Türkiye de Döviz Kurunun Enflasyon Üzerine Geçiş Etkisinin Ekonometrik Analizi:

Transkript

1 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. Türkiye de Döviz Kurunun Enflasyon Üzerine Geçiş Ekisinin Ekonoerik Analizi: Halil Alınaş K.Maraş Süçü İa Üniversiesi, İ.İ.B.F. İkisa Bölüü,Türkiye. e-ail: halin@ksu.edu.r Öze Bu çalışa, Türkiye de 1989:1-7:3 dönei üç aylık verileriyle döviz kurunun enflasyon üzerindeki geçiş ekisini ahin eeyi aaçlaakadır. Çalışada Goldberg ve Kneer (1996), Goldberg ve Capa () ve Ghosh ve Rajan (7) arafından kullanılan odeller esas alınışır. ARDL sınır esi ahini sonucunda F-isaisiği değerinin üç odel için Pesaran vd. (1) den alınan üs kriik değeri aşığı görülüş ve böylece üç odelde dör değişken arasında eşbüünleşe ilişkisinin var olduğu sonucuna ulaşılışır. Ardından ARDL odeli ahini sonucunda uzun dönede döviz kurunun yuriçi ükeici fiya elasikiyeinin sırasıyla.94,.9 ve.86 olduğu görülüş ve kasayılar isaisiksel olarak anlalı bulunuşur. Türkiye de uzun dönede döviz kurundaki yüzde 1 lik arışın TÜFE cinsinden yuriçi fiyalarda yüzde.86 ve yüzde.94 oranı arasında arışa yol açığı ve böylece döviz kurunun enflasyon üzerinde geçiş ekisinin anlalı faka 1 den küçük olduğu sonucuna varılışır. ARDL yaklaşıına dayalı haa düzele odellerinde haa düzele değişkeni kasayısı negaif ve anlalı bulunuş ve bu sonuç kısa dönedeki dengesizliğin uzun dönede düzelileceği şeklinde yorulanışır. Haa düzele odellerine göre elde edilen kısa döne LEX değişkeni kasayılarının uzun dönee göre daha düşük (.76,.74 ve.85) olsa da poziif ve anlalı oldukları görülüşür. Anahar Kelieler: Döviz Kuru, Enflasyon, Sınır Tesi, Türkiye. Jel Sınıflaası: E31, E5, F31, F41. 1

2 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. Econoeric Analysis of Exchange Rae Pass-Through o Doesic Inflaion in Turkey: Halil ALTINTAS Deparen of Econoics, K.Maraş Süçü İa Universiy, Turkey. e-ail: halin@ksu.edu.r Absrac This paper ais o invesigae he effecs of exchange rae pass-hrough on doesic prices over he period fro 1987:1 o 7:3 in Turkey. This research is based on epirical odels used by Goldberg and Kneer (1996), Goldberg and Capa (), Ghosh and Rajan (7). In he curren odels, i is assued ha exchange rae passhrough is deerined by a cobinaion of bilaeral US noinal effecive exchange rae, he doesic price of consuer produc, he exporer's (ouside world) cos and doesic deand condiions. The resuls based on bound esing procedure indicae ha here is a coinegraion beween four variables in each hree odels, according o he obained F-saisics exceeding he asypoic criical value for F-saisics cied in Pesaran e al. (1). We find in our odels ha he long-run exchange rae passhrough elasiciies are.94,.9 and.86, respecively. These resuls show ha a one percen change in exchange rae (TL/US dolar) will lead o around beween.86 and.94 per cen increase in he CPI of Turkey, iplying ha i is quie significan bu less han full hrough over he saple period. The shor-run exchange rae pass-hrough elasiciies are deerined as.76,.74 and.85, respecively. I eans ha alhough he shor run pass-hrough sees o decrease a lo copared o long-run, bu i is sill quie iporan. Keywords: Exchange Rae, Inflaion, Bound Tesing, Turkey. Jel Classificaion: E31, E5, F31, F41.

3 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. 1. GİRİŞ Döviz kurunun geçiş ekisi, (exchange rae pass-hrough- ERPT) ilgili ülkenin döviz kurunda eydana gelen değişilerin ihala (ihraca) alları fiyaları veya yuriçi fiyalar üzerine akarıı olarak anılanakadır. Döviz kurunun geçiş ekisi dar anlada döviz kurundaki yüzde 1 değişenin yerli para cinsinden ihal fiyalarında yüzde değişii olarak ifade edilekedir (Goldberg and Kneer, 1997). İhal fiyalarındaki değişeler bir ölçüde üreici ve ükeici fiyalarına yansıakadır. Bu nedenle geçiş ekisi geniş anlala anılandığında döviz kurundaki değişelerin yuriçi fiyalar (ihala, üreici ve ükeici fiyaları) üzerinde ekisi olarak anılanakadır. Döviz kuru harekelerinin fiyalara ne ölçüde yansıdığı uluslararası finans ve para poliikasının ilgi alanına gireke ve bu ilginin arasında birçok fakör sayılakadır. Birincisi, geçiş ekisinin süresi ve düzeyinin bilinesi, para poliikasının enflasyon öngörüsüne yönelik akarı hakkında uygun değerlendirelerin yapılasına olanak sağlaakadır. İkincisi, enflasyon hedefleenin benisenesi duruunda döviz kurunun fiyalar üzerine geçiş hızı ve büyüklüğünün bilinesi öne arz eekedir. Düşük döviz kuru geçiş ekisi bağısız para poliikasını sürdürede poliika yapıcılarına daha fazla serbesi sağlaaka ve enflasyon hedeflee uygulaasını kolaylaşırakadır. Üçüncüsü, döviz kurunun geçiş ekisinin büyüklüğü, döviz kurlarından kaynaklanan harcaa sapasına neden olası bakıından önelidir (An, 6: ; Bouakez ve Rebie, 8: 49). Parasalcı ikisaçılar, döviz kurundaki değişenin yuriçi fiyalara aynı oranda yansıyacağı görüşünü kabul eseler de, 198 li yılların ilk yarısında ABD dolarının değer kazanasına rağen ihal fiyalarının aynı oranda azalaası, kurun geçiş ekisinin düşük olasına olan ilginin arasını sağlaışır (Seel ve King, 4: 31). Ayrıca ekonoinin dışa açık olasına bağlı olarak, yabancı firaların yerli firalar üzerindeki aran rekabe baskısı yuriçi fiyalarda sınırlı bir arışa yola açarak enflasyonu dizginleişir (McCary, 6: 1-). Döviz kurlarının yuriçi enflasyonu ne ölçüde ekilediği, para poliikasının en öneli konularından biri haline geliş ve birçok çalışada [(Dornbusch (1987), Fisher (1989), Klein (199), Freensra ve Kendal (1994), Goldberg ve Kneer (1997), Capa ve Goldberg (5)] döviz kurundaki arışın yuriçi fiya arışları üzerindeki ekisi araşırılışır. Geleneksel lieraürde döviz kurunun ihal fiyalarına geçiş ekisi piyasaya yönelik fiyalaa çerçevesinde (pricing o arke) gelişiş ve uluslararası piyasalarda piyasa gücü ve fiya farklılaşırasına vurgu yapılışır. Bu lieraürde (örneğin Goldber ve Kneer, 1997) sekörel veya akroekonoik düzeyde döviz kurunun geçiş ekisi, para poliikası 3

4 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. uygulaalarında egzojen olan alep elasikiyeleri ve piyasa yapısı gibi ikroekonoik fakörler arafından belirlendiği ileri sürülüşür. Ancak Taylor () düşük enflasyonis koşullarda döviz kurunun geçiş ekisinin düşük olacağını ileri sürüş ve geçiş ekisini dalgalı (saggered) fiya yapısına sahip ve onopolcü piyasa koşullarında faaliye göseren bir fira odeliyle açıklaışır. Bu odelde firaların fiyalarını döviz kurundaki değişeye bağlı olarak değişen aliyeleri de dikkae alarak belirleyeceğini ifade eişir. Capa ve Goldberg (1) ise aran enflasyon, döviz kuru değişkenliği ve ihalaın bileşiiyle ilişkilendirilen ikroekonoik fakörlerin döviz kuru geçiş ekisinin belirlenesinde öneli rol oynadığını belirişir (Caundhri ve Hakura, 6: 615). Böylece döviz kurunun geçiş ekisi, he yabancı firanın he kendi ülkesinde, he de faaliye göserdiği hedef ülkenin piyasa koşullarındaki şarlara göre değişe göserebileceği kabul edilişir. Bu çalışa, Türkiye de 1989:1-7:3 dönei üç aylık verileriyle döviz kurunun enflasyon üzerindeki geçiş ekisi apirik çalışalara [Goldberg ve Kneer (1997), Goldberg ve Capa () ve Ghosh ve Rajan (7)] uygun olarak ARDL (Auoregressive Disribued Lag) yöneiyle ahin eeyi aaçlaakadır. İkinci bölüde döviz kurunun fiyalar üzerine geçiş ekisine ilişkin eorik gelişeler inceleneke, üçüncü bölüde bu konuda yapılış apirik uygulaalar ve bulgular değerlendirilekedir. Dördüncü bölüde eşbüünleşe yönei olarak kullanılan sınır esi (ARDL) yaklaşııyla Türkiye de döviz kurunun enflasyon (TÜFE) üzerine geçiş ekisinin ahini yapılakadır. Sonuç kısında ise çalışayla ilgili genel değerlendirelere yer verilekedir..teorik YAKLAŞIMLAR Döviz kurunun geçiş ekisini araşırak aacıyla sanayileşiş ülkeler için yapılan apirik çalışalarda döviz kurundaki değişenin ihala fiyaları üzerindeki ekisi incelenirken gelişeke olan ülkeler için yapılan çalışalarda daha çok, döviz kurundaki değişenin yuriçi fiyalar üzerindeki ekisi araşırılakadır. Gelişeke olan ülkelerde kurdaki değişenin yuriçi fiyaları üzerindeki ekisinin inceleneesinde iki neden bulunakadır. Birincisi, bu ülkelerin çoğu küçük ve açık ekonoiler olarak değerlendirileke ve piyasaya yönelik fiyalaa (pricing-o-arke) eğiliinin düşük olduğu kabul edilekedir. Dolayısıyla bu ekonoilerde döviz kurundan yerli para cincinden ihal fiyalara geçiş ekisinin a olacağı ve sonuça yuriçi fiyaların noinal döviz kurundaki değişeye daha fazla duyarlı olacağı kabul edilekedir. Diğer arafan gelişeke olan ülkelerde ürei sürecinin ağırlıklı olarak ara ve seraye gibi ihal girdilere bağlı olası, ihal allarının yuriçi girdilerle ikae edileeesi, döviz kurundaki arışın aliye kanalı ekanizasıyla doğrudan yuriçi fiyalara yansıasına yol açakadır. Dış icaree konu olan alların TÜFE sepeindeki payı ne kadar yüksek olursa kurun yuriçi fiyalara geçiş o derece büyük olacakır. Maliye kanalıyla birlike fiya arışlarının 4

5 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. kur değişelerine endekslenesi halinde bekleniler kanalı oraya çıkakadır. Bu kanalın varlığı sabi kur siseinden serbes kur siseine geçilesiyle azalacağı belirilekedir (Kara vd., 6: 7; Kara vd. 5: 4-5). Darvas (1) gelişeke olan ülkelerde, döviz kuru hedeflee sraejisi alında döviz kurundaki değişiin kalıcı olarak değerlendirilebileceğini ve döviz kuru geçiş ekisinin esnek kur siseine göre daha yüksek olduğunu ve döviz kurundaki değişile enflasyon arasında poziif ilişkinin bulunduğunu ifade eişir. Ho ve McCauley (3) de bu görüşleri desekleiş ve düşük gelire sahip ülkelerde döviz kuru, yuriçi fiyalar ve geçişeki yüksek enflasyon deneyii arasında güçlü poziif bağlanının bu ilişkiyi şiddelendireceğini vurgulaışlardır. Bu ülkelerde geçişe yaşanan para krizlerinden dolayı yerli para cinsinden döviz kurunun yuriçi fiyalar ve ücreler üzerinde kalıcı arışlara yol açığını, ayrıca ü finansal işlelerde yabancı paranın kullanılaya başlanasıyla yuriçi fiyaların döviz kurlarına olan duyarlılığını arırdığını ve sonuça döviz kurunun yuriçi fiyalar üzerine geçiş ekisinin yüksek olabileceğini belirişlerdir (Alper, 3: 1-13). Döviz kuru geçiş ekisinin hızı ve büyüklüğü, piyasa yapısına, firaların fiyalaa poliikasına genel enflasyon koşullarına, üreici ve ükeici fiya endeksi sepeinde ihal allarının nispi payına ve dış icaree konu olan alların piyasa payına bağlı olarak değişebilekedir (Hyder ve Shah, 4: 3). Lieraürde döviz kuru geçiş ekisinin önei konusunda son yıllarda oraya çıkan gelişeler üç farklı grupa ele alınakadır: Birincisi, ağırlıklı olarak endüsriyel organizasyon odellerinden esinlenilekedir. Bu odeller döviz kurunun yuriçindeki belirli endüsrilerin ihala fiyalarına geçiş ekisine odaklanakadır. Örneğin Yang (1998), Bache () Bernhofen ve Xu () Capa ve Goldberg (5) analizlerinde döviz kurunun farklı ürün ve endüsrilerin ihal fiyaları üzerine geçiş ekisini ikro düzeyde inceleişlerdir. Geçiş ekisini inceleyen ikinci grup lieraür, döviz kurunun opla ihala fiyalarına geçişini araşırakadır (Bailliu ve Eiji, 4; McCarhy, 1999; Choudhri vd., 3). Bu odeller akro düzeydeki araşıralara dayanaka ve opla fiya ölçüleri kullanılarak döviz kurunun geçiş ekisi araşırılakadır. Bu araşıralarda akroekonoik koşullarla döviz kuru geçiş ekisi ilişkilendirileke ve döviz kurundaki değişelerin ihala, üreici ve ükeici fiyaları üzerine geçiş ekisi analiz edilekedir. Geçiş ekisine yönelik gelişe göseren üçüncü grup lieraür, endüsriyel organizasyon ve sraejik icare eorilerindeki gelişeye dayandırılakadır. Bu yöndeki apirik araşıralar, yeni açık akroekonoik odellerdeki gelişeler paralelinde döviz kurunun ükeici fiyaları üzerine ekisi üzerine odaklanakadır. Geleneksel akro odeller piyasaların a rekabe özelliği aşıasından dolayı, fiyaların a esnek ve saın ala gücü pariesinin her zaan geçerli olacağını, döviz kuru geçiş 5

6 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. ekisinin çabuk bir şekilde a olarak fiyalar üzerinde görüleceğini ileri sürüşlerdir. Açık ekonoiye ilişkin akro ekonoik odellerde geçiş ekisi öneli bir akarı kanalı olarak kabul edileke ve odellerin ikro ekonoik yapıda olabileceği öngörülekedir. Bu alandaki araşıraların büyük bir kısı soruna endüsriyel organizasyon yapısından yaklaşaka ve geçiş ekisinin eksik rekabe ve piyasaya yönelik fiyalaa gibi koşullar arafından ekilenebileceğini vurgulaakadırlar (Goldberg and Kneer 1997). Capa vd. (5: 3-4) döviz kuru geçiş ekisi konusunda Dornbusch (1987) arafından yapılan araşırayı esas alış ve bir sekörde ihala/ihraca yapan endüsriyel bir organizasyonun kısi denge fiyalaa odelinden hareke eişlerdir. Modelde döviz kurları egzojen değişken olarak alınış ve döviz kuru harekelerinin denge fiyaını belirleyici bir role sahip olduğu kabul edilişir. Ayrıca oligopolisik piyasalarda endüsiyel kaılıcıların karşılıklı icari ilişkilerine göre noinal döviz kurlarının ihala fiyalarını değişirebileceği, ihracaçı birilerin ikro eelli fiyalaa davranışlarının, kurların ihala fiyalarına geçiş ekisi üzerinde öneli bir güce sahip olacağını ileri sürüşlerdir. Goldberg ve Kneer (1997) odelinde döviz kurlarının ihala fiyalarına geçişi, ihala fiyaının döviz kuru elasikiyei eelinde incelenekedir. İki değişken arasındaki ilişkinin araşırıılası aşağıdaki denklee dayandırılakadır. p = γ + ε (1) e Denklede p ve e sırasıyla (logariik forda) ihala fiyaı ve noinal döviz kuru, ε haa erii ve γ döviz kuru geçiş ekisi kasayısıdır. Döviz kurundan ihala fiyaına yönelik bire bir epki, kurun a geçiş ekisi olarak ifade edileke ve γ = 1olakadır. Döviz kuru geçiş ekisinin 1 den küçük olası ( γ < 1) ise kısi veya eksik döviz kuru geçiş ekisi olarak bilinekedir. Ancak Capa ve Goldberg () bu odelin sadece yapısal olayan bir isaisiksel ilişkiyi göseresi ve ekonoik bakıdan birakı eksiklikler içeresinden dolayı eleşirişlerdir. Capa ve Goldberg, ihracaçı aliyelerinin hedef ülkedeki girdi ve aliye koşullarıyla ilişkilendirilecek şekilde oluşurulasıyla doğru odelin kurulacağını ifade eişlerdir. Döviz kurunun ihala fiyalarına geçiş ekisini araşıran bu yöndeki çalışalarda [(Capa ve Goldberg () ve Eiji (4)] ihracaçı firaların fiyalaa davranışlarını inceleyen ikro eelli yaklaşılar kullanılışır. Liaraürde döviz kurunun ihala fiyaına ne derecede yansıdığının ahinine yönelik oluşurulan denklelerde ihala yapan bir ülkede belirli ölçüde al fiyaları üzerinde konrol gücüne sahip bir olan bir esili yabancı ihracaçı fira, i ülkesi için kendi para birii cinsinden ihraca fiyaını ( PX i ), üreiin arjinal aliyei C ) ve bunun üzerine bir arkup λ ) (fiya-aliye arjı) öngörerek * ( i ( i belirleekedir. Böylece; 6

7 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. PX i = λ C () i * i yerli para cinsinden ihal fiyaı PM i, kuruyla çarpılasıyla elde edilekedir. Bu duruda, PM i i i i i * i PX i ihraca fiyaının ihala yapan i ülkesinin Ei döviz = E PX = E λ C (3) * olacakır Modelde arkup, he ihracaçı ülkedeki ( Y ) alep koşullarına he de ihalaçı ülkedeki rekabe baskısına yönelik bir epkiyi esil eden bir değişken olarak düşünülekedir. İhalaçı ülkedeki rekabe baskısı, ihraca yapan ülkenin ürei aliyeleri ile ihala yapan ülke piyasasındaki rakiplerin fiyaları ( P i ) arasındaki fark arafından belirlenekedir. İhracaçıların ihala yapığı ülkede yoğun rekabele karşılaşaası duruunda ihracaçıların fiyaları veya arkupları, kendi ülke para biriindeki dalgalanalara karşı daha az epki verecekir. Bu duruda döviz kurundaki değişeler, ihalaçı ülkenin ihal fiyalarına a geçiş göserecekir. Aksi duruda ihracaçılar arasında hedef ihraca pazarı için yoğun rekabe varsa, firalar pazar paylarını koruak aacıyla döviz kurundaki değişeyi bir ölçüde fiyalara yansıayarak daha düşük arkupları kabul eekedirler. Böylece düşük yuriçi fiyaların kabul edilesi, döviz kurunun geçiş ekisinin düşük olasını sağlayacakır. Hooper ve Mann (1989) e göre arkup ( λ i ) aşağıdaki eşilikle ifade edilekedir. α P i β λi =, < < 1, * Yi α ve < β < 1. (4) EiCi 4 nolu denkle nolu denklede yerine yazılırsa, =. (5) * 1 α α β PM i ( EiCi ) ( Pi ) Yi Denkle 5, logariik fora dönüşürülerek küçük harflerle ifade edilirse; p i = ( 1 α ) e + (1 α) c + αp + βy (6) i * i i elde edilir. Denkle 6 da ( 1 α), ihala fiyaının döviz kuruna ilişkin kısi elasikiyei olarak anılanakadır. Bu denklein zayıf yönü, döviz kuru ve yabancı aliyelerin ihal fiyaına geçiş ekisini aynı kabul eesidir. Ancak uygulaada bu sınırlaanın geçerli oladığı kabul edilekedir. Bache () döviz kurlarının aliyelerden daha fazla öne arz eden bir değişken olduğunu, özellikle ihracaçıların aliyelerdeki değişelerden ziyade döviz kurundaki değişeleri arkuplara yansıarak fiyalarını sürekli bir şekilde değişire iseklerinde olduklarını ifade eişir. Bu nedenle ahinlerde denklee ilişkin kısılar gevşeilerek aşağıdaki uzun döne odel anılanakadır. p * i = i + β ei + β ci + β 3 pi + β 4 i α 1 y + ε (7) i i i 7

8 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. Tahin edilen döviz kuru geçiş ekisi kasayısı, döviz kuru harekeinden ihala fiyaları üzerine geçiş ekisinden, geçiş ekisinin bir kısını karşılayacak arkup epkiden ve döviz kuruna duyarlı ihal girdilerle birlike ücrelerden oluşan aliyelerdeki değişi ekilerinin oplaından oluşakadır. Markup epki, özellikle yabancı üreicilere göre yuriçindeki üreicilerin piyasa paylarına, endüsride oluşan rekabe duruuna ve endüsrideki fiya farklılaşırasının derecesine bağlı olakadır. Lieraürde genel olarak, opla endüsri arzında ihal girdilerin payı ne kadar büyükse, öngörülen döviz kurunun ihal fiyalarına geçiş ekisinin o derece büyük olacağı öngörülekedir. Ayrıca döviz kurundaki oynaklıklar ile ihalaçı ülkenin para poliikasındaki değişkenlikler de piyasa payına yönelik olarak ihracaçıların birbirleriyle rekabe eesini sağlayabilecekir. Bu duruda ihracaçılar ihalaçı ülkede pazar payını koruaya çalışacağından, döviz kuru değişkenliği yüksek olsa da döviz kuru geçiş ekisi daha düşük gerçekleşecekir. Döviz kuru geçiş ekisiyle ilgili diğer eorik yaklaşı, döviz kuruna göre fiyaların yapışkan olduğu ve bundan dolayı ihracaçılar arafından döviz kuru arışının önceden belirleneceği düşüncesine dayanan genel denge yaklaşııdır. Obsfeld ve Rogoff (1995), Corsei ve Peseni (5) ile Corsei, vd., (4) arafından uluslararası ekonoiye ilişkin yeni odellerde eksik rekabe ve fiya kaılıkları dikkae alınakadır. Mikro bazlı açık ekonoiye ilişkin genel denge odellerinde de döviz kuru harekelerinin öngörülesi ve ekonoik şokların bir fonksiyonu olarak kur arışlarının ihal fiyaları üzerine geçiş ekisi açıkça kabul edilekedir. Bes ve Devereux (1996) ile Engel (), fiyaların üreici döviz kuruna göre ayarlanası (producer currency pricing) halinde, ek fiya kanunun geçerli olacağını, ihal alların ülkedeki fiyaının noinal döviz kurundaki değişeyle bire bir hareke edeceğinden a geçiş ekisinin görülebileceğini ifade eişlerdir. Üreici döviz kuruna göre fiyalandırada ihraca piyasasında döviz kurundaki değişeye rağen ükeicilerin karşılaşığı fiyalar sık sık değişeeke ve fiyalarda kaılık oluşakadır. Devereux ve Engel (1) ile Corsei ve Peseni (5) yerel para birii fiyalaası alında döviz kurunun yuriçi fiyalara geçişinin sınırlı olacağını ifade eişlerdir. Yerli paranın değer kaybeesine bağlı olarak ihal ve ihraç al fiyalarında farklılıklar oraya çıkacakır. Buna bağlı olarak yuriçinde global yabancı al alebinin azalacağı ve ihalaa rakip yerli al alebinin aracağını (harcaa sapası) düşünen ihracaçılar, al fiyalandırasında yerel para biriini kullanayı ercih edeceklerdir. Böylece ihracaçılar pazar payını kaybeeek aacıyla döviz kurundaki değişeye fiya kar arjını (arkups) değişirerek epki verecekler ve kur değişiini aynı oranda ihraca fiyalarına yansıayacaklardır. Bu duruda döviz kurundaki değişiin yuriçi fiyalara geçiş ekisi sınırlı olacakır. 8

9 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. Döviz kurundaki değişie yabancı ürünlerin yerli para cinsinden epki veresini araşıran apirik uygulaalarda döviz kurundaki değişilerin fiyalara yansıasının a oladığı bulgusuna ulaşılışır [(Kreinin (1997); Hooper ve Mann (1989)]. Bu konuyla ilgili odeller, endüsri ve piyasadaki üreici ve ükeicilerin fiyalaa davranışlarını ekileyen belirli fakörlerin varlığını araşıraya yoğunlaşışlardır. Modeller eksik rekabe koşullarında faaliye göseren onopol güce sahip olan firaların piyasaları bölülere ayırabildiği ve böylece ülkeler arasında fiya farklılaşırasına poliikasını uygulayabildikleri piyasa fiyalaa sraejisine dayanakadır. Modellerde döviz kurundaki harekelerin icarei yapılan al fiyalarına kısi bir şekilde yansıyacağı ve döviz kurunun fiyalar üzerine geçiş ekisinin sınırlı kalacağı ifade edilekedir (Bailliu ve Eiji, 4: 4). Ekonoideki firaların üreici döviz kuru ve yerli para birii üzerinden kara fiyalaayı uyguladıklarında, opla geçiş ekisinin düzeyi kısa dönede sınırlı olacakır. Ekonoideki firaların farklı fiyalaa sraejileri izleeleri, döviz kurunun ükeici fiyaları üzerine geçiş ekisinin ihal fiyaları üzerine geçiş ekisinden daha düşük olasının nedeni olarak görülekedir. Bacchea ve Wincoop (), yabancı ihracaçı firaların üreici döviz kuru fiyalaa sraejisini, buna karşılık ihal edilen alları edarik eden ve nihai alları ükeicilere saan yerli firaların diğer üreicilerle rekabe halinde olacağından kendi parası cinsinden fiyalaayı ercih edeceğini bir odelle göserişlerdir. İhracaçıların isikrarlı para poliikasına sahip olan bir ülkenin para biriine göre fiyalarını belirleesi duruunda döviz kurunun ihala fiyalarına geçişi, ihalaçı ülkenin düşük para ve döviz kuru değişkenliğine sahip bir ülke olasından dolayı düşük olacakır. Bu nedenle isikrarlı para poliikasına sahip olan ülke ekonoilerinde kendi para birileri cinsinden fiyalaa poliikasının yaygın olduğu kabul edildiğinden, döviz kuru geçiş ekisinin para poliikasıyla ilişkili olacağı ileri sürülekedir. Pollard ve Coughlin (4), Marazzi e al. (5) ve Ohno (1989) Goldfajn ve Werlang (), Correa ve Minella (6) kurdaki küçük değişeler karşısında ihracaçının pazar payını koruak aacıyla, ihalaçı ülkenin para biriine göre fiyalarını belirleyeceğini belirişlerdir. Ancak Yazarlar, firaların kurdaki büyük dalgalanalar karşısında, saış fiyalarının arzuladıkları fiya düzeyinden uzaklaşasını önleek ve aliye arışlarını karşılaak aacıyla fiyalarını değişirebileceklerini ifade eişlerdir. Taylor () onopolcü rekabe ve dalgalı fiya yapısına sahip olan bir fira odelini dikkae alarak, enflasyon ve döviz kuru geçiş ekisi arasındaki ilişkiyi açıklaışır. Firaların döviz kurunun değer kaybeesi veya diğer nedenlerden dolayı aliye arışlarına fiyalarını önceden belirleyerek epki vereceklerini, aliye arışının sürekli olduğuna inanaları halinde fiya arışı eğiliinin güçlü olacağını ifade eişir. Böylece yüksek enflasyonis oraın döviz 9

10 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. kuru geçiş ekisini arırabileceğini, buna karşılık kredibiliesi yüksek düşük enflasyona sahip ekonoilerin ooaik olarak düşük döviz kuru geçiş ekisini sağlaada başarılı olacağını vurgulaışır (Choudhri ve Hakura, 1: 3). Ancak Taylor () enflasyon perforansı açısından kur arışına bağlı olarak oraya çıkan aliyelerin endojen nielik kazanası halinde ekonoinin kırılganlık riskiyle karşılaşabileceğini ileri sürüşür. Düşük enflasyon değişkenliğinin arkupları azalığı ekonoilerde, kur değişkenliğindeki arışa bağlı olarak oraya çıkan negaif fiya şoklarının kısa sürede fiya isikrarı ekisini oradan kaldırabileceğini bildirekedir. Devereux ve Yean () döviz kuru geçiş ekisinin ihala yapan firaların fiya değişi sıklıkları arafından belirlendiğini ve bu sıklığın para poliikasının bir fonksiyonu olduğunu ileri sürüşlerdir. Para poliikasının güvenilir olduğu ülkelerde, firaların fiyaları daha az sıklıka değişire eğiliine sahip oldukları ve dolayısıyla bu ekonoilerde düşük döviz kuru geçiş ekisinin görüldüğünü ifade eekedirler. Buna karşılık Capa ve Goldberg (5) ülkelerin akroekonoik koşullarındaki değişelerin de döviz kuru geçiş ekisini ekileyeceğini bildirekedir. Nispi olarak dış icaree konu olan alların payının yüksek, ihalaın fazla ve ihal allarının yuriçi ikaenin düşük ve global dış icarele yüksek düzeyde büünleşiş düşük gelire sahip ülkelerde döviz kurunun geçiş ekisi yüksek olacakır. Tü bu fakörler sanayileşiş ülkelere göre gelişeke olan ülkelerin döviz kurunun geçiş ekisine karşı kırılgan olasını sağlaakadır 3. AMPİRİK UYGULAMALAR Lieraürde döviz kurundaki değişelerin fiyalar üzerine geçiş ekisini araşıraya yönelik çok sayıda çalışa bulunakadır. Ancak bu çalışalarda kullanılan değişkenlere, döne farklılığına ve ilgili ülkelerde uygulanan ekonoi poliikalarına göre farklı sonuçlara ulaşıl Capa ve Goldberg (: 8-11) 5 OECD ülkesi için dönei üç aylık verilerine dayalı olarak yapığı çalışada kur arışının ihal fiyaları üzerine ekisini desekleyecek sonuçlara ulaşışır. Yazarlar aran enflasyon ve döviz kuru değişkenliğinin ihal fiyaları üzerinde arırıcı yönde geçiş ekisine yol açığını, ayrıca geçiş ekisinin belirlenesinde ihalaın kopozisyonu gibi ikroekonoik fakörlerin öneli rol oynadığını göserişlerdir. İhala fiyaları üzerine geçiş ekisi, yabancı firaların fiya davranışlarını yansıakla birlike, bu davranışın ana ülkedeki enflasyonis orala güçlü bir şekilde ilişkilendirileeyeceğini de ileri sürüşlerdir. Araşıralarda döviz kurunun ükeici fiyaları gibi yuriçi fiyalar üzerine geçiş ekisi, uygun odeller kullanılarak es edilekedir. Modelde döviz kurunun ihala fiyaları üzerine geçiş ekisinin kısa dönede oralaa.61, uzun dönede ise.77 olduğu sonucuna ulaşışlardır. 1

11 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. Capa ve Goldberg (6: 5-6) diğer bir çalışada 16 sanayileşiş ülkenin 1976:1-4:1 dönei üç aylık verilerini kullanarak döviz kurundaki değişelerin yuriçi fiyalar üzerindeki ekisini aşağıdaki odelle ahin eişir. p j = 4 4 j j j j j j α + ai ei i + bi w i + c gdp + i= i= ϑ j (8) Modelde p yerli para cinsinden ihala fiyaları veya yuriçi fiya endeksini, e döviz kurunu, w yurdışı (ihracaçı) ürei aliyelerini, gdp ihalaçı ülkenin reel GSYİH sını ve odelin haa eriini göserekedir. Model ahini sonucunda 16 ülkede döviz kurunun yuriçi (ihala) fiyaları elasikiyei oralaa.59 olarak bulunuş ve bu sonuç önceki çalışada (Capa ve Goldberg, ) elde edilen bulgulara uygunluk göserişir. Böylece döviz kuru geçiş ekisinin sıfır ve 1 olduğu hipoezi incelenen ülkelerin yarısı için reddedilişir. Gagnon ve Ihrig (1) 11 sanayileşiş ülke için döviz kurunun TÜFE üzerine geçiş ekisini araşırışlar ve 199 lı yıllarda geçiş ekisinin azaldığını ve geçiş ekisindeki değişe ile enflasyon değişkenliği arasında anlalı ilişkinin olduğu göserişlerdir. Ayrıca para poliikası uygulaaları ile geçiş ekisi arasında siseaik bir ilişkiye raslaaışlardır. Feinberg ve Meurs (5: 5-7) dönei yıllık verilerini kullanarak 5 Merkezi ve Doğu Avrupa ülkesine ai 13 sanayi al sekörü için kur değişelerinin üreici fiyaları üzerindeki ekisini alyapı, liberalizasyon ve refor kukla değişkenleri kullanarak panel yöneiyle aşağıdaki odelle ahin eişlerdir. ln RPPI a b RGDP c RER (9) i = + i ln + ln 1 Modelde RPPI yerli para cinsinden yuriçi fiyaların gösergesi olarak üreici fiyalarını, RGDP yuriçi ekonoik faaliyelerdeki opla alepeki değişi ekisinin gösergesi olarak reel yuriçi fiyaları, RER reel döviz kuru endeksi gösergesini esil eekedir. Modeldeki c kasayısı oralaa döviz kuru harekelerinin farklı sekörlerin üreici fiyalarına geçiş ekisini esil eekedir. Döviz kurunun yuriçi fiyalar üzerine geçiş ekisi 5 ülkede -.9 ve arasında değerler aldığı bulunuşur. Örneğin Roanya da yerli paranın reel değer kazancı, ihalaa rakip yuriçi al fiyalarında oralaa yüzde 3 azalışa yol açığı şeklinde yorulanışır. Shabaugh (8: 584) 16 sanayileşiş ülke için 1973:1-1999:4 üç aylık verilerini kullanarak döviz kurları ve fiyalar arasındaki ilişkiyi VAR yöneiyle araşırışır. Modelde ülkeler arasında ihala fiyalarının alep şoklarına karşı farklı epki düzeylerine sahip olduğu, buna karşılık ihala ve ükeici fiyalarının farklı şoklardan sonra aynı yönde epki verdiği sonucuna ulaşışlardır. Sonuça ihala fiyalarının üreici fiyaları arafından belirlendiğini, ϑ 11

12 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. özellikle ABD gibi bazı ülkelerde ihala fiyalarının reel döviz kurundaki değişie epki verediği ve piyasaya yönelik fiyalaa hipoezinin geçersiz olduğu bulgusuna ulaşışlardır. McCarhy (1999: 6-8) 9 sanayileşiş ülkenin 1976:1-1998:4 dönei üç aylık verilerini VAR, eki-epki ve varyans ayrışırası yönelerini kullanarak döviz kuru ve ihala fiyalarının yuriçi fiyalara geçiş ekisini araşırışır. Perol fiyaları, ürei açığı, döviz kuru, ihala fiyaları, üreici ve ükeici fiyalarının kullanıldığı odellerde, döviz kuru ve ihala fiyalarındaki değişelerin yuriçi enflasyona geçiş ekisinin ihala payının yüksek olduğu ülkelerde daha güçlü olduğu sonucuna varışır. Ayrıca ü ülkelerde genel olarak başlangıç döneinde döviz kurunun ihala fiyaları geçiş ekisinin yerli paranın değer kazanasına bağlı olarak negaif olduğu, ikinci yıldan sonra bu ekinin poziife dönüşüğünü göserişir. Io vd. (5) ile Io ve Sao (6) 5 Güney Doğu ülkesinde dönei aylık verileriyle eşbüünleşe yönei kullanarak yapıkları çalışalarda, döviz kuru şoklarının ihala fiyalarına geçiş ekisinin üreici fiyalarına göre oldukça büyük, ükeici fiyalarına göre küçük olduğu sonucuna varışlardır. Ayrıca döviz kuru şokları karşısında ükeici ve ihala fiyalarının en fazla ekilendiği ülkenin Endonezya olduğu bulgusuna ulaşışlardır. Webber (1999: 31) 9 Asya-Pasifik ülkesi için 1978:1-1994: dönei üç aylık verilerle döviz kuru değişiinin ihala fiyaları üzerine geçiş ekisini VAR yöneiyle araşırış ve odeli Z [ P, P, e ] fiyaını, = D, F şeklinde anılaışır. Modelde D P yerli para cinsinden ihala P F ABD ihraca fiyaını, e noinal döviz kurunu göserekedir. Tahin sonucunda döviz kurunun ihala fiyaına geçiş ekisi yüzde 19 (Pakisan) ile yüzde 6 (Avusralya) arasında farklı değerler aldığı ve geçiş ekisinin genel olarak birden küçük olduğu görülüşür. Corinhas (7: 1-11) 5 Güney Doğu Asya ülkesi için dönei yıllık verilerle noinal döviz kuru (neer), ihala fiyaları (ip) ve ükeici fiya endeksi (cpi) değişkenlerini VAR yönei kullanarak döviz kurunun yuriçi fiyalar üzerine geçiş ekisini araşırış ve elde eiği bulgularla bu ülkelerde parasal birliğe geçişi değerlendirişir. Model sonucunda Endonezya ve Filipinler ülke çifinde döviz kurunun enflasyon üzerine geçiş ekisinin oldukça düşük (,1 den daha az), Tayland-Singapur ülke çifinde ekinin anlasız, Malezya-Tayland ve Malezya-Singapur ülke çiflerinde ise döviz kurunun enflasyon üzerine geçiş ekisinin küçük ancak sıfıra yakın olduğu sonucuna ulaşışlardır. Döviz kurunun ihala fiyalarına geçiş ekisi Tayland-Singapur ülke çifi hariç diğerler ülke çiflerinde anlasız bulunuşur. Model sonuçlarından harekele Singapur ve Malezya ülkeleri arasında döviz kurunun geçiş ekisinin ilişkisiz olasından dolayı bu ülkeler arasında orak bir para biriinin kullanılabileceği oraya çıkışır. Barhoui (6: 939) 4 gelişeke olan ülkede dönei için yıllık veriler kullanarak panel yönele döviz kurunun ihala fiyalarına geçiş ekisini ahin eişir. Döviz 1

13 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. kurunun geçiş ekisi odelini, noinal döviz kuru, rakip ürünlerin fiyaları, ihracaçı aliyeleri ve alep koşullarını esil eden değişkenlerden oluşuşur. Model sonuçlarında sabi döviz kuru rejii uygulayan ülkelerde uzun döne geçiş ekisinin esnek kur rejii uygulayan ülkelere göre daha büyük olduğu (sırasıyla.71 ve.481) sonucuna ulaşışır. Ayrıca enflasyonun düşük olduğu ülkelerde düşük geçiş ekisi (.8) ve yüksek enflasyona sahip ülkelerde ise daha yüksek geçiş ekisinin (.1) varlığını belirleişir. Carranza vd. (9: 11-13) yabancı para ikaesinin (dolarized econoies) görüldüğü 14 ülke için 1996:1-4:4 dönei üç aylık verilerini kullanarak döviz kurunun enflasyon üzerine geçiş ekisini panel yönele araşırışlardır. Modelde, üç aylık fiya endeksi, noinal döviz kuru, dolarizasyon gösergesi olarak yabancı para cinsinden banka evduaı, iç borçlana ve dış borçlana oranları ve farklı konrol değişkenler (dışa açıklık oranı, reel GSYİH arışı, sabi seraye birikii arışı) kullanılışlardır. Model ahini sonucunda dolarizasyon düzeyinin yüksek olduğu ülkelerde geçiş ekisi kasayısının daha yüksek (yüzde 4-5) olduğu, dolarizasyon düzeyindeki 1 birilik arışın döviz kuru geçiş endeksinde yüzde -3 arışa yol açığı, bu sonucun Reinhar vd. (3) arafından elde edilen bulgularla uarlı olduğunu göserişlerdir. Ca Zorzi, vd. (7: 15-17) Asya, Lain Aerika, Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerinden oluşan 1 gelişeke ülkenin 1975:1-4:1 üç aylık verilerini kullanarak VAR odeliyle döviz kurunun ihala ve yuriçi fiyalar üzerine geçiş ekisini ahin eişlerdir. Model ahini sonucunda ek haneli enflasyona sahip ülkelerde (özellikle Asya ülkeleri) döviz kurunun geçiş ekisinin düzeyi gelişiş ülke ekonoilerinden isaisiksel olarak farklı olaakla birlike düşük olduğu görülüşür. Ayrıca döviz kuruyla enflasyon arasındaki ilişkinin dışa açıklık ile döviz kuru geçiş ekisi arasındaki ilişkiden daha güçlü olduğu bulgusuna ulaşışlardır. Io ve Sao (7: 1-3) 199 lı yıllarda para krizi deneyii geçiren ülkeler [dör Güney Doğu Asya (Endonezya, Tayland, Malezya ve Kore), üç Lain Aerika (Arjanin, Brezilya ve Meksika) ve Türkiye] için dönei aylık verileri kullanarak farklı değişkenlere (perol fiyaları, ürei açığı, M1 parasal büyüklük, noinal döviz kuru ve yuriçi fiyalar) sahip VAR yöneiyle döviz kurunun enflasyon (ükeici, üreici ve ihala fiyaları) üzerine geçiş ekisini ahin eişlerdir. Modelde döviz kurunun yuriçi fiyalara geçiş ekisi, Lain Aerika ve Türkiye de Endonezya odele dahil edilediğinde, Asya ülkelerinden daha yüksek bulunuşur. Özellikle Endonezya, Meksika, Türkiye ve Arjanin de döviz kuru şokunun TÜFE üzerine güçlü epki verdiği, ihala ve üreici fiyalarından ükeici fiyalarına yönelik şok geçişin ise Endonezya, Meksika ve Türkiye de daha büyük olduğu sonucuna varışlardır. 13

14 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. Bailliu ve Eiji (4: 1) 11 sanayileşiş ülke için dönei üç aylık verileriyle panel veri yöneiyle döviz kurundaki değişelerin ükeici fiyalarına geçiş ekisini ahin eişir. Döviz kurunun geçiş ekisinin parasal poliikada sağlanan güven arışına bağlı olarak düşen enflasyonla birlike azaldığı sonucuna varışlardır. Özellikle döviz kurunun ihala, üreici ve ükeici fiyalarına geçiş ekisinin 199 lı yıllarda birçok sanayileşiş ülkede uygulanan enflasyonis isikrarın sağlanasından sonra azaldığı, aynı gelişenin 198 li yıllar için söyleneeyeceği sonucuna varışlardır. Reyes (7:55) enflasyon hedefleyen gelişeke olan 6 ülke için döviz kurunun yuriçi fiyalara geçiş ekisini aylık veriler kullanarak analiz eişir. Brezilya, Şili ve Meksika gibi ülkelerde enflasyon hedefleeden sonra döviz kurunun yuriçi enflasyon üzerine geçiş ekisinde azala görülse de bu azalıcı ekinin erkez bankalarının enflasyon hedefiyle uyulu olası aacıyla döviz piyasalarına doğrudan veya dolaylı şekilde üdahalelerinin bir sonucu olarak oraya çıkığı ifade eişir. Dolayısıyla MB üdahaleleri oladığında noinal döviz kuruyla enflasyon arasındaki ilişkinin kaybolasıyla bu ülkelerde döviz kurunun enflasyon üzerine geçiş ekisinin sorun olaya deva edeceğini vurgulaışır. Junior ve Ledesa (8:8), 3 sanayileşiş ülke için 1983:1 5:1 döneini ve 4 gelişeke olan ülke için 199:1-5:1 dönei verileriyle döviz kurunun enflasyon üzerinde geçiş ekisini ahin eişlerdir. Logisic sooh ransiion regression (LSTR) odelinin kullanıldığı çalışada, ükeici fiya endeksi, ihala fiya endeksi, reel GSYİH yı esil eden sanayi ürei endeksi ve noinal döviz kuru değişkenleri kullanılışır. Model sonucunda dör ülkede döviz kurunun enflasyona geçiş ekisi anlalı bulunuşur. Ayrıca gelişeke olan ülkelerin bir kısında akroekonoik isikrarsızlıkların döviz kuru geçiş ekisi üzerinde öneli ekiye sahip olduğu sonucuna ulaşılışlardır. Seel ve King (4: ) Yeni Zelanda da farklı döviz kuru ve enflasyon isikrarının sağlandığı üç döne (1971:3-1985:1 sabi kur dönei, 1985:-1:4 esnek kur dönei, 1989:3-1:4 enflasyonis isikrar dönei) için döviz kurunun ihala fiyalarına geçiş ekisini VAR ve haa düzele yöneleriyle araşırışlardır. Ayrıca odelde esnek kur rejii ve düşük enflasyon koşullarında döviz kuru geçiş ekisinin düşük olduğu hipoezini de es eişlerdir. Modelde noinal döviz kuru, üreici fiya endeksi, ihala fiya endeksi, ağırlıklandırılış ihala aliye endeksi, kapasie kullanı oranları, dolar cinsinden GSYİH değişkenleri kullanışlardır. Model ahini sonucunda esnek kur rejii alında, döviz kurunun sanayi alları ihal fiyalarına geçiş ekisinin düşük olduğu, buna karşılık düşük enflasyon döneinin döviz kuru geçiş ekisi üzerinde anlalı bir ekiye yol açadığı görülüşür. 14

15 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. Choundhri ve Hakura (6: 6) 71 ülkeyi düşük, ılılı ve yüksek enflasyona sahip ülke gruplarına ayırarak, dönei yıllık verileriyle döviz kuru yuriçi fiyalar üzerine geçiş ekisini aşağıdaki odelle ahin eişir. log P γ γ π L P π L S π L P + ε (1) * = o ( )log 1 + ( )log + 3( ) log 1 Modelde P yuriçi TÜFE yi, S noinal efekif döviz kurunu, * P yurdışı TÜFE yi ve odelin haa eriini göserekedir. Model sonucunda düşük enflasyon oranına sahip ülkelerde döviz kurunun yuriçi fiyalar üzerine geçiş ekisinin ılılı ve yüksek enflasyona sahip ülkelere göre daha düşük olduğunu göseriş ve böylece Taylor () hipoezini kanılaışır. Ghosh ve Rajan (7: ) Hindisan da 198:1-5:3, 198:1-199:4 ve 199:1-5:3 döneleri için üç aylık verilerini kullanarak döviz kurunun geçiş ekisini VAR yönei kullanarak aşağıdaki odellerle ahin eişlerdir. IND IND US IND ln( CPI) = α + α1 ln( EUS ) + α ln( PPI) + α 3 ln( IP) + ε (11) CPI = δ + δ NEER + δ CPI + δ IP) + ε IND IND WORLD IND ln( ) 1 ln( ) ln( ) 3 ln( (1) Modelde CPI IND US PPI ABD üreici fiya endeksini, WORLD ve CPI sırasıyla Hindisan TÜFE ve dünya TÜFE endeksini, E IND US IND NEER Hindisan için noinal efekif döviz kurunu ve ε Hindisan para biriinin dolar cinsinden değeri, IND IP (reel GDP yerine) Hindisan sanayi ürei endeksi değişkenlerini göserekedir döneinde döviz kurunun US US Hindisan CPI elasikiyei, yurdışı aliye olarak PPI odele alındığında yüzde 43, PPI odele alındığında ise yüzde 41 olarak bulunuşur. Aynı dönede Hindisan noinal efekif döviz kurunun CPI üzerine geçiş ekisi kasayısı isaisiksel olarak anlalı bulunaış ve bu değişkenin geçiş ekisinin oladığı sonucuna varılışır. Diğer al döneler için yapılan ahinlerde döviz kurunun geçiş ekisi yüzde 31 ile yüzde 86 arasında değişiği görülüşür. Kara vd. (7:1-1) Türkiye de döviz kuru geçiş ekisi ve fiya belirlee davranışlarında görülen değişeleri 1995:1-4:1 ve 198:1-6:4 döneleri için aylık veriler kullanarak farklı yönelerle (TVP-ie-varying paraeer odel ve SUR-seeingly unrelaed regression) ahin eişlerdir. TVP yöneinde ükeici (CPI) ve opan eşya fiya endeksi (WPI) ve dolar cinsinden noinal döviz kuru değişkenlerini kullanılışır. Bu yönede 1 Şuba krizine kadar olan dönede döviz kurunun CPI üzerine geçiş ekisi yaklaşık yüzde 55 iken daha sonraki dönede bu ekinin yüzde 17 ye gerilediği görülüşür. Ticarei yapılan allar için döviz kurunun CPI elasikiyei Ağusos 3 e kadar olan dönede yüzde 5 iken daha sonraki dönede yaklaşık yüzde 6 a yükselişir. Döviz kurunun WPI elasikiyei 1995 de yüzde 4 iken 4 de yaklaşık yüzde 5 ye yükselişir. 1 Şuba krizinden sonra bu oran yüzde 3 a gerileişir. Girdi fiyalarıyla (aliye kanalı) döviz 15

16 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. kurunun fiyalar üzerine ekisinin araşırıldığı SUR yöneinde Goldberg ve Kneer (1997) odeli beniseniş ve odelde CPI, ürei açığı, kapasie kullanı oranı ve ihala fiyaları kullanılışır. Modelde esnek kur rejiinin uygulanadığı dönele (1995:1-1:4) karşılaşırıldığında, esnek kur rejii döneinde (1:5-4:6) icaree konu olan allarda döviz kurunun fiya elasikiyei yüzde 76 ve dış icarei konu olayan allarda yüzde 84 olarak ahin edilişir. Kara ve Öğünç (5: 8-13) Türkiye de 1995:- 1:4 ve 1:5 4:9 dönei aylık verileriyle döviz kuru geçiş ekisinin yur içi ve ihala fiyalarına geçiş ekisini McCary (1999) nin uyguladığı VAR yöneiyle araşırışlardır. Modelde perol fiyaları, ürei açığı, noinal döviz kuru, ihala fiyaı, üreici ve ükeici fiyaları kullanılışır. Her iki döne için yapılan ahinde döviz kurunun özel sekör üreici fiyalarına geçiş ekisinin çekirdek enflasyona geçiş ekisinden daha büyük olduğu görülüşür. Esnek kur rejiinin uygulanadığı birinci al dönede döviz kurunun özel üreici fiyalar üzerine geçiş ekisinin yüzde 74, esnek kur rejiinin uygulandığı ikinci al dönede ise çekirdek enflasyon üzerine geçiş ekisinin yüzde 5 olduğunu göserişlerdir. Aynı döneler için yapılan ahinlerde döviz kurunun kau üreici fiyalarına geçiş ekisi sırasıyla yüzde 7 ve yüzde 5 olarak bulunuşur. Yazarlar enflasyon hedeflee ve dalgalı kur reine geçileri alında döviz kuru geçiş ekisi azalsa da uzun döne ekisinin yadsınaayacağını ve bu duruun enflasyon hedeflee rejiinde dikkae alınası gerekiğini belirişlerdir. Leigh ve Rossi () Türkiye de beş değişkenli VAR yöneiyle döviz kurlarının fiyalara geçiş ekisini ahin eişlerdir. Çalışada TL cinsinden perol fiyaları, sanayi ürei endeksi, ABD Doları-TL noinal döviz kuru, TEFE ve TÜFE değişkenleri kullanışlardır. Model ahini sonucunda Türkiye de geçiş ekisinin kısa olduğunu, bu ekinin ilk dör ayda aalandığını ve değerinin diğer ülkelere göre yüksek olduğunu göserişlerdir. Ayrıca, döviz kurunun TEFE deki geçiş kasayısı TÜFE deki geçiş kasayısından daha yüksek olduğu sonucuna ulaşışlardır. Ara (3: 77-78) Türkiye de döneinde aylık veriler kullanarak ve döviz kuru rejii değişikliklerini dikkae alarak döviz kurlarından fiyalara geçiş ekisini VAR yönei yardııyla araşırışır. VAR yönei sonuçlarına göre döviz kurlarından fiyalara geçiş ekisi TEFE de, icaree konu olan allar fiya endeksi ve icaree konu olayan allar fiya endeksine göre daha hızlı olduğu görülekedir. Döviz kurunun icaree konu olan alların fiya endeksine geçişi 4 ay sonra küülâif olarak yüzde 74 iken, bu değer icaree konu olayan allar fiya endeksi için yüzde 34 olarak hesaplanışır. 16

17 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. 4. EKONOMETRİK YÖNTEM 4.1. Model ve Veri Sei Çalışada döviz kurunun enflasyon üzerine geçiş ekisini belirlenesini ahin eek aacıyla Goldberg ve Kneer (1996), Goldberg ve Capa (), Goldfajn ve Werlag (), Garcia ve Resrepo (1) arafından apirik uygulaalarda kullanılan değişkenler esas alınakla birlike Ghosh ve Rajan (7) arafından kullanılan yöne benisenişir. Makroekonoik düzeyde döviz kurunun enflasyon üzerine geçiş ekisinin ahin edilesi yaklaşıında belirli bir dönede kurdaki değer kaybının konrol değişkenleri kullanılarak enflasyon üzerindeki ekisi ahin edilekedir. Bu odellerde he ihracaçı ülke piyasasındaki aliye koşulları he de ihalaçı ülke piyasasındaki alep koşullarını yansıacak konrol değişkenleri kullanılakadır. Ancak apirik uygulaalarda Goldberg ve Kneer (1996: 6-1) arafından gelişirilen aşağıdaki odel esas alınarak ahin yapılakadır. p α + δx + γe + ψz + ε (13) = Modeldeki ü değişkenler logariik fora dönüşürülekedir. Modelde p (ihalaçı ülke) yuriçi fiyalarını, X araşıranın ürüne bağlı olarak ana konrol değişkenini (genellikle ihalaçı ülke alep koşullarını yansıan reel yuriçi gelir-gdp veya gerçekleşen reel GDP nin ahin edilen reel GDP rendinden sapasını göseren ürei açığı), E ihracaçı ülkenin bir biri parasının ihalaçı ülke parası cinsinden fiyaı olan spo döviz kurunu, Z ihala alebinde kayaya neden olabilecek ihracaçı ülkenin aliye koşullarını veya yurdışı fiya-aliye değişkeni gibi diğer konrol değişkenlerini esil eekedir. Ayrıca odeldeki ε haa eriini göserekedir. Modelde 3 farklı paraere ahini yapılakadır. Aşağıdaki odellerde enflasyonu esil eesi bakıından ükeici fiya endeksi (CPI) ve döviz kuru olarak (EX) 1 ABD olarının TL cinsinden değeri kullanılışır. İhalaçı ülkenin (Türkiye) alep koşullarını veya opla alebindeki değişeleri esil eek üzere reel yuriçi GSYİH (RGDP) ana konrol değişken olarak kullanılışır. Modellerde ihracaçı ülkenin (veya dış dünyanın) aliye koşullarını esil eek üzere üç farklı alernaif konrol değişkeni kullanılışır: İhala fiya endeksi (MP), ABD üreici fiya endeksi (USPP) ve dünya ükeici fiya endeksi (WCP). Böylece aşağıdaki üç farklı odelle Türkiye de döviz kuru arışlarının enflasyon üzerine geçiş ekisi araşırılışır. LCPI = 1 + β11lex + β1lrgdp + β13limp + u1 β (14) LCPI = + β 1LEX + β LRGDP + β 3LUSPP + u β (15) LCPI = 3 + β 31LEXC + β 3LRGDP + β 33LWCP + u3 β (16) Modellerde enflasyonu (CPI) ükeici fiya endeksi (CPI =1), döviz kurunu (EX) bir ABD dolarının TL cinsinden noinal değeri, GDP yuriçi noinal GSYİH yı, IMP ihal 17

18 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. alları fiya endeksini, WCP dünya ükeici fiya endeksini (= 1), USPP ABD üreici fiya endeksini (=1) göserekedir. Noinal GSYİH Türkiye ükeici fiya endeksine (=1) bölünerek reel GSYİH serisi elde edilişir. Her değişken logariik fora dönüşürülüş ve seriler harekeli oralaalar yönei kullanılarak evsisel ekilerden arındırılışır. Modelde döviz kurunun enflasyon üzerine geçiş elasikiyeinin bire ( 11, 1 31 = β, β veβ 1) eşi olası a geçiş ekisi, birden küçük β β ve β 1) olası ise ( 11, 1 31 < geçiş ekisinin düşük olduğunu şeklinde yorulanakadır. Yuriçi alep koşullarını esil eden RGDP, firaların saışlarının arası halinde yerli paranın değer kaybeesine bağlı olarak aran girdi aliyelerini nihai allara daha kolay yansıabileceği düşüncesine dayanakadır. Böylece kurdaki değer kaybı arıkça, aran alebe bağlı olarak opla harcaalar fiyaları arıracakır. Buna bağlı olarak odelde RGDP kasayılarının sıfırdan büyük ( 1 3 > β, β veβ ) olası beklenekedir. Yurdışı aliye koşullarını esil eden ihala fiyaları (IMP), ABD üreici fiyaları (USPP) ve dünya ükeici fiyaları (WCP) gibi değişkenlerde eydana gelen arışlar dış icaree konu olan al ve ihal girdi fiyalarını ekileyerek yuriçi enflasyonda arışa yol açacakır. Dolayısıyla odellerde bu değişkenlere ai kasayıların poziif β, β veβ ) olası gerekekedir. ( > Modellerde kullanılan veri sei 1989Q1-7Q3 döneini kapsayan üç aylık değerlerden oluşakadır. TÜFE endeksi (CPI), ihala fiya endeksi (MP), ABD üreici fiya endeksi (USPP) ve Dünya ükeici fiya endeksi (WCP) IMF Inernaional Financial Saisics (IFS) den, GSYİH değerleri ise TCMB nin Elekronik Veri Dağıı Sisei nden (EVDS) sağlanışır. Modellerin ahininde Eviews 6 ekonoeri pake prograı kullanılışır. 4.. Biri Kök Analizi Granger ve Newbold (1974) durağan olayan zaan serileriyle çalışılası halinde sahe regresyon probleiyle karşılaşılabileceğini göserişir. Zira durağan serilerin kullanıldığı serilerden elde edilen sonuçlarda bir sorun gözlenez iken, durağan olayan serilerin kullanılası güvenilir olayan ve yorulanası ekonoik olarak zor olan sonuçların elde edilesine yol açabilecekir. Bu nedenle zaan serileriyle yapılan regresyon analizlerinde değişkenler arasındaki ilişkinin varlığını araşıradan önce ulaka analizlerde kullanılan değişkenlerin zaan serisi özelliklerinin incelenesi gerekekedir. Uygulaada serilerin durağanlık özelliklerinin es edilesinde en çok kullanılan yöneler Dickey ve Fuller (1979), Genişleiliş Dickey ve Fuller (ADF) (1981), Phillips- Perron (PP) (1988) esleridir. Bu çalışada serilerin durağan olup oladıklarının belirlenesinde ADF ve PP biri kök eslerinden yararlanılışır. 18

19 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. Değişken LCP LEX LIMP Tablo 1: Biri Kök Tes Sonuçları Augened Dickey-Fuller Philips-Perron (PP) Düzey/ (ADF) Tes isaisiği Tes isaisiği Birinci Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Sonuç Fark Düzey -.41 () 3.98() (6)**.4 (5) I(1); I() Birinci (1).8 (1)* -3.3 (4)** -5.5(4)*** Fark Düzey -.4(1) 1.96() -.43(4) 1.3(3) Birinci -5.()*** -5.91()*** -5.3 (3)*** -5.89(1)*** Fark Düzey.58 () -.9 ().38 (1) (1) Birinci -7.3()*** -7.51()*** -7.4(1)*** -7.46(3)*** I(1) Fark Düzey -.69(8) -.3 (8) -3.99(16)*** -6.36(5)*** I(1) ; I() LRGDP Birinci -3.45(7)** -3.3(7)* -7.6(16)*** -16.7(17)*** Fark LWCP Düzey ()** -3.8(1)** -8.9 (5)*** -.9(5) Birinci () -3.6(1) -1.76(3) ()* Fark LUSPP Düzey 1.8(1) -.814(1) 1.34(3) -.56(4) Birinci -6.34()*** ()*** (3)*** (3)*** I(1) Fark No: ADF esinde paranez içindeki değerler Schwarz Bilgi krieri kullanılarak seçilen gecike uzunluklarıdır ve aksiu gecike uzunluğu 11 olarak alınışır. PP esinde opial gecike uzunluğu, Barle kernel (defaul) specral esiaion yönei ve Newey-Wes Bandwidh (auoaic selecion) krierlerinden yararlanılışır. ***, *** ve * işareleri sırasıyla % 1, %5 ve %1 düzeyinde anlalılığı ifade eekedir. Tablo 1, ADF ve PP biri kök es sonuçlarını göserekedir. ADF ve PP biri kök es sonuçlarına göre, LWCP düzeyde durağan olduğundan I(), LEX ve LIMP ve LUSPP değişkenleri düzeyde durağan oladıkları, birinci farkları alındığında durağan hale geldikleri için büünleşe derecesi I(1) dir. LCP ve LRGDP serileri ise her iki biri kök esinde farklı sonuçlar üreişlerdir ve büünleşe dereceleri I() veya I(1) bulunuşur Eşbüünleşe Analizi Eşbüünleşe ekniğinin uygulanası için her değişkenin eşbüünleşe derecesinin belirlenesi gerekekedir. Yukarıdaki ADF ve PP es sonuçlarına göre, değişkenlerin eşbüünleşe derecelerinin aynı oladığı sonucuyla karşılaşılabilekedir. Serilerin eşbüünleşe derecelerinin farklı olası halinde he Engle-Granger (1987) arafından gelişirilen Engle-Granger eşbüünleşe yöneinin he de Johansen (1988) ve Johansen ve Juselius (199) arafından gelişirilen Johansen eşbüünleşe yaklaşıının uygulanasını ükün olayacakır. Bu yaklaşılarda ü serilerin düzeyde durağan olaasını ve aynı derecede farkı alındığında durağan hale gelelerini, yani serilerin büünleşe derecelerinin aynı olasını gerekirekedirler. Oysa odellerde kullanılan beş değişkenden üçünün (LEX ve LMP ve LUSPP) birinci farkı alındığında durağan, LWCP düzeyde durağan, iki değişken I(1) I() 19

20 EconAnadolu 9: Anadolu Uluslararası İkisa Kongresi nde sunuluş ebliğdir Haziran 9, Eskişehir, Türkiye. (LCP ve LRGDP) ise düzeyde veya farkı alındığında durağan oldukları oraya görülüşür. Bu duruda Engle-Granger ve Johansen eşbüünleşe eslerinin kullanılası uygun değildir. Eşbüünleşe dereceleri farklı olan serilere eşbüünleşe yöneinin uygulanaaa sorununu Pesaran ve Shin (1995) ve Pesaran vd. (1) arafından gelişirilen sınır esi yaklaşıı oradan kaldırakadır. Bu yeni yöne ARDL (Auoregressive Disibued Lag) yaklaşıı olarak ifade edilekedir. Bu yaklaşıın avanajı değişkenlerin büünleşe dereceleri dikkae alınaksızın değişkenler arasında eşbüünleşe ilişkisinin var olup oladığının araşırasıdır. Diğer arafan bu yönein uygulanası üç nedene bağlı olarak uygun görülekedir. Birincisi, sınır esi prosedürü kolaydır ve Johansen ve Juselius (199) gibi çok değişkenli eşbüünleşe yönelerinin aksine, odelin gecike uzunluğu EKKY ile ahin edildiken sonra eşbüünleşe ilişkisinin varlığı belirlenekedir. İkincisi, sınır esi prosedürü Johansen ve Juselius (199) eşbüünleşe ekniklerinden farklı olarak, biri kök esi odeline dahil edilen değişkenlerin ön eslerinin yapılasını gerekireekedir. Sınır esi, odeldeki serilerin I() olası dışında, büünüyle I() ve I(1) veya hepsinin karşılıklı eşbüünleşik I(1) olup oladığına bakılaksızın uygulanabilekedir. Üçüncüsü, sınır esi küçük veya sınırlı örnek küeleri için oldukça ekindir. Eşbüünleşe dereceleri farklı olan serilere eşbüünleşe yöneinin uygulanaaa sorununu Pesaran ve Shin (1995) ve Pesaran vd. (1) arafından gelişirilen sınır esi yaklaşıı oradan kaldırakadır. Bu yeni yöne ARDL (Auoregressive Disibued Lag) yaklaşıı olarak ifade edilekedir. Bu yaklaşıın avanajı değişkenlerin büünleşe dereceleri dikkae alınaksızın değişkenler arasında eşbüünleşe ilişkisinin var olup oladığının araşırasıdır. Aşağıda 3 bağısız değişkene sahip odellere ilişkin sınır esi için kurulan ARDL odelleri göserilekedir. β LEX 1 1i i i i 3i i i= 1 i= i= + β LRGDP 1 LCPI = β + β LCPI + β LEX + β LRGDP + β4i LIMP 6 δ LEX β LIMP u 4 LCPI = δ + δ LCPI + δ LEX + δ LRDGP + δ 4i LUSPP 6 1i i i i 3i i i= 1 i= i= i= + δ LRGDP 7 + δ LUSPP 8 + u 5 i i + β LCP 5 + δ LCP (17) (18) α LEX 1 1i i i i 3i i i= 1 i= i= i= + α LRGDP 1 LCPI = α + α LCPI + α LEX + α LRDGP + α4i LWCP α LWCP u 6 i + α LCP Yukarıdaki odellerde sınır esinin uygulanabilesi için olarak göserilen gecike uzunluğunun belirlenesi gerekekedir. Ardından eşbüünleşe ilişkisi varlığının (19)