SOSYAL BLMLERDE YEN BR ALAN: SOSYAL BLM ANABLM DALI. Özet

Transkript

1 SOSYAL BLMLERDE YEN BR ALAN: SOSYAL BLM ANABLM DALI Özet M Mustafa KULU 1 Ortaya çıkan her yeni gelime birey ve toplum yaamında önemli deiikliklere neden olduu gibi bu konularla ilgilenen sosyal bilimleri de etkilemektedir. Geçen yüzyılın ilk yarısında gelitirilen bilgisayarla ikinci yarısında kullanılmaya balanan internet de günümüzde yaamı etkileyen en önemli gelimedir. XX. yüzyılın sonunda gelimeye balayan biliim teknolojileri ile de artık gelenekselleen endüstriye dayalı toplumlar deimeye baladı. Tarımsal ve endüstriyel gelirlerin istihdamdaki önemi azalmaya, kol emeinin yerini beyinsel emek almaya baladı. Bu deiim ile bilim, biliim ve iletiim teknolojilerindeki hızlı gelimeler sarmal bir ekilde birbirini tetiklemektedir. Internet, bu deiimin hazırlayıcısı, taıyıcısı, gelitiricisi ve yeni olumakta olan toplum biçiminin ön modelidir. Sosyal bilimcilerin biliim teknolojisindeki gelimelerle bir köy haline gelen dünyada kültür, dil, sosyal yapı, ekonomi, yönetim, çalıma, üretim, ticaret, i hayatı, elence, gibi konuların nereye gideceini aratırmaları gerekmektedir. Ayrıca biliim teknolojisindeki gelimelere paralel olarak sosyal bilimlerin kurumsallamasında, aratırma yöntemlerinde, yayın/ iletiim tekniklerinde, ilgilendii konularda ve öretiminde de ne tür deiiklikler meydana geleceinin aratırılması gerekmektedir. Eer bu bilgiye sahip olunursa, biliim teknolojisinin olumsuz etkileri azaltılabilirken, faydalı yönleri gelitirilebilir. Bu çerçevede sosyal biliim kavramı dünyadan ve Türkiye den örnekler verilerek açıklanacaktır. Ortaya çıkan her yeni gelime birey ve toplum yaamında önemli deiikliklere neden olduu için birey ve toplumla ilgilenen sosyal bilimlerde de önemli deiikliklere neden olmaktadır. XIX. yüzyılda sanayi toplumu, tarıma dayalı geleneksel toplumu geride bırakarak teknolojisi, sosyal, ekonomik ve kültürel sistemleri farklı bir toplum yaratmıtı. Fakat XX. yüzyılın ilk yarısında gelitirilen bilgisayarla ikinci yarısında kullanılmaya balanan internetin en önemli iki bileeni olduu biliim teknolojileri ile artık gelenekselleen endüstriye dayalı toplumlar XX. yüzyılın sonuna doru deimeye balamıtır; tarımsal ve endüstriyel gelirlerin istihdamdaki önemi azalmaya, kol emeinin yerini beyinsel emek almaya balamıtır, kısacası bilim, biliim ve iletiim teknolojilerindeki hızlı gelimeler 1 Aratırma Görevlisi,

2 sarmal bir ekilde birbirini tetiklemekte ve tüm dünyada birey ve toplumla ilgili köklü deiim rüzgarları yaanmaktadır. Internet, bu deiimin hazırlayıcısı, taıyıcısı, gelitiricisi ve yeni olumakta olan toplum biçiminin ön modelidir. Bilgisayar ve internet gibi biliim teknolojileri hayatı o kadar etkilemitir ki bu alanla ilgilenen sosyal bilimlerde ciddi deiiklikler olumaya balamıtır. Sosyal bilimcilerin biliim teknolojisindeki gelimelerle bir köy haline gelen dünyada kültür, dil, sosyal yapı, ekonomi, yönetim, çalıma, üretim, ticaret, i hayatı, elence, gibi konuların nereye gideceini aratırmaları gerekmektedir. Artık hızla gelien dünyamızda gelimeleri takip etmek eskisine göre daha da zorlamakta ve büyük cabalar gerektirmektedir. Ayrıca biliim teknolojisindeki gelimelere paralel olarak sosyal bilimlerin kurumsallamasında, aratırma yöntemlerinde, yayın/ iletiim tekniklerinde, ilgilendii konularda ve öretiminde de ne tür deiiklikler meydana gelebileceinin aratırılması gerekmektedir. Eer bu bilgiye sahip olunursa, biliim teknolojisinin olumsuz etkileri azaltılabilirken, faydalı yönleri gelitirebilir. Sosyal biliim, biliim teknolojisinin (information-communication technologies ICT) sosyal bilim aratırılmalarında, öretiminde ve yayım/ iletiimde kullanılması ile sosyal bilimin, biliim teknolojisinin gelimesindeki etkilerini inceleyen bir kavram olarak tanımlanabilir. Sosyal biliim ngilizce de social science computing 2, social informatics (SI) 3, humanities computing 4 gibi çeitli kavramlarla ifade edilebilmektedir. Bu kelimeler Türkçe ye çevrildii zaman sosyal enformatik, sosyal bilim enformatii, sosyal biliim gibi çeitli alternatifler bulunmaktadır. Bu çalımada sosyal biliim kavramı tercih edilmitir. Bu kavramın seçilme nedeni; sosyal ve biliim kavramlarının kapsayıcı olması ve sosyal bilimlerin kullandıı yöntemlerdeki ve sorunlardaki deimeleri net bir ekilde yansıtmasıdır. Biliim teknolojisi terimi de iletiim ve bilgi teknolojileri kavramını da içine alarak ekilde bilgisayar ve internet de dahil olmak üzere bu alandaki tüm teknoloji için kullanılmıtır. 2 Social Science Computing Services, < The Social Science Computing Cooperative, Social Science Computing, < 3 < 4 Associatıon for Computers and the Humanities, < > Humanities Computing at Penn < > The Humanites Computing Group < > Research Centre for Humanities Computing< > Humanities Computing at UGA < >

3 Sosyal biliim, internetin kullanılması ile olumaya balamıtır. Fakat gerçek anlamda sosyal biliim çalımaları, biliimin iyerlerinde ve organizasyonlarda kullanılmasıyla balaması ile 1970 lerde balamasına ramen, hala sosyal biliim kavram olarak kullanılmıyordu lerde biliim teknolojilerinin kurumlarda kullanılması yaygınlatı ve bilgi sistemleri profesyoneller tarafından insanlara faydalı olabilecek sistemleri gelitirmek ve dizayn etmek için kullanılmaya balandı. Böylece sosyal bilim aratırmaları, kitaplar, çalıma grupları ve makaleler aracılıı ile bilgi sistemlerinin eitiminde kullanıldı lı yıllarda örnein internetin yaygınlaması gibi önemli konular ortaya çıktı. nternetin yerellii gelitirecei mi yoksa zayıflatacaı mı, politik katılımcılıın geleceine nasıl yön verecei, online hareketlilik, online propaganda gibi sorunlara cevaplar arandı. Sosyal biliim kavramı ilk defa popüler olarak 1996 yılında Amerika da kullanılmaya baladı 5. bilgisayar ve toplum, biliimin sosyal etkisi, biliimin sosyal analizi, davranısal bilgi sitemi gibi konularda aratırmalar yapıldı. Davranısal bilgi sitemi çalımaları üniversitelerde aratırılmaya balanarak, dizayn bilgilerinin daha iyi olması için stratejiler gelitirildi. Bilgi sistemlerinin karar alma ve organizasyon yapılarındaki etkilerini anlama çabaları yaygınlatı. Sosyal biliim en önemli dayanaı biliim teknolojisinin sosyal konulardan ayrılamayacaıdır. Bundan öyle bir sonuç da çıkar: biliim teknolojilerin kullanımı ve etkilerinin sosyal yapıya göre deiebilmektedir. Bu açıklamalardan da anlaılacaı gibi biliim teknolojisi sadece donanım ve yazılımdan ibaret deildir. Donanım ve yazılımın yanında birey ve toplum ikilisi de önemlidir. Çünkü birey ve toplum olmadan, salt biliim teknolojisinin hiçbir önemi bulunmamaktadır. Sosyal etkisi olmayan bir bakı açısına göre biliim teknolojisi sadece teknik konulardan ibaret olmalıdır; fakat biliim teknolojisinin sadece teknik konulardan ibaret olmadıı, her geçen gün daha iyi anlaılmaktadır 6. Bu makalede bu konunun gündeme getirilme nedeni, gelimi ülkelerde henüz uygulanmaya balanan sosyal biliim kavramını açarak Türkiye'deki durumu hakkında bilgi verilmesinin istenmesidir. Sekizinci be yıllık kalkınma planında da belirtildii gibi bilimsel 5 < 6!"#$%&'(&)* " +, # -./ !"#9 %&'( & 9 : ; -!""### " "$"%"&% ' Rob Kling and others, Learning from Social Informatics: Information and Communication Technologies in Human Contexts, (25/01/2005)

4 ve teknolojik alandaki gelimeler uzun dönemde önemli roller oynayacaktır. Bu alanda yapılacak çalımalara özel ve kamusal alanda ihtiyaç giderek artmaktadır 7. Üniversiteler gelimelerin takip edildii ve bunların aratırma ve öretim tekniklerine ilk yansıtıldıı yerler olmalıdır. Çünkü bireyleri, toplumun ihtiyaçları dorultusunda gelecee hazırlamak üniversitelerin temel görevidir. Böylece üniversiteler toplumda gerekli deiiklikleri yaparak, salıklı dönüümü salayabilirler. Sosyal biliim sadece biliim teknolojisi politikaları/ sorunları ile ilgilenmemeli aynı zamanda biliim teknolojisinin sosyal bilim alanlarında kullanılması ile de ilgilenmelidir. Bu tür programlara örnek olarak the social science and computing cooperative 8 gösterilebilir. Bu programda ekoloji, demografi, yoksulluk, sosyoloji, köy sosyolojisi vb gibi birbirinden farklı sosyal bilim dallarında biliim teknolojisinin nasıl kullanıldıının örnekleri görülebilir. Sosyal bilimler bir çok disiplini içerdii için aynı kavram, yöntem, kurumsallama ve uzmanlama problemlerinin sosyal biliim alanlarında yaanması kaçınılmazdır. Bu problemleri çözmenin yolu hem lisans hem de yüksek lisans seviyesinde bu alanda yapılacak her türlü çalımayı desteklemekten ve bu programları yayın, aratırma merkezi gibi projelerle desteklemekten geçmektedir. Biliim teknolojisi ile sosyal bilimlerin birliktelii sonucu ortaya çıkan sosyal biliimin hem sosyal bilimlere hem de biliim teknolojisine faydalı sonuçları vardır. Sosyal biliim ile biliim teknolojisi pek kullanılmadıı bir alanda kullanılabilecektir. Bu birliktelik sonucunda ortaya sosyo-ekonomik yapıya uygun yeni çalımalar/ gelimeler çıkacaktır. Günümüzde insanlar bilgisayar hakkında bazı gereksiz önyargılar veya abartı beklentiler içine girebilmektedir. Bu önyargıların veya beklentilerin salıklı bir zemine oturması gerekmektedir. Örnein 90 lı yıllarda biliim teknolojisinin umulmadık gelimesi e-ticaret beklentisini büyütmütür. Fakat 2000 li yılların baındaki ekonomik daralma bu alana gereksiz yatırım yapanları hayal kırıklıına uratmıtır. Ya da tam tersi düünce ile bazı kiiler biliim teknolojisinin bir parçası olan internetin sosyal felaketleri artırdıını düünmeye balamılardır. Örnein bilgi kirliliinin artması, özel hayatın korunmasının 7 () $)%*+,--%.%-'/ s < (25/101/2005) 8 <

5 zorlaması, bireyselliin artarak bireysel izolasyona dönümesi gibi. Bütün bunlar spekülatif konular olduu için bilimsel bir tabana oturmamaktadır. Bütün bu sorunlar bize sosyal biliimin ne kadar gerekli olduunu göstermektedir. nsanolunun tarım ve endüstri devrimlerinden sonra üçüncü önemli devrimi olan biliimin olumlu olumsuz etkilerinin ve gelecekte nasıl bir yol izleyeceini daha iyi anlayabilmek için tarihte yaanan dier örneklere bakmak doru olacaktır. üphesiz biliim teknolojisi bazı sorunları çözümlerken beraberinde yeni sorunlar da üretmitir. Bu sorunlar sadece teknolojik eksikliklerden kaynaklanmadıı, toplum ve kiilerin gelimeleri kabullenmede yaadıı sorunlardan da kaynaklandıı açıktır. Bugün biliim teknolojisindeki gelimelere bakıldıı zaman haklı olarak bazı gelimeler insanı kaygılandırmaktadır: genetik çalımaları, u anki bilgisayarlardan bir milyon kat daha hızlı çalıacak nano- teknolojisindeki gelimeler. Bu gelimeler acaba insan kendi sonunu tehlikeye atacak noktaya doru mu ilerliyor sorusunu akla getirmektedir. Bu tür kaygıların sadece teknolojik önlemlerle engellenemeyecei, bu sorunların kökeninde sosyal konuların olduu açıktır. Bill Joy biliim teknolojilerinin gelecei konusunda kaygılıdır, makalesinde bu konuyu u ekilde açıklar: Maalesef, tıpkı nükleer teknolojide olduu gibi, nano-teknolojiye yıkıcı kullanım alanı bulmak, yapıcı kullanım alanı bulmaktan çok daha kolay olacaktır. Nano-teknoloji, askeri ve terörist amaçlarla kullanıma çok elverilidir ve kitle ölümlerine yol açacak bir nano-teknolojik aracı sahaya bırakmak için intihara eilimli olmanız da gerekmiyor- mesela, bu araçlar, sadece belli bir corafi bölgeyi ya da genetik olarak belli bir gurup insanı etkilemek üzere, seçmeci bir yok edicilie sahip olacak ekilde programlanabilirler. 9 nternetten sosyal biliimle ilgili yapılan çalımaları aratırdıımız zaman batı üniversitelerinde lisans ve yüksek lisans programları, aratırma merkezleri, çalıma grupları ve e-dergilerin olduu ve bunlarda sosyal biliimle ilgili oldukça fazla bilgi olduu görülür <$9( ) *+= >?.1222./ & 0+0@ #! A?& ) B2C1221 D: % $% #" E E*E(E EEFE 10 Social Informatics Research Laboratory, Graduate School of Information Systems, The University of Electro- Communications, Tokyo-JAPANhttp://si.ohta.is.uec.ac.jp/

6 Bu tür programların dünyada ne durumda olduuna bakıldıı zaman; bu tür programların bir çok deiik adla Kanada, ABD, Japonya, Avustralya, Danimarka, Hollanda ve ngiltere gibi ülkelerde bulundukları görülür.bu programlar adları bakımından genellikle bilim, teknoloji ve toplum politikaları eklindedir 11. Bazen çevre, kamu yönetimi, uluslar arası ilikiler, tarih 12, bilim tarihi, bilim felsefesi ve kültür gibi deiik sosyal bilim disiplinleri ile de beraber kullanılmaktadır. Biliim teknolojisi sorunsalına sosyal bilimlerinin birçok alanında çözüm bulunabilecek veya biliim teknolojisinin sosyal bilimlere sunduu kolaylıklar ve yenilikler sosyal bilimin birçok alanına uygulanabilecektir. Bu alanların bazıları u ekilde sıralanabilir: Antropoloji: antropolojik biliim (antropological computing), Arkeoloji: arkeolojik biliim (archeaological computing), Dil ve Edebiyat: edebi ve dilbilimsel biliim (literary and linguistic computing), Felsefe: felsefi biliim (philosophical computing), Kütüphanecilik: (information science), Psikoloji: bilisel biliim ( cognitive science) Sanat tarihi: sanat tarihi mimari ve dizaynda biliim (computing in history of art architecture and design) ve Tarih: tarihsel biliim (historical computing) 13 gibi. Biliim teknolojisinin önemli bir parçasını oluturan sosyal biliimin gelimi ülkelerde ne durumda olduuna bakıldıı zaman, çalıılması gereken bir çok konu olmasına ramen, u ana kadar belli bir yöntem ve kavram çerçevesinin olutuu görülür. Fakat, The Center for Social Informaticshttp:// The Social Informatics Research Unit (SIRU) < The Japan Association for Social Informatics < Department of Social Infomatics Minor olarak eitim verenleri de var:social Informatics < 11 Science, Technology, & Society in Claremont Colleges < Science, Technology, and Society (STS) at the Massachusetts Institute of Technology< Science, Technology & Society (STS) Program in NCSU, < Science, Technology & Society (STS) Program in tanford University, < < Sts,,< Social Science Computer Review > > 12 School of History, Technology, and Society (HTS), in Ivan Allen College, < 13 AAE?GGE. )H I D IEF.EFE. Bu konu ile ilgili olarak bakınız: Birten Çelik, How the Asynchronous Education Facilities History Teaching? A Case Study: Computer Based History Teaching at METU adlı bildiri 1998 yılında Skidmore College de sunulmutur. Ayrıca aynı hocamızın Web-based History Education in Turkey Journal of the Association for History and Computing IV, no. 3 November 2001 < >( ). J&.

7 sosyal biliimin kurumsallama ve yöntem ile ilgili çalımalar Türkiye de çok yetersiz olduu ve istenen seviyede olmadıı hemen dikkati çekmektedir. Bunun için sosyal biliimin kavramsal çerçevesini oluturmasına, kurumsallamasını tamamlamasına ve bu konuda bilgi sahibi eleman yetitirilmesine önem verilmelidir. Üniversitelerde sosyal biliim alanında akademik kariyer yapmaya en yakın bölümlerin ilki ODTÜ de Sosyal Bilimler Enstitüsü ne balı disiplinler arası program olarak 1997 yılında eitime balayan Bilim ve Teknoloji Politikaları Yüksek Lisans Programı dır 14. Benzer bir program ise 2000 yılında Bilim, Teknoloji ve Toplum adıyla stanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafından balatılmıtır. Bu program "The European Inter-University Association on Society, Science and Technology" tarafından halen 15 üniversitede yürütülmekte olan yüksek lisans programının yapısına ve ilkelerine uygun olarak hazırlanmıtır. Bu bölümler genel olarak teknoloji kavramı ile ilgilemektedir. Bir bakıma bilim tarihi bölümlerinden farklı olarak teknoloji kavramını daha disiplinler arası(sosyoloji, ekonomi, tarih,) bir bakı açısı ile inceleyerek, sosyal bilimleri teknolojik gelimelerinin birey ve toplum yaamına etkilerini aratırmada kullanmaktadır. Bu program adından da anlaılacaı gibi bilim ve teknoloji politikaları ile ilgili olduu için biliim teknolojisinin sosyal bilimlerde kullanımı ile pek ilgilenmedii görülür. Sosyal biliim kavramı ise bilgi teknolojilerinin sosyal bilimlerle açıklanmasının yanında, biliim teknolojilerini sosyal bilimlerin aratırmalarında, öretiminde ve yayınlamasında kullanan bir araçtır. Sosyal biliimin istenilen seviyeye ulaması için u anda sosyal bilimlerin kullandıı kaynak/ veri türlerinin deimesi ve kullanılan kaynakların hızlıca yeni biçime aktarılması zorunludur. Bunun için yeni veri kaynakları/ tabanları oluturulmalı, yetersiz olan veri kaynakları zenginletirilmeli, ve eski veri türlerinin yeni biçimlere göre deitirilerek dünya standartları yakalanmaya çalıılmalıdır. Bu veri kaynaklarını oluturmak için sadece para ve bilginin yeterli olmadıı, aynı zamanda belli bir sürecin de gerekli olduu düünülerek, ivedilikle bu çalımalara balanmalıdır. Lisans programlarına da bu programa hazırlık niteliinde derslerle bu programa örencilerin lisanstan itibaren hazırlanmaları salanabilir. K EI! A?& ) IEFEE 14 Science and Technology Policy Studies, <

8 Ders/ program organizasyonunun yeterlilii, sunumunun teknolojik uygunluu ve eitsel sonuçlar(örenme etkinlii) programın istenen baarıyı yakalayabilmesi için önemlidir. Bu program için zorunlu derslerin yanında her örencinin ilgi alanına göre seçebilecei dersler konabilir. Zorunlu dersler bilgisayarlı aratırma yöntemleri, biliimin geliim sürecini ve toplum ve bireye etkisini inceleyen dersler, ileri seviyede bilgisayar ile sosyal bilimlerin çeitli dallarında açılacak seminer derlerinden oluabilir. Seçmeli dersler ise tarih sanat tarihi, arkeoloji, corafya, Türk dili ve edebiyatı, uluslar arası ilikiler, kamu yönetimi, iletme, iktisat, muhasebe güzel sanatlar gibi disiplinlerde konulacak sosyal biliim derslerinden oluabilir. Bu program disiplinler arası olduu için örenciler dier anabilim dallarından dersler almalıdırlar. Aynı ekilde bu anabilim dallının da amacı sosyal bilimlerde biliim teknolojisinin kullanımını yaygınlatırmak olduu için açtıı dersleri de dier anabilim dalları alabilmelidir. Sosyal biliim programına en az temel bilgisayar bilgisine sahip örenciler alınarak, her bir örencinin genel sosyal bilimlerde ve seçecekleri özel alanlarda uzmanlamaları salanmalıdır. Bu programa bilgisayar bilen sosyal bölümü mezunları ile yeterli altyapısı olan fen, mühendislik ve eitim bölümleri mezunları alınabilir. Böylece bir birbirinden çok farklı alanlardan gelen aratırmacılar ortaya orijinal çalımalar koyabileceklerdir. Bu program hem tezli hem de tezsiz biçimde hazırlanıp tezli programda belli ders sayısını aldıktan sonra örenciye tez konusu verilerek belli bir konuda tez hazırlamaları istenebilir. Tezsiz programda ise dier tezsiz yüksek lisans programlarında olduu gibi ders döneminde çeitli projeler verilebilir. Bu alanla ilgili Türkçe kaynak olmadıı için ilk balarda ders kitabı sıkıntısı çekilebilir. Fakat çeitli alternatiflerle bu sıkıntılar aılabilir: yurt içindeki çeitli kurumlarla ve üniversite içerisindeki Bilgisayar Mühendislii ve Bilgi, Teknolojisi Öretmenlii ve Fen Bilimleri Enstitüsüne balı dier bölümlerle ibirliine gidilerek bu sorunlar çözülebilir. Bu tür çalımaların istenilen seviyeye ulaması için biliim bilgisi kadar önemli bir dier gereksinim de ngilizce bilgisidir. Bu alanda yapılan çalımaların çou ngilizce olduu için ngilizce olmadan bunları takip etmek zordur. Açılacak bu programın amaçlarından birisi de yeni projeler gelitirerek, e- ticarettin üniversitelerde de gelimesidir. Bu projelere teknik ve fen bilimlerinde olduu gibi destek

9 alınabilir ve bu projeler balı olduu üniversiteye gelir getirebilir. Bu projelerde teknik ve fen bilimleri ile ibirliine gidilerek ortaya daha orijinal çalımalar konulabilir. Örnein; Kyoto Üniversitesi nde Department of Social Informatics 15 bölümünün Ishida laboratuarında biliim teknolojisinin nasıl sosyal bilimlere uyarlandıının örnekleri görülebilir: dijital ehir adlı proje ile Kyoto ehri sanal ortama aktarılırken, bir baka proje ile turistlere sanal alemde rehberlik hizmeti verilebiliyor. Sosyal biliim programının salayacaı tecrübe ve birikim ile üniversitelerin ileride sosyal bilimlerde acık ve uzaktan öretime geçmesini de kolaylaabilir. Bu alanın geleceinin parlak olduu açıktır. Bu programdan mezun olacak kimseler ileri de Türkiye nin biliim politikasına ve yönetimine yön verecektir. Sosyal biliimin disiplinler arası olmasının bir avantajı da sosyal bilimlerin ortak bir zeminde aratırılmasını ve öretilmesini kolaylatırmasıdır. Bunun sonuncunda da sosyal bilimlerdeki disiplinler arasındaki ibirlii daha da artacaktır. Sonuç olarak, biliim teknolojisi bugün sosyal hayatın birçok alanında kullanılmakta ve etkileri görülmektedir. Deien artlara göre sosyal bilimlerin kullandıı yöntemler ve ilgilendii sorunsallar deimektedir. Disiplinler arası bir biçimde biliim teknolojisinin sosyal bilimlerde kullanılması ve biliim teknolojisi sorunsalı ile uraacak sosyal biliim bu alanda atılacak önemli adımlardan birisidir. Türkiye, matbaa ve sanayi devrimini kaçırmıtır ve bunun olumsuz sonuçlarını hala yaamaktadır. Fakat daha yeni olumakta olan biliim devrimini kaçırmanın sonuçları matbaa ve sanayi devrimine oranla kıyaslanamaz ölçüde olabilir. Bunu için çok geç olmadan öncelik sırası ve yenilikleri kabullenme hızı deitirilmeli ve bu yarıta geri kalınmayacaı gösterilmelidir. 15 <./00+++ L E# FE