Ar. Gör., stanbul Üniversitesi, ktisat Fakültesi, Çal ma Ekonomisi ve Endüstri li kileri Bölümü.

Transkript

1 544 LEVENT AHN TÜRKYE GÜCÜ PYASASININ YAPISAL ÖZELLKLER ve ZLK SORUNU ÖZET Levent AHN Türkiye, 1960 yndan bu yana yapsal isizlik sorunu ile mücadele etmek zorunda olan bir ülke konumundadr. Özellikle Türkiye gücü Piyasasn kendisine has bir takm olumsuz özellikleri isizlii daha da körüklemektedir. gücüne katm orann düüklüü, tarm sektörünün arlkl yap sürdürmesi, çalanlarn eitim seviyesinin düüklüü, ücretli kesimin payn hala gelimi ülkelerle kyaslanamayacak oranlarda olmas, kadnlarn çalma hayatna çok düük oranlarda katlmas vb. bu olumsuzluklardan bazlarr. Bütün bu sorunlar ortadan kaldrmak için çok aklc ve ülkenin sahip olduu genel konjonktüre uygun politikalar gelitirilmeli ve uygulanmalr. ABSTRACT Turkey is a country that had to fight against unemployment since Especially, such of Turkish Labor Market s negative characteristics encourage unemployment more. Low of the labor force participation rate, continuing predominantly structe of the agriculture, low of the workers educational level and the low participate to labor force by women are included such of negativity. There should be rationalistic and appropriate of Turkey s main conjoncture politics and also apply them for solving all this problems. Çalma hakk, insan haklar uluslararas belgelerin hemen hepsinde yer almaktadr. Bütün bu uluslararas belge ve sözlemelerin tümü, çalmann, insann onurlu bir yaam sürdürebilmesi için sahip olduu bir hak olduunu kabul etmekte ve bu hakk korumay amaçlamaktadr. Buna ramen istihdam ve isizlik sorunu, sosyoekonomik boyutlar farkl olmakla birlikte, avc ve toplay toplumlardan sanayi ve hatta günümüz bilgi toplumlarna kadar tüm toplumlar en fazla ilgilendiren sorun olarak ortaya çkmr. sizliin bu denli önemli bir sorun olarak ortaya çndaki en önemli gelime, üphesiz ki 18. yüzyn ikinci yarnda meydana gelen sanayi devrimidir. Bu devrimden sonra ülkeden ülkeye farklk göstermekle birlikte, tüm ülkeler isizlik sorunuyla kar karya kalmlardr. Refah devletinin altn ça olarak kabul edilen yllar arasnda gelimi ülkelerde tam istihdama ulalm olsa bile, 1980 li ve 1990 l llardan itibaren isizlik sadece gelimemi ve gelimekte olan ülkelerde deil, gelimi toplumlarda da görülmeye balanmr. sacas isizlik, bugün dünyann en büyük sorunu haline gelmitir (Özdemir ve dierleri, 2006: 67). Dünyada isizlerin toplam sayn 190 milyona yakla (ILO, 2006: 10) ve 2000 y sonrasndaki on ylda, igücüne yeni katlanlara i salamak ve isizlii yar yarya azaltabilmek için 500 milyon yeni iin yaratlmas gerektiinin (ILO, 2001: 1) hesapland göz önüne alndnda, sorunun ne denli önemli bir konumda bulunduu da ispatlanm olmaktadr. Bu çalmada, dünyann en büyük sorunu haline gelen isizlik konusu özellikle Türkiye açndan incelenecektir. Bu çerçevede, genel olarak isizlik kavramna deinildikten sonra; gelimi ve gelimekte olan ülkelerde isizlik sorunu ksa bir ekilde analiz edilecektir. Çalmann ana temas tekil eden Türkiye emek piyasasn yapsal özellikleri ve Türkiye deki isizliin yap incelenirken, eski ad Devlet statistik Enstitüsü (DE) olan Türkiye statistik Kurumu nun (TÜK) Ar. Gör., stanbul Üniversitesi, ktisat Fakültesi, Çalma Ekonomisi ve Endüstri likileri Bölümü. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi md. 23, Ekonomik ve Sosyal Haklar Uluslararas Sözlemesi Üçüncü Bölüm md. 5, Ekonomik ve Sosyal Haklar Uluslararas Sözlemesi Birinci Bölüm md. 1, Uluslararas Çalma Örgütü nün 122 Say Sözlemesi.

2 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN hanehalk igücü anketlerinden ve veritabanndan yararlanlacaktr. Bu dorultuda elde edilen genel bilgiler çerçevesinde isizlii önlemede uygulanan veya uygulanabilecek politikalar hakknda bilgi verilecek ve daha sonra da Türkiye deki isizlik sorunu ile ilgili bir takm karmlarda bulunulacaktr. 1. GENEL OLARAK ZLK KAVRAMI Altn Ça olarak nitelendirilen döneminin ana siyaseti olan tam istihdama ulama, iktisadi gelimeyi salamak bakndan çok önemlidir. Böyle bir ekonomide, mevcut insan gücünün tümü iktisadi kalknma içerisinde emeklerini arz edebilmektedir. Böylece, bir ülke nüfusunun çalma arzu ve iktidarnda olan ve igücü diye ifade edilen üretken ksmn tamamen istihdam edilmesi mümkün hale gelmektedir. Fakat bu amaca her zaman tam olarak varlamad için igücü seviyesi ile igücünün i bulup çalan ksm ifade eden istihdam seviyesi arasndaki fark, isizlik olarak karza kmaktadr (Zaim, 1997: 169). Bir kiinin isiz olarak tanmlanabilmesi için; çalma irade ve iktidarna sahip olup da cari ve geçer ücret üzerinden ve ayrca kanun, yahut örf ve adetle tayin edilmi saatler zarfnda bir i arad halde bulamayan ve maruz kald aylaklk durumunun kendi arz ve istei nda meydana gelmi olmas gerekir. sizlie yönelik bu tip bir tanmlama tüm uluslararas tanmlarn üzerinde birlemi olduklar esastr. Bu tanmlamadan hareketle, i aramayan ve çalma yönünde herhangi bir talebi bulunmayanlar isizlik kavram içine girmemektedir (Gençler, 2002: 4). Bunun haricinde TÜK in isiz tannda esas ald baka unsurlar da vardr. Bunlar; istihdam halinde olmamak, ücretli veya 1929 da balayp tüm dünyaya dalga dalga yaylan ekonomik gerileme, her yerde isizliin artmasna, üretim ve milli gelirde gerilemeye yol açmr. Söz konusu krizden çkmann yolu olarak, devletin ekonomiye aktif bir ekilde müdahalesi gerekli görülmütür. John Maynard Keynes in 1936 tarihli stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi adl eserinde somutlaan bu görü, 1940 larn bandan 1970 li yllardaki yeni ekonomik krizlere kadar refah dolu bir dönemin yaanmasna yol açm ve bu görü bir çok ülkede kendine uygulama alan bulmutur (Özdemir, 2006: 696). gücü seviyesi, emek arzn insan say olarak potansiyel gücünü ifade eder (Zaim, 1997: 135). ücretsiz bir saat bile çalamamak, i arama kanallar kullanmam olmak, 15 gün içinde iba yapmaya hazr olmak tr. Bu çerçevede dört temel unsur önem tamaktadr (Lordolu ve dierleri, 1999: 275): Durum:stihdam d bulunmaktr. Gereksinim:sizin mevcut ücret oranndan çalma gereksinimi içinde olmasr. Davran: Kiinin ie hazr ve çalmak arzusu içinde bulunmasr. Eylem: Aktif olarak i arama çabas göstermesidir. Yukardaki tanmlar çerçevesinde deerlendirildiinde, çalma isteinde olmayan bir kii isiz saylamayaca gibi, i aramayan veya çalmasna engel durumu bulunanlar da isiz kitleye dahil edilmeyecektir. Piyasadaki geçerli ücretlerle vasf ve niteliklerine göre i bulamayanlar isiz kalmaya devam edeceklerdir. ILO nun yapm olduu tanmdan da anlalaca üzere, isiz saylabilmek için çalmay istemek yeterli deildir. Bunun yannda aktif olarak i aramak gereklidir. 2. GEL VE GELMEKTE OLAN ÜLKELERDE ZLK SORUNU 2.1. Gelimi Ülkelerde sizliin Durumu Gelimi ülkelerde büyük dalgalanmalara yol açan ilk büyük boyutlu isizlik, 1929 ekonomik krizinden sonra yaanmr. Bu kriz, ekonomi politikalarnda da önemli deikliklere yol açmr. kinci Dünya Sava sonras, uygulamaya konulan Keynesyen politikalarla yüksek bir istihdam düzeyi tutturulmu ve isizlik bir süreliine sorun olmaktan çkarlm, bu dönemde her bakmdan bir altn ça yaanmr li yllara gelindiinde ise, bir yandan petrol fiyatlarn yükselmesi, öte yandan bata Japonya olmak üzere yeni endüstrileen ülkelerden gelen rekabet sonucu sarslan Bat da büyüme duraklam ve gelimi ekonomiler için bir politika deiklii kaçlmaz hale gelmitir. Büyümedeki bu duraklama, ekonomik olarak incelendiinde iki önemli sonuç yaratmr. Bunlardan bir tanesi, liberal politikalarn güç

3 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN kazanmas, bir dieri ise, uluslararas ticaretin serbestletirilmesidir. Gelimi ekonomilerde meydana gelen bu önemli deiklikler, dünya ticaretinin ekillenmesine yol açm ve günümüzün küresel piyasasna doru yol alnmaya balanmr. Bugün kurallar Dünya Ticaret Örgütü nün koyduu ve kapitalizm mantna göre ileyen bir piyasa söz konusudur. Bu piyasann daha çok gelimi ekonomilerin çkarlar dorultusunda iledii, ancak söz konusu politikalarn bu ülkelerde dahi isizlik, yoksulluk gibi önemli sorunlar çözmede yetersiz kald ortadadr (Koray, 2005: ). Bat gelimi ülkelerde, altn ça olarak ifade edilen döneminden sonra, özellikle 1973 ten bu yana OECD ülkelerinde ve dünyada her geçen gün artan bir isizlik problemiyle karlalmr lerde gelimi ülkelerin çou, özellikle Bat Avrupa, altn ça dönemi ile karlalamayacak ölçüde yüksek bir isizlik problemiyle kar karya kalmr ler ve 90 l yllarn banda dünya yeniden yaplanmaya giderken, OECD ülkelerinde hükümetler, yukarda da deinildii gibi liberal politikalarn hakim olduu, serbest piyasa ilkelerine göre ileyen yeni bir ekonomik sistem kurmak istemilerdir. Bu sistemin uygulanmasnda kuralszlarma (deregulation), özelletirme (privazation) ve devletin ekonomik anlamda küçültülmesi ne yönelik bir hareket balatlmr. Bütün bu deim ve yenileme hareketleri, isizlikteki arta ivme kazandrmr. Küreselleme sonras bu dönemde, isizliin artna zemin hazrlayan ortak gelimeler u ekilde özetlenebilir (Özsar, 2000: ): Emein maliyetinin (ücret ve ücret d ödemeler) verimlilikten daha hzl artmas, stihdamn, verimliliin daha düük olduu hizmetler sektörüne kaymas, Kamu giderleri ve sosyal güvenlik harcamalarn milli gelirden daha çok pay almas, Endüstriyel üretim kapasitesinin dümesi, Anti enflasyonist politikalarn baarna paralel, ekonomilerin durgunlua yönelmesi. Tablo 1 deki OECD ülkelerinde ekonomik büyüme oranlar incelendiinde, son yllk periyod dahilinde gelimi OECD ve AB ülkelerinde bile ekonomik büyüme oranlarn daha önceki yllardaki çramalar yapamad görülmektedir. 15 AB ülkesi, yllar arasnda ortalama % 2.3 büyüme oranna sahipken, bu oran 2005 ynda % 1.5 e gerilemitir. 15 AB ülkesinin 2006 ve 2007 yndaki tahmini büyüme oranlar ise % 2.2 dir. Dier gelimi ülkelere bakldnda, ekonomik büyüme oranlarn AB ülkelerine göre daha iyi olduu görülmektedir. Gelimi ülkelerin ba çeken ABD ve Japonya karlaldnda ise, ABD nin üstünlüü göze çarpmaktadr. Ekonomik büyüme konusunda en önemli sçramay yapan ülke ise Türkiye dir. Türkiye de ekonomik büyüme oranlar yllar arasnda ortalama % 2.7 olarak gerçeklemiken, bu oran 2004 te % 8.9, 2005 te % 7.4 olarak gerçeklemitir. Türkiye nin 2006 ve 2007 projeksiyonlar da srasyla % 6.1 ve % 6.4 tür. Tablo 2 de OECD ülkelerinde istihdam art oranlar verilmektedir. Buna göre ekonomik büyüme oranlarnda görülen gerilemeye paralel olarak gelimi ülkelerin istihdam yaratma kapasitelerinin de zayflad görülmektedir. Ancak, yine de birkaç ülke hariç tüm gelimi ülkelerin azalan oranlarda da olsa istihdam art meydana getirdii gözlemlenmektedir. Türkiye nin oranlar deerlendirildiinde, 2005 ynda % 1.1 orannda istihdam art meydana geldii ve projeksiyonlarn da srasyla % 1.8 ve 1.9 olaca öngörülmektedir. Bu oranlarn gerçeklemesi kukusuz ki ülkemiz adna sevindirici olacaktr. Gerçekleen en yüksek istihdam oranlarspanya (% 4.8) ve rlanda (% 4.7) ya aittir. Öte yandan, düük istihdam art oranlarna ramen, gelimi ülkelerde isizlik önemli bir sorun olarak ba göstermektedir nda isizlik oranlar, Avustralya da % 5.0, Kanada da % 6.8, ABD de % 5.1, Japonya da % 4.4, Avusturya da % 5.9, Almanya da % 9.1 ve Fransa da % 9.9 olarak gerçeklemitir. 15 AB ülkesinin 2005 y isizlik oran % 7.9 olarak tespit edilmitir. Türkiye de bu oran 2005 y itibariyle % 10 dur. Türkiye de 2006 Eylül ay verileri nda isizlik oran ise % 9.1 olarak gerçeklemitir. En yüksek istihdam art oranlarna sahip olan spanya da isizlik oran % 9.2 iken, rlanda da bu oran % 4.4 tür. En düük isizlik oran % 2.6 ile zlanda ya ait iken, en yüksek isizlik oran ise % 17.7 ile Polonya ya aittir. Tablo 3 te OECD ülkelerindeki isizlik oranlar verilmitir.

4 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN Tablo 1: OECD Ülkelerinde Ekonomik Büyüme Oranlar (%) BÜYÜME ARTII Kaynak: OECD, Employment Outlook, 2006: 17. PROJEKSYONLAR KUZEY AMERKA Kanada 3.5 2,9 2,9 3,1 3,3 Meksika 2,7 4,2 3,0 4,1 3,7 ABD 3,2 4,2 3,5 3,6 3,1 ASYA Japonya 1,0 2,3 2,7 2,8 2,2 Kore 5,3 4,7 4,0 5,2 5,3 AVRUPA Avusturya 2,3 2,6 2,0 2,5 2,2 Belçika 2,2 2,4 1,5 2,5 2,4 Çek Cumhuriyeti 2,3 4,7 6,0 5,7 4,7 Danimarka 2,5 1,9 3,1 3,0 2,4 Finlandiya 3,6 3,5 2,2 3,4 2,8 Fransa 2,2 2,1 1,4 2,1 2,2 Almanya 1,6 1,1 1,1 1,8 1,8 Yunanistan 3,4 4,7 3,7 3,7 3,6 Macaristan 3,6 4,5 4,3 4,6 4,4 zlanda 3,5 8,2 5,6 4,1 1,4 rlanda 8,0 4,5 4,6 5,0 5,0 talya 1,7 0,9 0,1 1,4 1,3 Lüksemburg 4,7 4,2 4,0 4,5 4,5 Hollanda 2,6 1,7 1,1 2,4 2,8 Norveç 3,3 3,1 2,3 2,6 2,7 Polonya 4,5 5,3 3,3 4,4 4,6 Portekiz 2,7 1,1 0,3 0,7 1,5 spanya 3,5 3,1 3,4 3,3 3,0 sveç 2,9 3,2 2,7 3,9 3,3 sviçre 1,3 2,1 1,9 2,4 1,8 Türkiye 2,7 8,9 7,4 6,1 6,4 ngiltere 3,0 3,1 1,8 2,4 2,9 OKYANUSYA Avustralya 3,9 3,2 2,6 2,9 3,7 Tablo 2: OECD Ülkelerinde stihdam Art Oranlar (%) STHDAM ARTII PROJEKSYONLAR stihdam (000) KUZEY AMERKA Kanada ,0 1,8 1,4 1,7 1,6 Meksika ,4 3,9-0,7 2,3 2,5 ABD ,4 1,1 1,8 1,6 1,0 ASYA Japonya ,2 0,2 0,4 0,4 0,3 Kore ,4 1,9 1,3 1,3 1,0 AVRUPA Avusturya ,5-0,3 0,3 0,6 0,6 Belçika ,7 0,6 0,9 0,9 0,9 Çek Cumhuriyeti ,2-0,3 1,4 0,7 0,3 Danimarka ,7 0,0 0,6 0,7 0,5 Finlandiya ,3 0,0 1,5 1,5 0,5 Fransa ,2 0,0 0,4 0,4 0,5 Almanya ,3 0,4-0,2 0,2 0,7 Yunanistan ,7 2,9 1,3 1,3 1,3 Macaristan ,3-0,6 0,0 0,9 0,7 zlanda 156 1,4-0,5 3,3 2,6 0,7 rlanda ,2 3,0 4,7 2,9 2,4 talya ,7 1,5 0,7 0,6 0,4 Hollanda 198 1,8-1,0-0,6 1,5 1,3 Norveç ,2 0,3 0,6 1,6 1,0 Polonya ,9 1,3 2,3 2,3 2,4 Portekiz ,0 0,1 0,1 0,5 0,9 spanya ,5 3,9 4,8 4,1 3,1 sveç ,7-0,4 1,0 1,6 1,1 sviçre ,5 0,3 0,1 0,9 1,0 Türkiye ,3 3,0 1,1 1,8 1,9 ngiltere ,1 1,0 1,0 0,3 0,8 OKYANUSYA Avustralya ,1 1,9 3,5 2,0 1,2 Yeni Zelenda ,3 3,4 2,8 0,6 0,0 OECD Avrupa ,9 1,1 1,0 1,1 1,2 EU ,1 0,9 0,9 0,9 1,1 EU ,9 0,9 1,0 1,0 1,1 Toplam OECD ,1 1,3 1,1 1,3 1,1 Kaynak: OECD, Employment Outlook, 2006: 19.

5 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN Tablo 3: OECD Ülkelerinde sizlik Oranlar (%) ZLK ORANI PROJEKSYONLAR KUZEY AMERKA Kanada 8,7 7,2 6,8 6,4 6,2 Meksika 3,1 3,0 3,5 3,3 3,3 ABD 5,3 5,5 5,1 4,7 4,7 ASYA Japonya 4,0 4,7 4,4 4,0 3,5 Kore 3,7 3,7 3,7 3,6 3,5 AVRUPA Avusturya 5,3 5,7 5,9 5,8 5,9 Belçika 8,5 8,4 8,4 8,0 7,7 Çek Cumhuriyeti 6,3 8,3 8,0 7,7 7,5 Danimarka 5,8 5,5 4,8 4,2 3,9 Finlandiya 12,2 8,9 8,4 7,9 7,7 Fransa 10,8 10,0 9,9 9,5 9,2 Almanya 7,6 9,2 9,1 8,5 8,1 Yunanistan 10,5 11,0 10,4 10,0 9,7 Macaristan 8,3 6,2 7,3 7,2 7,1 zlanda 3,5 3,1 2,6 2,1 2,2 rlanda 8,8 4,4 4,4 4,4 4,4 talya 10,4 8,1 7,8 7,7 7,6 Lüksemburg 2,9 4,2 4,6 5,1 5,2 Hollanda 4,8 4,9 5,0 4,1 3,4 Norveç 4,3 4,5 4,6 4,0 3,8 Polonya 14,9 19,0 17,7 16,8 15,7 Portekiz 5,7 6,7 7,7 7,9 7,7 spanya 14,4 10,5 9,2 8,7 8,6 sveç 6,3 5,5 5,8 4,8 4,2 sviçre 3,4 4,2 4,3 3,9 3,5 Türkiye 7,9 10,1 10,0 10,2 10,4 ngiltere 7,0 4,7 4,8 5,3 5,2 OKYANUSYA Avustralya 7,7 5,6 5,0 4,7 4,7 Yeni Zelenda 6,5 3,9 3,7 4,3 4,9 OECD Avrupa 9,0 9,0 8,7 8,5 8,2 EU-15 8,8 8,1 7,9 7,6 7,3 EU-19 9,3 9,0 8,7 8,4 8,1 Toplam OECD 6,8 6,7 6,5 6,2 6,0 Kaynak: OECD, Employment, 2006: 21 AB ülkelerinde 1980 li yllarn ortalarndan balayan isizlik 1995 na kadar artarak devam etmitir. Bu tarihten sonra üye ülkelerde uygulanmaya balanan aktif emek piyasas politikalar isizlik oranlar az da olsa azaltmr. Fakat daha sonraki yllarda mevcut aktif istihdam politikalarna ramen, isizlik oranlar yeniden bir art göstermeye balamr. Gelimi ülkelerde isizliin temel özellikleri saylacak olursa bunlaru ekilde sralayabiliriz (Özdemir ve dierleri, 2006: 86-91): Gelimi olan ülkelerde ve özellikle de AB üyesi ülkelerde yüksek oranl yapsal isizlik mevcuttur. Yani bir yandan sizlik oran yükselmekte, öte yandan isizlik süreklilik kazanmaktadr. Gelimi olan ülkelerde isizlikten en fazla etkilenen grubu gençler oluturmaktadr. Gelimi ülkelerin birçounda isizlik uzun dönemli bir seyir göstermekte, isiz kalanlar veya i piyasasna ilk defa girenler sa sürede istihdam imkan bulamamaktadr. Gelimi ülkelerde isizlikten etkilenen gruplarn bir dier önemli üyesi kadnlardr. Bu gelimeler çerçevesinde üzerinde önemli durulmas gereken konu, günümüzde gelimi Bat dünyasn ve özellikle de AB ülkelerinin büyük bir ksmnda yaanan ikilemdir. Bilindii gibi birçok AB ülkesinde isizlik oranlar özellikle son 30 yl zarfnda sürekli olarak art göstermi ve ikili hanelere yaklama eilimine girmitir. AB rlar dahilinde 20 milyon isiz, yeniden iba yapmak için hazr beklemektedir. Yaplan ararmalar neticesinde, 1970 li yllardan itibaren AB ülkelerinde refah düzeyinde % 85 dolaynda bir art meydana gelmesine ramen, ancak % 11 orannda yeni i imkanlar salanabilmi; her türlü aktif ve pasif igücü piyasas politikalarna ramen isizlik oran bir türlü istenilen düzeye düürülememitir (Erdem, 2005: 560) Gelimekte Olan Ülkelerde sizliin Durumu Gelimekte olan ülkelerde ise isizlik sorunu, hem daha büyük hem de daha çözümsüz bir seyir izlemektedir. Bat nn endüstrileme ve

6 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN teknolojik gelimelerle yakalad gelimeler sonucunda dünya gelimi ve gelimekte olan (az gelimi) ülkeler olmak üzere 2 bölüme ayrlmr. Bu ikililik, bugün itibariyle de varl korumakta ve sürdürmektedir. Çünkü az gelimi ülkeler birçok olumsuzluklarla ba etmekte iken, gelimi ülkeler yeni teknolojilere yelken açmaktadr. Gelimekte olan ülkelerin birincil amaçlarn, ulusal gelirlerini artrmak ve tarm arlkl ekonomik yapdan sanayi arlkl ekonomik yapya geçi yapabilmek olduunu söylemekte fayda vardr. Bu durum gerçekten gelimekte olan ülkeleri isizlikle mücadelede daha da zorlamaktadr (Koray, 2005: ). Gelimekte olan ülkelerdeki isizliin ortaya ç nedenlerine farkl bir bak açyla yaklaldnda, yetersiz talep, arz açklar, istihdam olanaklaryla kiisel yetenek ve beklentiler arasndaki uyumsuzluk, pazar açklar gibi daha geni boyutlu koullarn önemli rol oynad görülmektedir (Karakayal, 1997: 114). Gelimekte olan ülkeler iki durumla kar karyadrlar; ya kentsel isizlie raz olacaklar; ya da krsal eksik istihdamn devam salayacak politikalar sürdüreceklerdir. Gelimekte olan ülkeler, kentlere ylan, düzenli geliri olan, sürekli bir i için bekleyenler ile, rsal bölgelerde geleneksel üretim yap içine gizlenmi, çok fazla bir ey üretmeyen, dolayyla da yeterli geliri olmayan büyük bir kitlenin yaratt problemlerle bomaktadrlar (Bataymaz, 1998: 21). Öte yandan gelimekte olan ülkelerde igücü miktar artrmak kolaydr. Ancak ayn durumu, emein verimini artrmak için söylemek güçtür. Emein prodüktivitesinin artmas, ülke ekonomisinde mevcut sermaye mallarn hem miktarn artmasna hem de kalitesinin yükselmesine, bunun da ötesinde gelimi teknolojilerin kullanlmasna ve üretime yönelik bilgi düzeyinin ve birikiminin yükselmesine bar. Bunlar ise kolayca ksa ve hatta orta dönemde ulalabilecek hedefler deildir (Pekin, 1988: 98). Tablo 4 de baz gelimekte olan ülkelerin 2005 yna ait gerçekleen isizlik oranlar verilmitir. Buna göre, Arjantin de ve ili de sizlik oranlar % 15.6, Bulgaristan da % 13.7, ran da % 11.6, Mr da % 11 ve Estonya da % 10 olarak gerçeklemitir. Tablo 4: Gelimekte Olan Baz Ülkelerde 2005 Ysizlik Oranlar (%) Gelimekte Olan Ülkeler sizlik Oranlar (2005) Gelimekte Olan Ülkeler sizlik Oranlar (2005) Arjantin 15,6 Sri Lanka 9,0 ili 15,6 Hong Kong 7,9 Bulgaristan 13,7 Pakistan 7,8 ran 11,6 Çin 4,0 r 11,0 Malezya 3,5 Mauritus 10,2 Güney Kore 3,5 Estonya 10,0 Meksika 3,0 Endonezya 9,9 Vietnam 2,1 Brezilya 9,7 Tayland 1,5 Kaynak: World Bank Labor and Employment Statistics, TÜRKYE GÜCÜ PYASASININ YAPISAL ÖZELLKLER 3.1. stihdamn Yap ve Özellikleri Ülkemizin büyük nüfus hacmine sahip olmas, nüfusun genç yap, eitim olanaklarn yetersizlii, kentlerin bozulan yaplar, ekonomik yapdaki mevcut sorunlar, d borç yükleri, yüksek enflasyon oranlar, toplanamayan vergiler, göz yumulmak zorunda kalnan enformel sektör gibi olumsuz koullar, Türkiye gücü Piyasas nn özelliklerine henüz deinmeden birtakm fikirler-çkarmlar ortaya konulmasna yardmc olabilmektedir. Türkiye deki igücü piyasas ve istihdam yap incelendiinde, üzerinde durulmas gereken ilk önemli nokta, temelde igücü talebi ve gücü arz arasndaki farklktan oluan birçok sorunun bulunduu ve bu sorunlarn çözümü için geçerli politikalarn uygulanmayr (Koray, 2005: 364). Ülkemizdeki hzl nüfus art ve krdan kente göç olay ile birlikte kentlerde igücü potansiyeli sürekli büyümekte, ancak bu igücünü karlayacak bir istihdam art, tarm dndaki sektörlerde yaratlmamakta ve igücüne katm oran sürekli olarak dümektedir (Gediz ve Yalçnkaya,

7 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN gücüne Katm Türkiye de igücü arz; nüfus miktar ve nüfusun demografik özelliklerine göre yldan yla önemli miktarlarda art göstermektedir. Azalan oranlarda artmaya devam eden nüfus miktar, 1990 ynda 56.4 milyon iken, 1995 ynda 60.8 milyona, 2000 ynda 67.8 milyona ve nihayet 2006 ynda 72.7 milyona ular. Bu gelimenin paralelinde genç bir nüfusa sahip olan Türkiye de 15 ya üstündeki nüfusun da (çalma çandaki nüfus) sürekli bir art içerisinde olduu gözükmektedir ynda 35.7 milyon olan 15 ve daha yukar yataki nüfus, 2000 ynda 46.2 milyona ve 2006 ynda da 51.7 milyona ular (TÜK, Hane Halkgücü Anketi). gücünün hzla art, buna kark endüstri ve hizmet sektörlerinde srl istihdam olanana sahip olma, igücüne katm oran düürdüü gibi, farkl igücü piyasalarn da ortaya çkmasna yol açmaktadr. Ülkemizde birincil, ikincil ve üçüncül igücü piyasalar bulunmaktadr. Örgütlenmi ve oldukça koruyucu yasal düzenlemelere sahip çalanlarn yan sra, asgari ücretle ve güvencesiz koullarda çalan çok sayda ücretli bulunmaktadr. Yani ülkede kayt d ekonominin tekil ettii boyut bugün ne kadar önemli ise, ülkede örgütsüz ve ücretsiz istihdam da halen arl korumaktadr (Aktürk, 1999: ). Tablo 5 de Türkiye deki igücüne katlma oranlar kr-kent ve kadn-erkek ayrna göre yllar itibariyle verilmitir. Veriler nda görülmektedir ki, Türkiye de igücüne katlma oranlar yllar itibariyle sürekli olarak dü göstermekte ve bu dü hem kentsel alanda hem de krsal alanda yaanmaya devam etmektedir ynda igücüne katlma oran % 56.6 iken, 2006 y Eylül ay verileri itibariyle % 49.1 olarak gerçeklemitir. Ayn dü, kentsel ve krsal alanda da kendini göstermitir. Söz konusu oranlar; 1990 y için kent- % 47.2, kr- % 66.9 iken; 2006 Eylül ay itibariyle kent- % 45.9, kr-% 54.5 olarak dü göstermitir. gücüne katlma orann dümesi bir anlamda toplumun iktisadi faaliyete katlan ksmn daralmas anlamna gelmektedir. Yani toplumun ihtiyaçlarn daha az üretken nüfus tarafndan karlanmas demektir. Buna ba olarak da bamlk oran hzla yükselmektedir (Özdemir ve dierleri, 2006: 98). Tablo 5: Türkiye de Kr-Kent ve Kadn-Erkek Ayrna Göre gücüne Katlma Oran (%) Genel Erkek Kadn llar Türkiye Kent Kr Türkiye Kent r Türkiye Kent Kr ,6 47,2 66,9 79,7 76,8 83,0 34,1 17,0 52, ,1 45,2 65,8 77,8 82,6 82,6 30,9 16,8 49, ,9 44,1 58,7 73,7 70,9 77,9 26,6 17,2 40, ,8 44,0 58,7 72,9 70,6 76,4 27,1 17,4 41, ,6 44,4 57,6 71,6 69,8 74,5 27,9 19,1 41, ,3 43,8 55,5 70,4 68,9 72,9 26,6 18,5 39, ,7 44,5 55,4 72,3 70,8 74,7 25,4 18,3 36, ,3 45,5 53,1 72,2 71,5 73,5 24,8 19,3 33, ,1 45,9 54,5 72,5 71,4 74,4 26,1 20,3 35,9 Kaynak: TÜK gücü Veri Taban - Hanehalk gücü Anketi nden yararlanlarak hazrlanmr (2006 y rakamlar, Eylül ay verileridir). Tablo 5 teki veriler cinsiyet ve kr-kent ayr dorultusunda deerlendirildiinde, göze çarpan ilk hususun kadnlarn çalma hayatna erkeklere oranla çok daha düük seviyelerde katldklar olduu görülecektir. Kadnlarn daha çok krsal kesimde igücüne katlmalar ise, onlarn tarmsal alanda yardmc aile üyesi olarak çalma yaamna katlmalarndan kaynaklanmaktadr. Ancak, kadnlarn krsal alandaki igücüne katlma oranlarn giderek azalma sürecine girdii de açk bir ekilde göze çarpmaktadr. Öyle ki, 1990 nda % 52 olan kadn-krsal igücüne katlma oran, 2000 ynda % 40.2 ye, 2006 ynda ise % 35.9 a gerilemitir. Bunun nedeni ise, özellikle hizmet sektörünün gelimesiyle birlikte kadnlarn da igücüne, yardmc aile efradndan ziyade modern anlamda ücretli olarak aktif olarak katlmas ve krdan kente göç olaylarn devam etmesidir. Türkiye de kadnlarn igücüne katm oran olumsuz yönde etkileyen bir çok sebep bulunmaktadr. Bunlardan bacalar (Küçükkalay, 1998: 39):

8 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN Küçük çocuklarn bak, Kadn eitim düzeyinin düüklüü, Piyasa koullarn elverili olmay, Ksmi çalma olanaklarn salanamay, Çalmayla ilgili yasal mevzuattaki eksiklikler, Kadn çalmas ile ilgili gelenek ve göreneklerin deim n kadn lehine yava seyretmesidir. Türkiye de istihdamn sektörel yapndaki en önemli deikliklerin banda kukusuz ki hizmetler sektörü gelmektedir. Hizmetler sektörü, 2006 y oranlar itibariyle % 45.3 olarak en yüksek yüzdeye sahip olan sektör olarak göze çarpmaktadr. Bu oran; 1990 ynda % 35.2, 2000 nda ise % 46.9 idi. Hizmetler sektöründeki bu arta ramen, Tablo 7 de verilmi olan AB ülkelerinin ve hatta AB ye aday ülkelerin istihdamn sektörel da incelendiinde, Türkiye nin hala tarmsal yap arlkl bir konumda bulunduu görülmektedir ynda yaplan bir anket çalmasna göre kadnlarn %52 sinin kendi dndan kaynaklanan ailevi nedenlerle ve %28 inin de yine kendi dndan kaynaklanan nedenlerden dolay iten ayrldklar saptanmr stihdamn Sektörel Da stihdamn sektörlere göre da, bir ülkede sakl bir ekonomik yapn varln ve ülkenin ekonomik ve sosyal yönden gelimilik düzeyinin en önemli göstergelerinden birini oluturmaktadr. stihdam edilenlerin yaptklar iler genellikle üç sektörde toplanmaktadr. Bu sektörler tarm, sanayi ve hizmetlerdir. Her ülkede istihdamn sektörlere göre da birbirinden farklk arz etmekte ve bu farklk gelimekte olan ülkelerle, gelimi ülkeleri birbirinden ayrmaktadr. Çünkü bir ülkede mal üreten ana sektörler tarm ve sanayidir. Hizmet sektörünün durumu ise, dier iki sektörün gelimilik seviyesine bar. Gelimekte olan ülkelerde sanayi sektörü fazla gelimi olmadndan istihdamn büyük bir ksm tarm alannda olur. Ekonomik gelimeye paralel olarak istihdam tarmdan sanayi sektörüne doru kayar. Sanayi sektörü iyice geliince istihdam hizmet kesimine yayr. Buna üç sektör kanunu da denir (Zaim, 1997: 147). Türkiye de istihdamn sektörel da yllar itibariyle Tablo 6 da verilmitir. Buna göre, Türkiye de önceki yllarla karlaldnda azalan oranna ramen, hala tarm arlkl yap devam etmektedir ynda % 49.3 olan tarm oran, 2006 ynda % 29.2 ye gerilemitir. Türkiye de sanayi sektörü yüzdesel olarak analiz edildiinde, son 15 lda çok büyük bir deikliin olmad görülmektedir ynda % 15.5 olan sanayi yüzdesi, 2006 ynda % 25.4 olarak gerçeklemitir. Tablo 6: Türkiye de stihdamn Sektörel Da (%) Kaynak: llar Tarm Sanayi Hizmetler ,3 15,5 35, ,7 21,5 31, ,9 18,2 46, ,6 22,7 39, ,9 23,0 42, ,9 22,8 43, ,0 23,0 43, ,5 24,7 45, ,2 25,4 45,3 TÜK gücü Veri Taban - Hanehalkgücü Anketi, T.C. Babakanlk Hazine Müstearl Ekonomik Göstergeler den yararlanlarak hazrlanmr (2006 y rakamlar, Eylül ay verileridir). Tablo 7: AB Ülkeleri ve AB ye Aday Ülkelerde stihdamn Sektörel Da (%) Ülkeler Tarm Sanayi Hizmetler Çek Cumhuriyeti 6,0 41,0 53,0 Macaristan 8,3 32,7 59,0 Polonya 28,2 29,9 41,9 Romanya 34,4 33,6 29,0 Bulgaristan 24,7 32,1 43,2 Kaynak: www. iibf.ibu.edu.tr, Handbook of Statistics, Countries in Transition

9 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN 15 Avrupa Birlii ülkesi ile Türkiye karlaldnda tarmsal farkn ne kadar büyük olduu rahatlkla görülebilmektedir. 15 Avrupa Birlii ülkesinin tarmsal oran yalnzca %5.1 dir. Bu oran Türkiye ile karlalamayacak derecede düük bir orandr stihdamn Çalanlarn Statüsüne Göre Da stihdamn çalanlarn statüsüne göre da, ülkelerin gelimilik düzeylerine yönelik göstergelerden biridir. Çada toplumlarda istihdamn çok büyük bir ksm ücretli kesimde bulunur. Bu durum Türkiye açndan deerlendirildiinde ise, çalanlarn ancak yarn ücretli kesimi tekil ettii görülmektedir. Gelimi hatta gelimekte olan birçok ülkede hiç görülmeyen bir statü olan ücretsiz aile içilii, bizim ülkemizde istihdamn yaklak olarak bete birini oluturmaktadr ( Ülkemizde istihdamn sektörel da, çalanlarn statülerine göre danda birinci derecede etkili olmaktadr. Tarmsal istihdamn rl korumas ve sanayi sektörünün yeterince gelimemi olmas, bir yandan ücretli çalanlarn oran azaltrken öte yandan gelimi ekonomilerde oldukça srl ölçüde yer ald görülen ücretsiz aile çilerinin istihdamdaki pay artrmaktadr (Özdemir ve dierleri, 2006: 104). Tablo 8: stihdamn Statüye Göre Da (%) llar Ücretli Yevmiyeli veren Kendi Hesabna Çalan Ücretsiz Aile çisi ,4 5,6 4,5 26,4 30, ,0 8,5 5,6 24,9 27, ,7 9,9 5,1 24,6 21, ,0 8,2 5,3 24,9 22, ,0 7,7 5,5 23,8 20, ,7 7,8 5,0 24,8 19, ,6 8,3 4,7 24,7 19, ,0 7,2 5,1 24,7 16, ,4 7,8 5,3 22,7 15,7 Kaynak: TÜK gücü Veri Taban Hanehalk gücü Anketi nden yararlanlarak hazrlanmr (2006 y rakamlar, Eylül ay verileridir) ile 2006 yllar arasndaki gelimeler incelendiinde, ülkemizde ücretlilerin payn artt ve buna kark tarmsal istihdamn küçülmesine paralel olarak ücretsiz aile içiliinin azald görülmektedir y Eylül verileri itibariyle ücretlilerin toplam istihdamdaki pay % 48.4 olarak belirlenirken, bu oran yevmiyeli çalanlar için % 7.8, iveren kesimi için % 5.3, kendi hesabna çalanlar için % 22.7 ve son olarak da ücretsiz aile içisi hesabna da % 15.7 olarak gerçeklemitir. Tablo 9:stihdamn Statüye Göre Damda Cinsiyet ve Kr-Kent Ayr (%) Statü 2006 YILI Kent r Erkek Kadn Erkek Kadn Ücretli 64,6 73,0 30,7 10,7 Yevmiyeli 7,2 6,9 10,1 5,8 veren 8,5 2,1 4,1 0,4 Kendi Hesabna 17,1 7,7 42,2 15,6 Ücretsiz Aile çisi 2,5 10,3 12,9 67,4 Kaynak: TÜK gücü Veri Taban Hanehalk gücü Anketi nden yararlanarak hazrlanmr (2006 y rakamlar, Eylül ay verileridir). Tablo 9 da 2006 y istihdamn statüye göre da cinsiyet ve r-kent ayr gözetilerek yaplmr. Buna göre, erkeklerin kentsel alanda daha çok ücretli olarak çalklar, buna karn krsal alanda ise kendi hesabna youn olarak istihdam edildikleri görünmektedir. Yine kadnlar da, kentsel alanda youn olarak ücretli konumunda bulunurlarken, krsal alanda ise çok büyük bir oranla (% 67.4) ücretsiz aile içisi durumunda bulunmaktadrlar. Bu durum, tarm kesiminde kadnlarn hala yardmc aile efrad rolünde olduklar göstermektedir stihdamn Eitim Durumuna Göre Da Tablo 10, Türkiye de eitim durumuna göre istihdam edilenleri göstermektedir. Buna göre ülkemizde istihdam edilenlerin eitim düzeyinin yetersiz olduu rahat bir ekilde görülmektedir y

10 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN rakamlarna göre, istihdam edilenlerin % 61.6 sn lise alt eitimli kiilerden olutuu görülmektedir. Yine ayn yl itibariyle istihdam edilenlerin % 5.5 inin okur-yazar olmadklar, % 20.8 inin lise ve dengi meslek okullarndan mezun olduklar görülmektedir. Yüksekokul ve fakülte mezunlarn toplam istihdam içindeki pay ise sadece % 12.1 dir. Bu veriler ülkemizde eitim seviyesinin ne kadar alarda olduunu gösteren önemli bir göstergedir. Bu tablodan çkartlacak dier bir sonuç ise, okuma-yazma bilmeyen erkeklerin sayn kadnlara göre çok daha az olmasr. Bu da kadnlarn eitiminde hala büyük sorunlarn olduunu göstermektedir. Öyle ki, 2006 y itibariyle istihdam edilen erkeklerden okuma yazma bilmeyenlerin oran yalnzca % 2.3 iken bu oran kadnlarda %14.6 gibi çok yüksek bir oranda bulunmaktadr. Tablo 10: Cinsiyet ve Eitim Durumuna Göre stihdam Edilenler (%) TOPLAM Okur-Yazar Olmayanlar 6,8 5,7 5,5 Lise Alt Eitimliler 64,0 62,3 61,6 Lise ve Dengi Meslek Lis. 18,9 20,4 20,8 Yüksekokul ve Fakülte 10,3 11,5 12,1 ERKEK Okur-Yazar Olmayanlar 3,1 2,4 2,3 Lise Alt Eitimliler 66,4 64,6 63,9 Lise ve Dengi Meslek Lis. 20,9 22,4 22,8 Yüksekokul ve Fakülte 9,6 10,6 11,1 KADIN Okur-Yazar Olmayanlar 16,9 15,2 14,6 Lise Alt Eitimliler 57,5 55,8 55,1 Lise ve Dengi Meslek Lis. 13,4 14,7 15,4 Yüksekokul ve Fakülte 12,2 14,3 14, Türkiye de sizliin Yap ve Özellikleri Cumhuriyetin kuruluundan 1970 li yllarn ortalarna kadar ülkemizde isizlik oldukça düük oranlarda seyretmi ve genel bir sorun haline gelmemitir. Bunun sebebi, Cumhuriyetin ilk dönemlerinde ülkemizde sanayi iletmeleri ve çalan sayn srl olmas, çalanlarn büyük bir ksmn da tarmda istihdam edilmesidir (Özdemir ve dierleri, 2006: 107). stihdam yaratmak ve özellikle de isizlik olgusu ve sorunu Türkiye için ithal ikameci dönemden bu yana önemli bir sorun olarak sürekli gündemde bulunmutur. Be Yllk Kalknma Planlarnda istihdam ve isizlikle ilgili bir takm hedefler koyulmu, ancak istenilen sonuçlar alnamamr lerin ve daha sonra da 1990 larn banda gerçekleen ksmi bir azalma dnda, isizlik oran 1960 lardan bu yana sürekli olarak art göstermektedir. Nüfusun ve igücünün art h, ülkenin istihdam yaratma potansiyelindeki srlk göz önünde bulundurulduunda, isizlikteki artn tek kayna olarak görülemez. Türkiye ekonomisinin yüksek bir büyüme performansna sahip olmas, beraberinde yüksek bir istihdam yaratma kapasitesini getirememitir larn sonuna doru % 3.5 dolaylarnda seyreden isizlik oranlar, bu tarihten itibaren sürekli bir art eilimi içerisine girmitir lerin sonundaki ekonomik kriz isizlik oranndaki art dramatik bir ekilde zlandrmaya balamr ynda isizlik oran bütün dönemin en yüksek seviyesine ulaarak % 9 düzeyine çkmr yndaki IMF destekli istikrar program ve ardndan gelen askeri darbe, igücü piyasalarnda yeniden yaplanmay da beraberinde getirmitir y itibariyle % 7.3 düzeyine inen isizlik oran 1990 lara doru tekrar artma ilimi göstermitir (Ansal ve dierleri, 2000: ). Tablo 11, 1989 yna kadar olan Türkiye deki isizlik oranlar göstermektedir dan sonraki gelimeler ise daha detayl bir ekilde ilerleyen kmlarda incelenecektir. Kaynak: TÜK gücü Veri Taban Hanehalk gücü Anketi nden yararlanarak hazrlanmr (2006 y rakamlar, Eylül ay verileridir).

11 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN Tablo 11: Döneminde sizlik Oranlar (%) llar sizlik Oran (%) llar sizlik Oran (%) llar sizlik Oran (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,7 Kaynak: Biçerli, 2000: , Kr-kent ve Cinsiyet Ayr Açndan sizlik Tablo 12 deki isizlik oranlar dikkatle incelendiinde, iki önemli tespit yaplabilmektedir. Bunlardan birincisi, kent isizlik oran ile kr sizlik oran arasndaki önemli saylabilecek farktr y Eylül ay verileri itibariyle kentsel alandaki toplam isizlik oran % 11.6 iken, rsal kesimde ayn dönem için isizlik oran % 5.5 tir. Bir dier önemli husus ise, hem kadn hem de erkekler için kentsel bölgelerde isizlik oran yüksek iken, kr-kent isizlik oranlar dikkate alndnda özellikle kadnlar için önemli bir farkn göze çarpmasr. Krsal kesimdeki kadn sizlik oranlar % 1.7 ile % 4.1 arasnda deirken, kentsel alanlarda bu oran % 13 ile % 23.4 arasnda demektedir. Tablo 12: r-kent ve Cinsiyet Ayr Açndan sizlik (%) Türkiye Kent r Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn ,0 7,8 8,5 12,0 9,5 23,4 4,9 6,0 3, ,6 7,8 7,3 10,8 9,0 18,3 4,8 6,3 2, ,5 6,6 6,3 8,8 7,8 13,0 3,9 4,9 2, ,4 8,7 7,5 11,6 10,3 16,6 4,7 6,5 1, ,3 10,7 9,4 14,2 13,0 18,7 5,7 7,3 3, ,5 10,7 10,1 13,8 12,6 18,3 6,5 5,9 4, ,3 10,5 9,7 13,6 12,5 17,9 5,9 7,3 3, ,3 10,3 10,3 12,7 11,6 17,0 6,8 8,1 4, ,1 8,8 10,0 11,6 10,1 16,8 5,5 6,4 3,6 Kaynak: TÜK gücü Veri Taban Hanehalk gücü Anketi nden yararlanlarak hazrlanmr (2006 y rakamlar, Eylül ay verileridir). rsal isizlik oranlarn kentsel isizlik oranlarna nazaran düük olmasn temel sebebi kadn igücüdür. Türkiye de kadn igücünün yaklak % 80 i tarm sektöründe çalmaktadr. Bu durum krsal kesim sizlik oranlar da aya çekmektedir. Bunun yannda, kentsel alan kadn isizlik orann yüksek olmasn sebeplerinin banda, kadnlarn kentsel alanlarda erkeklere nazaran i bulma konusunda daha fazla zorlanmalar saylabilir (Biçerli, 2000: ) Eitim Durumuna Göre sizlik Türkiye de isizlik, eitimli gençler için büyük bir sorun tekil etmektedir. Tablo 13 teki eitim durumuna göre isizlik oranlar dikkate alndnda, lise mezunlar arasndaki isizliin Türkiye ortalamasn üzerinde olduu (% arasnda), yüksekokul ve fakülte mezunlar

12 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN için de isizliin giderek yükseldii (% 6 lardan % 11 lere) görülmektedir. Bu veriler nda, Türkiye de eitimli olmann i bulmak açndan kolaylk deil zorluk yaratt fikrine varlabilir. Tüm bu olumsuz gelimelere ilaveten, yaanan son krizlerde görüldüü gibi, ekonomik krizler de yüksek nitelikli igücünü etkilemekte ve nitelikli birçok gencin isiz kalmasna yol açmaktadr (Koray, 2005: 374). Tablo 13: itim Durumuna Göre sizlik (%) llar lgili Oranlar gücüne Katlma O. sizlik Oran gücüne Katlma O. sizlik Oran gücüne Katlma O. sizlik Oran gücüne Katlma O. sizlik Oran gücüne Katlma O. sizlik Oran gücüne Katlma O. sizlik Oran gücüne Katlma O. sizlik Oran gücüne Katlma O. sizlik Oran gücüne Katlma O. sizlik Oran Okur-Yazar Olmayanlar 38,8 4,4 35,0 2,7 31,5 3,4 30,3 3,1 28,8 4,6 28,2 7,0 24,4 3,7 21,9 4,5 21,8 3,0 Lise Alt itimliler 59,6 7,6 56,0 6,6 50,0 5,7 49,9 7,8 49,2 9,6 47,5 10,2 48,2 9,1 47,4 9,6 48,2 8,1 Lise ve Dengi Meslek 65,6 16,4 60,2 14,0 55,3 10,6 56,0 13,3 55,2 14,7 53,3 12,8 56,6 15,1 57,1 13,6 57,2 12,3 Yüksekokul ve Fakülte 87,4 6,9 82,6 6,6 78,2 7,0 79,2 7,8 79,6 11,1 77,7 11,1 80,0 12,4 79,1 10,2 77,9 10,9 r-kent ve cinsiyet ayr itibariyle eitim durumuna göre isizlik oranlar Tablo 15 de sunulmutur. Tablo incelendiinde, kentsel kesimde, erkekler için isizlik oranlar, okur-yazar olmayan kesimde younlarken, kadnlar için ise lise ve dengi meslek okullarndan mezun olanlar için younlamaktadr. Krsal kesim deerlendirildiinde ise, erkeklerin eitim durumlarna göre isizlik oranlarn birbirine yakn bulunduu, ancak kadnlara bakldnda, eitimli kadnlarn youn bir ekilde isizlikle kar karya olduklar açk bir ekilde görünmektedir. Bunun sebebi, krsal kesimde eitim seviyesi düük kadnlarn ücretsiz aile içisi olarak çallmalarndan kaynaklanmaktadr. Tablo 14: Kr-Kent ve Cinsiyet Ayr Açndan Eitim Durumuna Göre sizlik Oranlar (%) llar Kaynak: Okur-Yazar Olmayanlar Lise Alt Eitimliler Lise ve Dengi Meslek L. Yüksekokul ve Fakülte Okur-Yazar Olmayanlar Lise Alt Eitimliler Lise ve Dengi Meslek L. Yüksekokul ve Fakülte Kent r Erkek Kadn Erkek Kadn 17,7 12,5 11,1 7,9 14,4 10,5 10,1 8,2 7,9 15,6 23,9 13,7 5,2 15,1 22,3 15,8 4,3 7,6 10,8 9,2 3,1 5,9 8,4 9,4 0,8 2,5 21,3 17,5 0,4 2,0 19,7 16,2 TÜK gücü Veri Taban Hanehalk gücü Anketi nden yararlanlarak hazrlanmr (2006 y rakamlar, Eylül ay verileridir) Arama Süresine Göre sizlik Ülkemizde i arama süresine göre isizlik oranlar incelendiinde, arama sürelerinin oldukça uzun olduu görülmektedir. Öyle ki, 2006 nda, 1 yl ve daha uzun süre i arayanlarn oran, toplam isizlerin yaklak olarak % 35 ini tekil etmektedir. Bu da Türkiye de uzun süreli sizliin derinletii anlamna gelmektedir. Kaynak: TÜK gücü Veri Taban Hanehalk gücü Anketi nden yararlanlarak hazrlanmr (2006 y rakamlar, Eylül ay verileridir).

13 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN Tablo 15: Arama Süresine Göre sizlik (%) Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn 1-2 ay 21,1 22,6 16,7 27,2 30,4 19,7 3-5 ay 22,0 23,3 18,2 22,8 21,9 25,0 6-8 ay 12,1 12,2 11,8 8,1 8,1 8, ay 3,8 3,7 4,0 3,2 3,5 2,5 1 yl ve daha fazla- 2 yldan az 18,0 16,7 21,8 18,3 16,9 21,7 2 yl ve daha fazla-3 yldan az 11,0 10,0 13,5 9,4 8,4 11,8 3 yl ve daha fazla 10,2 9,9 11,7 7,8 7,8 7,7 bulmu balamak için bekleyen Kaynak: 2,0 1,7 2,5 3,1 2,9 3,6 E & TÜK gücü Veri Taban Hanehalkgücü Anketi (2006 y rakamlar, Eylül ay verileridir). Avrupa istihdam stratejisinin önemli ilkelerinden biri, isizliin süresi 6 aya ulamadan önce, gençlere yeni balangç olanan sunulmas örgörmektedir. Yeni balangç, eitim, yeniden eitim, istihdam veya bir iyerinde uygulamal staj ve benzeri tedbirleri içermektedir (Özdemir ve dierleri, 2006: 114). Bu perspektiften Türkiye deki durum karlaldnda pek de iç aç bir sonuç ile kar karya kalnmamaktadr. 4. TÜRKYE GÜCÜ PYASASININ KARILATIRMALI ANAL VE ZLK SORUNUNA YÖNELK ÖNERLER Genel anlamda Türkiye gücü Piyasas, gelimi olan ülkelerle ve AB-15 ülkeleri ile kyaslandnda ortaya pek de iç aç bir görüntü kmamaktadr. Tablo 16, Türkiye ile AB-15 ve baz gelimi ülkeleri, nüfus yaplar, istihdam yaplar, isizlik yaplar ve igücü piyasasna katm yaplar balamnda karlarmr. Bu karlarma sonucunda ulalan sonuçlar adaki gibidir: Tablo 16: Türkiye gücü Piyasasn Karlarmal Analizi NÜFUS YAPISI 2004 Y ABD Japonya AB-15 Türkiye Toplam Nüfus (000) 293, ,687 25,551 71, Ya Alt Nüfusun Pay (%) 20,7 13,9 16,2 29, Ya Aras Nüfusun Pay (%) 66,9 66,6 66,5 65,1 65 ve Üstü Ya Nüfusun Pay (%) 12,4 19,5 17,3 5,7 Toplam Nüfus Art H (%) 1,0 0,1 0,5 1,5 STHDAM YAPISI Sivil stihdam (Bin Kii) 139,252 63,290 10,976 21,791 Sivil stihdam Art H (%) 1,1 0,2 1,0 3,0 stihdamn Ortalama Ya (Yl) 40,3 43,2 10,0 36,3 stihdamda Tarm Sektörü Pay (%) 1,6 4,6 3,7 34,0 stihdamda Sanayi Sektörü Pay (%) 20,0 28,7 26,9 23,0 stihdamda Hizmetler Sektörü Pay (%) 78,4 66,7 69,4 43,0 Ücretli eklinde stihdam Pay (%) 92,4 85,0 84,2 50,8 veren eklinde stihdam Pay (%) 7,5 10,4 14,6 29,4 Ücretsiz Aile çisi eklinde.pay (%) 0,1 4,6 1,2 19,7 ZLK YAPISI sizler (Bin Kii) sizlik Oran (%) 5,5 4,7 8,3 10,3 Genç Nüfustaki (15-24 ya) sizlik O. (%) 11,8 9,5 15,8 19,7 GÜCÜ PYASASINA KATILIM YAPISI gücüne Katm Oran (%) 75,0 78,1 70,5 52,0 gücüne Dahil Olmayanlarn Oran (%) 25,0 21,9 29,5 48,0 Kadn stihdam Oran (%) 46,5 41,3 44,1 26,5 Çocuk stihdam (15-19 ya) Oran (%) 4,2 1,5 2,8 6,6 Part-Time stihdam Oran (%) 13,2 25,5 16,1 6,6 Kaynak: Makroskop Haftalk Ekonomi ve Strateji Raporu, 2-8 Ocak 2006.

14 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN Ülkemizde nüfus art h yllk %1.5 gibi yüksek bir seviyede bulunurken, çalma ça olarak kabul edilen ya grubundaki nüfusun art h da % 1.9 seviyesinde gerçeklemekte ve bu durum neredeyse ylda 1 milyon kiinin gücüne dahil olmas sonucunu getirmektedir. Türkiye de igücü arz potansiyeli çok yüksektir. Türkiye de nüfusun yaklak % 30 u 15 yan altndadr. Bu oran AB ortalamasnda % 16.2 dir. Türkiye, sivil istihdam artn en yüksek olduu ülkeler arasndadr. AB-15 ülkelerinde yllk istihdam art % 1 civarnda iken, bu oran Türkiye de % 3 civarndadr. Türkiye de istihdam dier ülkelere göre oldukça gençtir. AB-15 ülkelerinde istihdamn ortalama ya 40 iken, Türkiye de 36.3 tür. Türkiye de istihdamn eitim düzeyi düüktür. lkokul ve öncesi eitime sahip çalanlarn, toplam istihdam içindeki pay % 55 civarndadr. Tarm sektörü istihdamn en yüksek olduu ülke %34 lük payla Türkiye dir. Bu oran 2006 Eylül ay itibariyle her ne kadar % 28.4 olarak gerçeklemi olsa bile gelimi olan ülkelerle ve AB-15 ülkeleriyle kyaslanamayacak kadar fazladr. Söz konusu ülkelerden Japonya da tarm sektörünün pay, % 4.6, ABD de % 1.6 iken AB-15 ülkelerinde ise % 3.7 dir. Hizmetler sektöründe istihdam edilenlerin en düük olduu ülke Türkiye dir. Türkiye de istihdamn yaklak olarak % 45 i hizmetler sektöründe istihdam edilirken, bu oran AB-15 de % 70 ve ABD de de % 80 civarndadr. Türkiye de sanayi sektörü istihdam AB-15 ortalamasn altnda, ancak ABD nin üzerindedir. Türkiye de ücretli olarak çalanlarn pay düük (% 48.4), veren olarak ya da kendi hesabna çalanlar pay (srasyla % 5.3 ve % 22.7) ise yüksektir. Kurumsallamann bir göstergesi olarak kabul edilen ücretli pay, AB-15 ülkelerinde % 84, ABD de ise % 92 civarndadr. Ücretsiz aile içisinin en yüksek olduu ülke Türkiye dir. Türkiye de kadn istihdama kat düük iken, ya arasndaki çocuk nüfusun istihdama kat dier ülkelere göre yüksektir. Türkiye, 2001 den bu yana etkileyici bir büyüme gerçekletirmi ve bu büyüme enflasyonunun düürülmesini, kamu harcamalarn iyiletirilmesini ve ihracat ile dorudan yabanc yatmlarn artlmas salayan bir dizi reformla desteklenmitir. Ancak, istihdam yaratma ve igücüne katm düzeyleri nispeten yava kalm olup, bu durum, büyümeden salanan faydalarn toplum kesimlerine da rlamr. Bu çerçevede Dünya Bankas nn hazrlad ve 14 Nisan 2006 tarihinde sunduu Türkiye gücü Piyasas Raporu nun, igücü politikalar ile ilgili önerileri unlardr (Turkey Labor Market Study, 2006: 12-13): Modern bir ekonomi için modern igücü piyasas düzenlemelerine ihtiyaç vardr. Kdem tazminat artlar ve esnek çalma üzerindeki düzenlemeler tam-zamanl, ömür boyu ileri korumak üzere tasarlanmr. Öte yandan isizlik sigortas ve eitim programlar gibi tedbirler ise, i piyasasndaki olumsuz koullardan etkilenen içileri korumak için tasarlanmr. Birçok ülkede olduu gibi, Türkiye de u iki yakla uygulamaktadr: leri korumak ve içileri korumak. Ancak, u anda denge ileri korumaya yönelmitir. Rapor, çileri korumaya yönelik bir deim önermektedir. Yüksek kdem tazminat rakamlar düürmek belki de en acil gücü piyasas reformudur. Yukarda da belirtildii üzere, dem tazminat büyük oranda kamu sektörü çalanlarna ve büyük özel firmalarda çalanlara yarar salamaktadr. Kdem tazminat artlar kolaylarmak, özellikle genç içiler için yararl olacaktr. çileri korumak amacyla, isizlik sigortasn daha geni kesimler tarafndan ulalabilir knabilmesi için, bu sigortadan yararlanmaya yönelik uygunluk artlar kolaylalmalr. Sistem halihazrda isiz durumdaki çilerin sadece % 4 üne ödeme yapmaktadr. Güney Kore Cumhuriyeti gibi yeni oluturulmu dier sistemlerde, kapsama oran çok daha yüksektir (% 14); OECD ülkelerinde ise bu oran % arasnda demektedir. Türkiye de kapsama orann bu denli düük olmasn nedeni, isizleri formal bir sistemle desteklemeyi zorlaran geni kayt d sektördür. sizlik Sigortas Fonu nda artan bir fazla mevcuttur

15 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN ve yaplan analiz Fon un uygunluk artlarn kolaylalmas ve katk pay oranlarn azaltlmas kaldrabilecek durumdu olduunu göstermektedir. Belirli süreli i sözlemelerine ekonomik nedenlerle de izin verilmeli ve özel istihdam kurumlarn irketlere geçici içi salamasna olanak verilmelidir. Mevcut düzenlemeler, sadece mevsimsel tarm ii gibi objektif nedenler için belirli süreli i sözlemelerine izin vermektedir. Her iki öneri de özellikle kadnlar için yararl olacaktr. Toplu pazarlk ve i güvencesine daha iyi eriim ve uyumazlk çözüm mekanizmalar da içilere yarar salayacaktr. Alternatif yarglama mekanizmalar daha yaygn hale getirilmelidir. Mahkemede yarglama, içilerin verenleriyle yaad bireysel uyumazlklarn çözümü için tek mevcut mekanizmadr. Özel tahkime olanak vermek, uyumazlklarn daha ksa sürede ve daha etkin bir ekilde çözümlenmesini salayacak ve i mahkemeleri üzerindeki yükü azaltacaktr. Türkiye Kurumu na aktif igücü piyasas politikalar yürütebilmesi için daha fazla kaynak salanmalr. Bu yönde atlm admlardan biri, Türkiye nin Avrupa stihdam Stratejisi ne uygun politika ve hizmetler uygulayabilme yetkisini desteklemeye yönelik olarak kurum içinde balatlan bir AB teknik yardm programr. Program, kurumsal kapasite oluturma, aktif igücü piyasas programlarn finansman için bir hibe program ve il baznda ofislerin oluturulmas bileenlerini içermektedir. Aktif igücü programlar açndan politika gündeminde hala beklemekte olan bir husus ise, özel istihdam bürolarna tüm istihdam ve itim hizmetlerini sunabilmeleri için lisans verilmesidir. Türkiye igücü piyasasndaki idari kapasite, i müfettilerinin say artrmak yoluyla güçlendirilmelidir. Hükümet tarafndan planlanmakta olan sosyal güvenlik reformu, sosyal güvenlik kurumlarn ve veri tabanlarn birletirilmesini içermektedir. Bu reform, bordro vergisi yükümlülüklerine uyumu izleme kapasitesini güçlendirecek olup, Çalma ve Sosyal Güvenlik Bakanl na ba i müfettilerinin say artrmak suretiyle desteklenebilir. Son olarak, igücü arz ve talebinin esnekliini belirlemeye yönelik ayrnt bir analiz yaplmalr. Çalma, her bir grup için geçerli bordro vergileri ve bir hane halk içinde ikinci ücretlilerinin gelir vergileri de dahil olmak üzere, belli bir uygulama düzeyinde istihdam üzerindeki vergileri düürmenin tahmini fayda ve maliyetini belirleyebilmek için gücü piyasasn farkl kesimlerini ve nüfus içindeki farkl gruplar kapsamalr. Burada yaplan öneriler, eit öneme sahip gereksinimleri karlayacak ekilde dengelenmitir. Önerilen reformlarn e zamanl olarak uygulamaya konulmas uygun olacaktr. Bu önerilerden sadece bir ya da ikisini seçmek arzu edilen etkiyi yaratmayabilir. Ancak bir öncelik srasna koymak gerekirse, istihdam yarat için en birinci öncelik igücü piyasas düzenlemelerini, özellikle de kdem tazminat ve dier ie alma/iten çkarma ktlamalar serbestletirmek yoluyla gücü piyasasn esnekliinin iyiletirilmesi olacaktr. SONUÇ Türkiye 1960 l yllardan itibaren isizlik sorunuyla kar karya kalan ve sürekli olarak mücadele veren bir ülkedir. Her eyden önce Türkiye deki isizlik yapsal özellikler tamaktadr. Bu yapsal isizlii önlemek için uygulamaya konan politikalar ise, sorunlar halletme noktasnda baar olamamr. Çok saydaki olumsuz gelime isizlikle baa çkmann önünde birer engel olarak durmakta ve bu sorunu adeta daha da körüklemektedir. Bunlar; hzl nüfus art, tarm sektöründeki çözülme, yetersiz ve adaletsiz gelir da, kadn istihdamn düüklüü, igücünün eitim düzeyinin düük olmas, igücü piyasasn yapsal özellikleri, istihdam üzerindeki vergi yükleri, yatm maliyetleri, kaytd istihdam, iç ve d göçlerin youn olarak devam etmesi ve bölgeler aras gelimilik farklarr. Yaanlan ekonomik krizler ve büyümede sürekliliin salanamamas, dünyadaki yeni ekonomik artlara uyumda ve ulusal rekabet gücünün artlmasnda baar kaydedilememesi, Türkiye de

16 TÜRKYE GÜCÜ PYASASI LEVENT AHN sizliin 1997 yndan itibaren genel bir eilim olarak sürekli olarak artmasna yol açmr. Türkiye, 2004 ynda % 9.9 luk rekor bir büyüme oran gerçekletirmi, ancak isizlik orannda sadece % 0.2 lik bir dü salayabilmitir. Yaratlan istihdamn da tamamna yakn bir ksm kaytd istihdam eklinde kendini göstermitir. Bütün bu olumsuz gelimeler çerçevesinde, her eyden önce sizlii önlemeye yönelik uygulanacak politikalarn hedefi yalnzca sizlii azaltmaya yönelik olmamal, bunun yannda gelimeleri takip eden, sürekli olarak kendini yenileyen, rekabete açk, eitim düzeyini en üst noktaya çekmeye çabalayan, düünen, uygulayan ve her eyden önemlisi üreten bir çalan profilini de ortaya çkarmaya yönelik olmalr. Çünkü istihdam sorununun temelinde igücüne vasf kazandlmas problemi yatmaktadr say yeni Kanunu nun temel dayana esneklik olmakla birlikte; ana misyonu, enformasyon toplumunun esnek çalma ilikilerini Hukuku na adapte etmeye çalmaktr. Yaratlmaya çallan bu modern çalma ilikileri perspektifinde, çalanlarn haklar güvenceye alacak düzenlemeler yaplarak hukuksal çerçeve daha da güçlendirilmelidir. Sonuç olarak, Türkiye de son yllarda meydana gelen mevcut ekonomik büyüme, istihdam art ile birlikte kendini göstermeli ve bunu gerçekletirebilmek için de gerek aktif istihdam politikalarn, gerek hukuksal çerçeve düzenlemelerinin ve gerekse de içi-iverendevlet üçgeninin birlikte uyumlu bir ekilde hareket etmesinin temin edilmesi salanmal ve bunlarn hepsi birden bu sorunun çözümünde aktif rol oynamalr. KAYNAKLAR AB Entegrasyon Sürecinde Türkiye de Sorunlu Alanlar (2005), (Çevrimiçi): AKTÜRK, Faik (1999). Türkiye de gücü Piyasas, stihdam ve sizlik, Çalma ve Sosyal Güvenlik Dergisi, Nisan-Haziran 1999, Yl: 2, Say: 3. ANSAL, H., S. KÜÇÜKÇFTÇ, Ö. ONARAN ve B.Z. ORBAY (2000). Türkiye Emek Piyasasn Yap ve sizlik, stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yay. BATAYMAZ, Tahir (1998). Gelimekte Olan Ülkelerdeki Açmaz: A sizlik veya Krsal Eksik stihdam, MESS Mercek Dergisi, Nisan 1998, Yl: 3, Say: 10, s: 20-25). ÇERL, M. Kemal (2000). Çalma Ekonomisi. stanbul: Beta Yaynlar. E & TÜK gücü Veri Taban / Hanehalk gücü Anketi, (Çevrimiçi): GEDZ, Burcu ve YALÇINKAYA, M. Hakan. Türkiye de stihdam-sizlik ve Çözüm Önerileri: Esneklik Yakla. (Çevrimiçi): ERDEM, Ziya (2005). Sanayi çisinden Bilgi çisine: Yeni Ekonominin Deen çi Tipi, ktisat Fakültesi Sosyal Siyaset Konferanslar, Prof.Dr. Turan Yazgan a Armaan Özel Say, 49. Kitap, s: FORTIS Kurumsal Bankack, Küresel Piyasalar Ararmas Makroskop Haftalk Ekonomi ve Strateji Raporu, 2-8 Ocak GENÇLER, Ayhan (2002). Türkiye de sizlik Sigortas Uygulamas, Çimento veren Dergisi, Mays 2002, Say: 3, Cilt: 16, s: ILO (2006). Global Employment Trends Brief-January (Çevrimiçi): ILO (2001). Global Employment Situation is Improving, but Remains Deeply Flawed in Many Areas. International Labour Organization-Press Releases. (Çevrimiçi): KARAKAYALI, Hüseyin (1997). Türkiye nin Ekonomik Yap ve Deimi, zmir: Emir Ofset. KORAY, Meryem (2005). Sosyal Politika, Ankara: mge Yaynevi. KÜÇÜKKALAY, Mesud (1998). Türkiye de Planl Dönemde Kadn Nüfusu ve Kadn gücü stihdamndaki Gelimeler, Süleyman Demirel Üniversitesi.B.F. Dergisi, Say: 3, s: LORDOLU, K., N. ÖZKAPLAN ve M. TÖRÜNER (1999). Çalma ktisad. stanbul: Beta Yaynlar. OECD, (2006). Boosting Jobs and Incomes, Employment Outlook.