ORTAYA ÇIKI I, GEL ME SEYR VE BÖLGEYE ETK LER BAKIMINDAN GÜNEYDO U ANADOLU PROJES (GAP)

Transkript

1 ORTAYA ÇIKII, GELME SEYR VE BÖLGEYE ETKLER BAKIMINDAN GÜNEYDOU ANADOLU PROJES (GAP) Yrd. Doç. Dr. Sedat Benek Harran Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Özet Bu çalmann amac, Güneydou Anadolu Bölgesi nin ekonomik potansiyelini ve bu ekonomik potansiyelini harekete geçirmek için hazrlanan Güneydou Anadolu Projesi nin (GAP) ortaya ç, gelime seyrini, gerçekleme düzeyini ve gerçekleme düzeyine ba olarak bölgenin kalknmasna etkilerini irdelemektir. Türkiye nin 7 corafi bölgesinden birisi olan Güneydou Anadolu Bölgesi, bir taraftan geni ve verimli tarm alanlarna, dier taraftan önemli su kaynaklarna (Frat ve Dicle) sahiptir. Dolayyla bölgedeki su ve toprak kaynaklar harekete geçirmek için 1989 ynda, 2005 y sonu itibariyle tamamlanmak üzere GAP Master Plan hazrlanmr. GAP daresi nin verilerine göre, 2005 y sonu itibariyle, global olarak projenin gerçekleme oran % 52.0, 2007 y sonu itibariyle de % 59.3 tür. Çalmada, GAP ile birlikte, bölgede hedeflenen ve istenilen düzeyde olmasa da, bata tarm olmak üzere birçok alanda deim sürecinin balam ve bu sürecin devam etmekte olduu sonucuna varlmr. Anahtar kelimeler: Güneydou Anadolu Projesi (GAP), GAP bölgesi, bölge, kalknma ajanslar, bölgesel kalknma. Southeastern Anatolia Project in Terms of its Emergence, Development Course, and Effects on the Region Abstract The objective of this study is to examine the economic potential of the Southeastern Anatolia Region and the emergence, development course, accruing rate and the effects of the Southeastern Anatolia Project (GAP) on the region which was planned to activate the region s potential. The Southeastern Region, one of the seven geographical regions in Turkey, has vast and fertile agricultural lands and significant water basins the Euphrates and Tigris Rivers. Hence, in order to trigger the water and land resources of the region, the GAP Master Plan was launched in 1989 to be completed by the year According to the GAP Administration statistics, the 52 % of the project had been completed by the end of 2005 and 59.3 % of it had been accomplished by the end of This study reveals that, even not at the rate wished, a period of change has started in many areas primarily in agriculture and this course is still in progress. Keywords: Southeastern Anatolia Project (GAP), GAP region, region, development agencies, regional development.

2 46 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan Güneydou Anadolu Projesi (GAP) I. Giri Doal kaynaklar, doal ortamda bulunan ve insann gereksinmelerini giderecek ekilde kullanlabilen tüm varlklar kapsar. Doal kaynaklar yeryüzüne eit dalmamr. Söz konusu kaynaklarn yeryüzüne eit dam göstermemesinin sebeplerinin banda, genel hatlaryla corafi konum, jeolojik geçmi, yer ekilleri, iklim ve doal kaynaklarn geçmiteki kullanm durumu gibi etmenler gelmektedir. Bölgeleraras gelimilik farklar gelimi veya gelimekte olan bütün ülkelerde ortaya çkmaktadr. Bu farklarn ortaya çkmasn baca nedenleri arasnda, bölgelerin potansiyelleri, corafi koullar, sosyal yap ve siyasal yaplanma içerisindeki konumlar gibi etmenler yer almaktadr. Bu nedenlerin bazlar veridir. Örnein bir bölge doal kaynaklar açndan zengin ise, o bölgede ekonomik faaliyetlerin canl olmas beklenir. Dier yandan ticari faaliyetleri büyük ölçüde olumsuz etkileyen zorlu corafi koullara sahip bölgeler dezavantajl duruma düebilirler (Pnar, 2006: ). Olumlu ya da olumsuz koullarn her biri bölgeyi daha müreffeh hale getirebilecei gibi gelimeleri ciddi bir ekilde olumsuz da etkileyebilir. Bu nedenle kaynak tahsisini olumlu yönde etkileyecek kamu politikalarn tasar büyük önem kazanmaktadr (Pnar/Özaslan, 2008: 43-44). Türkiye de II. Dünya Sava ndan sonra ekonomide meydana gelen olumlu gelimelere karn, bölgeleraras gelimilik farklar azalmam, aksine artmr. Öteden beri, Türkiye nin dou bölgelerinin geri kalm olma özellii dememitir. Bununla birlikte, bölgeleraras gelimilik farklarn varln, yalnzca ülkemize özgü bir olay olmad da bir baka gerçektir. Günümüzde dünyann tüm ülkelerinde farkl younlukta olsa da baz gelimilik farklar görülmektedir. Bölgelerarasndaki gelimilik farklarn ortaya ç

3 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 47 ekonomik gelimenin ortaya çkt her ülkede mutlaka yaanan bir olgudur (Mutluer, 1999: 174). Bölgeler aras dengesizlikleri gidermek için genel olarak Bat ülkelerinde 1930 lu, Türkiye nin batnda 1960 l yllarda (Dou Marmara Planlama Projesi-1960, Antalya Projesi-1960, Zonguldak Projesi-1961, Çukurova Projesi-1962, Keban Projesi-1964 gibi) balarken, Güneydou Anadolu Bölge sinde ise, 1990 l yllarda (GAP Master Plan-1989) balanm ve halen devam etmektedir. Bu çalma bir bölgesel entegre kalknma projesi olan Güneydou Anadolu Projesi nin ortaya ç, gelime seyrini, gerçekleme düzeyini ve bölgeye etkilerini irdelemek amacyla hazrlanmr. Birinci bölümde, bölge kavram ve GAP Bölgesi kavram irdelenmitir. kinci bölümde, GAP Bölgesi nin ekonomik potansiyeli; üçüncü bölümde, GAP n ortaya ç ve gelime seyri; dördüncü bölümde, projenin gerçekleme düzeyi; beinci bölümde, GAP n bölgenin tarm, sanayi ve hizmet sektörlerine etkileri ortaya konulmaya çallmr. II. Bölge Kavram ve GAP Bölgesi Corafya, yeryüzünün bütününü insan-doal ortam arasndaki etkileimler temeline dayal olarak inceleyen bir bilimdir. Ancak yeryüzünün her yerinde doal ve beeri özellikler birbirine benzer olmadndan yeryüzü, belirli bir sistematik dahilinde bölgelere ayrlmr. Bölgelerin ayrnda corafyann yannda birçok disiplinin de prensiplerine bavurulmaktadr. Bu balamda bölge bilimi denilen yeni bir kavram ortaya çkmr. Bölge bilimcilerine göre bölge bilimi, corafya dahil olmak üzere ekonomi, ekonometri, matematik, planlama, sosyoloji gibi disiplinlerden olumaktadr (Atalk, 2002: XIV). Dolayyla her bir disiplinin ve hatta ayn disiplin içinde dahi bölge kavramn ele al biçimi üphesiz birbirinden farkl kriterler dorultusunda olacaktr (Erinç, 1958: 69-94; Doanay, 1984: 34; Tunçdilek, 1987; Bozkurt/Ergun, 1988: 40; Erol, 1993: 13-41; Atalay, 2006: 8; Özçalar, 2006: 201). Bölge kavram, Kamu Yönetimi Sözlüü nde illerden daha geni, corafî birimler düzleminde koordinesi gerekli kimi hizmetlerin yürütüldüü corafî-yönetsel birim eklinde tanmlanmr (Bozkurt/Ergun, 1988: 40). Doanay (1984: 34), bölgeyi yeryüzünün fiziki, beeri ya da iktisadi özelliklerinden biri veya tümü dikkate alnarak belirlenmi olan corafi birim, Erol (1993: 13-41) ise, biraz daha kademelendirerek kendi içlerinde sahip olduklar özellikleri itibariyle bölümlere (alt bölgelere), yörelere ve kesimlere ayrlabilen alan olarak tanmlamaktadr.

4 48 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 Buna göre yeryüzündeki planlamaya esas olan bölgelerin planlamadaki konusal yaklana göre doal bölgeler, sosyoekonomik (kültürel) bölgeler ve corafi bölgeler çerçevesinde bölgesel corafyann bölge tasnifindeki sistematiine ba kalarak ele alnmas gerekmektedir (Özçalar, 2003: 4). Son llarda dünya genelinde bölge ile planlama kavramlar bir bütün halinde anlmaya balanmr. Bölgesel kalknma, ulusal kalknmaya temel tekil etmektedir. Herhangi bir mekânda planlama yaplmadan önce o mekânn sahip olduu potansiyelinin belirlenmesi gereklidir. Mekann sahip olduu potansiyeli belirlemenin en kolay yolu, sakl istatistik bilgilerin toplanmas ve bu bilgilerin belirli bir sistematik dahilinde deerlendirilmesidir (Ta, 2006: 185). Türkiye, 6-21 Haziran 1941 tarihleri arasnda Ankara da yaplan I. Corafya Kongresi nde, corafi, beeri ve ekonomik özellikleri dikkate alnarak 7 corafi bölgeye ayrlmr. Bu bölge ay bir idari tasnif olmamakla beraber genel kabul görmü bir sflandrmadr. Söz konusu 7 corafi bölgeden birisi de Güneydou Anadolu Bölgesi dir l yllara kadar bölge söz konusu olduunda, Güneydou Anadolu Bölgesi kavram kullanrd nda bölgenin yeralt ve yer üstü kaynaklar harekete geçirmek amacyla Güneydou Anadolu Projesi (GAP) Master Plan hazrlanm ve ayn yl uygulanmaya konulmutur. Bu dönemden sonra, bölge söz konusu olunca, GAP Bölgesi kavram kullanlmaya balanmr. I. Corafya Kongresi sonuçlarna göre; Güneydou Toroslar n genel olarak güney etekleri ile Suriye s arasnda kalan saha Türkiye nin Güneydou Anadolu Bölgesi ni tekil etmektedir. Toros un d sras önünde uzanan yüzeydeki kvrmlar ve volkan kütleleriyle az arzalanm büyük düzlükler sahasr. Batdan Hatay çukurunun dou kenar ile srlanan bölge; volkanik Karacada kütlesinin dousunda kalan kesimine Dicle Bölümü, batnda kalan sma da Orta Frat Bölümü ad verilerek iki alt bölüme ayrlmr (MEB, 1941: 90). Buna göre, bölgenin batnda Akdeniz bölgesi, kuzey ve kuzeydousunda Dou Anadolu bölgesi, güneyinde ise Suriye yer alr. Bu tasnif çerçevesinde bölgenin kaplad alana ilikin iki farkl görü bulunmaktadr. Sözer (1984: 9) e göre bölgenin yüzölçümü km²; Darkot (1955: 147) a göre ise, km² dir. GAP Bölgesi srlar, Güneydou Anadolu Bölgesi srlaryla örtümemektedir. Eer GAP Bölgesi nin srlar Güneydou Anadolu Bölgesi nin bilimsel anlamdaki corafi srlaryla uyumlu olarak çizilmi olsayd: Akdeniz Bölgesi nde Antakya-Kahramanmara grabeni içinde yer alan Gaziantep ilinin slahiye ve Nurda; Dou Anadolu Bölgesi nde kalan Adyaman ilinin Çelikhan, Sincik ve Gerger; Diyarbakr ilinin Çüngü, Lice ve Kulp; Batman ilinin Sason; Siirt ilinin irvan, Pervari ve Eruh; rnak ilinin de

5 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 49 Merkez, Uludere ve Beytüebap ilçelerinin GAP Bölgesi içinde yer almamas gerekirdi (Özçalar, 2006: 16). GAP projesi, il bütünlüklerini bozmamak amacyla söz konusu illeri bütün olarak GAP Bölgesi bünyesi içine almr. Dolayyla, biz de, bu çalmada, GAP Bölgesi nin kapsam alan bilimsel bir corafi bölgeyi tekil etmemesine ramen, GAP Bölgesi ifadesini kullanacaz. Bunun nedeni ise, bata bölgedeki yatmlarn koordinasyonunu üstlenmi olan GAP daresi olmak üzere tüm kamu kurum/kurulularnca bölgeye ilikin derledikleri verilerin bu dorultuda yaplm olmasr. Buna göre, GAP Bölgesi nde Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak illeri bulunmaktadr. Bu 9 ili kapsayan GAP Bölgesi, 75,410 km² lik bir alan kaplamaktadr (Harita 1). Harita 1: GAP Bölgesi nin Türkiye deki yeri ve konumu 1981 ynda Avrupa Birlii statistik Bürosu (EUROSTAT) tarafndan, Avrupa Birlii ülkelerini istatistik bölgelere ayrmak amacyla Nomenclature of Territorial Units for Statistics (NUTS) bölgeleri oluturulmas karar alnmr ynda AB mevzuatna dahil edilen bu kararla birlie üye ülkeler ile aday ülkelerde NUTS bölge sistematiinin kullanlmas zorunlu hale getirilmitir. Avrupa Birlii nin bütünleme süreci, yerel yönetimlerin yeniden yaplandlmas zorunluluk haline getirmitir (Arkan, 2004: 39) nda imzalanan Maastrich Anlamas, yerellik ilkesine vurgu yapm, bölgesel ölçekte yaplan planlarn yerinden yönetilmesini öngörmütür (Goldsmith/ Klausen, 1997: 5).

6 50 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 Avrupa Birlii, aday ülkelerle müzakerelere balamadan önce, NUTS bölgelerinin oluturulmas ve tüm istatistiksel bilgilerin bu bölgelere göre oluturulmas zorunlu klmaktadr. Tüm üye ülkelerde ayn kriterlere göre oluturulan bölgeler, aday ülkelerin de bu mevzuata uygun hale gelmesi için, yani dier üye ülkelere adaptasyonun salanabilmesi için birtakm düzenlemeleri beraberinde getirmektedir. Avrupa Birlii ne aday ülkelerin birlie entegrasyonunun ilk aamas NUTS bölgelerinin tesis edilmesi oluturulmakta ve bu bölgelerin oluturulmasnda ele alnan kriterlerin, üye ülkeler ile benzerlik göstermesi gerekmektedir (Brakman/Garretsen/Schramm, 2006: 17). Bu balamda Bakanlar Kurulu, AB NUTS bölgelerine uyumlu bir sisteme geçmek için 22 Eylül 2002 tarihli ve 2002/4720 say bir karar almr. Bu karar çerçevesinde Türkiye statistik Kurumu (TÜK) ile Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan statistiki Bölge Birimleri Sflandlmas BBS) adyla bir bölgesel istatistiki sflandrma sistemi hazrlanm ve BBS 2 Eylül 2002 tarihli ve say Resmi Gazete de yaymlanarak yürürlüe girmitir. Buna göre Türkiye 12 büyük istatistiki bölgeye (Düzey I), 26 alt istatistiki bölgeye (Düzey II) ve il say olan 81 Düzey III e ayrlmr. Bu sflandrmaya göre, GAP Bölgesi Düzey 1 (büyük istatistik bölge), Gaziantep, Diyarbakr ve Mardin illeri Düzey 2 (Alt statistik bölge) ve her bir il ise Düzey 3 (Alt istatistik bölgeleri oluturan iller) olarak sflandlmr. Bakanlar Kurulu nun 10/11/2008 tarihli Baz Düzey 2 Bölgelerinde Kalknma Ajanslar Kurulmas Hakknda Karar say kanun ile 22 Kasm 2008 tarihinde Resmi Gazete de yaymlanarak yürürlüe girmitir. Bu vesile ile GAP Bölgesi nde (Düzey I), Düzey II nin merkezleri olan Diyarbakr (Diyarbakr, anlurfa), Gaziantep (Gaziantep, Adyaman, Kilis) ve Mardin de (Mardin, Batman, Siirt, rnak) olmak üzere 3 Kalknma Ajans nn kurulmas kararlalmr (RG, 22 Kasm 2008, Say: 27062, Karar Say: 2008/14306). III. GAP Bölgesi nin Ekonomik Potansiyeli GAP Bölgesi kapsamna alnan illerin toplam yüzölçümü ( km 2 ), ülke yüzölçümünün ( km 2 ) % 9.7 sini oluturmaktadr. Bölge, Türkiye deki tarm alanlarn % 11,7 sini, otlak (çayr-mera) alanlarn % 10,3 ünü, orman-fundalk alanlarn % 6,2 sini ve dier alanlara ayrlan alann ise % 11,4 ünü oluturmaktadr. Yüzölçümleri içerisinde bölgedeki tarm alanlar (% 43,6), Türkiye deki tarm alanlarna (% 36) göre daha avantajl bir durum arz etmektedir (Çizelge 1).

7 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 51 Çizelge 1. Arazi varl ve kullanm durumu Arazi Da GAP B Bölgesi Alan (Ha) Oran (%) Türkiye Alan (Ha) Oran (%) GAP Bölgesinin Türkiye çindeki Oran (%) Tarm Alan , ,0 11,7 Çayr Mera , ,6 10,3 Orman Fundalk , ,8 6,2 Dier Araziler , ,6 11,4 Toplam Arazi , ,0 9,7 Kaynak: TÜK, Corafi bir mekân üzerinde tarm alanlarn geni veya dar bir alan kaplamasna büyük oranda corafi özellikler etkili olmaktadr. Türkiye de tarm alanlarn corafi da, doal çevre özelliklerine bamlk gösterir. Tarmsal ürün elde edebilmek için yararlanlan alanlarn danda, yüzey ekillerinin durumu, iklimin elverililii veya elverisizlii, doal bitki örtüsü, toprak ve hidrografya artlarn etkisi altndadr. Buna ba olarak da, Türkiye deki tarm alanlar, akarsu vadi taban ovalar, k ovalar, delta ovalar, plato ve am düzlüklerinde ve tektonik ovalar, karstik ovalar ile imi uygun yamaçlarda yer almaktadr (Özçalar, 1988: 131). GAP Bölgesi nde, tarm alanlarn da üzerinde doal çevre özelliklerinin önemli bir etkisi vardr. Dolayyla bölgedeki tarm alanlarn dana geçmeden önce toporafik yapya göz atmakta fayda vardr. Toporafik özellikleri bakndan sade bir görünüme sahip olan GAP Bölgesi nde geni düzlükler bulunur. Bölgenin güneyinde yer alan Birecik, Suruç, Akçakale, Ceylanpnar ve Kltepe civarnda yükseltisi yer yer 500 m. nin altna düen ovalar yer alr. Bu ovalarn depolar dolduran materyaller genç alüvyoner grubuna girer (MTA, 1975: 28). Suriye sndan itibaren iç mlara doru yaylan bu düz alanlar, yine çok geni bir alan kaplayan az imli düzlükler ve akarsularla yer yer yarlm olan platolar çevrelemektedir. Bölgedeki jeomorfolojik birimler arasnda en geni alanlar kaplayan platolarn yükseltisi, güneyden kuzeye doru çldkça bir miktar artmaktadr. Güneyde m. civarnda olan ortalama yükseltiler, kuzeyde m. lere ular. Gaziantep dolaylarnda Gaziantep, anlurfa nn kuzeyinde anlurfa ve Adyaman çevresinde ise Adyaman Platosu yer alr. Bu platolarda, az kvrml kireçta ve bunlarn arasna yer yer enjekte olmu bazalt lavlar görülür. Platolarn oluumu, Frat a ba akarsularn yataklar derinletirmesiyle

8 52 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 meydana gelmitir. Günümüzde, platolar üzerinde karstik ovalar ve am düzlükleri uzanr (Atalay/Mortan, 2003: 391; Gürgen, 2002: 2). Plato alanlarn kuzeyinde, Türkiye nin en önemli da kütlelerinden birisi olan Güneydou Toros Dalar uzanr. GAP Bölgesi nde tarmsal faaliyetler, morfolojik birim olarak en çok ovalarda (çöküntü, karstik ve vadi taban ovalar) ve plato yüzeyindeki düzlüklerde (karstik ve bazaltik karakterli düzlükler) yaplmaktadr. GAP tamamlandnda, ikisi birlikte ylda 50 milyar m 3 ten fazla su aktan, Frat ve Dicle Nehirleri üzerindeki tesislerle, Türkiye toplam su potansiyelinin % 28 ini kontrol altna alm olacaktr. Bunun sonucunda ise sahada 1.82 milyon hektarlk bir tarm arazinin sulanmas salanacak ve ayn zamanda 7474 MW n üzerinde bir kurulu kapasiteyle ylda 27 milyar kilovatsaatlik elektrik enerjisi üretilmesi mümkün olacaktr. Bölgede sulamaya açlacak toplam alan (1.82 milyon ha), Türkiye de ekonomik olarak sulanabilir toplam alann (8.5 milyon hektar) % 21,4 üne tekabül etmektedir. Bunun yannda, ekonomik olarak gerçekleebilir hidroelektrik enerjisi potansiyeli (118 milyar kilovat-saat) de % 25 e ulaacaktr. Türkiye nin yeralt kaynaklarndan petrol ve fosfatn tamam ise, sadece GAP Bölgesi nde bulunmaktadr (ekil 1) % Proje Alan Tarm Alan Sulanabilir Alan Yüzey Sular Yeralt Sular Hidroelektrik Enerjisi Petrol Fosfat ekil 1: GAP Bölgesi nin baz alanlarda Türkiye içindeki doal kaynak potansiyelinin oranlar (%)

9 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 53 IV. GAP n Ortaya Ç ve Gelime Seyri Uzun bir hikayesi olan GAP n ortaya çkmas hazrlayan temel etmen, Güneydou Anadolu Bölgesi nin sahip olduu önemli derecedeki su ve tarm potansiyelidir. GAP, teorik olarak, ortaya çndan günümüze kadar, deen ülke ve dünya artlarna göre gerek yöntem ve gerekse hedefler açndan sürekli gelitirilerek ekillendirilmektedir. GAP n ortaya çndan günümüze kadar geçirdii deimleri 4 aamada deerlendirmek mümkündür (Benek, 2006: 216). Birinci Aama; Devlet Su leri (DS) tarafndan 1961 ynda Frat Havzas özelinde balatlan toprak ve su kaynaklar gelitirme projesi kapsamnda 1964 ynda Frat Havzas stikaf Raporu, 1966 ynda ise A Frat stikaf Raporu hazrlanmr. Daha sonra benzer çalmalar Dicle Havzas için de yaplmr. Sonuçta Frat ve Dicle Havzas için yürütülen toprak ve su kaynaklar gelitirme programlar, 1977 ynda A Frat Havzas ve Dicle Havzas'ndan ne ekilde faydalanlaca açklk kazanm ve (1980 ynda) bu iki havzadaki projeler birletirilerek bölgesel temelde Güneydou Anadolu Projesi (GAP) ne dönütürülmütür (Özaslan, 2005: 69). Böylece GAP, balangçta, Güneydou Anadolu Bölgesi nin su ve toprak kaynaklar harekete geçirerek, bölgeyi gelitirmek ve dolayyla bölge insann refah düzeyini artrmak amacyla ortaya çkmr. kinci Aama; Birinci aamadaki temel amaç ile çalmalara balanm ancak, yaplan analiz ve deerlendirmeler sonucunda 1989 ynda kapsam geniletilerek GAP Master Plan hazrlanmr. Bu düünce dorultusunda ekillenen GAP Master Plan çok sektörlü entegre bir proje niteliine dönümütür. Özetle GAP Master Plan, Frat ve Dicle nehirleri üzerinde yap öngörülen barajlar, hidroelektrik santralleri ile sulama projelerinin yan ra kentsel ve krsal alt yap, ularma, sanayi, eitim, sak, konut, turizm ve dier sektörlerdeki yatmlar da içine alan ve yörenin topyekün sosyoekonomik kalknmas hedefleyen, çok sektörlü, entegre bir kalknma anlay biçiminde ele alnan bir bölgesel kalknma projesi olarak ortaya çkmr. Ayn l, 1/6/1989 tarihli ve 3569 say kanunun verdii yetkiye dayanlarak Bakanlar Kurulu'nca 27/10/1989 tarihinde Güneydou Anadolu Projesi Bölge Kalknma daresi Tekilat'nn (GAP-BK) kurulmas kararlalmr. Bu karara istinaden 6 Kasm 1989 tarih ve say Resmi Gazete'de yaynlanan 388 say Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmutur

10 54 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 Üçüncü Aama; 1990 l yllarn ikinci yarnda görülen ekonomik krizler ve dünyada meydana gelen gelimelere ba olarak GAP Master Plan nn yeni ihtiyaçlara göre revize edilmesi gerektii düünülmü ve bu çerçevede 4 Haziran 1998 de Bakanlar Kurulu nun ald karar dorultusunda yeniden plan ekillendirilmitir. Bu balamda, yaplan revizyon çalmalar sonucunda (2000 y) hazrlanan GAP Master Plan deen koullar, yeni ihtiyaçlar ve kalknma deerleri nda irdelenerek, planlama çalmalarn Katmc Planlama ilkesi ile hazrlanmas fikri benimsenmitir. Böylece GAP, katmc ve sürdürülebilir insani gelime yakla dorultusunda yeniden tasarlanmr. Buna göre GAP Master Plan, teorik olarak, insani gelimeyi merkez alan bir kalknma projesi haline gelmitir. Proje, bölge halk için tercihlerini ve ekonomik potansiyellerini eksiksiz biçimde hayata geçirme olanaklar oluturmay amaçlamaktadr. Uyguland bölge ile Türkiye nin daha gelimi bölgeleri arasndaki fark ortadan kaldrmay ve eitlikçi bir gelimeye katkda bulunmay hedefleyen GAP ta, sosyal ararmalar ve bunlara dayal uygulamalar da bunun en önemli bileenleridir. Baka bir ifadeyle GAP; toprak, su ve insan kaynaklar gelitirerek topyekün sosyo-ekonomik kalknmaya yönelik entegre ve sürdürülebilir insani gelime ilkesine dayal bir giriimdir (GAP-BK, 1999: 17-18). Dördüncü Aama ise; Mays 2008 tarihinde Diyarbakr da açklanan GAP Eylem Plan ( ) dr. GAP Eylem Plan kapsamnda; Ekonomik Kalknmann Gerçekletirilmesi, Sosyal Gelimenin Salanmas, Altyapn Gelitirilmesi ve Kurumsal Kapasitenin Gelitirilmesi olmak üzere dört stratejik gelime ekseni bulunmaktadr. Eksenler altnda ana baklar ve iller itibaryla eylemler yer almaktadr. GAP sulama program gözden geçirilerek su kayna hazr, ana kanal inaat süren, tasar büyük ölçüde tamamlanm ve cazibeyle sulama yapacak projeler ile ekonomik görülen birinci seviye pompaj sulamalarn tamamlanmas hedeflenmi olup, GAP ta yer alan 1 milyon 822 bin hektarlk nihai sulama hedefinin 2012 yna kadar 1 milyon 060 bin hektarlk ksmn tamamlanmas planlanmaktadr. Bu projelerin ebeke inaatlarn ikili ibirlii ve kamu-özel sektör ibirlii kapsamnda gerçekletirilmesi planlanmr (GAP-BK, 2008: 57).

11 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 55 Sonuç itibariyle GAP n temel amac kuru topraklarn suya kavuturulmas ile tarmsal üretimi ve çeitlilii artrmak, bölgenin sahip olduu kaynaklar bölge insann katklaryla gelitirmek ve sürdürülebilirliini salamaktr. Tarmsal üretimin artmasyla birlikte tarma dayal sanayi geliecek, ekonomi canlanarak bölge halkna yeni istihdam alanlar açlacak ve böylece bölgeden darya olan göç önlenecek, bölge halkn gelir ve refah düzeyi yükselerek dier bölgelerle arasndaki gelimilik fark azalacaktr (Erkan, 2003: 1). GAP n amac maddeler halinde özetlenecek olunursa; Kuru topraklar suya kavuturmak, Tarmsal üretimi ve çeitlilii artrmak, Bölgenin sahip olduu kaynaklar bölge insann katklaryla gelitirmek ve Sürdürülebilirliini salamak eklinde sralamak mümkündür. Bölge kalknmasn çerçevesini çizen GAP Master Plan, özellikle su ve toprak kaynaklarn gelimesini mali ve teknik kapasiteleri de dikkate alarak bir takvime balam, bu demenin ekonomik ve sosyal sektörlerde uyaraca gelimeyi, yarataca istihdam, bunun getirecei nüfus büyüklüü ile bu nüfusun kentler ve kr itibariyle muhtemel da salam, eitim ve sak hizmetleriyle konut ve kentsel altyap ihtiyaçlar makro düzeyde belirlemi ve llara göre finansman ihtiyac ortaya koymutur. GAP Master Plan, çeitli devlet kurulularn kalknma çabalarn bütünletirilmesi ve güdümlendirilmesini kolaylaran bir rehber olarak GAP'n yürütülmesine destek olmakta, ayrca Bölge nin gelimesinin almas gereken seyir ve alt ölçeklerde üretilecek plan, program ve projeler için de bir rehber nitelii tamaktadr. Birbirlerini tamamlay nitelikte olan ve bir bütünlük tekil eden hedeflere ulamak için GAP Master Plan, 2008 yna uzanan zaman perspektifi içinde dört temel strateji belirlemitir. 2 Bunlar: Su ve arazi kaynaklar gerek sulama, gerekse kentsel ve endüstriyel kullanm amaçlar için gelitirmek ve yönetmek, Daha iyi tarmsal iletme yönetimi, tarmsal pratikler ve bitki desenleri uygulayarak arazi kullan gelitirmek, Tarmla ilikili ve yerel kaynaklara dayal üretime özel arlk vererek imalat sanayilerini tevik etmek,

12 56 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 Yöre halkn ihtiyaçlar daha iyi karlamak, nitelikli personeli Bölge'ye cezbetmek ve bölgede kalmas temin etmek için sosyal hizmetleri ve kentsel altyap iyiletirmek. Bütün bunlardan hareketle GAP n hedeflerini saysal olarak öyle ralamak mümkündür; 1.82 milyon hektar alann sulanmas, lda 27 milyar kilovat-saat elektrik üretimi, Kii bana % 209 art ve 3.8 milyon kiiye istihdam olana salamak (GAP-BK, 2008). GAP Master Plan nda, corafi mekân boyutunda üç aamal kalknma modeli benimsenmitir. lk aamada, Kk Gelime Aks 3 olarak adlandlan Gaziantep-anlurfa-Diyarbakr merkezlerini kapsayan koridorun kalkndlmas öngörülmütür. kinci ve üçüncü aamada ise, söz konusu merkezlerin gelimesine ba olarak çevreye doru bir kalknmann olaca tahmin edilmitir (GAP-BK, 2002: 3). Böylece, GAP n baarya ulamas, en azndan sa ve orta dönemde altyap, sanayi ve hizmetlerin az sayda merkezde lmasna ba knmr. V. GAP n Gerçekleme Düzeyi Bölgeler arasndaki gelimilik farklar azaltmann birinci koulu, geri kalm bölgelerin gelimi bölgelerden daha hzl bir ekilde kalknmas salamaktr. Bu gerçekletii zaman, bir yandan bölgeler arasndaki gelimilik farklar azalacak, öte yandan gelimi bölgelere olan, bata igücü olmak üzere, her türlü kaynak göçünün h azalacandan, a kalabalk bölgelerin daha da kalabalklamasn önüne geçilmi olacaktr. Bu nedenle, bölgeler aras gelimilik farklar azalt politikann araçlarndan söz ederken, öncelikle, geri kalm bölgelerin kalknmasna yönelik araçlardan söz etmek gerekir (Dinler, 1998: 283). 3 k Gelime Aks: 1989 ynda hazrlanan GAP Master Plan nda, bölgenin mekansal kalknmasn planlamasnda üç büyük kenti (Gaziantep, anlurfa ve Diyarbakr) birletiren bir kk gelime aks öncelikle gelime koridoru olarak tespit edilmitir. Bu üç kentten Gaziantep, bölgeleraras trafiin en youn noktalarndan birini oluturan Adana ya kolayca balant salayabilmektedir. Elaz ve Malatya ile balant olan Diyarbakr iç bölgelerden gelen mallarn dam merkezidir. anlurfa, Bölge nin corafi merkezi olup, ilk sulamaya açlan ovalarn yaknda yer alma özelliini tamaktadr (Geni Bilgi için bkz: D691998/strateji.html, ).

13 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 57 GAP alanndaki tarmsal ürünlerde beklenen üretim artn deerlendirilmesinde gerek tarma dayal sanayi gerekse tarm d sanayi yatmlarna ihtiyaç duyulmaktadr. Bölgede tarma dayal sanayinin gelimesi; tarmsal faaliyetlerinin modernlemesine, istihdamn artmasna, daha fazla katma deerin yaratlmasna ve dier sanayilerin gelimesine öncülük edecektir. Tarm ve tarma dayal sanayi ile tarma girdi salayan sanayiler birbirini etkileyen sektörler olduundan, GAP ta tarm ve sanayi sektörünün bütünlemesi büyük önem tamaktadr. Çünkü bölge ekonomisi büyük ölçüde tarma dayanmakta ve nüfusun yaklak % 60 tarmla uramaktadr. Ortalama iletme genilii hektardr. klim durumu ve toprak yap dikkate alndnda, ylda iki hatta üç ürün alnabilecektir. Sulama projelerinin kademeli olarak hizmete girmesi ve sulu tarma açlmas ile beraber her sektör düzeyinde canlanma ve gelime kendini göstermeye balamr. Sulu tarm ile birlikte tarmsal girdi kullannda da önemli gelimeler kaydedilmitir. Buna ba olarak baz tarmsal ürünlerin üretiminde de büyük artlar salanmr. Tarmdaki gelime tarma dayal sanayilerin gelimesine katkda bulunmutur. Tüm bu gelimeler yalnz bölgeyi deil, tüm ülke ekonomisini etkileyebilecek düzeydedir. Dolayyla, tarn sanayi sektörü ile bütünlemesinde GAP önemli bir entegre projedir. Bu balamda, bölgenin tarm ve tarma dayal sanayiler yönünden bir ihracat üssü olarak ifade edilmesi önemli ve anlaml bir görütür (Karl, 2008). Söz konusu sosyo-ekonomik gelimelerin hzlanabilmesi için öncelikli faktörlerden birisi de sulama projelerinin hayata geçirilmesidir. GAP n, 16 yllk ( ) bir süre zarfnda tamamlanmas öngörülmütür. Daha önce de ifade edildii gibi, GAP n, 2005 y sonu itibariyle gerçekleme düzeyi % 52; 2007 y sonu itibariyle de % 59,3 tür. Tarm sektörüne yönelik nakdi gerçekleme oran % 26, sulamaya açlan alanlarn oran ise % 15 tr. GAP n dier sektörlerde nakdi gerçekleme oranlar enerjide % 83,6, ulam ve haberlemede % 45,3 ve turizmde ise % 31,9 dur (Çizelge 2). Baka bir ifade ile, 2007 y itibariyle projelerin tamamlanma durumuna bakldnda; barajlarn % 59 u (13 adet), Hidroelektrik Santrallerin (HES) % 42 s (8 adet), üretilecek enerjinin % 83,6 s (5513 MW), sulanacak alann (1.82 milyon ha) ise % 15 i (273 bin ha) tamamlanarak faaliyete geçmitir. Söz konusu bütün projelerin tamamlanabilmesi için öngörülen toplam finansman miktar ise, 39 milyar YTL civarr. Bugüne kadar bu miktarn % 59,3 ü (23.3 milyar YTL) harcanmr (Çizelge 2).

14 58 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 Çizelge 2: GAP toprak ve su Kaynaklar gelitirme program ve son durumu (2007) A-GAP Toprak-Su Kaynaklar Gelitirme Projeleri C-Projenin Tamamlanmas Durumunda Ortaya kacak Durum rat Havzas rat Havzas Baraj Say :22 1.Karakaya Baraj / Dicle Havzas HES Say :19 Hidroelektrik Santral (HES) 2. A Frat 1. Dicle-Kralk Üretilen Enerji :7474 MW 3. Sr Frat 2. Batman Toplamda Sulanacak Alan (ha) : Suruç-Baziki 3.Batman-Silvan GAP n Toplam Maliyeti : YTL 5.Adyaman-Kahta 4.Garzan 6.Adyaman-Göksu-Araban 5.Ilsu 7. Gaziantep 6.Cizre B-Sektörler tibariyle GAP n Nakdi Gerçekleme Durumu D-2007 Y Sonu tibariyle Projenin Tamamlanma Durumu Sektörler tibariyle Nakdi Gerçekleme Baraj Say :13 (% 59) Tarm :26,0 HES Say :8 (% 42) Enerji :83,6 Üretilen Enerji :5513 MW (% 74) Ularma/Haber :45,3 Sulanan Alan (iletmede) : HA (% 15) Turizm :31,9 aat Devam Eden Alan :11406 HA (% 6) Toplamda :59,3 Kalan Alan : HA (% 80) Kaynak: GAP-BK, Harcanan Miktar : YTL (59,3) GAP Bölgesi nde sulamaya açlan alanlarn illere da incelendiinde, % 72.3 ü ( ha) anlurfa da, % 11.6 s (30316 ha) Diyarbakr da, % 7.5 (19652 ha) Gaziantep te, % 4 ü (10460 ha) Mardin de, % 2.1 i (5432 ha) Batman da, % 1.4 ü (3689 ha) Adyaman da ve % 1 i (2741 ha) ise rnak ta bulunmaktadr (Çizelge 3). GAP Su Kaynaklar Gelitirme Program kapsamnda sulamalarn en çok gerçekletii anlurfa ilinde bile, sulamaya açlan alan ( ha), ilde sulanmas öngörülen alann ( ha) sadece % 34,6 s oluturmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi, Mays 2008 tarihinde açklanan GAP Eylem Plan na ( ) göre, 2012 yna kadar 1.06 milyon (% 57) hektarlk alann sulamaya açlmas öngörülmektedir. Bu durumda, GAP ta sulanmas öngörülen 1.82 milyon hektarlk alann, 2008 y itibariyle % 15 i (273 bin ha) sulamaya açlm, % 57 si (1.06 milyon ha) ise 2012 yna kadar sulamaya açlmas planlanmr. Söz konusu plann baaryla tamamlanmas durumunda, 2012 yna kadar GAP Bölgesi nde toplamda 1.3 (% 73) milyon ha lk alan sulamaya açlm olacaktr. Bugün (2008) itibariyle, GAP Eylem Plan ( ) kapsamnda olmayan 489 bin (% 27) ha lk alann sulamaya açlmas yönünde net bir takvim bulunmamaktadr.

15 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 59 Çizelge 3: GAP ta ller Baznda Mevcut Sulamalar l Sulama Ad Sulanan Alan 1.Bozova Pompaj Sulamas I. Km anlurfa Diyarbakr Ady. 2.Yaylak Ovas Sulamas (ksmi) 3.Bozova Merkez Pompaj Sulamas 4.anlurfa-Harran Ovalar Sulamas (ksmi) 5.Yukar Harran Sulamas 6.Akçakale YAS (Yeralt Sulamas) Sulamas 7.Ceylanpnar YAS Sulamas 8.Hacr Sulamas Silvan I. ve II. m Sulamas 14.Kralk-Dicle Pompaj Sulamas I. m (ksmi) 20.Devegeçidi Sulamas 21.Çnar-Göksu Sulamas 9.Çamgazi Sulamas (ksmi) GAP a Oran l Sulama Ad Sulanan Alan Keysun YAS Araban Sulamas X. Bölge Küçük Su leri Toplam XV. Bölge Küçük Su leri Toplam % XX. Bölge Küçük Su leri Toplam Gaziantep XV. Paaba Sulamas Kayack Ovas Sulamas Hancaz Sulamas Batman Sol Sahil Sulamas Batman Sa Sahil % 11.6 Sulamas % 1.4 Batman Mardin 22.Garzan-Kozluk Sulamas 16.Derik Dumluca Sulamas 18.Nusaybin Ça Sulamas GAP a Oran % 7.5 % % 4.0 r. 19.Silopi-Nerdü Sulamas 2740 % 1.0 Genel Toplam Kaynak: GAP-BK, GAP; tüm sektörleri kapsayan entegre bölgesel bir kalknma projesidir. Ancak, her yl bütçeden bu projeye ayrlan kaynan sektörlere (tarm, sanayi ve hizmet) da konusunda çok ciddi tartmalar süregelmektedir. Bu konuda özellikle tarm ve sanayi sektörleri öne çkmaktadr. GAP yatm ödeneklerinin dönemi itibariyle yllk seyri izlendiinde, GAP'a toplam kamu kaynaklarndan ylda ortalama % 7.0 orannda pay ayrld gözlenmektedir. GAP n Türkiye geneline göre ald pay, genel olarak faaliyete geçtii dönemden günümüze inili-ç bir seyir

16 60 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 izledii görülmektedir. Buna göre ulusal bütçeden en fazla pay ald dönem % 8,5 ile 1991, en az ald dönem ise % 4,9 ile 2001 dir (ekil 2). Oysa ki, bölge kaplad alan ve barndrd nüfus potansiyeli itibariyle yaklak olarak Türkiye nin % 10 una tekabül etmektedir. Buna gelimemilik boyutu da eklenince bütçeden bölgeye ayrlan payn çok düük olduu eilimi ortaya kmaktadr ,1 8, Aras GAP'n Ulusal Bütçede Ald Pay(%) (17 yl içerisinde ulusal bütçede ortalama olarak % 7 pay almr) 7,3 7,6 7,5 7,2 6,9 7,7 6,6 5,9 7,2 4,9 5,9 5,8 6,7 7,2 7, llar ekil 2: GAP a yaplan kamu yatm tahsislerinin karlarmal geliimi ( ). VI. GAP n Bölgeye Etkileri Ekonomik kalknma bir bütün olduundan tarm, sanayi ve hizmet sektörlerinin tek bana gelimesinden bahsetmek mümkün deildir. Tarm ve sanayi sektörleri birbirini tamamlayan ve karkl etkileim içinde bulunan sektörlerdir. Çünkü tarm sektörü bir taraftan sanayiye hammadde salamakta ve dier taraftan sanayi ürünleri için pazar oluturmaktadr. Bu nedenle, tarm sektörü ülkenin sanayileme sürecine hammadde salayarak, igücü transfer ederek, sermaye aktararak ve sanayi mallar talep ederek katk salamaktadr (Karl, 2002: 83). Bu durum, özellikle GAP Bölgesi nin kalknarak dier bölgelerle entegre olabilmesi, bölgenin doal zenginlikleri itibariyle olmazsa olmaz ilkesi konumundadr. Dolayyla tarm ve sanayi sektörleri birbirlerinin tamamlay ayn zamanda destekleyicisi durumundadrlar. Nitekim, GAP Bölgesi ndeki mevcut sanayi kurulularn yaklak ¾ ünün tarma dayal olmas bu durumu desteklemektedir.

17 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 61 Tarm sektörünün gelimesi paralelinde dier sektörler de geliecektir. Bölgede tarm sektörünün gelimesi yannda, sürdürülebilir bir kalknmann gereklerine cevap veren mekânsal yapn oluturulmas büyük ölçüde iki etmene ba bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, entegre bir plan uygulamas için gerekli finansmann zamannda salanabilmesi, ikincisi ise birbiriyle yaran merkezlerin salam gerekçelerden yoksun istekler dorultusunda, sanayi ve hizmet ekosistemlerinin uzun dönemde desteksiz yaamayacaklar yerlere dalmamasr. GAP n baarya ulamas, en azndan ksa ve orta dönemde tarm sektörü ile birlikte, altyap, sanayi ve hizmetlerin az sayda merkezde ylmasna bar. GAP Master Plan nda, bölgenin mekânsal gelime problemleri, Bölge içi nüfus hareketlilii, kentler üzerindeki a nüfus bask ve mevcut dak yerleme dokusu olarak belirlenmitir. Yine Master Plan nda bölgenin mekânsal gelimesi için temel amaç, öncelikle bölgedeki büyük kentlerin nüfus emme kapasitelerinin arttlmas olarak tespit edilmitir döneminde, gerek Türkiye nin gerekse GAP Bölgesi nin sektörel oluumlarnda oransal olarak demeler olduu ortaya çkmaktadr ynda sektörel oluum bakndan, arlklar itibariyle Türkiye de hizmet (% 56,3), sanayi (% 25,7) ve tarm (% 17,8) eklinde iken; GAP Bölgesi nde hizmet (% 52,3), tarm (% 26,5) ve sanayi (21,0) eklinde ralanmaktadr ynda sektörel oluum baknda, arlklar itibariyle sektörel sralama Türkiye de hizmet (% 58,1), sanayi (% 28,4) ve tarm (% 13,4); GAP Bölgesi nde ise hizmet (% 52,3), tarm (% 28,3) ve sanayi(19,2) eklinde olmaktadr (Çizelge 4). Bu iki dönemde, Türkiye nin aksine GAP Bölgesinde tarm sektörünün arl artarken, sanayi sektörünün pay dümektedir. Ayrca, belirtilmelidir ki, GAP Bölgesi nin gerek 1987 y ve gerekse 2000 y verilerine göre sanayi sektörünün payn yaklak 1/5 civarnda olmas, gelimilik bakndan bölgenin genel yapndan farkl olarak sanayi sektöründe gelimi olan Gaziantep ilinin arlnda kaynaklanmaktadr. Çünkü Gaziantep, GAP Bölgesindeki sanayinin yarndan (% 52,3) fazlasna sahiptir

18 62 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 Çizelge 4. Türkiye ve GAP Bölgesi GSYH lerinin sektörel oluumu ve yüzdeleri (1987 fiyatlaryla, milyon TL) Türkiye Bölge Tarm (% 17,8) (% 26,5) Sanayi (% 25,7) (% 21) Hizmet (% 56,3) (% 52,3) Tarm (% 13,4) (% 28,3) Sanayi (% 28,4) (% 19,2) Hizmet (% 58,1) (% 52,3) Kaynak. TÜK, il istatistikleri. 6.1.Tarm ve Hayvanck Bölgede ekonomik ve sosyal açdan kalknmay salayacak ana sektör tarmdr. Sulamann dorudan etkileri tarmda, dolayl etkileri ise tarma dayal sanayilerde görülecektir. Tarm ve tarma dayal sanayiler, bölgenin gelimesinde ve dier bölgelerle olan gelimilik farkn giderilmesinde önemli iki ana unsur olacaktr (Karl, 2002: 1). Tarm sektörünün ulusal gelir içindeki pay göreceli olarak azalmasna ramen, krsal alanlarda gerek Türkiye gerekse GAP Bölgesinde ekonomik ve sosyal yaamdaki önemini korumaktadr. Bu nedenle, krsal alann kalkndlmas ve burada yaayanlara istihdam olanaklarn salanmas ve çada uygarln yaratt tüm hizmet ve olanaklarn salanmas için krsal kalknma çabalar önem tamaktadr (Gülçubuk, 2003: 195). Sulu tarmda verimliliin artmas salayan en önemli faktörler, tarmda kullanlan girdi miktar ve uygulanan ileri teknolojilerdir. Bölgede sulamaya açlan tarm arazilerinin artmas sonucunda, tarm alet-makinelerin say ve cinsinde de artma olduu görülmektedir. GAP ta 1994 ynda adet olan traktör park % 38.2 orannda artarak 2004 ynda e ular. Bitki deseninin demesine paralel olarak, tarm alet ve makinelerinin çeitliliinde daha fazla artma olduu görülmektedir (Çizelge 5). Bölge genelinde sulama alanlar artkça tarmsal alet-makine saylar da artacaktr.

19 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 63 Çizelge 5. GAP bölgesinde tarm alet-makine varl Tarm Alet-Makine Varl Cinsi Deim (%) Traktör Kulakl traktör pulluu Kültivatör Kombine tahl mibzeri Kimyevi gübre da Pülverizatör (kuyruk milinden hareketli) Tarm Arabas (Römork) Kaynak: TÜK, Bölgede sulamaya açlan tarm alanlarn artmas sonucunda, üretimi yaplan baz ürünlerin ekili alanlarndaki deim; budayda % 12.6, mrda % 1483, pamukta % 59.3, sebzelerde % 5.1 orannda, ayçiçeinde ise 8493 kat olmutur (Çizelge 6). GAP bölgesinde sulama projeleri balamadan önce kuru artlarda arlkl olarak buday, arpa, mercimek ve nohut üretimi yapld görülmektedir. Sulu tarmda ise pamuk ve sebze yetitirilmektedir. Sulama projelerinin kademeli olarak devreye girmesiyle, kuruda yetien arpa, mercimek ve nohut ekim alanlar azalmr. Buna kark pamuk, mr, ayçiçei ve sebze ekili alanlar ve üretimi artmr. Çizelge 6. Bölgede bitki desenindeki deim Ürünler Alan (ha) Oran (%) Alan (ha) Oran (%) Deim (%) Buday Arpa r Mercimek Nohut Pamuk Ayçiçei Susam Antepfst (*) Üzüm Sebzeler Toplam Kaynak: TÜK, * Toplam aaç say

20 64 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 GAP alannda bugünkü tarmsal yap içerisinde hayvansal üretim önemli oranda yer almaktadr. Hayvanck genelde meraya dayal olup, ekstansif hayvanck 5 karakterini tamaktadr. Hayvan rklar içerisinde yerli rklar önemli oranda bulunduundan, birim hayvan bana verim düüktür. Hayvansal üretim faaliyetleri içerisinde büyük ve küçükba hayvan yetitiricilii arlkl ve öncelikli olarak önemini korumaktadr (Karl, 1991). Bölgede, 2004 y itibariyle hayvan varl içinde ba ile koyun ilk sray almaktadr. Bunu srasyla; ba ile kl keçisi, ba ile sr (yerli), ba ile sr (melez), ba ile sr (kültür), ba ile tiftik keçisi ve ba ile manda izlemektedir. Ayrca, adet yumurta tavuu, adet et tavuu ve adet ar kovan bulunmaktadr (Çizelge 7). Bölgede ar ve sr hariç dier tüm hayvan cinslerinin saylarnda ciddi bir dü olduu görülmektedir. Bu durum, GAP Bölgesi nde açk mera hayvancndan modern hayvanca bir geçiin salanmas gerektiini ortaya koymaktadr. Çizelge 7. GAP bölgesinde hayvan varl Hayvan Cinsi Ba/Adet Oran (%) Ba/Adet Oran (%) Deim (%) Koyun l keçisi Tiftik keçisi Küçük ba hayvan toplam r (yerli) r (melez) r (kültür) Manda Büyük ba hayvan toplam Et tavuu Yumurta tavuu Tavuk toplam Ar kovan Kaynak: TÜK, 1998, Ekstansif Hayvanck: lkbahar, yaz ve sonbahar mevsimlerinde açk mera alanla- nda otlatlan, souk ve ya k mevsiminde ise ahr ve allarda kaba yemlerle (saman gibi) beslenen geleneksel hayvanck faaliyetlerini ifade eder.

21 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi Sanayi GAP bölgesinde sanayi denilince ilk akla tarma dayal sanayi gelmektedir. Bölgedeki tarma dayal sanayinin arlkl sektörü ise tekstil sanayi alt sektörleri oluturmaktadr. Bu durum, bölgede tarm sektörünün önemini ortaya koyarken, bu sektörün kendi içinde ve dier sektörlerle bir plan dahilinde yaplmas gerekmektedir. Bu planlamann corafi yönden birçok etkisinin olaca düüncesindeyiz. Bunlardan birincisi; corafi olarak hammadde, sanayi ve hizmet sektörlerinin dengeli bir ekilde olumasna yardmc olaca, ikincisi ise; bu sektörlerde istihdam alanlarn artmas soncunda bölge dna olan göç hareketinin durdurulmu olacar. GAP Master Plan ndaki projeksiyonlara göre; sanayii sektöründe % 10.0 orannda bir artn olaca ve bu art ile sanayinin bölgenin ekonomik yapndaki payn % 16 dan % 24 e yükselecei öngörülmütür. Bu balamda, bölgedeki sanayi kurulularn gerek corafi da ve gerekse saysal olarak artna bakldnda, bir gelime seyri içinde olduu görülmektedir. GAP daresi nin verilerine göre 1996 y itibariyle bölgede imalat sanayi kurulu say 516 iken, 2004 ynda 1596 ya yükselmitir. Bölgedeki imalat sanayi kurulularnda görülen bu gelimenin dier önemli bir özelii, saysal olarak, sektörler arasnda sralamann bozulmadr. Tekstil, giyim ve deri imalat sektörünün pay % 39 dan % 49,4 e çkarken, gda imalatn pay ise % 29,8 den % 23,2 ye inmitir. Buna göre, GAP Bölgesi ndeki imalat sanayi içerisinde tarma dayal sanayi sektörlerinin oran % 72,6 dr (Çizelge 4). GAP Bölgesi nde sanayi kurulularn say arttkça imalat sanayinde istihdam edilen igücü say da artmaktadr. Buna göre, 1996 ynda, bölgede imalat sanayisinde kii, 2004 ynda ise kii istihdam edilmektedir. Bölgede imalat sanayi sektörleri arasnda tekstil sanayi sektörleri toplam istihdamn % 68,9 unu karlamaktadr (Çizelge 8). Bu durum, bölge imalat sanayisinin dinamosu konumunda olan tekstil sanayi alt sektörlerine ayr bir önem verilmesi gerektiini göstermektedir. Bölge nin sulu tarma açlmas ile beraber sanayide önemli gelimeler meydana gelmitir yllar arasnda sanayi tesisleri say üç katndan fazla olmutur. Bu paralelde, bölge sanayisinin Türkiye katma deeri içindeki pay ise % 2'den % 4'e yükselmitir

22 66 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 Çizelge 8: GAP Bölgesi imalat sanayinin sektörel dam ve dönemler itibariyle geliimi Sektör Ad letme stihdam letme stihdam Say % Say % Say % Say % Tekstil, Giyim ve Deri malat , , ,9 da malat , , ,9 Kimya, Petrol, Kauçuk, Plastik Ürün malat 77 15, , ,5 Ta ve Topraa Dayalmalat 32 6, , ,2 Metal Eya, Makina Teçhizat , ,1 44 8,5 malat Kat ve Kat Ürünleri 8 1, , ,8 Toplam ,0 Kaynak: GAP daresi. GAP Bölgesi ndeki sanayi kurulularn illere da incelendiinde; dengeli dalmad net bir ekilde görülmektedir. Bölgedeki imalat sanayinin % 52,6 s Gaziantep ilinde bulunurken, % 18,2 si anlurfa da ve % 13,8 i ise Diyarbakr da bulunmaktadr. Bu üç ilin imalat sanayinin içindeki pay % 82,6 dr (Çizelge 9). Bu durum, 1989 ynda hazrlanan GAP Master Plan nn mekansal gelime ye ilikin öngörülerini dorulamaktadr. Bu plan, bölgede Kk Gelime Aks olarak tanmlanan Gaziantep-anlurfa-Diyarbakr aks esas gelime ekseni olarak öngörmütür. Bunun baka bir göstergesi ise, Kk Gelime Aks üzerinde yer alan bu üç kentin bölge nüfusu içindeki pay 1990 da % 36,6 dan 2000 de % 40,5 e çkm olmasr. Çizelge 9: GAP Bölgesi imalat sanayi iyeri say* l Ad Sektörler da Tekstil Petrol Kimya Ta-Toprak Makine Orman say % say % say % say % say % say Toplam % say % A.yama n 33 9,0 47 6,0 6 3,8 6 4,9 6 5,0 1 2,8 99 6,2 Batman 11 3,0 15 1,9 8 5,0 10 8,2 11 9,1 1 2,8 56 3,5 D.Bakr 37 10,1 58 7, , , , , ,8 G.antep , , , , , , ,6 Kilis 14 3,8 2 0,3 3 1,9 2 1,6 1 0, ,4 Mardin 21 5,7 9 1,1 10 6,3 5 4,1 3 2,5 1 2,8 49 3,1

23 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 67 Siirt 4 1,1 2 0,3 3 1, ,7 1 2,8 12 0,6.urfa 92 25, , , , , ,2 rnak 2 0,5 2 0,3-3 2, ,4 Toplam , , , , ,6 36 2, Kaynak: *10 ve üzeri çalan iyerleri esas alnmr Hizmet GAP n balamasyla birlikte bölgede, istenilen hzda olmasa da, gerek tarm, gerek sanayide, gerekse sosyal yaamda bir dönüüm yaanmaktadr. Özellikle tarmsal alanlarn sulamaya açlmas sonucu üretimde önemli artlar olmakta ve tarmsal girdileri hammadde olarak kullanan sanayi dal tekstil ve da, hzla gelime sürecine girmi bulunmaktadr. Bunun sonucu olarak istihdam yap, kent nüfuslar, sosyal yaam vs. demektedir (Cengiz, 2003: 45). GAP Projesi nin bölge ekonomisine yapt katk yannda, söz konusu dönemde GAP Bölgesi nde yaanan güvenlik sorunu sonucu bölgeden bat bölgelerine (Marmara, Akdeniz ve Ege) göç durmam, aksine devam etmitir (Çizelge 10). Bölgesel dengesizlikler sadece milli gelir deil, dier ekonomik ve sosyal göstergeler açndan da geni bir yelpazede yansmalar göstermektedir (Pnar/Özaslan, 2008: 57). Bu konuya ilikin olarak hazrlanan sosyo-ekonomik gelimilik endeksleri ve insani gelimilik endeksleri de bölgesel dengesizliklerin tüm sektörleri içerdiini göstermektedir (Çizelge 11). Çizelge 10: GAP Bölgesi nde baz illerde göç durumu l Ad 2000 Daimi kametgah Nüfusu Ald Göç Verdii Göç Net Göç Net Göç (%0) Siirt ,06 Adyaman ,23 Mardin ,58 Batman ,16 Diyarbakr ,04 anlurfa ,91 rnak ,77 Kaynak: TÜK.

24 68 Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64-3 Çizelge 11: Bölgeler itibaryla eitim ve sak göstergeleri itim Sak Bölgeler Gelimilik Sras itim Sek. Gelimilik Sras Okur-Yazarlk Oran % (1) Kadnlarda Okur-Yazarlk Oran % (1) Üniversite Bitirenlerin 22+ ya Nüfusuna Oran % (1) lkokullarda Okullama Oran % (2) Liselerde Okullama Oran % (2) Mesleki ve Teknik Liselerde Okullama Oran % (2) Sak Sektörü Gelimilik Sras Bebek Ölüm Oran (000) Onbin Kiiye Düen Hekim Say Onbin Kiiye Düen Di Hekimi Say Onbin Kiiye Düen Eczane Say Onbin Kiiye Düen Hastane Yata Say Marmara ,4 88,1 10,0 115,7 41,1 29, ,4 3,6 3,8 28,2 Ege ,8 84,2 8,4 100,1 39,7 25, ,8 2,9 3,8 23,1 ç Anadolu ,3 85,0 10,3 93,0 41,6 21, ,2 2,9 3,1 26,3 Akdeniz ,2 82,0 8,3 97,7 42,2 16, ,1 1,4 2,9 18,9 Karadeniz ,8 78,5 5,9 87,4 31,7 23, ,7 1,1 2,2 23,3 D. Anadolu ,7 65,9 6,1 86,4 26,3 9, ,5 0,5 1,9 13,3 G.Dou ,2 60,2 5,0 94,1 27,3 6, ,5 0,6 1,2 17,9 Kaynak: DPT 2003 llerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Ararmas. (1) 2000 y, (2) eitim-öretim y verileri verileridir. Devlet Planlama Tekilat (DPT, 2003), 58 sosyo-ekonomik parametre dekeni kullanarak, illerin sosyo-ekonomik gelimilik sralamas belirlemektedir. Bu balamda, 2003 ynda yaplan llerin ve Bölgelerin Sosyo-ekonomik Gelimilik Sralamas Ararmas na göre, be farkl homojen il grubu ortaya çkmr. Birinci grupta 5, ikinci grupta 20, üçüncü grupta 21, dördüncü grupta 19 ve beinci grupta ise, 16 il yer almaktadr. GAP Bölgesi nin en gelimi ili olan Gaziantep 2. derecede gelimi iller grubunda olup, il sralamas ise 20 dr. Kilis, Diyarbakr ve Adyaman illeri ise 4. derecede gelimi iller grubunda, il sralamalar ise srasyla 54, 63 ve 65 tr. Bölgenin geri kalan dier illeri olan anlurfa (68), Batman (70), Mardin (72), Siirt (73) ve rnak (78) son grup olan 5. derecede gelimi iller grubunda yer almaktadr (Çizelge 12).

25 Sedat Benek Ortaya Ç, Gelime Seyri ve Bölgeye Etkileri Bakndan GAP Projesi 69 Çizelge 12: Gelimilik endeksine göre kademeli il gruplar (2003 Y) GAP ller ralamadaki Deim Gaziantep Kilis - 54 Diyarbakr Adyaman anlurfa Batman Mardin Siirt rnak Kaynak: DPT. 7. Sonuç Güneydou Anadolu Projesi (GAP); Bölge nin sosyo-ekonomik düzeyini yükseltmek, bölgeleraras dengesizlii gidermek ve Türkiye ekonomisine yapaca katklaryla ulusal kalknmay hzlandrmak amacyla ortaya çkmr. GAP olgusunun ortaya çkmasyla, özellikle 1990 l yllarda, bölgenin sektörel yapnda, hedeflenen ve istenilen düzeyde olmasa da, ekonomik alanda deimler balam ve bu deim devam etmektedir. Tarmsal alanda görülen deme ve gelimelerin paralelinde dier sektörlerde de bu süreç gözlenmektedir. GAP bünyesinde, 18 yllk ( ) bir dönemi kapsayan süre zarfnda yürütülen çalmalarn, söz konusu projelerin gerek hedeflenen süre içerisinde tamamlanmas gerekse bu yapsal sorunlarn çözüme kavuturulmas noktasnda istenilen düzeye henüz ulalamad, hatta çok düük bir seviyede gerçekletii görülmektedir. Daha da ötesi, GAP Master Plan nda bölgenin tarm ve tarma dayal sanayi ile kalknmas öngörülmü olmasna ramen, 2007 y itibariyle, GAP toplamnda tamamlanma oran % 59,3 iken, tarm sektörüne yönelik yürütülen projelerin tamamlanma oran sadece % 15 dir. Bu durum, GAP çerçevesinde tarm alanndaki projelerin gerçekleme orann düük olmasndan dolay, GAP Bölgesi nde tarn temel yapsal sorunlarn giderilerek, tarn modernlemesini geciktirmektedir. Bu çerçeveden bakldnda, bölgede tarm, sanayi ve hizmet sektörlerinin bir bütün olarak kalknmasna ivme kazandracak ancak halen tamamlanamayan veya gündemde olan projelerin bir an önce tamamlanmas veya projelere balanlmas büyük bir önem tamaktadr. Buna göre: