyük hanl ar a baktı ğı mızda bunun ör nekl eri ni gör ebiliri z. Büyük Vali de Han da zemi n katt a t opt an ti caret yer alırken, üst katl arı n t ama mı na yakı nı boģ veya 64

77 depodur; bir kı sı m da t ekstil at öl yesi ol ar ak kull anıl makt adır. Büyük Yeni Han da da aynı Ģekil de alt katt a t opt an ti car et yapılırken üst kat kı s men boģ, büyük or anda da altı n ve gü müģ i mal atı n yoğun bi r Ģekil de yer al dı ğı hanl ar dandır. Döne mi ni n en güzel ör nekl eri nden biri ol an I V. Vakıf Han i se boģ ve t erkedil mi Ģ bir dur umdadır Kat Yüksekli ği: Hanı n kaç katlı ol duğunu if ade eder. Bu değerl endi r me t opl am sayı sı 168 ol an mevcut hanl ar üzeri nden yapıl mı Ģtır. Hanl ar yapıl dı kl arı döneme gör e kat yüksekli kl eri bakı mı ndan f arklılık göst erirl er. 19. yüzyıl a kadar yapıl mıģ ol an ti car et hanl arı genelli kl e 2 veya 3 katlı i ken, 19. yüzyıl dan sonr a yapıl an bür o hanl arı 5-6 katlı dır. Bu döne mde ar azi değerl eri ni n yüksel mesi ve ti car et bi çi mi ndeki deği Ģi kli k ti car et yapıl arı na bu Ģekil de yansı mı Ģtır. ( Kı yı cı, 1998) Hanl arı n % 27 si 2 katlı, % 26 sı 4 katlı, % 22 si 3 katlı ve %18 i 5 katlı dır. % 7 li k gi bi düģük bi r or an i se 6-7 katlı hanl ar dır. Hanl arı n ort al ama kat yüksekli ği dur. ( ġekil 6. 34) kat yüksekli kl eri ne gör e hanl arı n dağılı mı kat yükseki ği han sayı sı 2katlı 46 3katlı 37 4katlı 44 5katlı 30 6katlı 8 7katlı 3 t opl am 168 5katlı 18% ġekil 6. 34: Hanl ar daki kat yüksekli kl eri 6katlı 5% 4katlı 26% 7katlı 2% 3katlı 22% 2katlı 27% Hanl arı n böl ge i çi ndeki kat yüksekli kl eri ni n mekansal dağılı mı bu hanl arı n yapı t ür üne gör e belirl enir. Buna gör e ti car et hanl arı nı n yoğun ol duğu Kapalı çarģı- Taht akal e böl gesi ndeki hanl ar ort al ama 2-3 kat lı i ken, Sult anhama m- MısırçarĢı sı böl gesi ndeki hanl ar 5-6 katlı dır Yapı mtarzı: Hanı n yapı m mal zemesi ni if ade eder. Bu değerl endir me t opl am sayı sı 168 ol an mevcut hanl ar üzeri nden yapıl mı Ģtır. Böl gedeki mevcut hanl arı n %59 u kagi r, %41 i i se yı ğmadır. ( ġekil 6. 35) 65

78 yapı mt arzı na gör e hanl arı n dağılı mı yapı mt arzı han sayı sı yı ğma 69 bet onar me- de mi r 99 t opl am 168 ġekil 6. 35: Hanl arı n yapı mt arzı betndemir 59% yığma 41% Hanl arı n yapı m t arzı da yi ne hanı n t ür üne göre çeģitlili k göst er mekt edi r yüzyıll ar ar ası nda yapılmı Ģ ol an ti car et hanl arı Per vititi chi n de harit al arında belirtti ği gi bi çoğunl ukl a t ama mı il e Tür k if adesi ne uygun ol ar ak yı ğma t aģ ve t uğl adan yapıl mı Ģtır. 19. yüzyıl da yapıl mı Ģ ol an bür o hanl arı i se bet onar me- demi r yapıl ar dır Fi zi ksel Yapı Duru mu: Hanı n fi zi ksel açı dan sağlı klı ol ma dur umunu if ade eder. Bu değerl endirme sayı sı 168 ol an mevcut hanl ar üzeri nden yapıl mı Ģtır. Buna gör e böl gedeki hanl arı n % 66 sı ort a dur umda, % 23 ü köt ü dur umda ve %11 i i yi dur umdadır. Ancak bu değerl endi r me yapılırken hanl arı n bi rbirleri ne gör e kı yasl anmı Ģtır. Ġ yi ol ar ak bahsetti ği mi z hanl ar fi ziksel ol ar ak ayakt a kal mı Ģ, sağl am bi r gör ünt üye sahi p ol an hanl ar dır. Ancak hi çbiri yeni yapıl mı Ģ i yi bi r yapı nit eli ği nde değil dir; unut ul ma mal ı dır ki Çuhacı Han dı Ģı nda hi çbir handa r est or asyon çalı Ģ ması yapıl ma mı Ģtır. ( ġekil 6. 36) yapı dur uml arı na gör e hanl arı n dağılı mı yapı dur umu han sayı sı i yi 19 köt ü 38 ort a 111 t opl am 168 orta 66% iyi 11% ġekil 6. 36: Hanl arı n fi zi ksel yapı dur umu kötü 23% Uzun yıll arı n ver di ği yorgunl uğun yanı sıra hanl arı n bugünkü kull anı Ģ bi çi ml eri de fi zksel yapıl arı na zar ar ver mekt edir. Özelli kl e depol ama ve i mal at gi bi hanl arı havası z bır akan ve zar arlı et kil eri ol an f aali yet türl eri, per akende ti car et ve t opt an ti car et e gör e t ari hi hanl ara büyük öl çüde zar ar ver mekt edir. 66

79 Ġmal atı n yoğun ol duğu Kapalı çarģı çevr esi ndeki hanl ar bu dur uma ör nektirl er. Büyük Çukur Han, Büyük Yeni Han, Kı zl ar ağası Han, Pastır macı Han, Vezi r Han, Büyük Vali de Han ı n üçüncü avl usu ol an Sağır Han i mal atı n yoğun bi r bi çi mde yapıl dı ğı hanl ar dır. Bu hanl arı n fi zi ksel yapı dur uml arı köt ü, çalı Ģma Ģartl arı ol dukça sağlı ksı zdır. Zat en bu hanl arı n çoğu bu ağır yüke f azl a dayana ma mı Ģ, sadece adı nı n ve avl usunun korunabil di ği hanl ar dan ol muģl ar dır Mül ki yet Dur umu: Hanı n bul unduğu par selin mül ki yeti hakkı nda bil gi verir. Bu değerl endi r me yapılırken sayı sı t opl am 231 ol an büt ün hanl ar di kkat e alı nmı Ģtır. Yapıl dı kl arı döne mde çoğunl uğu vakıfl ara ait ol an hanl ar vakıfl arı n kent i çi ndeki roll eri ni n deği Ģ mesi yl e Ģahı sl ar a satıl mı Ģl ar dır. Dol ayı sı yl a bugün t ama mı bi r vakf a veya kur uma ait ol an bi r ti car et hanı yokt ur. Sadece bür o hanl arı i çi n t ek ki Ģi veya kur uma aitli k sözkonusudur. Böl gedeki hanl arı n mül kiyeti çoğunl ukl a Ģahsa aittir; or anı %69 dur. Bi r kı sı m par seli vakıfl ar a ait ol an hanl ar % 13 l ük bi r or ana sahi ptir; t ama mı vakıfl ar a ait ol an hanl ar i se %5 li k bir or andadır. (ġekil 6. 37) mül ki yet yapı sı na gör e hanl arı n dağılı mı Mül ki yet dur umu han sayı sı özel 160 kı s men vakıf 30 vakıf 11 mül k. ol mayan 11 ka mu 9 kı s men kamu 5 özel vakıf 5 t opl am 231 kısmen vakıf 13% özel vakıf 2% kamu 4% özel 69% vakıf 5% kısmen kamu 2% mülk.ol mayan 5% ġekil 6. 37: Hanl arı n mül ki yet dur umu Kı s men vakıf veya kı smen ka mu if adesi il e belirtil en hanl ar bi r par sel bil e ol sa bi r kı sı m mül ki yeti vakıf veya ka muya ait ol an hanl ar anl amı na gel mekt edir. Özelli kl e ti car et hanl arı birden f azl a par sel den ol uģt ukl arı i çi n bu dur uma sı kça rastl anabil mket edir. Öncel eri vakıfl ar a ait ol an hanl arı n çoğu par sell eri satıl mı Ģtır; ancak bazı hanl ar da hal a vakıfl ar a ait birkaç parsel var dır. 67

80 Tescil Dur umu: Hanı n kor uma kur ul u t ar afı ndan t escil edili p edil medi ği hakkı nda bil gi verir. Bu değerl endi r me yapılırken t opl amsayı sı 168 ol an mevcut hanl ar di kkat e alı nmı Ģtır. t escil dur umuna gör e hanl arı n dağılı mı t escil dur umu han sayı sı öneri 53 t escilli 115 t opl am 168 ġekil 6. 38: Hanl arı n t escil dur umu tescil li 68% öneri 32% Buna gör e böl gedeki hanl arı n büyük çoğunl uğu t escilli di r. 53 han i se bi zi m değerl endi r mel eri mi z sonucunda t escili öneril en hanl ar dır. ( ġekil 6. 38) Hanl arı n çoğu Anıtl ar Yüksek Kur ul u t ar afı ndan t escilli ol ması na r ağmen çok nit eli kli ol an pek çok hanı n da t escili ni n ol ma ması di kkat çeki ci dir. Büyük Vali de Han, Vezi r Han, Kı zl ar ağası Han, Zi ncirli Han gi bi böl geni n kar akt eri sti k yapı sı nı yansıt an pek çok han t escilli değil dir. Değerl endi r mesi ni yaptığı mı z bu mevcut hanl arı n yanı sıra t escili ol up da yeri nde ol mayan hanl ar da vardır. Sar nı çlı Han t escilli ol ması na r ağmen orji nal yapı sı nı kaybet mi Ģ kayı p hanl ardandır. Cebeci Han, Ġ ma m Ali Han ve Boncukçu Han i se sadece avl u Ģeması kor un muģ hanl ar dandır Hanl ar Kat al oğu: Kar akt eri sti k yapı özelli kleri ni ve mevcut fi zi ksel özelli kl eri ni i ncel edi ği mi z hanl ar i çi n t ar afı mdan bi r kat al og hazırl anmı Ģtır. Bu kat al ogdaki hanl ar a dai r mi mari ve t ekni k bil gil er, t abl osunda if ade edil en kaynakl ar a gör e veril mi Ģtir; hanı n mevcut dur umu i se yeri nde yapıl an ve analiti k et üdl erl e değerl endiril mi Ģtir. (Tabl o F. 1, F. 2, F3, F. 4) Bu kat al og çalı Ģ ması nda a maç kar akt eri sti k ve mevcut dur um özelli kl eri bakı mı ndan çok çeģitlili k göst er en hanl arı n, ol uģt ur ul muģ Ģabl on t abl ol arl a, bu özelli kl eri ni n anl atıl ması ve birbirl eri ne gör e f arklılıkl arı nı n t ekni k bir dill e if ade edil mesi dir. Topl am sayı sı 231 ol an hanl ar kor unmuģl uk düzeyl eri ne sırası yl a çok niteli kli mevcut hanl ar, az nit eli kli-nit eli kli mevcut hanl ar, avl usu kor unmuģ hanl ar ve kayı p hanl ar ol mak üzer e gör e dört gr upt a i ncel enmi Ģl er dir. Çok nit eli kli mevcut hanl ar daha det aylı bir çalı Ģmaya t abii t ut ul muģt ur. Buna göre hanl ar kat al oğunda 65 i det aylı ol mak üzer e 168 mevcut han, ( Tabl o 6. 1, Tabl o 6. 2, Tabl o 6. 3) 8 avl usu kor unmuģ 68

81 Tabl o 6. 1: Hanl ar Kat al oğu- Çok nit eli kli mevcut hanl ar MAHALLESĠ ADA NO HAN NO HAN ADI KORUNMUSLUK MĠ MARĠ NĠ TELĠ K BEYAZI T 631 M1 KI ZLARAĞASI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ BEYAZI T 640 M2 ALĠ PAġA HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ BEYAZI T 2748 M3 ÇUKUR HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ BEYAZI T 2792 M4 BODRUM HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ BEYAZI T 2812 M5 AĞA HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ BEYAZI T 2812 M6 ASTARCI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 257 M7 ABUT EFENDĠ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 258 M8 SABRĠ SAFA HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 258 M9 KÜRKÇÜ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 259 M10 BÜYÜK YENĠ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 260 M11 KÜÇÜK YENĠ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 630 M12 BÜYÜK TĠ CARET H. MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 630 M13 ÇUKUR HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 630 M14 YALDI Z HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 2746 M15 ZĠ NCĠ RLĠ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 2746 M16 HALI CI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DAYAHATUN 2746 M17 KAġI KÇI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DEMĠ RTAġ 280 M18 YEMĠ ġ HANI MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DEMĠ RTAġ 281 M19 ġeyh DAVUT HANI MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DEMĠ RTAġ 341 M20 DEMĠ RTAġ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ DEMĠ RTAġ 341 M21 KONDAKÇI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 306 M22 ARTUR BAKER H. MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 306 M23 FESÇĠ BAġI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 306 M24 Ġ MAR HANI MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 306 M25 TÜRKĠ YE HANI MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 306 M26 BASĠ RET HANI MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 389 M27 YENĠ VOLTO HANI MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 390 M28 1. VAKI F HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 391 M29 SADI KĠ YE HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 397 M30 GERMANĠ A HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 397 M31 AġI R EFENDĠ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 412 M32 ANADOL U HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 416 M33 MUHSĠ NOĞL U HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 969 M34 4. VAKI F HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 969 M35 HACI BEKĠ R HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ HOBYAR 969 M36 AGOPYAN HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MERCAN 261 M37 CAFERĠ YE HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MERCAN 267 M38 KĠ LĠ T HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MERCAN 338 M39 BÜYÜK ÇORAPÇI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MERCAN 339 M40 BÜYÜK VALĠ DE HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MERCAN 339 M41 MUSTAFA PAġA HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MERCAN 339 M42 SÜMBÜLLÜ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MOLLA FENARĠ 273 M43 ARNAVUT HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MOLLA FENARĠ 296 M44 VEZĠ R HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MOLLA FENARĠ 299 M45 SOFÇU HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ MOLLA FENARĠ 325 M46 ÇUHACI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 387 M47 ZĠ NDAN HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 392 M48 FI NDI KLI YAN HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 393 M49 ABUT EFENDĠ HANI MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 393 M50 SABUNCU HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 394 M51 LEBLEBĠ CĠ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 395 M52 MESADET HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 395 M53 2. VAKI F HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 399 M54 PAPAZ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 430 M55 KÜÇÜK ÇUKUR HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 430 M56 BÜYÜK ÇUKUR HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA 430 M57 BURMALI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ RÜSTEMPAġA - M58 KĠ RAZLI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ SURURĠ 315 M59 SULTAN ODALAR HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ SURURĠ 322 M60 BÜYÜK YI LDI Z HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ SÜLEYMANĠ YE 282 M61 ZĠ LĠ FTAR HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ TAHTAKALE 285 M62 BALKAPANI HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ TAHTAKALE 372 M63 KURU KAHVECĠ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ TAHTAKALE 372 M64 YENĠ HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ TAHTAKALE 373 M65 PREVUAYANS HAN MEVCUT ÇOK NĠ TELĠ KLĠ 69

82 han ( Tabl o 6. 4) ve 55 kayı p ( Tabl o 6. 5) han i ncel en mi Ģtir. Her han ait ol duğu gr uba gör e kodl andırıl mı Ģtır. Mevcut hanl arı n sıra nu marası M, avl usu kor unmuģ hanl arı n A, kayı p hanl arı n i se K il e baģl ar. Bu gr up i çi ndeki hanl ar i se ait ol dukl arı mahall el eri n alf ebeti k sırası ve bul undukl arı yapı adası nı n sayı büyükl üğüne gör e kodl andırıl mı Ģl ar dır. Hanl arı n anl atıl dı ğı değerl endir me t abl ol arı veri çeģitlili ği bakı mı ndan üç tiptir: Bi ri nci ti p t abl o çok nit elikli mevcut hanl ar i çi n hazırl anmı Ģtır. ( ġekil 6. 39) ġekil 6. 39: Çok nit eli kli mevcut hanl ar i çi n hazırl anan değerl endir me t abl osu Bi ri nci ti p t abl o hanı n yeri, kar akt eri sti k özellikl eri ve mevcut dur um özelli kl eri hakkı nda bil gi verir. Ayrıca var sa han hakkı nda f ot oğr afı il e bi rli kt e özel bi l gil er verir. Bu gr upt aki hanl ar M1- M65 ar alı ğı ndaki çok niteli kli mevcut hanl ar dır. Bu hanl arı n li st esi Tabl o 6. 1 de göst eril di ği gi bi dir. Ġki nci ti p t abl o mevcut hanl ar dan nit eli kli ve az niteli kli hanl ar il e avl usu kor un muģ hanl ar i çi n hazırl anmı Ģtır. ( ġekil 6. 40) ġekil 6. 40: Nit eli kli ve az niteli kli mevcut hanl ar gr ubu i l e avl usu kor unmuģ hanl ar gr ubu i çi n hazırl anan değerl endir me t abl osu Ġki nci ti p t abl o hanı n yeri, kar akt eri sti k özellikl eri ve mevcut dur um özelli kl eri hakkı nda bil gi verir. Biri nci ti p t abl odan f arkı bunun dı Ģı nda özel bir bil gi 70