Mülkiyet hakkı. Avrupa nsan Hakları Sözlemesinin 1 No lu Protokolünün 1. Maddesinin uygulanmasına ilikin kılavuz. Monica Carss-Frisk

Transkript

1 Mülkiyet hakkı Avrupa nsan Hakları Sözlemesinin 1 No lu Protokolünün 1. Maddesinin uygulanmasına ilikin kılavuz Monica Carss-Frisk nsan hakları el kitapları, No. 4

2 çindekiler 1 Genel Bakı...4 Giri...4 Hakka Genel Bakı...6 Kapsam...6 Üç kural...7 Gerekçe: Mülkle ilgili olarak izin verilebilecek müdahaleler...9 Sorulacak sorular...12 II. Mülkiyet hakkının kapsamı...13 Neyin mülk sayıldıına ilikin özerk kavramı...27 Gelecekte mülk edinme hakkı ile ilgili bir teminat bulunmamaktadır...28 irketlerin mal ve mülkleri...30 III Üç kural...32 kinci kural...33 Üçüncü kural...38 Birinci kural...39 Üç kural analizinin önemi

3 IV Mülkiyet hakkına yapılan bir müdahalenin haklı gösterilmesi...42 Kamu yararı veya genel çıkarlar...42 Orantısallık...52 Vergi önlemleri...61 Tazminat...64 Hukuki kesinlik...69 V Dier konular No lu Protokolün 1. Maddesinin 14. Madde ile birlikte okunması...75 Devam eden ihlaller...77 Mülkiyet hakkının özel taraflar arasında uygulanması

4 1 Genel Bakı Giri 1. Avrupa nsan Hakları Sözlemesinin 1 No lu Protokolünün 1. Maddesi, mülkiyet hakkını teminat altına almaktadır Madde öyledir: Her gerçek ve tüzel kiinin mal ve mülk dokunulmazlıına saygı gösterilmesini isteme hakkı vardır. Bir kimse, ancak kamu yararı sebebiyle ve yasada öngörülen koullara ve uluslararası hukukun genel ilkelerine uygun olarak mal ve mülkünden yoksun bırakılabilir. Yukarıdaki hükümler, devletlerin, mülkiyetin kamu yararına uygun olarak kullanılmasını düzenlemek veya vergilerin ya da baka katkıların veya para cezalarının 1 Marckx-Belçika davası, A31 (1979). ödenmesini salamak için gerekli gördükleri yasaları uygulama konusunda sahip oldukları hakka halel getirmez. 3. AHS, mülkiyet hakkını tanıyan tek uluslararası belge deildir. 2 Ancak hakkın Avrupa nsan Hakları Sözlemesine dahil edilmesi tartımalı olmutur. Özellikle Birleik Krallık ve sveç, hakkın AHSne dahil edilmesinin devletlerin siyasi ve sosyal amaçlarla kuruluları ulusallatırma programlarını uygulama yetkisi önünde çok fazla engel oluturabilecei endiesini ortaya 2 Örnein nsan Hakları Evrensel Bildirisi öyle demektedir: 1. Herkesin tek baına veya dierleri ile birlikte mülkiyet sahibi olma hakkı vardır. 2. Kimse keyfi bir biçimde mülkünden mahrum bırakılamaz. (Cf. Medeni ve Siyasi Haklarla lgili Sözleme de hak ilave edilmemitir.)

5 koymulardır. 3 Nihai olarak kabul edilen formülasyon, nitelikli bir mülkiyet hakkını ortaya koymaktadır Buna göre devletin mülkiyet hakkına müdahale etkisi bulunan sosyal ve ekonomik politikaları uygulamada geni bir takdir hakkı 5 vardır. 6 Fakat bu, AHMnin böyle bir müdahalenin meruiyetini deerlendirmede rolü olmadıı anlamına gelmez. Avrupa nsan Hakları Mahkemesinin James- Birleik Krallık davasında benimsedii gibi: 7...AHM kendi deerlendirmesini ulusal mercilerinkinin yerine koyamaz, ancak 1 No lu Protokolün 1. Maddesi uyarınca, itiraz edilen önlemi incelemek ve bunu yaparken de ulusal yetkililerin yaklaımını belirleyen unsurları sorgulamak durumundadır. (para. 46) 5. Özellikle son yıllarda, Avrupa nsan Hakları Mahkemesinin devletin takdir hakkını atıına ve 1 No lu Protokolün 1. Maddesi tarafından teminat altına alınan mülkiyet hakkını ihlal ettiine karar verdii birçok dava olmutur. 8 3 Bkz. Harris, O Boyle and Warbick, Law of the European Convention on Human Rights (1955), p Özellikle bkz. 1 No lu Protokolün 1. Maddesi. 5 takdir hakkı kavramı ile ilgili olarak bkz. Para. 94 ff* 6 James-Birleik Krallık davası, A98 (1986), para.46 7 A98 (1986) 8 Örnein, bkz. aaıdaki davalar: Sporrong ve Lonnroth-sveç, A52 (1982); Hentrich-Fransa, A 296-A (1994); Holy Monasteries-Yunanistan, A301-A (1994); Pressos Compania Naveira SA- Belçika A332 (1995); Aka-Türkiye 1998-VI (1998); Papachelas-Yunanistan (25 Mart 1999); Brumarescu-Romanya (28 Ekim 1999); Immobiliare Saffi-talya (28 Ekim 1999); Sapacek- Çek Cumhuriyeti (9 Kasım 1999); Beyeler-talya (5 5

6 Hakka Genel Bakı Kapsam 6. 1 No lu Protokolün 1. Maddesini dikkate alırken akılda bulundurulması gereken ilk nokta, mülkiyet veya mülk kavramının çok geni yorumlanmasıdır. Bu kapsama çok çeitli ekonomik konular girmektedir. Aaıdakilerin 1. Maddenin koruması altında olduu kabul edilmektedir: Menkul ve gayrimenkul mallar, elle tutulabilir veya tutulamaz varlıklar, hisseler, patentler, tahkim kararları, Ocak 2000); Chassagnou-Fransa (29 Nisan 2000); Carbonara ve Ventura- talya (30 Mayıs 2000); Yunanistan ın Eski Kralı ve Dierleri- Yunanistan (23 Kasım 2000). emeklilik maaı hakkı, evsahibinin kira alma hakkı, bir faaliyetin yürütülmesine ilikin ekonomik çıkarlar, bir meslei icra etme hakkı, belli bir usulün uygulanacaına dair meru beklenti, hukuki bir hak iddiası ve bir sinemanın müterileri Ancak 1 No lu Protokolun 1. Maddesinin korumasının geçerli olabilmesi için söz konusu mülke ilikin bir hak iddiasının (claim) ortaya konmu olması gereklidir: korumaya alınan, gelecekte mülk edinme hakkı deil, sadece mevcut mülktür. Bu nedenle, örnein gelecekte miras yoluyla mülk edinme beklentisi 1. Madde altında korunmaya alınmamaktadır. 8. Hatırlanması gereken bir baka nokta, gerçek kiiler gibi 9 Bu konudaki içtihat hukukunun detaylı bir açıklaması için, bkz. aaıda, para. 42 6

7 kurumların da Protokol un 1. Maddesini harekete geçirebileceidir. 10 Üç kural 9. 1 No lu Protokolun 1. Maddesi üç belirgin kuraldan olumaktadır. Bu analiz, Avrupa nsan Hakları Mahkemesi tarafından ilk defa Sporrong and Lönnroth-sveç davasındaki 11 kararda ortaya konmutur. Bu AHMnin 1 No lu Protokolunun 1. Maddesi altındaki en önemli kararlarından biridir. 10. Dava, sveç in Stockholm kentinin merkezindeki bazı çok deerli mülkle (bina ve arsa) ilgilidir. l dare Kurulu bu mülkün gelitirme 10 Bu nokta, 1. Maddenin birinci satırında açıkça görülmektedir: Her gerçek ve tüzel kiinin... (vurgu eklenmitir) 11 A52 (1982). amacıyla gerekli olduuna karar vererek iki farklı tür önlem uygulamıtır: Kamulatırma izinleri (bunlar mülklerin gelecekte kamulatırılabilecei anlamına gelmektedir) ve inaat yasakları (bu ekilde her tür inaat yasaklanmaktadır). Mülklerden birine 23 yıllık bir kamulatırma izni ve 25 yıllık bir inaat yasaı getirilmektedir. Baka bir mülke de 8 yıllık bir kamulatırma izni ve 12 yıllık bir inaat yasaı uygulanmaktadır. Bu önlemlerin geçerli olduu süre boyunca mülkün satılmasının çok güç olduu da açıktır. Önlemler, planlama politikasındaki bir deiiklik nedeniyle daha sonra kaldırılmıtır. Mülkün sahipleri 1 No lu Protokolun 1. Maddesi uyarınca AHM ne iyette bulunmulardır. Mülklerin söz konusu önlemlerden etkilendii 7

8 süre için kendilerine herhangi bir tazminat ödenmemitir. 11. AHMnin cevaplaması gereken ilk soru, 1. Madde uyarınca mülke herhangi bir müdahale bulunup bulununmadıını tespit etmektir. sveç hükümeti kamulatırma izinleri ve inaat yasaklarının ehir planlamasının ayrılmaz bir parçası olduu ve mülklerin dokunulmazlıını hiçbir ekilde zedelemedii savını ortaya koymutur. Ancak AHM bu argümanı hızla reddederek, mülk sahiplerinin mülklerinin tapusu (yani mülkiyeti) ellerinden alınmamakla birlikte uygulamada mülkiyet hakkını kullanma imkanlarının önemli öçüde azaldıını belirtmitir. AHM, kamulatırma izinleri yoluyla bavurucuların mülkiyet hakkının zayıf ve sarsılabilir olduunu ortaya koymutur. Dolayısıyla AHM, bavurucuların mülkiyet hakkına bir müdahale olduuna karar vermitir. Daha sonra da, 1. Maddenin analizinde, üç kuralın esas olduunu ortaya koymutur: Madde [1 No lu Protokolün 1. Maddesi] üç belirgin kuraldan olumaktadır. Genel özellik taıyan birinci kural, mal ve mülkün dokunulmazlıı ilkesine dayalıdır; birinci paragrafın birinci cümlesinde ifade edilmektedir. kinci kural, mal ve mülkten yoksun bırakılmayı içerir ve bunu belli koullara balamaktadır; bu husus aynı paragrafın ikinci cümlesinde ortaya konulmaktadır. Üçüncü kural devletlerin, dier yöntemlerin yanı sıra genel çıkarlar dorultusunda bu amaç için gerekli gördükleri kanunları uygulamak yoluyla mülkün kullanımını kontrol etme yetkisini tanımaktadır. Bu 8

9 hususa ikinci paragrafta yer verilmitir. (para.61) 12. AHM daha sonra, ikinci kuralın yerine getirilip getirilmediini deerlendirerek kamulatırma veya mülkten mahrum bırakma durumu olmadıına karar vermitir. Bavurucular, bu süre boyunca kanunen mülkü kullanabilir, satabilir, baılayabilir, veya dier ilemleri yapabilirler. Söz konusu önlemler nedeniyle mülkü satmak daha zorlamı olmakla birlikte, bavurucuların istedikleri taktirde bunu yapmaları mümkündür. Bu nedenle, birinci paragrafın ikinci cümlesi (yani ikinci kural) geçerli deildir Maddenin ikinci paragrafına gelince (üçüncü kural), bunun inaat yasakları ile ilgili olduu, bunun da mülkün kullanımının kontrolü anlamına geldiine karar verilmitir. Dier taraftan kamulatırma izinleri, birinci paragrafın birinci cümlesi kapsamında deerlendirilmelidir, çünkü bunlar mülkten mahrum bırakma veya mülkün kullanımını kontrol etme amacıyla kullanılmamaktadır. Gerekçe: Mülkle ilgili olarak izin verilebilecek müdahaleler No lu Protokolün 1. Maddesinin üç kuralından birine göre, mülke müdahale olduunun tesbit edilmesinden sonraki adım, devletin bu müdahaleyi haklı gösterip gösteremeyeceidir. Eer bu gösterilebilirse (ispat yükü devlete aittir), o halde, protokolün 1. Maddesi ihlal edilmi sayılamaz. 15. Mülkiyet hakkına herhangi bir müdahalenin haklı gösterilebilmesi için, bunun kamu veya veya genel 9

10 çıkarlar dorultusunda meru bir amaca hizmet etmesi gereklidir Ancak, müdahalenin meru bir amaca hizmet etmesi de yeterli deildir. Bunun aynı zamanda orantısal olması gereklidir. Sporrong ve Lönnroth-sveç davasında (yukarıda), AHM bir müdahalenin gerekçesi ile ilgili olarak aaıdaki önemli ilkeyi ortaya koymutur....ahm toplumun genel çıkarlarının gerekleri ile bireyin temel haklarının korunması gerei arasında adil bir dengenin korunup korunmadıını belirlemek zorundadır... Bu denge arayıı AHSnin tamamında esastır ve aynı zamanda [1 No lu Protokolün] 1. Maddesinin yapısında da görülmektedir. (para.69) (vurgu eklenmitir). AHM bu testi 12 James-Birleik Krallık, A98 (1986), para.46. uygulayarak, bu davada adil dengenin bozulduuna karar vermitir. Sonraki hükümlerinde de tekrar tekrar bu ilkeyi uygulayan AHM, unu ifade etmitir: Bu ekilde birletirildiinde alınan iki dizi önlem mülkiyet hakkının korunması ve genel çıkarların gerekleri arasında bulunması gereken adil dengeyi bozan bir durum yaratmıtır: Sporrong Mülkü ve Bayan Lönnroth ancak sürelerde azaltım isteme ve tazminat talebinde bulunma imkanları yoluyla meru sayılabilecek münferit ve aırı bir yük altına girmilerdir. Ancak söz konusu dönemde sveç Kanunları bu iki seçenee ve hali hazırda da ikinciye imkan tanımamaktadır. (para.73) (vurgu eklenmitir) 17. Dolayısıyla mülke yapılan herhangi bir müdahalenin, mülkiyet hakkının korunması ve genel çıkarların 10

11 gerekleri arasında adil bir denge salayıp salamadıının belirlenmesi gereklidir. Münferit mülk sahibinin münferit ve aırı bir yük üstlenmesi halinde bu adil denge korunmu olmayacaktır. 13 Bu kriterlerin uygulanması aaıda daha detaylı olarak ele alınmaktadır Mülke müdahale durumunda aynı zamanda hukuki kesinlik veya yasallık kuralı da yerine getirilmelidir. Bu kural 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin birinci paragrafının ikinci cümlesinde açıkça ifade edilmektedir. Buna göre, mülkten mahrum bırakma kanun tarafından belirlenen koullara tabi olmalıdır. Ancak hukuki kesinlik ilkesi AHSnin 13 Sporrong ve Lönnroth-sveç davası, A52 (1982), para Bkz. aaıda, para. 20 ff. bütününde yer almaktadır ve 1. Maddenin üç kuralından hangisi uygulanıyorsa uygulansın, buna uyulması gerekmektedir. 19. Hukuki kesinlik kuralına göre, hukuk kavramının temel artlarını yerine getiren yeterince eriilebilir ve kesinlik içeren iç hukuk hükümlerinin bulunması ve bunlara uyum gereklidir. Bir baka deyile, kanun tarafından belirlenen koullara tabi olma ifadesi sadece iç hukukla kısıtlı deildir. AHS, iç hukukun da hukukun temel ilkesine uyması gerektiini vurgulamaktadır. Burada adil ve doru bir prosedürün uygulanması esastır, söz konusu önlem doru merciden kaynaklanmalı ve bu merci tarafından uygulanmalı, keyfi olmamalıdır. 15 Aynı zamanda 15 Winterwerp-Hollanda davası, A33 (1979). 11

12 devletin yetkilerini kötüye kullanmasına karı da usulen bazı önlemler alınmı olmalıdır. Hukuki kesinlik ilkesi daha aaıda tartıılmaktadır. 16 Sorulacak sorular 20. Yukarıdaki hususlar çerçevesinde 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin teminat altına aldıı mülkiyet hakkının ihlal edilip edilmediini deerlendirirken u soruların sorulması gerekmektedir: (i) 1. Madde kapsamındaki tanıma uygun bir mülkiyet hakkı veya mülk bulunmakta mıdır? (ii) Bu mülke herhangi bir müdahale söz konusu olmu mudur? 16 Bkz. Aaıda, para. 149 ff. (iii) Müdahale 1. Maddenin üç kuralından hangisinin kapsamına girmektedir? (iv) Müdahale kamu yararı veya genel çıkarlar dorultusunda meru bir amaca hizmet etmekte midir? (v) Müdahale orantısal mıdır? Yani kamunun genel çıkarlarının gerekleri ile bireyin temel haklarının korunması gerei arasında adil bir denge kurmakta mıdır? (vi) Müdahale hukuki kesinlik veya yasallık ilkesi ile uyumlu mudur? Iatridis-Yunanistan davasında (25 Mart 1999) Avrupa nsan Hakları Mahkemesi bu artın önemini vurgulamı ve sorulacak ilk sorunun bu olduunun altını çizmitir. Çünkü müdahalenin yasal olmaması halinde 1 No lu Protokolün 1. Maddesi ile de uyumlu olamaz. (para. 58) Ancak bu art yukarıda son soru olarak yazılmıtır çünkü birçok durumda temel sorular müdahalenin meru bir 12

13 21. Eer mülke herhangi bir müdahale olmusa (4) ila (6) arasındaki sorulardan herhangi birine verilen yanıt hayır ise, müdahale 1 No lu Protokolün 1. Maddesi ile uyumlu olmayacaktır. II. Mülkiyet hakkının kapsamı 22. Yukarda belirtildii gibi, 1 No lu Protokolün 1. Maddesi altında mal veya mülk kavramlarının tanımı genitir. Menkul veya gayrimenkul, elle tutulabilir veya tutulamaz bir çok ekonomik varlık mülkiyet hakkı kapsamına girer. 23. Örnein bir irketin hisselerinin mülkiyetinin 1. Madde kapsamına girdii Avrupa nsan Hakları amaca hizmet edip etmedii ve orantısal olup olmadııdır. Komisyonu tarafından 1982 deki 8588/79 ve 8589/79 Bavuru No lu Bramelid ve Malmström-sveç davasında kabul edilmitir. 18 Davada sveç in Stockholm kentinde tanınmı büyük bir maazada hisse sahibi olan iki gerçek kii söz konusudur de yeni bir irketler yasası yürürlülüe girmitir. Buna göre, bir baka irketin hisselerinin %90 dan fazlasını ve oy kullanma hakkını elinde bulunduran irket, azınlık hissedarlarını hisselerini halka arz halinde satın alacaı fiyattan veya hakemlerin belirledii bir fiyattan kendisine satmaya zorlama hakkına sahiptir. Azınlık hissedarları AHKna, yeni kanunun kendilerine 18 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin patent mülkiyetine de uygulanacaının tanınması ile ilgili olarak bkz. Bav. No /87, Smith Kline ve French Laboratories-Hollanda davası (1990) 13

14 uygulanıı ile ilgili olarak ikayette bulunmulardır. Hisselerini çounluk hissedarlarına piyasa deerinin altında vermek zorunda kaldıklarını söylemilerdir. (Fiyat hakemler tarafından belirlenmitir.) 24. AHK öncelikle hisselerin 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin mülk sayılıp sayılmayacaını dikkate almıtır. AHKnun deerlendirmesine göre karmaık bir kavram olan hisse, kendisini elinde bulunduran kiiye geçerli hakları, özellikle oy kullanma hakkını veren ve aynı zamanda, irketin bir bölümüne sahip olma vaadini sunan bir belge anlamına gelmektedir. Aynı zamanda irket varlıkları üzerinde dolaylı bir hak iddia etmeyi de içermektedir. Bu durumda hisselerin ekonomik bir deeri olduuna üphe yoktur. Komisyon bu nedenle hisselerin mülk olduuna karar vermitir Maddenin üç kuralından hangisinin uygulanacaına gelince, komisyon irketler Yasasının azınlık hissedarlarının hisselerine uygulanmasının bavurucuların iddia ettii gibi ikinci mahrum bırakma kuralına uymadıına karar vermitir. AHK, 1.Maddede kamulatırma ya açıkça deinilmemesine karın, ikinci kuralın yazılıında açıkça devletin kamu yararına hizmet edecek bir nedenle belli bir mülke el koyması veya üçüncü bir tarafı el koymak üzere görevlendirmesi anlamına gelen kamulatırmanın kastedildiini vurgulamıtır. Bu yorum, 1.Maddedeki travaux préparatoires ile de teyid edilmitir. AHK, ikayet edilen mevzuatın tamamen farklı birey olduuna karar vermitir. Bu mevzuat, gerçek kiiler arasındaki 14

15 ilikilerle ilgilidir. Bu nedenle, ikinci cümle burada uygulanamaz. 26. AHK daha sonra AHSne taraf olan bütün devletlerde özel hukuki ilikileri düzenleyen mevzuatta, bu hukuki ilikilerin mülk ile ilgili etkilerini belirleyen ve bazı hallerde bir kiiyi bu mülkü baka birine vermeye zorlayan kurallar bulunduunu kaydetmitir. Örnek olarak unlar verilebilir: Veraset yoluyla elde edilen özellikle tarımsal mülkün bölünmesi, evlilikte elde edilmi mülkün bölüülmesi, özellikle de uygulama esnasında mülke el konulması ve satılması. AHK liberal toplumda esas olan bu tür bir kuralın ilkesel olarak 1 No lu Protokolün 1. Maddesine aykırı olamayacaına karar vermitir. Ancak AHK, kiiler arası (özel) hukuki ilikilerin mülk üzerindeki etkisini belirlerken, kanunun bir kiinin keyfi ve haksız olarak mülkünden mahrum bırakılarak bu mülkün bir bakasına devredilmesi eklinde bir eitsizlik yaratmaması için önlem almasını salamalıdır. Önündeki davada böyle bir eitsizlik söz konusu deildir. 27. Bramelid ve Malström-sveç davasının (yukarıda) önemli olmasının nedeni sadece hisse mülkiyetinin 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin koruması altına girdiini kabul etmesi deil, aynı zamanda bu Maddenin gerçek kiiler arası hukuki ilikileri etkileyen mevzuata uygulanabileceini ortaya koymasıdır. 28. Daha yakın tarihli olan Stran Greek Refineries ve Stratis Andreadis- Yunanistan davasında 19, Avrupa nsan Hakları Mahkemesi bir 19 A301-B (1994). 15

16 tahkim kararının 1 No lu Protokolün 1. Maddesi uyarınca mülk olarak kabul edilmesi kararını almıtır de yapılan bir sözleme ile, Bay Andreadis (o dönemde askeri dikta kontrolu altında bulunan) devlet ile sahibi bulunduu bir irket ( Stran ) tarafından Atina yakınında bir ham petrol rafinerisi ina edilmesi konusunda anlamaya varmıtır. Maliyet yaklaık 76 milyon ABD doları olarak belirtilmitir. Devlet sözlemeyi kanun hükmünde bir kararname olarak onaylamı, ancak sonradan anlama kapsamındaki kendi yükümlülüünü yerine getirmemitir. Yunanistan da demokrasi tesis edildikten sonra, devlet sözlemenin ulusal ekonomi açısından uygun olmadıına karar vermi ve bunu feshetmitir. Stran sözlemenin feshinden önce yüksek bir maliyet yükü altına girmitir. Doan ihtilaf sonucunda firma Atina da devlet aleyhine dava açmıtır. Devlet konunun Atina mahkemesinin yetki alanının dıında kaldıına karar vermi ve davanın tahkime gitmesi gerektiini savunmutur. Bunun ardından bir tahkim mahkemesi atamı ve Stran ın bütün hukuki iddialarının mesnetsiz olduunu kanıtlamasını talep etmitir. Ancak tahkim mahkemesi Stran ı haklı bulmu ve devletin Stran a 16 milyon ABD dolarının üzerinde bir meblaı ödemesini emretmitir. Devlet daha sonra mahkemeye bavurarak, tahkim mahkemesinin karar yetkisi olmadıı iddiası ile kararın uygulanmasının durdurulmasını istemitir. Devlet temyiz mahkemesinde kaybetmitir. Dava, Yargıtay tarafından görülmekteyken devlet 1987 de yeni bir yasayı yürürlüe 16

17 koymutur. Bu yasa yoluyla tahkim kararı Stran lehine geçersiz ve uygulanamaz olmutur. Stran ve Bay Andreadis dierlerinin yanısıra Strasbourg organlarına da AHSnin 1 No lu Protokolün 1. Maddesi uyarınca ikayette bulunmulardır. 29. Avrupa nsan Hakları Mahkemesinin önündeki davanın büyük bir bölümü AHSnin 6. Maddesi ile ilgilidir. 1 No lu Protokolün 1. Maddesine ilikin olarak devlet herhangi bir mülk e müdahalede bulunulmadıını savunmutur. Bir tahkim kararının böyle bir kararla tanınabilecek hakla eit sayılamayacaını ileri sürmütür. AHM kararın Stran ın lehine uygulanmasına yetecek kadar kanıtlanmı bir borç yaratıp yaratmadıına karar vermesi gerekliliini vurgulamıtır. AHM bu durumun gerçekletiine, tahkim kararının nihai ve balayıcı olduuna karar vermitir. Daha baka bir uygulama önlemine ihtiyaç yoktur ve aleyhine herhangi bir sıradan veya özel temyiz de bulunmamaktadır. Böylece, Stran ın 1987 de iptal yasası geçtiinde 1 No.lu Protokolün 1.Maddesi kapsamına giren bir mülkiyet hakkına sahip olduu belirlenmitir. 30. Pressos Compania Naveira SA- Belçika davası 20 belli yönleriyle benzer bir davadır. Bu dava da, mülkiyet veya mülk kavramının geniliini ve hukuki bir hak iddiasını ortaya koymaktadır. Burada bavurucular, Belçika nın karasularındaki çarpımada yer alan gemilerin sahipleridir. Çarpımaların (Belçika yasasına göre devletin sorumluluunda bulunan) Belçikalı pilotların 20 A332 (1995). 17

18 ihmalinden kaynaklandıını düünerek devlete dava açmılardır. 30 Austos 1988 de yürürlülüe giren bir yasa ile Belçika yasama organları bu tür davalarda tazminat yükümlülüünü etkin bir biçimde ortadan kaldırmaktadır. 31. Gemi sahipleri 1 No lu Protokolün 1. Maddesi kapsamında ikayette bulunarak mülkiyet haklarının ihlal edildiini iddia etmilerdir. Devlet bavurucuların herhangi bir mülk sahibi bulunduklarına karı çıkmı ve nihai etkisi bulunan bir hukuki karar tarafından belirlenen, kabul edilebilecek iddiaları bulunmadıını savunmutur. 32. Avrupa nsan Hakları Mahkemesi mülk kavramının özerk 21 olmakla birlikte, konuyu Belçika iç hukuku 21 Dier bir deyile iç hukuk herhangi bir eyin mülkiyet hakkı mı yoksa mülk mü olduuna dair kesin bir hüküm içermemektedir. balamında ele almanın uygun olduunu ifade etmitir. AHM, Belçika yasalarına göre zararlar için tazminat taleplerinin hasarın olumasından hemen sonra ortaya çıktıını belirtmitir. Böyle bir hak iddiası varlık sayılmaktadır ve bu nedenle de 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin anlamı çerçevesinde mülk kapsamına girmektedir. Buna ilaveten, 1988 yasasının yürürlüe girmesinden önceki yargısal belirlemelere göre, bavurucular, taleplerinin haksız fiillere ilikin genel yasaya göre belirlenecei yönünde meru bir beklentiye sahip olduklarını savunabilirlerdi yasası, bavurucuların yasadan önce sahip oldukları hakları kullanmalarını önledii için mülkiyet hakkına bir müdahale olarak kabul edilmitir. 18

19 34. 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin kapsamının ne kadar geni olduunu gösteren bir baka dava Pine Valley Developments Ltd- rlanda davasıdır. 22 Burada, Avrupa nsan Hakları Mahkemesi 1. Maddenin belli bir uygulamanın gerçekleecei yönünde meru bir beklentiyi koruma altına alabileceine karar vermitir. Bu davada bavurucu sanayi gelitirme çerçeve planlama konusundaki mevcut izne dayanarak 1978 de bir arazi satın almıtır. Daha sonra, 1982 de, rlanda Yüksek Mahkemesi verilen orijinal çerçeve planlama izninin ilgili mevzuata aykırı olduundan ultra vires ve ab initio hükümsüzlüüne karar vermitir. Bavurucu Yüksek Mahkemenin kararının 1 No lu Protokolün 1. Maddesi tarafından 22 A 222 (1991). teminat altına alınan mülkiyet hakkına aykırı olduunu iddia etmitir. 35. AHM, öncelikle Yüksek Mahkemenin verdii karar nedeniyle 1. Madde kapsamında bir müdahaleye konu oluturmu olabilecek herhangi bir arazi gelitime hakkının bavurucu tarafından kullanılıp kullanılmadıını belirlemeye çalımıtır. Çünkü bu, rlanda yasaları altında böyle bir hakkın bulunmadıı anlamına gelebilir. AHM bavurucunun bu hakka sahip olduuna karar vermitir, çünkü bavurucu araziyi geçerli olduunu varsayabilecei tapu kadastroda*public register kayıtlı bir izne dayanarak satın almıtır. AHM bu durumlarda Yüksek Mahkemenin kararının bavurucunun mülküne bir müdahale olarak kabul 19

20 edilmemesinin gereinden fazla biçimci olacaına karar vermitir. 23 Bu karar verilene kadar, bavurucunun arazi üzerinde söz konusu gelimeyi gerçekletirecei konusunda en azından meru bir beklentisi bulunmaktadır ve 1 No lu Protokolün 1. Maddesine göre bunun söz konusu mülkün, yani arazinin bir bölümü olarak kabul edilmesi gereklidir. 36. Van Marle-Hollanda davasında 24, Avrupa nsan Hakları Mahkemesinin 1 No lu Protokolün 1. Maddesi altında profesyonel müterilerin korunup korunamayacaına karar vermesi gerekmitir. Bavurucular birkaç 23 Para A101 (1986). yıl boyunca muhasebeci olarak çalımılar, daha sonra 1972 de, çalımaya devam etmek istiyorlarsa bir idare kurulu tarafından tescil edilmeleri gerektiini ortaya koyan yeni bir kanun yürürlülüe girmitir. Bavurucular tescil edilmek üzere bavurmu ancak bavuruları 1977 de reddedilmiltir. Temyiz Kuruluna yapılan temyiz bavurusu, bavurucular ile yapılan mülakatı takiben reddedilmitir. Kurul bavurucuların cevaplarını tatmin edici bulmamı ve gerekli mesleki yeterlilii sergilemediklerine karar vermitir. Bavurucular, sonuçta gelirlerinin ve muhasebecilik uygulamalarında ortaya koydukları itibar deerinin (goodwill of accountancy practices) azaldıı gerekçesiyle, Kurulun kararının 1 No lu Protokolün 1. Maddesine aykırı olduunu iddia etmilerdir. 20

21 Kararın mal ve mülk dokunulmazlıına müdahale anlamı taıdıını ve herhangi bir tazminat olmaksızın mülklerinden kısmen mahrum bırakıldıklarını savunmulardır. 37. Devlet bavurucuların elinde, 1. Madde kapsamına girebilecek herhangi bir mülk olmadıını savunmutur ancak AHM buna katılmamıtır. AHM, bavurucuların dayandıkları hakkın 1. Madde kapsamındaki mülkiyet hakkına benzetilebilecei yönünde görü bildirmitir. Bavurucular kendi çabalarıyla bir müteri kitlesi oluturmutur; bu birçok yönden özel bir hak ve varlık anlamına gelmektedir ve dolayısıyla mülktür. 38. Ayrıca, bavurucuların tescilinin reddedilmesi mesleki faaliyetlerinin koullarını büyük ölçüde etkilemi ve bu faaliyetlerin kapsamını daraltmıtır. Bunun sonucunda gelirleri, müterilerinin deeri ve genel olarak ileri azalmıtır. Sonuç itibariyle mal ve mülklerinin dokunulmazlıına müdahale edilmitir. 39. Tre Traktörer Aktiebolag-sveç davası 25 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin bir iin yürütülmesi ile balantılı ekonomik çıkarlara uygulanmasının bir baka örneidir. Bavurucu sveçli bir limited irkettir. Le Cardinal isimli bir restoranın iletmesini (1980 de) devralmıtır. Restoranın daha önce alkollü içki satmak üzere lisansi bulunmaktadır. Bavurucu irketin arkasında bulunan hanım hakkında, vergi ileri ve genel olarak restoranı yönetme yetenei ile ilgili endieler ortaya çıkmıtır. Temmuz 1983 te, l dare Kurulu, 25 A159 (1989). 21

22 hemen yürürlülüe girmek üzere lisansı iptal etme kararı almıtır. letme, bu karar üzerine restoranın hemen ertesi gün kapatılmak zorunda kaldıını savunmutur (aslında bu husus Devlet adına reddedilmitir). Daha üst bir idari merciye temyiz ve lisansın geri alınması sonucunda Hükümete yapılan tazminat bavuruları reddedilmitir. 40. Bavurucular Avrupa nsan Hakları Mahkemesine AHSnin 1 No lu Protokolünün hem 1. hem de 6. Maddesi uyarınca ikayette bulunmulardır. Devlet alkollü içecek satma lisansının 1. Madde kapsamında mülk sayılamayacaını savunmutur. Ancak AHM, Komisyon gibi, restoranın iletilmesi ile ilgili ekonomik çıkarların bu çerçevede mülk olarak kabul edileceine karar vermitir. Lisansın elde bulundurulması, bavurucu irketin iinin sürdürülmesi için temel koullardan biridir ve bu lisansın geri çekilmesi restoranın itibarı ve deeri üzerinde olumsuz etki yaratmıtır. Bu iptal mal ve mülk dokunulmazlıına müdahale anlamı taımaktadır. 41. AHM daha sonra 1. Maddenin üç kuralını ele almıtır. Müdahalenin, ciddi olmakla birlikte, birinci paragrafının ikinci cümlesinin kapsamına girmediini ifade etmitir. Bavurucu irket, Le Cardinal i artık restoran olarak iletmemekle birlikte, mekanın kiralanması ve (1984 te sattıı) mülkün kendisi gibi bazı ekonomik çıkarları elinde tutmaya devam etmitir. Bu nedenle ikinci kurala göre herhangi bir mülkten mahrum bırakma söz konusu deildir. Lisansın geri alınması 1. Maddenin ikinci paragrafına göre mülkün 22

23 kullanımının kontrolü için bir önlem anlamı taımaktadır. 42. le ilgili çıkarların (interests) mülk olarak kabul edilmesi yaklaımı yakın tarihli Iatridis- Yunanistan davasında da (25 Mart 1999) benimsenmitir. Burada, Bay K.N. Yunanistan da veraset yoluyla bir mülk edinmi ve (yetkililerden gerekli izni aldıktan sonra) bunun üzerine bir açık hava sineması ina etmeye karar vermitir. Sonradan, sinemanın üzerine ina edildii arazinin mülkiyeti ile ilgili bir ihtilaf domu ve devlet bu araziye el koymutur. Ayrıca devlet, bununla ilikili olarak K.N. nin varislerinden veraset vergisi talep etmitir (1976 da). Mülkiyet ile ilgili ihtilaf devam etmi ve 1978 de K.N. nin varisleri sinemayı bavurucuya kiralamılar, o da burayı yenilemitir da yetkili makamlar bavurucunun buradan çıkarılmasını emretmilerdir. Boaltma emri daha sonra zorla uygulanmı ve sinema kasaba yerel idaresine verilmitir. 43. Bavurucunun 1 No lu Protokolün 1. Maddesi dahilinde herhangi bir mülke sahip olup olmadıı konusunda AHM, 1. Maddedeki mülk kavramının fiziki malların mülkiyeti ile sınırlanamayacak özerk bir anlamı bulunduunun; bazı dier hak ve çıkarların da varlık ve böylece mülk olarak kabul edilebileceinin altını çizmitir AHM ulusal yasalara göre arazinin sahibinin kim olduuna dair ihtilafı çözümleyemeyeceini ortaya koymu, fakat bavurucunun çıkarılmadan önce resmi olarak geçerli bulunan bir kira 26 Para

24 sözlemesine göre, yetkili mercilerden bir müdahale olmaksızın, sinemanın iletmesinden sorumlu olduunu ve bunun sonucunda da bir varlık olarak kabul edilen bir müteri kitlesi oluturmu bulunduunu kaydetmitir. 45. AHM daha sonra 1. Maddenin üç kuralını ele almıtır. Bavurucu mekanı kiralama hakkını elinde bulundurduu için herhangi bir kamulatırma veya kullanımın kontrolü deil, 1. Maddenin birinci kuralı kapsamında bir müdahale söz konusudur. 46. Mellacher-Avusturya davasında 27, AHM mal sahibinin sözleme bazında kiralama hakkına müdahaleyi dikkate almak 27 A169 (1989). durumunda kalmıtır. 28 Bavurucular, Graz, Avusturya da, kiracılara kiralanan çeitli katlardan oluan büyük bir binanın mütereken sahibidirler. Avusturya da 1. Dünya Savaından beri uygulananan bir kira kontrolü bulunmaktadır. Fakat bu 1917 den sonra ina edilen evlere ve bazı dairelere uygulanmamaktadır de youn bir tartımadan sonra, genel bir reform getiren yeni bir Kira Yasası yürürlülüe konmutur. Bu yasa ile bavurucuların mevcut kira sözlemeleri altında almaları gereken kira miktarında büyük bir düü olmutur. Bavurucular bunun üzerine, yasanın sözleme 28 Aynı zamanda bkz. Bav. No /84, S- Birleik Krallık davası (1984) Burada AHK 1No lu Protokolün 1. Maddesinin sınırlı bir anlamanın nemasına ve yıllık kira alma hakkına uygulanmasını dikkate almaktadır. 24

25 özgürlüklerine ve gelecekteki kira gelirlerine müdahale ettiinden ikayet etmilerdir. Mevcut kiralar eski yasa altında sözlemeye balanmıtır yasasının yürürlüe girmesi ile kiralardaki düüün bavurucuların binanın sahipleri olarak mülk dokunulmazlıına müdahale anlamına geldii tartıılmamıtır. Bavurucular bunun mülklerinin (binanın) de facto kamulatırılması anlamına geldiini ve her halukarda sözleme altında kira alma haklarından mahrum bırakıldıklarını savunmulardır. AHM bavurucuların mülkünde herhangi bir el deitirme olmadıından, ve bunu kullanma, kiraya verme ya da satma hakkından mahrum edilmedikleri için de facto bir kamulatırmanın olumadıına karar vermitir. Yasanın etkisi bu mülkten edinilecek olan gelirin bir kısmından mahrum olmaları eklinde olmutur. Mevcut artlar altında bu, mülkün kullanımının kontrolü anlamına gelmektedir. 48. Emekli maaı hakkı da 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin altında korunmaktadır. Bu konu Avrupa nsan Hakları Komisyonunun 5849/72 Bavuru sayılı Müller- Avusturya davasında (1975) vermi olduu daha önceki bir kararda ele alınmıtır. Bay Müller Avusturya ve Lüksemburg da uzun yıllar boyunca çilingirlik yapmı ve devlet yönetimindeki yalılık sigorta fonuna zorunlu ve gönüllü olarak katkı payı ödemitir. Avusturya ve Lüksemburg arasında yürürlülüe giren bir anlama uyarınca, katkı paylarının bir bölümü ana emeklilik fonuna deil, yalnız bir yan emeklilik fonuna aktarılmıtır. Bu da Bay Müller in, 25

26 1970 te emeklilik yaına geldiinde beklediinden daha düük emeklilik ödemesi alması anlamına gelmektedir. Müller, anlamanın kendisine uygulanmasının 1 No lu Protokolün 1. Maddesi uyarınca mülkiyet hakkının ihlal edilmesi anlamını taıdıını savunmutur. 49. Kendisinin argümanını dikkate alan Avrupa nsan Hakları Komisyonu, emeklilik maaı almaya hak kazanmanın aslında AHS hakları arasında yer almadıını vurgulamıtır. Ancak bir emeklilik fonuna zorunlu olarak katkıda bulunmanın, böyle bir fonun bir bölümünde mülkiyet hakkına sahip olmayı dourabileceine ve böyle bir hakkın fonun daıtılma eklinden etkilenebileceine karar vermitir. Komisyon aynı zamanda emeklilik fonuna gönüllü olarak yapılan katkıların da 1 No lu Protokolün 1. Maddesi çerçevesinde korunan bir hak yarattıını da karar vermeksizin varsaymaya hazır olmutur. 50. Sonuç itibariyle, Komisyon Bay Müller in talebini u gerekçeyle reddetmitir: 1. Madde bir kiinin fayda salama hakkını teminat altına alıyor olabilir, ancak bu kiinin belli bir miktar alacaını ortaya koyuyor eklinde yorumlanamaz. Fakat karar önemlidir çünkü bir fona ödenen katkı paylarına dayalı emeklilik ödemeleri hakkının 1. Madde kapsamında koruma altına alınabileceini ortaya koymaktadır. Ancak bu, 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin, iç hukukta bu tür nemalar için bir dayanaın bulunmadıı durumlarda emeklilik maaı veya sosyal sigorta ödemeleri hakkını teminat altına aldıı anlamına gelmemektedir. 26

27 Neyin mülk sayıldıına ilikin özerk kavramı 51. Unutulmamalıdır ki 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin geçerli olabilmesi için iç hukukun söz konusu çıkarı bir mülkiyet hakkı olarak tanıması gerekli deildir: Mülk kavramı AHSnin uygulanması açısından özerktir. 52. Buna iyi bir örnek, Tre Traktörer Aktiebolag-sveç davasıdır 29. Burada AHM (yukarıda belirtildii üzere) bir iin yürütülmesi ile ilgili tesis edilmi ekonomik çıkarların 1 29 A159 (1989), para.53. No lu Protokolün 1. Maddesince koruma altına alındıını kabul etmitir. 53. Ancak 1. Maddenin koruması altında olabilmesi için, kiinin aynı hakka iç hukuk uyarınca da sahip olması gereklidir, bu da AHS açısından mülkiyet hakkı olarak kabul edilebilir. Bu nokta 11716/85 Bavuru sayılı S.- Birleik Krallık davasında (1986) görülmektedir. Bu davada Avrupa nsan Hakları Komisyonu, hukuki bir hak olmaksızın mülkün igal edilmesinin 1 No lu Protokolün 1. Maddesi uyarınca koruma altına alınmadıına karar vermitir. 54. Bu davada bir kadın yıllar boyunca bir baka kadınla karı koca hayatı yaamıtır. Dier kadın, yerel yönetimin kiracısıdır, ancak bavurucunun mülk veya kira sözlemesinde herhangi bir hukuki hakkı bulunmamaktadır. Partneri 27

28 (kiracı) öldüünde bavurucu, kiracının hayatta kalan partneri olarak, ngiliz mahkemesine kira sözlemesinin kendi üzerine aktarılması için bavurmutur. Ancak ngiliz mahkemesi kanunun buna imkan salamadıına karar vermitir: yalnızca evli bulunan heteroseksüel bir çiftin hayatta kalan ei kira sözlemesini üzerine almayı talep edebilir. Bavurucu Avrupa nsan Hakları Komisyonu önünde savunmasını esas olarak 8. Madde ve aynı zamanda 1 No lu Protokolün 1. Maddesine de dayandırmıtır. AHK bu talebi yekten reddetmitir. AHKna göre bavurucunun herhangi bir sözlemeden kaynaklanan hakkı bulunmamaktadır. Sadece evde yaıyor olması 1 No lu Protokolün 1. Maddesi kapsamında herhangi bir mülke sahip olduu anlamına gelmemektedir. Gelecekte mülk edinme hakkı ile ilgili bir teminat bulunmamaktadır No lu Protokolün 1. Maddesinin koruması ancak ilgili mülk üzerinde bir hak iddia etmek mümkün olduunda geçerlidir. 1. Madde mülk edinme hakkını koruma altına almaz. 56. Bu ilke Marckx-Belçika davasında 30 sergilenmektedir. Bu 30 A 31 (1979). Cf. Inze-Avusturya davası, A126 (1987). Burada bavurucu, (en büyük çocuu olarak) annesinin çiftliini devralma hakkının kendisine verilmediinden ikayet eden gayrimeru bir çocuktur. AHSnin 14. Maddesi ile birlikte okunduunda 1No lu Protokolün 1. Maddesinin ihlal edildii iddiasını ortaya koymutur. Devlet Marckx davasına dayanarak burada 1No lu Protokolün 1. Maddesinin geçerli olmadıını savunmutur. Ancak AHM bu argümanı reddetmitir. Marckx davasının miras yoluyla 28

29 davada bavurucu ve çocuk yataki kızı, Belçika daki annelik baının ancak resmi tanıma yoluyla tayin edilmesi, annenin miras bırakma ve gayrimeru çocuun miras almak hakkı üzerinde bazı kısıtlamaların bulunması da dahil olmak üzere, gayrimeruluk yasalarının bazı yönlerinin 1 No lu Protokolün 1. Maddesi (14. Madde ile birlikte de okunmutur) 31 uyarınca mülkiyet haklarına müdahale oluturduu hakkında ikayette bulunmulardır. (Özellikle 8. Maddeye dayandırılan edinme hakkı konusunda olduunua, halbuki bu davada zaten çiftliin belli bir hissesinin bavurucuya miras kaldıını ve ikayetinin meru bir çocuk olsa idi elde edeceinden daha azının kendisine devredilmi olması ile ilgili olduunu vurgulamıtır. 31 AHSnin 14. Maddesi, AHS tarafından teminat altına alınan hak ve özgürlüklerin dokunulmazlıı konusunda ayırımcılıı yasaklamaktadır. Bkz. Aaıda, paras. 163 ff. dier bazı hak iddiaları da ortaya konmutur) Avrupa nsan Hakları Mahkemesi 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin sadece herkesin kendi mal ve mülk dokunulmazlıı hakkını koruma altına aldıını, sonuç itibariyle kiinin yalnızca mevcut mal ve mülküne uygulanabileceini ve vasiyet yoluyla veya gönüllü baı yoluyla mülk edinme hakkını teminat altına almadıını vurgulayarak kıza hiçbir ekilde uygulanamayacaına karar vermitir. 58. Aynı ilke 8410/78 Bavuru No lu X.- Almanya Federal Cumhuriyeti davasında (1979) da uygulanmıtır. Bu davada, bavurucu Almanya da çalıan bir noterdir. Özellikle üniversiteler, kiliseler ve dier kar 32 AHSnin 8. Maddesi özel ve aile yaamına saygı hakkını koruma altına almaktadır. 29

30 amacı gütmeyen kurulular dahil olmak üzere belli müteriler için belge düzenlediinde aldıı ücreti azaltmasını art koan Alman mevzuatı hakkında ikayette bulunmutur. Bu azaltım, daha önce yasalara uygun olarak alması gereken miktara kıyasla %80 dir. Bavurucu, dier maddelerin yanı sıra 1 No lu Protokolün 1. Maddesi uyarınca ikayette bulunmutur. Avrupa nsan Hakları Komisyonu bavuru üzerinde fazla durmamıtır. Böyle bir hak talebi belli bir konuda, gerçekten sunulan hizmetler karılıında ve noter ücretleri ile ilgili mevcut yönetmelikler temelinde ortaya çıktıında Noter in ücret talebinin bir mülk olarak kabul edilebileceini vurgulamıtır. Ücretlerle ilgili yönetmeliklerin deimeyecei beklentisi tek baına mülkiyet hakkı oluturmaz. irketlerin mal ve mülkleri 59. Sadece gerçek kiiler 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin korumasından yararlanmazlar, iletmeler de hakkın kapsamında yer almaktadırlar. Bunu 1. Maddenin yazılıında da görmek mümkündür, maddede her gerçek ve tüzel kii denilmektedir. (vurgu eklenmitir). 60. Bu çerçevede, irketler de mülklerine müdahaleler konusunda hak talebinde bulunabilir. Ancak hissedarlar genellikle bir irkete yönelik hasar temelinde hak talebinde bulunamazlar. irket örtüsünün delinmesi ancak istisnai koullarda, örnein irket kendi organları veya tasfiyeciler yoluyla hak iddiasında bulunamadıında mümkün olabilir. 30

31 61. Bu ilke Agrotexim-Yunanistan davasında 33 görülmektedir. Bu davada, bavurucular Atina da bir bira fabrikasında hisse sahibi olan irketlerdir. Bira fabrikası, belli mali sorunları aabilmek için iki arsatı gelitirmek istemitir. Ancak Atina Konseyi (Athens Council) arsayı kamulatırmak için önlemler almaya karar vermitir. Daha sonra bira fabrikası tasfiyeye gitmi ve tasfiyeciler belirlenmitir. Bavurucu hissedarlar Avrupa nsan Hakları Komisyonuna, önlemlerin 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin ihlali anlamına geldii iddiasıyla bavuruda bulunmulardır. 62. Devlet hemen, hissedarların, irketin mülkiyet hakkının herhangi bir ihlalinin madurları olmadıını savunmutur. AHK, özellikle bira 33 A330-A (1995). fabrikasının haklarına müdahalenin hisselerinin deerinde ve dolayısıyla bavurucuların hissedarlıının deerinde düüe yol açtıını dikkate alarak bunların madur olmu olabileceini ortaya koymutur. Ancak AHM bu görüe katılmamıtır. Bir hissedarın genel olarak bir irketin mülkiyet haklarının ihlali durumunda hak iddia edebilmesi gerektii fikrine karı çıkmıtır. Bir irketin hissedarları ile yönetim kurulu veya dier hissedarlar arasında anlamazlıkların sıklıkla çıkabileceine iaret etmitir. Bu tür anlamazlıklar irketin haklarının ihlaline ilikin olarak zorluklara yol açabilir. AHKnun görüü izlenecek olursa, çıkarlar arası rekabet nedeniyle, kimin hak iddiasında bulunabileceini belirlemede zorluk yaratma riski oluur. Böyle bir görü, dier 31

32 taraftan iç hukuk yollarının 34 tüketilmesi konusunda da büyük sorunlara yol açacaktır, çünkü hissedarlar üye devletlerde genellikle irketin haklarının ihlali durumunda dava açma hakkına sahip deildir. 63. Dolayısıyla AHM, irket örtüsünün delinmesinin, (veya irketin tüzel kiiliinin gözardı edilmesinin) ancak istisnai koullar altında, irketin esas sözlemesi uyarınca belirlenmi olan organlar veya (tasfiye durumunda) tasfiyeciler yoluyla hak iddia etmesinin imkansız olduunun açıkça belirlendii durumlarda mümkün olduuna karar vermitir. Bu davada, tasfiyecilerin hak iddiasında bulunmaması için 34 AHSnin 35. maddesi Avrupa nsan Hakları Mahkemesine bavuru yapılmadan önce iç hukuk yolarının tüketilmi olmasını art koar. hukuki bir sebep ve ilerini iyi yapmadıklarına dair bir gösterge bulunmamaktadır. Bavurucuların hak iddiası bu ilk noktada baarısızlıa uramıtır. 35 III Üç kural 64. Daha önce gördüümüz gibi, Avrupa nsan Hakları Mahkemesi 1 No lu Protokolün 1. Maddesinin üç belirgin kuraldan olutuunu kabul ederek incelemektedir. Bu analiz ilk defa Sporrong ve Lönnroth- sveç davasında 36 ortaya 35 Agrotexim-Yunanistan davası AHK tarafından daha önce alınan bazı kararlara ters dümektedir, bu ekilde 1No lu Protokolün 1. Maddesi uyarınca çounluk hissesi sahibi, irkette meydana gelen hasarın maduru olarak görülebilir. Bkz. Bav. No. 9266/81, Yarrow-Birleik Krallık davası (1983) ve Bav. No. 1706/62, X-Avusturya davası 21 CD 34 (1966). 36 A52 (1982). Bkz. yukarıda, para. 9 ff. 32

33 (I) konmutur, ve AHMnin daha sonraki kararlarında tekrar tekrar vurgulanmıtır. Bu üç kural unlardır: mal ve mülkün dokunulmazlıı ilkesi (birinci paragrafın birinci cümlesi); (II) mülkten mahrum bırakma (birinci paragrafın ikinci cümlesi); ve (III) kullanımın kontrol edilmesi (ikinci paragraf). 65. Önce ikinci ve üçüncü kurallar sonra birinci kural ele alınacaktır. kinci kural 66.kinci kuralın anlamına göre mülkten mahrum bırakma olup olmadıına karar vermek için yanlızca resmi bir kamulatırma veya mülkiyet devri 37 olup olmadıını aratırmak yeterli deildir. Aynı zamanda konunun farklı yönleri ele alınarak mülkün de facto olarak alınıp alınmadıı da incelenmelidir. 67. Bu, Sporrong ve Lönnroth-sveç davasında 38 ortaya konmutur. Bu davada sveç, Stockholm deki 39 mülk üzerinde kamulatırma izinlerinin ve yasaklama 37 1No lu Protokolün 1. Maddesinin ikinci kuralını ihlal eden resmi bir mülkiyet devri örnei için bkz. 23 Kasım 2000 tarihli Yunanistan Eski Kralı ve Dierleri-Yunanistan davasında Avrupa nsan Hakları Mahkemesinin kararı. 38 A52 (1982). 39 Bu dava ile ilgili noktaların özeti için bkz. yukarıda para. 9 ff. Bu durumda, AHM 1No lu Protokolün 1. Maddesinin ikinci kuralının uygulanabileceini reddetmitir, çünkü yasal bir mülkiyetten mahrumiyet ve de facto kamulatırma bulunmamaktadır, çünkü bavurucular ikayet edilen önlemler altında daha zor olmakla birlikte, mülklerini satma imkanına sahiptirler. 33

34 emirlerinin uygulanmıtır. Burada AHM u görüü bildirmitir: resmi bir kamulatırma veya dier bir deyile mülkiyet devrinin olmadıı durumda AHM ikayette bulunulan durumun çeitli yönlerini dikkate almalı ve konu ile ilgili gerçekleri aratırmalıdır... AHS pratik ve etkin olan hakları teminat altına almayı amaçladıı için..., bu durumun bavurucuların iddia ettii gibi de facto bir kamulatırma anlamına gelip gelmedii belirlenmelidir. (para 63) Bir mülkün hangi koullarda alınmı sayılacaı konusuna yaklaım genel uluslarası hukukun kabul ettii yaklaım ile çakımaktadır. Buna göre:...bir 40 Aynı zamanda bkz. James-Birleik Krallık davası, A98 (1986), para. 38; Hentrich-Fransa davası, A296-A (1994), para devlet tarafından alınan önlemler mülkiyet haklarına öyle bir düzeyde müdahale edebilir ki bu haklar artık kullanılamaz hale gelir ve devlet bunları kamulatırma maksadında olmasa veya mülkün yasal tapusu orjinal mülk sahibinde kalsa bile kamulatırılmı olarak kabul edilmelidir De facto kamulatırma anlamına gelen önlemlere iyi bir örnek, Papamichalopoulos-Yunanistan davasıdır. 42 Bavurucular Yunansistan de deerli arazilerden oluan büyük bir topraın sahipleridir. Arazi içinde bir kumsal da bulunmaktadır ve 1963 de bavurucular bu bölümde bir otel kompleksi ina etmek üzere 41 Starret Housing Corporation ve ran slami Cumhuriyeti Hükümeti; ran-amerika Birleik Devletleri Hak Talepleri Mahkemesi (Claims Tribunal) nin Aralık 1983 kararı 42 A260-B (1993). 34

35 Yunanistan Turizm Bürosu ndan izin almılardır. Fakat daha sonra, askeri dikta Yunanistan da kontrolü ele geçirmi ve Austos 1967 de bavurucuların arazisi (kumsal dahil olmak üzere) donanmaya devredilmitir. Bavurucular, doal olarak, araziyi geri almaya çalımı ancak baarılı olamamılardır. Donanma arazi üzerinde bir deniz üssü ve subaylar için bir tatil köyü ina etmeye girimitir. 70. Yunanistan da mahkemeler nezdinde yapılan çeitli giriimlere ve devletin, bu arazi yerine bavuruculara baka bir arazi verme niyetine ramen 1990 ların baına kadar herhangi bir telafi söz konusu olmamı ve bavurucular Strasbourg daki Komisyona bavurmulardır. 71. Dava Avrupa nsan Hakları Mahkemesi önüne geldiinde AHM öncelikle bu müdahalenin 1967 den beri devam eden bir ihlal konusu olarak ele alınması gerektiini vurgulamıtır. AHM buradaki müdahalenin mülkün kullanımını kontrol etmek amacıyla yapılmadıını, dolayısı ile 1. Maddenin üçüncü kuralının geçerli olmadıını vurgulamıtır. kinci kurala gelince, arazi hiçbir zaman resmi olarak kamulatırılmamı ve tapu devredilmemitir. Ancak AHS pratik ve etkin hakları koruma altına almayı amaçladıından ikayet edilen durumun her halükarda bir de facto kamulatırma anlamına gelip gelmediinin belirlenmesi gerekmitir. 72. AHM Donanma Fonu nun fiziksel olarak bavurucuların mülkünü ellerinden aldıını ve bu arazi üzerinde inaat yaptıını vurgulamıtır. O tarihten itibaren 35

36 bavurucular mülkü kullanamamı, satamamı, miras bırakamamı, ipotek edememi veya hediye olarak verememitir. AHM araziyi elden çıkarma imkanının tamamen kaybedilmesi ve durumun telafi edilmemesinin bavurucuların arazisi için de facto olarak kamulatırılmıçasına ciddi sonuçlar içerdiine karar vermitir Bu kural en son olarak Brumarescu-Romanya davasında 44 uygulanmıtır. Bu davada Avrupa nsan Hakları Mahkemesi ikinci 43 lginçtir ki, de facto kamulatırmayı tesbit eden AHM, kamulatırmanın meru bir amaca hizmet edip etmediini ve orantısal olup olmadıını aratırmamıtır. Büyük bir ihtimalle herhangi bir tazminat veya baka bir telafi olmadıı için, sadece de facto kamulatırmanın bavurucuların mal ve mülk dokunulmazlıı ile uyumsuz olduunu ifade etmitir Ekim 1999, para. 76. kurala göre mülkten mahrum bırakma olup olmadıını belirlemek için görünen hususların arkasına bakılması ve ikayet edilen durumun gerçeklerinin aratırılması gerektiini vurgulamıtır. 74. Bu davada bavurucunun ebeveynleri 1939 da Bükre te bir ev ina etmilerdir de ev bir kanun hükmünde kararname ile kamulatırılmıtır de ev, devlet tarafından daha önce bu evin bir dairesinde kiracı olarak yaayan iki erkek kardee satılmıtır de bavurucu ebeveynlerinin isiz olmalarından dolayı kararnamede belirtilen bir muafiyete dahil olmaları nedeniyle kamulatırmanın hükümsüz ve geçersiz olduunu kanıtlamak için bir Romanya mahkemesi nezdinde dava açmıtır. Ulusal mahkeme ilk bata bunu kabul etmi ve idari 36

37 makamlara evi bavurucuya devretmelerini emretmitir. Bavurucu evde yaamaya balamı ve bununla ilgili arazi vergisini ödemitir. 75. Ancak mülkün daha önce devredildii kardeler adına hareket eden vekil (Procurator-General), Yüksek Mahkeme nezdinde onlar adına bavuruda bulunmutur. Yüksek Mahkeme asliye hukuk mahkemesinin kararını bozarak bavurucunun evin tapusuna sahip olmadıına ve evin kardelere geri verilmesi gerektiine karar vermitir. 76. Dava Avrupa nsan Hakları Mahkemesine geldiinde, AHM önce bavurucunun asliye hukuk mahkemesinin, mülkün hiç bir zaman tam olarak kamulatırılmadıına dair kararı çerçevesinde mülke sahip olduuna karar vermitir. Daha sonra Yüksek Mahkemenin kararının asliye hukuk mahkemesi kararıyla tanınmı olan hakka müdahale olduuna karar vermitir. 77. AHM daha sonra bavurucunun gerçekte mülkünden mahrum bırakılıp bırakılmadıının incelenmesi ilkesini uygulamıtır ve bunun gerçekletiine, yani ikinci kuralın geçerli olduuna karar vermitir. AHM bavurucunun evi artık hiçbir ekilde kullanamadıının altını çizmitir Mülkiyet hakkına müdahalenin haklı gösterilip gösterilemeyecei konusunda, AHM devlet tarafından kamu yararı konusunda herhangi bir gerekçe gösterilmediini dikkate almıtır. Dier taraftan, bavurucunun mülkün gerçek deerini yansıtan herhangi bir tazminat ödenmeksizin dört yıl boyunca evden mahrum bırakıldıını vurgulamıtır. Bu davada AHMnin evin tapusunun bavurucuda bulunduunu dikkate alarak evin kendisini mülk olarak deerlendirmek yerine Romanya daki asliye mahkemesinin kararını 37

38 78. Dolayısıyla, mülkiyetin resmi olarak devredilmesinin söz konusu olmadıı bir durumda de facto kamulatırmanın oluup olumadıı, bunun derecesine ve dier verilere bakarak belirlenebilir. Üçüncü kural 79. Üçüncü kural (1 No lu Protokolün 1. Maddesinin ikinci paragrafında) mülke müdahale niyeti bulunduunda veya amacı mülkün kullanımını kontrol olan bir yasa uygulaması giriimi durumunda geçerli olur. 80. Üçüncü kuralın uygulanmasına ilikin örnekler yukarıda bavurucunun mülkü olarak deerlendirmesi ilginçtir. Bunun nedeni, AHMnin Romen Yargıtay ının kararının tersine hareket ediyormu gibi görünmek istememesidir. (?) verilmitir. Bunlar arasında arazi üzerinde inaat yasaına ilikin Sporrong ve Lönnroth-sveç davası 46, planlama kontrollerine ilikin Pine Valley Developments Ltd.-rlanda davası 47, Mellacher- Avusturya davası 48 (kiralanmı mülkün kontrolüne ilikindir) 49 sayılabilir. Bu kuralın uygulanmasına ilikin, mülkiyet hakkına müdahale ile ilgili dier detaylı örnekler aaıda verilmitir. 46 A52 (1982). Bkz. yukarıda, para.lar 9 ff. 47 A222 (1991). Bkz. yukarıda, para A169 (1989). Bkz. yukarıda, para.lar 46 ff. 49 Dier örnekler u davalardır: AGOSI-Birleik Krallık, A 108 (1986) (altın paraların yasadıı olarak ithal edilmesini kontrol eden mevzuatla ilgilidir); Air Canada-Birleik Krallık, A316-A (1995) (yasadıı ilaç ithali ile ilgilidir); Inze- Avusturya, A126(1987); Fredin-sveç, A192 (1991); Venditelli-talya, A293-A (1994); Spadea ve Scalabrino-talya, A315-B (1995); Scollo-talya, A315-C (1995) (konutların kontrolüne ilikin mevzuatla ilgilidir). 38