OSMANLI MPARATORLUUNUN BORÇLANMASINDA YABANCI SERMAYENN ETKS. Abdunnur YILDIZ *

Transkript

1 113.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi No:37 (Ekim 2007) OSMANLI MPARATORLUUNUN BORÇLANMASINDA YABANCI SERMAYENN ETKS Abdunnur YILDIZ * Özet Bu çalımada Osmanlı mparatorluu nun yapmı olduu dı ticaret anlamalarının sonuçları irdelenmitir. Özellikle 1838 deki dı ticaret anlamalarının sonucu olarak ülkeye giren yabancı sermayenin miktarındaki artı incelenmi, daha sonra da bu artıların Osmanlı Devleti nin borçlarına olan etkisi ele alınmıtır. Bu çalımanın sonucunda yabancı sermaye giriinin dı borçları arttırdıı gözlemlenmitir. Anahtar Kelimeler: Dı ticaret anlamaları, Yabancı sermaye, Dı borçlar The Effect Of Foreign Capital At The Debt Of The Ottoman Empire Abstract The article considers the foreign trade contracts concluded by the Ottoman Empire. Especially the effect of the foreign capital that entered the country as a result of the commercial contracts concluded in 1838 and afterwards on the foreign debts of the Ottoman Empire have been examined. As a result of the study conducted, it has been concluded that the entry of foreign capital had increased foreign debts. Keywords: Foreign trade contracts, Foreign capital, Foreign debts. 1. GR Osmanlı mparatorluu nun kapitalist dünya ekonomisi ile bütünlemesi, yapılan ticaret anlamaları sonucunda ortaya çıkmıtır li yıllarda ngiltere ile Osmanlı mparatorluu nun ticaretindeki hızlı büyümeyi 1838 yılında yapılan dı ticaret anlaması izlemitir yılında ise, dı ticaretin gelime hızı artarak devam etmi ve Osmanlı mparatorluu dünya pazarları için hammadde ve gıda maddesi üretiminde uzmanlamaya balamıtır. Bu biçimde gelien çevreleme süreci yabancı sermaye giriiyle yeni bir boyut kazanmıtır te yapılan ilk dı borçlanmayla balayan * Dr., Harran Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü

2 114 yabancı sermaye girii daha sonraki yıllarda özellikle demiryolu yatırımına ve dier alanlara yapılan dolaysız yatırımlarla devam etmitir yılından Avrupa ekonomik bunalımının yaandıı 1873 yılına kadar yabancı sermayenin ülkeye giriinde bir aksama ve düzensizlik olmamıtır. Bu süre içinde ngiltere'nin hem dı borçlar dıındaki hem de dı borçlar dahil olmak üzere yabancı sermaye giriinde önde olduunu görmekteyiz. ncelediimiz konu her ne kadar yabancı sermayenin borçlanma üzerine olan etkilerini ele almaktaysa da, konunun anlaılması açısından olayın tarihsel boyutu da önem kazanmaktadır. Çünkü, kapitalist Avrupa sermayesinin dı ticaret anlamalarıyla ülkeye giriiyle birlikte çevreden merkeze bir kaynak aktarımı süreci balamı ve bu süreç Düyunu Umumiye daresinin kurulması ile devam etmi ve nihayet 1914 yılında Birinci Dünya Savaı nın balaması ile son bulmutur. 2. YABANCI SERMAYE: KAVRAMSAL ÇERÇEVE Çalımanın bu bölümünde sermaye kavramı, yabancı sermaye yatırımı ve yabancı sermayenin bir ülkeye gelmesini etkileyen faktörler incelenecektir Sermaye Kavramı Gelir elde etmek amacıyla iletilebilen her türlü mal ve paraya kısaca sermaye denir. Sermayenin ekonomik olarak açıklanması ise, literatürde pek fazla bir farklılık göstermemektedir. Bu anlamda sermaye; ekonomik açıdan kendisi de bir üretim süreci sonunda yaratılan ve üretimde kullanılan mal ve deerlerdir. Sermaye kavramı bundan ayrı olarak, yatırılmı veya yatırılmaya hazır para ve yatırımdan elde edilecek gelirin bugün itibariyle deeri olarak tanımlanmaktadır Yabancı Sermaye Yatırımı Para, mal ve dier kaynakların kii veya kurulular tarafından baka bir ülkeye taınmasına denir. Yabancı sermaye ya bizzat kaynaklarını bir baka ülkeye taır ya da ülkede kurulu olan bir irkete ortak olabilir. Yabancı sermaye bir ülkede var olan sermaye stokuna baka bir ülkenin sahipliindeki ek sermaye katkısı olarak tanımlanmaktadır. Bir ülkede yabancı sermaye yatırımları iki ekilde olabilmektedir. Bunlardan birincisi, özel dorudan yabancı sermaye yatırımları ikincisi, portföy yatırımlarıdır. Özel dorudan yabancı sermaye yatırımları; bir ülkeden dier bir ülkeye aktarılan sermayenin o ülkede yatırıma dönümesidir. Bu yatırımlar iletmenin ülkede ube açması ya da yerli bir iletmeyi satın alması eklinde olabilmektedir. Portföy yatırımları ise: Tasarruf sahiplerinin faiz ve benzeri

3 115 gelirler elde etmek amacıyla uluslararası sermaye piyasalarından menkul kıymetler satın almaları yoluyla gerçeklemektedir Yabancı Sermayenin Bir Ülkeye Gelmesini Etkileyen Faktörler Toplumdaki herkes gibi sermaye sahipleri de sermayelerini her zaman için kazançlı buldukları yer ve alanlarda yatırmak isterler. Sermayesini yatıran giriimcinin en önemli amacı kâr elde etmektir. Burada asıl amaç kâr olmakla birlikte yabancı sermayenin yatırımlarını yaparken dikkat ettii baka bazı faktörler de vardır. Bunlar 2 ; Ekonomik Faktörler Ekonomik faktörlerin baında yatırımın yapılacaı ülkedeki pazarın çekiciliidir. Yani bu ülkedeki talep fazlalıı önem arz etmektedir. Dier bir faktör ise, üretim faktörlerinin ve doal kaynakların bolluu ve ucuzluudur Siyasi Faktörler Sermayesini yatıran giriimcinin dikkat ettii önemli hususlardan birisi de; yatırım yapacaı ülkenin ekonomik ve siyasi anlamda istikrara sahip olmasıdır. Çünkü, yatırımcıların yatırım kararlarını belirlemesinde o ülkenin politik durumu önemli bir rol oynamaktadır Dier Faktörler Yatırımı yapacak olan giriimci tarihsel bazı ilikilerin sonucunda, yatırım kararlarını yerine getirip-getirmemekte çekinceli davranabilirler. Bu psikolojik faktör yatırımcıların gelecekten endieli olmaları ile ilgilidir. Psikolojik nedenlerden ayrı olarak ülkenin sosyal yapısı ve geleneksel özellikleri de yatırım kararlarını etkilemektedir. 3. YABANCI SERMAYE GRLERNN OSMANLI DEVLET NN BORÇLANMASINA ETKLER Yabancı sermaye girilerine neden olan dı ticaret anlamaları, ilk dı borcun alındıı 1854 ten 1914 yılına kadar olan dönemde yabancı sermayenin geliim seyri bu kısımda irdelenecektir. 1 Ansiklopedik Ekonomi Sözlüü, stanbul: Dünya Yayınları, s Dünyada ve Türkiye de Yabancı Sermaye Yatırımları ve Beklentiler, stanbul: Yased Yayını No: 33, 1988, s.65.

4 Dı Ticaret Anlamalarının Yabancı Sermaye Giriine Olan Etkisi Osmanlı ekonomisi dı ticaret anlamalarından önce kapitülasyon lar aracılııyla çöküe urama sürecine girmitir. Çünkü kapitülasyonlar, gümrüklerde koruma önlemleri alınmasını engellemekle kalmamı, geleneksel üretim yapısını sarsmı ve yerli sanayinin çökü süreci balamıtır. Kapitülasyonlar ilk olarak Fatih Sultan Mehmet tarafından Venediklilere verilmitir. Kapitülasyonlarla verilen ayrıcalıklar daha sonraki dönemlerde de devam etmitir. Böylece imparatorluk ekonomik alanda gücünü yava yava yitirmitir 3. mparatorluun gerçek anlamda çöküünü hızlandıran olay ise, 18. ve 19. yüzyıllarda Batı Avrupa nın Sanayi Devrimi ni gerçekletirerek bir çok alanda makinalı üretime geçmesi olmutur. Osmanlı mparatorluu ise bu devrimlerin dıında kalmı ve aynı dönemde geleneksel kurumlardaki bozulma güç dengelerini Osmanlı Devleti nin aleyhine çevirmitir. Özellikle Sanayi Devrimi nden sonra üretimde büyük artılar olmutur. Ancak artan bu üretim iç piyasalarda tüketilememi ve artan hammadde ihtiyacını karılamak için anılan ülkeler dı ticarete yönelmitir 4. Yukarıdaki paragrafta da belirtildii gibi; Sanayi Devrimi, önce ngiltere daha sonra da Batı Avrupa ekonomilerini mamul mallarda ucuz ve kitlesel üretici konumuna getirmitir. 19. yüzyılın sonlarına doru, önde gelen Avrupa ülkeleri bir taraftan üretilen mallar için pazar bulmaya, dier taraftan da bol ve ucuz gıda ve hammadde kaynakları salamaya çalımılardır. Bu nedenle, tarımsal mallarda uzmanlaan çevre ülkelerinin dünya ekonomisine entegre olmalarının ilk aamasında ticaret hacminde o güne kadar görülmemi bir genileme ortaya çıkmıtır 5. Batı Avrupa ekonomilerinin, özellikle de ngiltere nin ticaret hacmindeki bu genilemeden önce belirtilmesi gereken bir dier önemli nokta da udur: Napolyon savalarından sonra Avrupa ülkeleri ngiltere ye karı korumacı politikalar izlemilerdir. Bu korumacı politikalar sonucunda Avrupa nın ngiltere den yaptıı pamuklu dokuma ithalatı, döneminde % 60 oranında dümütür. Bu düü ngiltere nin bir üretim fazlası sorunu yaamasına neden olmutur yüzyılda Osmanlı dı ticaretinin bir dier önemli özellii ise sanayilemi Avrupa ülkeleri arasında yaanan sürekli rekabete konu oluudur. Bu dönemde Fransız Devrimi ve Napolyon Savaları ndan sonra Fransa ekonomik anlamda güç kaybına urarken ngiltere konumunu güçlendirmitir li yıllardan itibaren ngiltere nin Osmanlı mparatorluu na yapmı olduu ihracatta bir artı görülmektedir. Yapılan bu 3 Emre Kongar, Türkiyenin Toplumsal Yapısı, 5.b., stanbul: Remzi Kitabevi, 1985, s Hüseyin ahin, Türkiye Ekonomisi, 2.b., Bursa: Uluda Üniversitesi Yayını, 1993, s.2. 5 evket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi, Ankara: Yurt Yayınevi, 1984, s.7. 6 Rıfat Da, Dou Ekonomisi, Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası Yayını, Ankara: 1995, s.190.

5 117 ihracatta Sanayi Devrimi nin önemli ürünlerinden olan pamuk iplii ve pamuklu kuma önemli bir yer tutmutur 7. Osmanlı Devleti nin 19. yüzyılda ortaya çıkan dünya ekonomisiyle bütünleme göstergelerine bakıldıında; öncelikli olarak dikkati çeken olay yapılan ticaret anlamalarıdır tarihinde ngiltere ile yapılan Balta Limanı anlaması ve onu takip eden yıllarda (1840) dier Avrupa devletleriyle imzalanan ticaret anlamaları sonucunda ülkeye giren yabancı sermayenin miktar ve bileiminde bir artı göze çarpmaktadır tarihli Balta Limanı serbest ticaret anlaması Osmanlı Devleti nin ekonomik anlamda Batı Dünyası na karı çöküünü hızlandıran önemli bir köe taı konumundadır dönemi Osmanlı ekonomisinin ticaret ve mali anlamalarla tümüyle dı etkilere açıldıı ve bir açık pazar haline dönütüü bir dönem olmutur. Bu dönemde iktisadi emperyalizm bütün boyutlarıyla Osmanlı ekonomisine egemen olmutur 8. Bu anlama, Osmanlı Devleti üzerinde uzun yıllar sürdürülen ekonomik sömürüyü uluslararası alanda hukuksallatırmıtır 9. Önce ngiltere yle imzalanan daha sonra dier Avrupa devletlerini kapsayan 1838 tarihli ticaret anlaması dünya ekonomisiyle entegrasyon sürecini hızlandırmıtır. Bu süreç, Avrupa ticari sermayesinin ülke ekonomisine egemen olmasına ve hukuksal altyapıyı oluturmasına neden olmutur. mzalanan ticaret anlaması, Avrupalı tüccarları, Osmanlı tüccarlarına karı ayrıcalıklı bir konuma getirmitir. Örnein, %8 lik iç ticaret resmini yerli tüccarlar ödemek zorunda olduu halde Avrupalı tüccarların böyle bir zorunluluu olmamıtır 10. Avrupa kapitalizmi 19. yüzyılda bütün güçleriyle Anadolu ya girdiinde son derece güçsüz olan sanatkarlar ve köylüler gerçek anlamda ekonomik bakımdan çöküntüye uramıtır. Öyle ki; 1847 yılından önce, Bursa da bin dokuma tezgahında kg ipek üretilmekteyken, Avrupa mallarının ülkeye girmesiyle Bursa da sadece 75 tezgah kalmı ve yıllık üretim 5200 kilograma dümütür 11. ngiltere ile ticaret anlamasını imzalayan idarecilerin asıl kaygısı mparatorluun toprak bütünlüü konusunda ngiltere nin siyasal ve askeri desteini salamak olmutur. darecilerin serbest ticaretin uzun dönemli iktisadi sonuçları üzerinde yeterince düünmedikleri görülmütür. Bu dönem süresince ekonomiye ilikin geleneksel yaklaım sürdürülmü ve iktisat politikalarına yön veren temel düünce, merkezi devletin ihtiyaçları ve mali öncelikleri olmutur evket Pamuk, Osmanlı-Türkiye ktisadi Tarihi , 5.b., Ankara: Gerçek Yayınevi, 1999, s ahin, s.2. 9 Kongar, s Emine Kıray, Osmanlı da Ekonomik Yapı ve Dı Borçlar, 2.b., stanbul: letiim Yayınları, 1995, s Ahmet nsel, Düzen ve Kalkınma Kıskacında Türkiye, stanbul: Ayrıntı Yayınları, 1996, s Pamuk, Osmanlı-Türkiye.., s.184.

6 yüzyıl boyunca Osmanlı sanayi ve ticaret hayatının karar merkezleri yabancıların eline geçmitir. Bunun sonucu olarak Osmanlı ekonomisi rekabet gücünü yitirmitir. Fakat bu olay konuyu tam olarak açıklıa kavuturmamaktadır. Çünkü eski geleneksel malların yerini büyük ölçüde kapitalist üretim tarzı ile üretilen yeni mal hizmetlerin talebinde büyük artılar almıtır. Osmanlı Devleti nin Batı ekonomilerinin pazarı olması, daha çok bu yeni mal ve hizmetler için söz konusu olmutur 13. Aaıdaki tabloda 1838 tarihli ticaret anlamasından sonra Osmanlı dı ticaretinin yıllık ortalama büyüme hızı verilmitir. Tablo 1: Osmanlı Dı Ticaretinin Yıllık Büyüme Hızları (%) Yıllar Cari fiyatlarla 1880 fiyatlarıyla hracat thalat hracat thalat Kaynak: Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve..., s.27. Tabloda da görüldüü gibi Kırım Savaı dönemi ( ) ile Avrupa ekonomik bunalımı ( ) dıında Osmanlı dı ticareti yüksek bir büyüme hızına sahiptir. Yapılan ticaret anlamaları sonucu dı ticaretin önemli bir kısmı ngiltere ile yapılmıtır. Bu ülkeyi Fransa, Almanya ve dier ülkeler izlemitir. Aaıdaki tabloda ise Osmanlı Devleti nin ithalatının ülkelere göre daılımı verilmitir. Tablo 2: Osmanlı thalatının Ülkelere Göre Daılımı (%) Yıllar ngiltere Fransa Almanya Avusturya * Kaynak: Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve..., s.31. * 1912 sava yılıdır. Tabloda özellikle ngiltere nin olduu sütuna baktıımızda ilk göze çarpan yıla karılık gelen yani, döneminde ithalatın oranı % 19.0 iken ticaret anlaması sonrasında yıllarında bu oran % 29.3 e çıkmıtır. %10 luk bu ani büyüme dier ülkelerde görülmemektedir. 13 Haydar Kazgan, Osmanlı Modeli Tüketim çin Borçlanma, stanbul: ktisat Fakültesi Mecmuası, C.35, Sayı 1-4, s.69.

7 lk Dı Borcun Alındıı (1854) Dönemde Yabancı Sermaye Bu dönemde Batı ülkelerinin sanayilemesi o ülkelerin devlet gelirlerinin artmasına olanak salarken, Osmanlı Devleti aynı geliim düzeyinin çok altında kalmıtır ve Osmanlı Devleti nin gelirleri aynı oranda artmamıtır. Batı Avrupa daki ekonomik gelimenin ortaya çıkardıı nakdi sermaye birikimi sermayesini götürecek kârlı yerler ararken, doal olarak Osmanlı Devleti gözünden kaçmamıtır. Bu dönem boyunca Osmanlı Devleti de bu sermayeye muhtaç olduu için, Avrupa ülkeleri ile Osmanlı Devleti arasında giderek artan ve kısa zamanda büyüyen bir borç alma devri balamıtır 14. Dı ticaret anlamaları ile birlikte ortaya çıkan dı ticaret açıı, sürekli artan saray harcamaları ve Kırım Savaı nın neden olduu harcamaların artıı sonucu ilk dı borca bavurulmutur. Ancak bu borç alınmadan, yani 1840 lı yıllardan itibaren Avrupalı sermaye sahipleri ve Avrupa devletlerinin temsilcileri, ekonomik sorunlara çözüm olarak dı borçlara bavurulması konusunda merkezi bürokrasiye sürekli baskı yapmılardır 15. Sava döneminde ülkedeki sarrafların gücü ekonomik sıkıntıyı gidermeye açıkları finanse etmeye yetmemitir. Bununla birlikte ülkede Avrupa yabancı sermayesi olumu ve halkın tasarruflarına aracılık etmitir. Tasarruflar sanayi yerine dı ülkelere kredi salama mekanizmasına dönümütür 16. Yukarıda açıklandıı gibi, dı ticaret hacminin genilemesi sonucunda dı ticaret açıklarının sürekli büyümesi ve içeride devlet bütçesinin artan açıklarının birlemesiyle ülke o zamana kadar karılamadıı bir mali krizle yüz yüze kalmıtır. Bu dönemde bu açıkları finanse etmek amacıyla 1854 tarihinde ilk borçlanmaya bavurulmutur yılında alınan ilk dı borca karılık olarak Mısır ın vergi gelirleri gösterilmi ve borçlanılan miktar sava masraflarını gidermeye yönelik olmutur. Ancak 1854 yılında alınan bu borç yeterli gelmeyince bir yıl sonra 1855 te tekrar borçlanılmıtır. Bu borca karılık olarak ise Mısır ın vergi gelirleri ile Suriye ve zmir gümrüklerinin gelirleri gösterilmitir li yıllardan itibaren Osmanlı Devleti nde yabancı irketler kurulmaya balamı, kurulan bu irketlerin faaliyet alanlarından en önde geleni demiryolları yapımı olmutur. Bu irketler ayrıca, deniz taımacılıı, hava gazı, su ve benzeri alanlarda yatırım yapmılardır. Bu irketlere verilen yatırım öncelikleri (imtiyazlar) sonucunda Osmanlı Devleti batılı ülkeler için ideal bir yatırım merkezi haline gelmitir 19. Bu dönemde demiryollarına 14 Bedri Gürsoy, 100. Yılında Düyunu Umumiye daresi Üzerinde Bir Deerlendirme, Ord. Prof. Dr. ükrü Baban a Armaan, stanbul:.ü. ktisat Fakültesi Yayını, 1984, ss Pamuk, Osmanlı-Türkiye.., s Haydar Kazgan, Galata Bankerleri, stanbul: Türk Ekonomi Bankası A.. Yay., 1991, s.xii. 17 ahin, s R. ükrü Suvla, Tanzimat Devrinde stikrazlar, stanbul: Maarif Matbaası, 1940, s Cokun Çakır, Osmanlı Maliyesinde Batı Kontrolü, Lonca Dergisi, Sayı: 2 (Yaz 2000), s.31.

8 120 yapılan yatırımın kârlılıı görülmü yabancı sermaye bu alanda yatırıma girimi ve bu amaçla 1856 yılında iki demiryolu hattının inası için bavurular yapılmıtır 20. Yabancı sermaye yatırımlarının özellikle demiryolları inasında younlamasının nedenleri üzerinde durmak gerekir. Çünkü, demiryolları yapımı için gereken malzemeler yatırımı yapan ülkeden ithal edilmitir. Bu yolla Avrupa nın demir-çelik ürünlerine dünya çapında bir talep yaratılmıtır. Demiryollarının yapım aaması bittikten sonra ise, aynı Avrupa ülkeleri ekonomik ve ticari sermayesiyle girdii bölgede ihracata yönelik hammadde ve gıda maddeleri üretimini arttırmaya balamıtır 21. Bu da çevreden merkeze bir gelir aktarımı anlamına gelmektedir Yılından 1875 Yılına Kadar Olan Dönemde Yabancı Sermaye 1850 lere kadar ekonomik alanda hammadde-mamul madde deiiminin hızlı bir artı kaydetmesi eklinde gelien kapitalist dünya ekonomisiyle bütünleme süreci bu tarihten sonra balayan yabancı sermaye akımları ile önemli bir boyut kazanmıtır yılında alınan ilk dı borçlanma ile balayan yabancı sermaye girii daha sonraki yıllarda farklı alanlardaki dolaysız yatırımlarla devam etmitir 22. Bu dönemde dı borçlanma dıında yapılan yabancı sermaye yatırımlarının aırlıklı olarak demiryollarında younlamasının nedeni, bir önceki bölümde belirttiimiz çevre-merkez ilikisi dıında, Osmanlı yöneticilerinin demiryollarına duydukları ilgi önemli bir faktör olmutur. Bu ilginin temel nedeni, yönetsel-stratejik kaygılara dayanmaktadır. Çünkü, ülkede giderek artmakta olan iç ve dı problemlerin demiryolunun salayacaı süratli asker sevkiyatı ile önlenebilecei düünülmütür. Bunun yanı sıra demiryollarının ulaım sorununu çözecei ve artan üretimle birlikte âar vergisinden elde edilecek gelirin artacaı ve mali bunalıma bir çözüm getirecei umulmutur 23. Ülkeye gelen yabancı sermaye için demiryollarının ekonomik ve stratejik öneminin yanı sıra kârlı bir yatırım alanı olmasıdır. Bu amaçla, ulaım alanındaki yabancı sermayenin onda dokuzu bu alanda yapılmıtır. Yabancı sermayenin bu dönemde karayollarına olan ilgisi yok denecek kadar azdır Vedat Eldem, Osmanlı mparatorluunun ktisadi ve Mali artları Hakkında Bir Tetkik, stanbul: Türkiye Bankası Yayınları, 1970, s Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve..., s evket Pamuk, Osmanlı mparatorluunda Yabancı Sermaye: Sektörlere ve Sermayeyi hraç Eden Ülkelere Göre Daılımı ( ), Ankara: ODTÜ Gelime Dergisi 1978 Özel Sayısı, s Murat Özyüksel, Osmanlı Demiryollarının Finansmanı, Prof.Dr. Esat Çam a Armaan, stanbul:.ü. ktisat Fakültesi Yayını, 2000, s Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Sürecinde Türkiye, Çev. Babür Kuzucu, stanbul: Gözlem Yayınları, 1980, s.522.

9 121 Yabancı sermaye ilk olarak 1856 yılında zmir-aydın demiryolu yapımı için Osmanlı Devleti nden imtiyaz elde etmitir. Bu imtiyaz ngilizlere verilmitir. ngiliz sermayesinin bu bölgeye gelmesinin nedeni zmir de faaliyet gösteren 1000 den fazla ngiliz tüccarının bulunması olarak açıklanmaktadır. Verilen bu imtiyazı 1863 teki ikinci imtiyaz izlemi ve bu imtiyazlar uzun yıllar devam etmitir 25. Avrupa ülkeleri dönem boyunca yabancı sermayenin ülkeye giriini kontrol altına almaya çalımılardır. Çünkü, Osmanlı mparatorluu emperyalistlerarası rekabetin youn olduu bir ülke konumunda olmutur. Bu ortamda her Avrupa ülkesi sermaye girilerine baka ülke sermayesinin katılmasını mümkün oldukça engellemeye çalımıtır. Fakat, Avrupa ülkelerinin bir çou kendi ülkesinin sermaye piyasasında gerekli fonları bulamadıı zamanlarda baka piyasalara açılmak durumunda kalmıtır 26. Tablo 3: Osmanlı Dı Borçları Dıındaki Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ülkelere Göre Daılımı ( ) Ülke ngiliz lirası (1000) % Geri dönen sermaye* ngiltere Fransa Almanya Dier ülkeler Toplam Kaynak: Pamuk, Osmanlı mparatorluunda Yabancı..., s.146. * Bin ngiliz Lirası Tablo 3 te görüldüü gibi bu dönemde yabancı sermaye yatırımlarının büyük bir kısmı ngiltere tarafından yapılmıtır. ngiltere yi dier ülkeler ve Fransa takip etmektedir. Almanya ise Düyunu Umumiye idaresinin kurulmasından sonra, yani 1888 de Deutsche Bank aracılııyla yatırımlarına balamıtır. ngiltere ve Fransa nın yatırımlarda bu ölçüde etkin olmasının nedeni, ticaret anlamaları ve Osmanlı Bankası nın kuruluudur. Konuya birde dı borçlar açısından bakılacak olursa, 1873 yılından itibaren balayan uzun dönemli Dünya ekonomik bunalımının balangıcını oluturan borsa krizlerinin Avrupa ülkelerine yayılması ve bunun sonucunda sanayilemi merkez ülkelerden sermaye ihracının kesilmesi Osmanlı Devleti nin borç bulmasını zorlatırmıtır 27. Bunun sonucunda 1875 yılında Osmanlı hükümeti hızlı bir ekilde artan dı borçlarının yıllık masraflarını karılayamaz duruma gelmitir. Bu yıldan altı yıl sonra 1881 de Osmanlı Devleti yle yabancı ve yerli alacaklıların temsilcileriyle borçların düzenli bir ekilde ödenmesi için anlama yapılmıtır. Muharrem Kararnamesi olarak adlandırılan bu anlamayla Osmanlı Devleti Avrupa ülkelerinin mali denetimi altına girmitir Özyüksel, ss Pamuk, Osmanlı mparatorluunda Yabancı..., s Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve..., s Donald C. Blaisdell, Osmanlı mparatorluunda Avrupa Mali Denetimi (Düyunu Umumiye), Çev. Ali hsan Dalgıç, stanbul: Dou-Batı Yayınları, 1979, s.9.

10 Düyunu Umumiye daresinin Kurulduu (1881) Yıldan 1914 e Kadar Olan Dönemde Yabancı Sermaye 1875 yılında Osmanlı Devleti nin mali iflası sonrasında ngiliz sermayesi Osmanlı devlet tahvillerinden çekilmeye balamıtır. Bu nedene balı olarak bu dönemde ngiltere nin dolaysız yabancı sermaye yatırımlarında bir azalma görülmektedir. Bu dönemde ayrıca ngiltere nin Osmanlı dı ticaretindeki payında bir düme görülmektedir de ngiltere Osmanlı dı ticaretinin %37 sine sahipken bu oran yıllarına gelindiinde %21 e dümütür. Ancak bu düüe ramen dı ticarette ngiltere nin payı dier ülkelerden yine de fazladır 29. Düyunu Umumiye daresi oluturulmadan önce yabancı sermaye yatırım yapmakta çekinceli davranmıtır. Avrupa sermayesinin 1881 den sonra tekrar demiryolları yatırımına yönelmesinde en önemli pay Düyunu Umumiye daresi nindir. Çünkü, dare nin görevleri arasında kilometre garantilerine ayrılan gelirleri tahsil etmek ve bu gelirleri yatırım yapan irketlere ödemek olarak belirlenmitir 30. Böylece yabancı sermaye kendisini bir anlamda garantiye almı tır. Bu konuda A.du Velay ın bu konuda yazdıkları yukarıda belirtilenleri pekitirmektedir 31. Düyunu Umumiye dare Meclisi bütün kuvvetiyle demiryolu ebekesinin genilemesini tevik ve bu ebekenin inası için Hükümete nüfuziyle yardım ettii gibi mukavelelere müdahalede bulunmak ve örün cibayetini üzerine almak, bir kelime ile kendisini, balamı olan sermayelere gösterilen karılıkların muhafızı yerine koymak suretiyle, imtiyaz sahibi kumpanyalara tahsis edilen garantiler hususunda âzami bir emniyet bahetmekte tereddüt göstermemektir. Bu konuyla ilgili olarak belirtilmesi gereken dier bir nokta ise, demiryolları yapımının bütçeye sürekli bir ek yük getirmesi ve dı borçların artarak devam etmesine neden olmasıdır. Çünkü, ülke içine yapılan yatırımların önemli bir kısmı demiryolları alanında olmutur. Bu da yatırımı yapan sermaye için kilometre güvencesi getirilmesi gibi önemli bir avantajı beraberinde getirmitir. Her yıl devlet bütçesine on milyonlarca kurua mal olan ve borçlarla finanse edilen demiryollarının inası ve iletilmesinde bir dizi yanlılıklar yapılmıtır. Bu yanlılıklardan en önemlisi, imtiyazı alan firma kilometre güvencesi var diye yolu gereksiz yere uzatmakta ve anlamsız yaylar çizmektedir 32. Dı borçlar dıında kalan yabancı sermaye yatırımları iki alt döneme ayrılabilir. Bunlardan birincisini dönemi oluturmaktadır. Dokuz yıllık bu dönem boyunca ülkeye giren yabancı sermaye yatırımlarının toplam miktarı 30 milyon sterlini amaktadır. Bu miktar 1914 yılına kadar yapılan toplam yabancı sermaye yatırımlarının % 40 ına denk dümektedir. kinci 29 Pamuk, Osmanlı mparatorluunda Yabancı..., s Özyüksel, Osmanlı Demiryollarının, s A. du Velay, Türkiye Maliye Tarihi, Ankara: Maliye Bakanlıı Tetkik Kurulu Yayını, 1978, s Yerasimos, Azgelimilik, s.525.

11 123 dönemi ise, yılları oluturmaktadır. Bu dönemde 17 milyon sterlinden fazla yabancı sermaye yatırımı yapılmıtır. Her iki dönemde de demiryolları önemini devam ettirmitir lı yıllarda yabancı sermaye yatırımlarında ngiltere nin ardından ikinci sırada Fransa gelmektedir. Fransa özellikle yılları arasında youn yatırımlara girimitir yılına gelindiinde dı borçlar ve dı borç dıındaki yatırımlarda Fransa nın payı toplam içinde % 50 yi amıtır. Burada en önemli etki kukusuz Osmanlı Bankası nındır. Her ne kadar bankanın kuruluunda ngiltere ve Fransa sermayesi eit oranda temsil edildiyse de (özellikle ngiliz sermayesinin nisbi önemini kaybetmesi sonucunda) banka, tamamen Fransız sermayesinin çıkarlarını öne çıkaran bir politika izlemitir 34. Daha önce de belirtildii gibi Alman sermayesinin ülkeye girii 1888 yılında Deutsche Bank aracılııyla olmutur. Aynı yıl bir Alman irketi Anadolu demiryollarının imtiyazını almıtır. Yine aynı yılda Deutsche Bank demiryolları imtiyazlarının veriliini hızlandırmak amacıyla yeni bir Osmanlı borcunu Alman borsalarında satıa çıkarmayı üzerine almıtır. Böylece Birinci Dünya Savaına kadar olan dönemde Alman-Fransız rekabeti büyük ölçüde Deutsche Bank-Osmanlı Bankası rekabeti eklinde olmutur 35. Aaıdaki tabloda 1914 yılı baında yabancı sermaye yatırımlarının sektörlere ve yatırımı yapan ülkelere göre daılımı verilmitir. Tablo 4: 1914 Yılı Baında Yabancı Sermaye Yatırımlarının Sektörlere ve Ülkelere Göre Daılımı (%) Sektör Fransa ngiltere Almanya Dier ülk. Toplam Demiryolları Limanlar Bel. hizm Bankacılık Sigorta Ticaret Sanayi Madencilik Kaynak: Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve..., s.65. Tablo 4 de bakıldıında yabancı sermaye yatırımlarının önemli bir kısmının demiryollarında younlatıı görülmektedir. Demiryolları sektörünün toplamdan aldıı pay yaklaık %63.1 dir yılı baında demiryolları yatırımında önde gelen ülke ngiltere dir. ngiltere nin 1888 yılındaki payı %63.3 tür. Ve sektörün toplamdaki payı ise %33.4 tür yılı baında ise en büyük payı Fransa ve Almanya almıtır. Fransa bir çok alanda yabancı sermaye yatırımlarında en önde gelmektedir. Fakat bu önceliini sadece sanayi alanında ngiltere ye kaptırmıtır. 33 Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve..., s Pamuk, Osmanlı mparatorluunda Yabancı..., s Pamuk, Osmanlı mparatorluunda Yabancı..., s.157.

12 124 Demiryollarından sonra en fazla yatırım yapılan alan bankacılıktır. Bankacılıın 1914 yılında sektörden aldıı pay %12 dir. 4. SONUÇ ncelediimiz konuda aırlıklı olarak dı ticaret anlamaları üzerinde durmamızın nedeni, yabancı sermaye giriinin ilk ve en önemli ayaını bu anlamaların oluturmasından kaynaklanmaktadır. Dolaysız yabancı sermaye girii daha çok demiryolları alanına yönelmitir. Bu alanda yapılan yatırımların 1914 yılındaki sonuçlarına bakılacak olursa borçlar dıındaki yabancı sermayenin üçte ikisi bu alana yatırılmıtır. Yabancı sermaye dı borçlardan sonra en büyük yatırımını demiryolları yapımı için kullanmıtır. Yabancı sermayenin demiryolları üzerinde bu denli younlamasının nedeni, Osmanlı devletinin uyguladıı kilometre garantisinden baka sermayeyi ihraç eden ülke ekonomisi için ucuz hammadde ve mamul mallara pazar bulmak (hatta yaratmak) ilevini de üzerine almasından kaynaklanmaktadır yılında alınan ilk dı borçtan 1873 yılına kadar olan dönemde yabancı sermaye yatırımlarını yapmaya devam etmi, ancak, 1873 yılındaki ekonomik bunalım sonucunda yabancı sermaye akımında bir kesinti dönemi yaanmıtır. Bunun sonucu olarak Osmanlı mparatorluu borç bulmakta zorlanınca 1875 yılında mali iflasını ilan etmitir yılında Osmanlı devleti yeni borç bulmak ve eski borçlarını ödemek için kaynak arayıına girmitir. Bu kaynak girii yine bir takım tavizler verilerek salanma yoluna gidilmi ve bu tarihte Düyunu Umumiye daresi kurulmutur. darenin kurulmasından sonra borçlar dıındaki yabancı sermaye yatırımlarında artı gözlemlenmitir. Bu artıın younlatıı dönem ise, dönemidir. Konunun asıl can alıcı noktası ise udur: Düyunu Umumiye daresi kurulduktan sonra yabancı sermaye getirdiinden fazlasını götürmütür. Özellikle arası dönem Osmanlı devletinden Avrupa ülkelerine artıdeer aktarımının en güçlü olduu dönemdir. Yabancı sermaye geliiyle birlikte mali denetim kavramını da ön plana çıkarmı ve ülke mali tutsaklıa boyun emek zorunda bırakılmıtır. KAYNAKLAR Ansiklopedik Ekonomi Sözlüü: stanbul: Dünya Yayınları. BLASDELL, Donald C.: Osmanlı mparatorluunda Avrupa Mali Denetimi (Düyunu Umumiye). Çev. Ali hsan Dalgıç. stanbul: Dou-Batı Yayınları, ÇAKIR, Cokun: Osmanlı Maliyesinde Batı Kontrolü, Lonca Dergisi. Sayı: 2 (Yaz 2000), ss DA, Rıfat: Dou Ekonomisi. Ankara: Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası Yayını, Dünyada ve Türkiye de Yabancı Sermaye Yatırımları ve Beklentiler: stanbul: Yased Yayını No: 33, 1988.

13 125 ELDEM, Vedat: Osmanlı mparatorluunun ktisadi ve Mali artları Hakkında Bir Tetkik. stanbul: Türkiye Bankası Yayınları, GÜRSOY, Bedri: 100. Yılında Düyunu Umumiye daresi Üzerinde Bir Deerlendirme, Ord. Prof. Dr. ükrü Baban a Armaan. stanbul:.ü. ktisat Fakültesi Yayını, ss NSEL, Ahmet: Düzen ve Kalkınma Kıskacında Türkiye. stanbul: Ayrıntı Yayınları, KAZGAN, Haydar: Osmanlı Modeli Tüketim çin Borçlanma, stanbul: ktisat Fakültesi Mecmuası. C.35, Sayı 1-4. ss KAZGAN, Haydar: Galata Bankerleri. stanbul: Türk Ekonomi Bankası A.. Yay., KIRAY, Emine: Osmanlı da Ekonomik Yapı ve Dı Borçlar. 2.b. stanbul: letiim Yayınları, KONGAR, Emre: Türkiyenin Toplumsal Yapısı. 5.b. stanbul: Remzi Kitabevi, ÖZYÜKSEL, Murat: Osmanlı Demiryollarının Finansmanı, Prof.Dr. Esat Çam a Armaan. stanbul:.ü. ktisat Fakültesi Yayını, 2000, ss PAMUK, evket: Osmanlı mparatorluunda Yabancı Sermaye: Sektörlere ve Sermayeyi hraç Eden Ülkelere Göre Daılımı ( ), Ankara: ODTÜ Gelime Dergisi 1978 Özel Sayısı. ss PAMUK, evket: Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi. Ankara: Yurt Yayınevi, PAMUK, evket: Osmanlı-Türkiye ktisadi Tarihi b. Ankara: Gerçek Yayınevi, SUVLA, R. ükrü: Tanzimat Devrinde stikrazlar. stanbul: Maarif Matbaası, AHN, Hüseyin: Türkiye Ekonomisi. 2.b. Bursa: Uluda Üniversitesi Yayını, VELAY, A. du.: Türkiye Maliye Tarihi. Ankara: Maliye Bakanlıı Tetkik Kurulu Yayını, YERASMOS, Stefanos: Azgelimilik Sürecinde Türkiye. Çev. Babür Kuzucu. stanbul: Gözlem Yayınları, 1980.