LUMBAL CANALİS VERTEBRALIS'İN SAGİTTAL VE TRANSVERS ÇAPLARININ İNCELENMESİ MORFOMETRİK VE RADYOLOJİK BİR ÇALIŞMA*

Transkript

1 Ege Tıp Dergisi 41 (2): 63-66, 2002 LUMBAL CANALİS VERTEBRALIS'İN SAGİTTAL VE TRANSVERS ÇAPLARININ İNCELENMESİ MORFOMETRİK VE RADYOLOJİK BİR ÇALIŞMA* THE INVESTIGATION OF THE SAGİTTAL AND TRANSVERSE DİAMETERS OF THE LUMBAL VERTEBRAE A MORPHOMETRIC AND RADIOLOGICAL STUDY Hulki BAŞALOĞLU 1 Mehmet TURGUT 2 H. KÜBRA BAŞALOĞLU 3 1 Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Aatomi Aabilim Dalı, AYDIN ^Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Nöroşirurji Aabilim Dalı, AYDIN 3 Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Histoloji-Embriyoloji Aabilim Dalı, AYDIN Aahtar Sözcükler: lumbal omurlar, forame vertebrale, morfometri, bilgisayarlı tomografi Key Words: lumbar vertebrae, forame vertebrale, morphometry, computerized tomography ÖZET Bu çalışma, Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Aatomi Aabilim Dalı kemik arşivleride bulua 71 kadı ve 29 erkeğe ait toplam 100 adet lumbal omurda yapıla direkt ölçümler ile, 18 erkek (54 lumbal omur) ve 16 kadı ait (48 lumbal omur)'a ait toplam 102 lumbal omurda alıa bilgisayarlı tomografi (BT) tetkikleri üzerideki ölçümler değerledirilerek gerçekleştirilmiştir. Kadılara ait kemik öreklerde caalis vertebralis'e ait trasvers çap ortalaması ± 2.44 mm, sagittal çap ortalaması ± 1.61 mm, erkeklere ait omurlarda foramei çap ortalamaları sırasıyla ± 1.94 mm ve ±2.70 mm olarak bulumuştur. BT tetkikleri üzeride yapıla ölçümlerde; kadılara ait çap ortalamaları sırasıyla ± 2.50 mm, ± 3.42 mm; erkeklerde ise sırasıyla mm ve ± 3.15 mm olarak saptamıştır. SUMMARY This study has bee doe by usig male ad female lumbal vertebrae obtaied from the boe archive of Aatomy Departmet i Ada Mederes Uiversty Medical Faculty. Direct measurig has bee applied to 71 female ad 29 male boes. 54 male ad 48 female lumbal vertebrae have bee measured o computerized tomography (CT). Mea trasverse ad the sagittal diameters of the lumbal caalis vertebralis i female boes were ±2.44 mm ad ± 1.61 mm i direct measurig, while they were foud as ±1.94 mm ad 16.27±2.70 mm i male vertebrae. İ CT study, mea trasverse ad sagittal diameters of lumbal caalis vertebralis were measured as ±2.50 mm ad ±3.42 mm i female vertebrae ad ±2.80 mm ad ±3.15 mm i male vertebrae, respectively. GİRİŞ Yazışma adresi, Hulki Başaloğlu, Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Aatomi Aabilim Dalı, AYDIN Çeşitli edelerle caalis vertebralis'i sagittal ve Makalei geliş tarihi: ; kabul tarihi, trasvers geişlikleride birisii veya her ikisii daralmasıyla medulla spialis ve cauda equia bası altıda kalabilmektedir. So yıllarda, hem öroşirür-jiyeler hem de ortopedist ve radyologları yoğu ilgisii çeke soru- 63

2 larda biri ola "dar spial kaal sedromu" değişik edelerle caalis vertebralis'i sagittal ve/veya trasvers çaplarıı daralmasıa bağlı olarak medulla spialis ve cauda equia'ı basıya uğraması soucu ortaya çıka ve örolojik belirtilerde oluşa bir kliik tablodur (1-16). Bu durum "spial kaal steozu" olarak da bilimekte ve değişik edelere bağlı olarak gelişebilmektedir. Buları başıda koje-ital, akodroplazik, dejeeratif ve postravmatik edeler gelmektedir (1-3,8,10,11,13). Spial kaal steozu, columa vertebralis'i tüm bölgeleride görülmesie karşı lumbal bölgede ve kadılara azara da erkeklerde daha sık görülmektedir (3,5-9,11-13,15-18). Kojeital spial kaal steozuda forame da veya forame vertebrale'de lokal bir daralma söz kousu olmakta ve çocukluk çağıda örolojik semptomlar ortaya çıkabilmektedir (7,10,14). Kojeital aomaliler omurgaı karışık embriyolojik gelişimideki bozukluklarda kayaklamaktadır (1,14). Yaşlılarda görüle spial kaal steozu ise çoğu kez dejeeratif değişikliklere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır (14,19). Sagittal çapı 12 mm'de daha küçük olması patolojik olarak kabul edilmektedir, bu değer 10 mm'de daha az olduğuda ise ciddi bir spial kaal steozu mevcuttur ve cauda equia kompresyoua yol açmaktadır. Bilgisayarlı tomografi (BT)'i kullaım alaıa girmesi ile spial kaalı aatomisi ile ilgili değişik patolojileri görütülemesi öem kazamıştır. Calıda, vertebra lumbalis'lere ait forame vertebrale'leri trasvers ve sagittal çapları radyolojik olarak ve BT'de yararlaılarak ölçülmektedir. Acak bu ölçüm souçlarıı direkt kemik üzeride yapıla ölçümler ile farklılıklar gösterdiği iddia edilmektedir (18,20,21). Yie, yetişkilerde spial kaalı sözü edile çap ölçümleri ırklara ve cisiyete göre farklılık göstermektedir. Bu çalışmada, spial steoz'u sık görüldüğü lumbal omurlarda forame vertebrale'leri sagittal ve trasvers çaplarıı hem direkt olarak ve hem de BT görütüleri üzeride ölçülmesi ve her iki ölçüm souçları arasıdaki farklılıkları değerledirilmesi amaçlamıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışma, Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Aatomi Aabilim Dalı kemik arşivleride bulua 71 kadı ve 29 erkeğe ait toplam 100 adet lumbal omurda direkt ölçümler ile 18 erkek (54 lumbal omur) ve 16 kadı (48 lumbal omur)'a ait toplam 102 lumbal omurda BT cihazıda elde olua aksiyel kesit görütüleri üzeride ölçümler yapılarak gerçekleştirilmiştir. Direkt öl-çümlerde, lumbal omurlara ait forame vertebrale'leri sagittal ve trasvers çapları ayrı ayrı ve forame üst yüzüde kumpas kullaılarak ölçülmüştür. Bu çalışmadaki verileri ortalamalarıı hesaplamasıda ve ortalamaları karşılaştırılmasıda; "SPSS for Wİdows" istatistik programıda yararlaılmıştır. BULGULAR Kuru kemik örekleri üzeride yapıla ölçümler soucuda; kadılarda lumbal vertebra'ları trasvers çap ortalaması 22.98±2.44 mm, sagittal çap ortalaması ise 16.09±1.61 mm olarak bulumuştur (Tablo 1). Erkeklerde ise; trasvers çap ortalaması 23.02±1.94 mm ve sagittal çap ortalaması 16.27±2.7 mm olarak bulumuştur (Tablo 2). Kadılarda, forame trasvers ve sagittal çapları arasıdaki korelasyo zayıf (r =0.2500), fark ise öemlidir (p<0.001). Erkeklerde, forame trasvers ve sagittal çapla arasıda korelasyo kuwetli (r=0.7278), fark ise öemli düzeydedir (p<0.001). Kadılarda ve erkeklerde, trasvers ve sagittal çapları ayrı ayrı karşılaştırılması ile aralarıdaki farkı öemli olmadığı görülmüştür. Araştırmamızı ikici bölümü, değişik edelerle spial BT icelemesie alıa hastalar arasıda rastgele seçile toplam 34 hasta (18'i erkek ve 16'sı kadı)'ya ait 102 adet lumbal vertebra'ı aksiyel radyolojik görütüle üzeride trasvers ve sagittal çap ölçümleri yapılarak gerçekleştirilmiştir. Kadılarda forame sagittal çap ortalaması 17.08±2.50 mm, trasvers çap ortalaması 25.53±3.42 mm olarak buludu (Tablo 3). Erkeklerde, forame sagittal çap ortalaması 17.52±2.86 mm, trasvers çap ortalaması 25.81±3.15 mm olarak buludu (Tablo 4). Tablo 1. Kadılarda direkt ölçümlerde forame trasvers ve sagittal çaplarıı ortalama değerleri S Kısaltmalar: mi, miimum; maks, maksimum; S, stadart sapma Tablo 2. Erkeklerde direkt ölçümlerde forame trasvers ve sagittal çaplarıı ortalama değerleri Forame Forame sagittal çapı ±S Kısaltmalar: mi, miimum; maks, maksimum; S, stadart sapma Ege Tıp Dergisi

3 Tablo 3. Kadılarda BT ile yapıla ölçüm souçları Tablo 4. Erkeklerde BT ile yapıla ölçüm souçları For ±S Kısaltmalar: mi, miimum; maks, maksimum; S, stadart sapma S Kısaltmalar: mi, miimum; maks, maksimum; S, stadart sapma. TARTIŞMA Bu çalışmada, hem direkt ölçümler hem de BT görütüleri üzeride yapıla ölçüm souçlarıa göre kadılarda ve erkeklerde, caalis vertebralis'i trasvers ve sagittal çapları arasıdaki fark istatistiksel olarak öemli buluurke (p<0.001), trasvers ve sagittal çap değerlerii her iki cisiyette ayrı ayrı karşılaştırılması soucu aralarıda öemli bir farkı söz kousu olmadığı görüldü. Diğer tarafta, her iki cisiyette hem sagittal hem de trasvers çap ortalama değerlerii, direkt morfometrik ve BT ölçümleri arasıda farklılık olduğu dikkati çekmiştir. Eisesti lumbal spial steoz'u değerledirilmeside kriter olarak dikkate almaktadır. Bu çalışmada, hem zeci, hem de Kafkas ırkıa ait toplam 1340 kadı ve erkek omurlarıda sagittal çap ölçümleri yapılmıştır (18). Kafkas erkekleride miimum 14 mm, maksimum 20 mm, kadılarıda miimum 12 mm, maksimum 20 mm, zeci erkekleride miimum 13 mm, maksimum 21 mm ve kadılarıda miimum 13 mm, maksimum 19 mm olarak saptamıştır (18). Scoles ve ark. 25 kadı ve 25 erkeğe ait lumbal vertebralar üzeride yaptıkları ölçüm souçlarıda sagittal çapı kadılarda miimum 13.5 mm, maksimum 20.8 mm ve ortalama mm olduğuu saptamışlardır (21). Bu çalışmada, ise kadılarda miimum 17.6 mm, maksimum 31.2 mm ve ortalama 23.1±1.8 mm, erkeklerde miimum 18.3 mm, maksimum 32.1 mm ve ortalama mm olarak bulmuşlardır (21). Berry ve ark. ise, 150 adet lumbal omurda kadı erkek ayrımıa gitmeksizi direkt olarak yaptıkları ölçüm souçlarıa dayaarak; sagittal çap ortalamasıı 16.5±2.1 mm, trasvers çap ortalamasıı ise mm olarak bulmuşlardır (17). Diğer tarafta, Arıcı ve ark. Türklere ait ve cisiyeti belli olmaya 352 adet lumbal omurda yaptık la araştırmada forame sagittal çap ortalamasıı 16.02±1.77 mm, trasvers çap ortalamasıı mm olarak bulmuşlardır (22). Bizim çalışmamızda, kadılarda trasvers çap miimum 14.7 mm, maksimum 29.8 mm; erkeklerde miimum 20 mm, maksimum 29 mm; kadılarda sagittal çap miimum 11.7 mm, maksimum 19.8 mm, erkeklerde; miimum 12.6 mm, maksimum 21.9 mm olarak bulumuştur. Literatürde bildirile ve kadı erkek ayrımı belli veya belli olmaya ve farklı toplumlara ait direkt ölçümleri ortalamaları ile bizim çalışma souçlarımızı ortalamaları arasıda büyük bir fark söz kousu değildir (17,18,21,22). Acak, e düşük ve e yüksek değerler arasıda fark olduğuu belirtmekte yarar vardır. Çalışmamızda, kemiklerde yapıla direkt ölçümleri souçlarıı ortalaması ile BT ölçüm souçlarıı ortalamaları arasıda farklılıkları mevcut olduğu dikkati çekmektedir. Marchesi ve ark. da 96 lumbal vertebra üzeride gerçekleştirdikleri direkt ve radyolojik ölçümlerde sagittal çap ortalamasıı 16.9 mm, trasvers çap ortalamasıı ise 24.3 mm; radyolojik ölçümlerde ise sagittal çap ortalamasıı 17.2 mm, trasvers çap ortalamasıı 25.1 mm olarak bulmuşlardır (23). Wicet ve ark. lumbal vertebralara ait 242 rötge filmlerii iceleyerek sagittal çap ortalamasıı 21.6 mm olarak bulmuşlardır (14). Direkt ölçümler ile radyolojik ölçüm souçları arasıdaki farklılıkları, radyolojik ölçümlerde forame sıırlarıı kesi olarak tesbit edilememeside kayaklamış olabileceğii düşüüyoruz. Lumbal caalis verebralis'i sagittal ve yla ilişkili morfometrik ve radyolojik ölçüm değerlerii bilimesii, bu bölgeye yöelik cerrahi girişimleri gerçekleştirilmeside rol oyaya kliisyeler içi so derece öemli ve yol gösterici olacağı kaısıı taşıyoruz. KAYNAKLAR 1. Arai Y, Takagi T, Matsuda T, et al. Myelopathy due to scoliosis with vertebral hypertrophy i Klippel-Treauay-Weber sydrome. Arch Orthop Trauma Surg 2002; 122: Aryapur J, DuckerT. Multilevel lumbar lamiotomies forfocal spial steosis: case report. Neurosurgery 1988; 23: Aryapur J, Ducker T. Multilevel lumbar lamiotomies: a alterative to lamiectomy i the treatmet of lumbar steosis. Neurosurgery 1990; 26: Cilt 41, Sayı 1, Nisa - Hazira,

4 4. Blaauw G, Braakma R, Gelpke GJ, et al. Chages i radicular fuctio followig low-back surgery. J Neurosurg 1988; 69: Caputy AJ, Luessehop AJ. Log-term evaluatio of decompressive surgery for degeerative lumbar steosis. J Neurosurg 1992; 77: Dorwart HR. Aatomy of the lumbosacral spie. Radiol Cli 1983; 21: Ehi G. Sigificace of the small lumbar spial caal. J Neurosurgery 1969; 31: Gaz JC. Lumbar spial steosis: postoperative results i terms of preoperative posture-related pai. J Neurosurg 1990; 72: Nachemso AL. The lumbar spie: a orthopedic challege. Spie 1976; 1: Ng YT, Macias P, Butler LT. Lumbar spial steosis causig cogeital clubfoot. J Child Neurol 2002; 17: Robertso HMD. The arrowlumbal spial caal sydrome. Neuroradiology 1973; 107: Silvers HR, Lewis PJ, Ash HL. Decompressive lumbar lamiectomy for spial steosis. J Neurosurg 1993; 78: Turer JA, Ersek M, Herro L, et al. Surgery for lumbar spial steosis: attempted meta-aalysis of the literatüre. Spie 1992; 17: Wİcet C, Hick MD. Sagittal diameter of the lumbar spial caal i childre ad adult. Radiology 1965; 5: Youg S, Veeraoe R, O' Laoire SA. Relief of lumbar caal steosis usig multilevel subarticular feestratios as a alterative to wide lamiectomy: prelimiary report. Neurosurgery 1988; 23: Zileli B, Erteki C, Zileli M, ve ark. Diagostic value of electrical stimulatio of lumbosacral roots i lumbar spial steosis. Açta Neurol Scad 2002; 105: Berry JL, Mora JM A. Morphometric study of huma lumbar ad selected thoracic vertebrae. Spie 1987; 4: Eisesti Steve MB. Measuremets of the lumbar spial caal i two racial groups. Cli Orthop Rel Res 1976; 115: Jolles BM, Porchett F, Theuma N. Surgical treatmet of lumbar spial steosis. Five-year follow-up. J Boe Joit Surg Br 2001; 83: Postacchii F, Ripai M. Morhometry of the lumbar vertebrae: a aatomic study i two caucosoid ethic groups. Cli Orthop Rel Res 1983; 172: Scoles VP, Lito EA. Vertebral body ad posterior elemet morphology: the ormal spie i middle life. Spie 1988; 13: Arıcı K, Tekdemir İ, Fida G, ve ark. Vertebrae lumbalis'lerde forame sagittal ve ı morfometrik icelemesi. Türk J Med Res 1992; 10: Marchesi D, Scheider E, Glauser P, et al. Morphometric aalysis of the thoracolumbar ad lumbar pedicles, aatomo-radiologic study. Surg Radiol Aat 1988; 10: *Türk Nöroşirurji Dereği X. Ulusal Kogresi'de (24-28 Mayıs 1996, Çeşme) bir kısmı poster olarak suulmuştur. Bu çalışma, Mayıs 1996'da Çeşme'de yapıla Türk Nöroşirurji Kogre'side bildiri olarak suulmuştur. 66 Ege Tıp Dergisi

5 Ege Tıp Dergisi 41 (2): 63-66, 2002 LUMBAL CANALİS VERTEBRALIS'İN SAGİTTAL VE TRANSVERS ÇAPLARININ İNCELENMESİ MORFOMETRİK VE RADYOLOJİK BİR ÇALIŞMA* THE INVESTIGATION OF THE SAGİTTAL AND TRANSVERSE DİAMETERS OF THE LUMBAL VERTEBRAE A MORPHOMETRIC AND RADIOLOGICAL STUDY Hulki BAŞALOĞLU 1 Mehmet TURGUT 2 H. KÜBRA BAŞALOĞLU 3 1 Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Aatomi Aabilim Dalı, AYDIN ^Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Nöroşirurji Aabilim Dalı, AYDIN 3 Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Histoloji-Embriyoloji Aabilim Dalı, AYDIN Aahtar Sözcükler: lumbal omurlar, forame vertebrale, morfometri, bilgisayarlı tomografi Key Words: lumbar vertebrae, forame vertebrale, morphometry, computerized tomography ÖZET Bu çalışma, Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Aatomi Aabilim Dalı kemik arşivleride bulua 71 kadı ve 29 erkeğe ait toplam 100 adet lumbal omurda yapıla direkt ölçümler ile, 18 erkek (54 lumbal omur) ve 16 kadı ait (48 lumbal omur)'a ait toplam 102 lumbal omurda alıa bilgisayarlı tomografi (BT) tetkikleri üzerideki ölçümler değerledirilerek gerçekleştirilmiştir. Kadılara ait kemik öreklerde caalis vertebralis'e ait trasvers çap ortalaması ± 2.44 mm, sagittal çap ortalaması ± 1.61 mm, erkeklere ait omurlarda foramei çap ortalamaları sırasıyla ± 1.94 mm ve ±2.70 mm olarak bulumuştur. BT tetkikleri üzeride yapıla ölçümlerde; kadılara ait çap ortalamaları sırasıyla ± 2.50 mm, ± 3.42 mm; erkeklerde ise sırasıyla mm ve ± 3.15 mm olarak saptamıştır. SUMMARY This study has bee doe by usig male ad female lumbal vertebrae obtaied from the boe archive of Aatomy Departmet i Ada Mederes Uiversty Medical Faculty. Direct measurig has bee applied to 71 female ad 29 male boes. 54 male ad 48 female lumbal vertebrae have bee measured o computerized tomography (CT). Mea trasverse ad the sagittal diameters of the lumbal caalis vertebralis i female boes were ±2.44 mm ad ± 1.61 mm i direct measurig, while they were foud as ±1.94 mm ad 16.27±2.70 mm i male vertebrae. İ CT study, mea trasverse ad sagittal diameters of lumbal caalis vertebralis were measured as ±2.50 mm ad ±3.42 mm i female vertebrae ad ±2.80 mm ad ±3.15 mm i male vertebrae, respectively. GİRİŞ Yazışma adresi, Hulki Başaloğlu, Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Aatomi Aabilim Dalı, AYDIN Çeşitli edelerle caalis vertebralis'i sagittal ve Makalei geliş tarihi: ; kabul tarihi, trasvers geişlikleride birisii veya her ikisii daralmasıyla medulla spialis ve cauda equia bası altıda kalabilmektedir. So yıllarda, hem öroşirür-jiyeler hem de ortopedist ve radyologları yoğu ilgisii çeke soru- 63

6 larda biri ola "dar spial kaal sedromu" değişik edelerle caalis vertebralis'i sagittal ve/veya trasvers çaplarıı daralmasıa bağlı olarak medulla spialis ve cauda equia'ı basıya uğraması soucu ortaya çıka ve örolojik belirtilerde oluşa bir kliik tablodur (1-16). Bu durum "spial kaal steozu" olarak da bilimekte ve değişik edelere bağlı olarak gelişebilmektedir. Buları başıda koje-ital, akodroplazik, dejeeratif ve postravmatik edeler gelmektedir (1-3,8,10,11,13). Spial kaal steozu, columa vertebralis'i tüm bölgeleride görülmesie karşı lumbal bölgede ve kadılara azara da erkeklerde daha sık görülmektedir (3,5-9,11-13,15-18). Kojeital spial kaal steozuda forame da veya forame vertebrale'de lokal bir daralma söz kousu olmakta ve çocukluk çağıda örolojik semptomlar ortaya çıkabilmektedir (7,10,14). Kojeital aomaliler omurgaı karışık embriyolojik gelişimideki bozukluklarda kayaklamaktadır (1,14). Yaşlılarda görüle spial kaal steozu ise çoğu kez dejeeratif değişikliklere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır (14,19). Sagittal çapı 12 mm'de daha küçük olması patolojik olarak kabul edilmektedir, bu değer 10 mm'de daha az olduğuda ise ciddi bir spial kaal steozu mevcuttur ve cauda equia kompresyoua yol açmaktadır. Bilgisayarlı tomografi (BT)'i kullaım alaıa girmesi ile spial kaalı aatomisi ile ilgili değişik patolojileri görütülemesi öem kazamıştır. Calıda, vertebra lumbalis'lere ait forame vertebrale'leri trasvers ve sagittal çapları radyolojik olarak ve BT'de yararlaılarak ölçülmektedir. Acak bu ölçüm souçlarıı direkt kemik üzeride yapıla ölçümler ile farklılıklar gösterdiği iddia edilmektedir (18,20,21). Yie, yetişkilerde spial kaalı sözü edile çap ölçümleri ırklara ve cisiyete göre farklılık göstermektedir. Bu çalışmada, spial steoz'u sık görüldüğü lumbal omurlarda forame vertebrale'leri sagittal ve trasvers çaplarıı hem direkt olarak ve hem de BT görütüleri üzeride ölçülmesi ve her iki ölçüm souçları arasıdaki farklılıkları değerledirilmesi amaçlamıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışma, Ada Mederes Üiversitesi Tıp Fakültesi Aatomi Aabilim Dalı kemik arşivleride bulua 71 kadı ve 29 erkeğe ait toplam 100 adet lumbal omurda direkt ölçümler ile 18 erkek (54 lumbal omur) ve 16 kadı (48 lumbal omur)'a ait toplam 102 lumbal omurda BT cihazıda elde olua aksiyel kesit görütüleri üzeride ölçümler yapılarak gerçekleştirilmiştir. Direkt öl-çümlerde, lumbal omurlara ait forame vertebrale'leri sagittal ve trasvers çapları ayrı ayrı ve forame üst yüzüde kumpas kullaılarak ölçülmüştür. Bu çalışmadaki verileri ortalamalarıı hesaplamasıda ve ortalamaları karşılaştırılmasıda; "SPSS for Wİdows" istatistik programıda yararlaılmıştır. BULGULAR Kuru kemik örekleri üzeride yapıla ölçümler soucuda; kadılarda lumbal vertebra'ları trasvers çap ortalaması 22.98±2.44 mm, sagittal çap ortalaması ise 16.09±1.61 mm olarak bulumuştur (Tablo 1). Erkeklerde ise; trasvers çap ortalaması 23.02±1.94 mm ve sagittal çap ortalaması 16.27±2.7 mm olarak bulumuştur (Tablo 2). Kadılarda, forame trasvers ve sagittal çapları arasıdaki korelasyo zayıf (r =0.2500), fark ise öemlidir (p<0.001). Erkeklerde, forame trasvers ve sagittal çapla arasıda korelasyo kuwetli (r=0.7278), fark ise öemli düzeydedir (p<0.001). Kadılarda ve erkeklerde, trasvers ve sagittal çapları ayrı ayrı karşılaştırılması ile aralarıdaki farkı öemli olmadığı görülmüştür. Araştırmamızı ikici bölümü, değişik edelerle spial BT icelemesie alıa hastalar arasıda rastgele seçile toplam 34 hasta (18'i erkek ve 16'sı kadı)'ya ait 102 adet lumbal vertebra'ı aksiyel radyolojik görütüle üzeride trasvers ve sagittal çap ölçümleri yapılarak gerçekleştirilmiştir. Kadılarda forame sagittal çap ortalaması 17.08±2.50 mm, trasvers çap ortalaması 25.53±3.42 mm olarak buludu (Tablo 3). Erkeklerde, forame sagittal çap ortalaması 17.52±2.86 mm, trasvers çap ortalaması 25.81±3.15 mm olarak buludu (Tablo 4). Tablo 1. Kadılarda direkt ölçümlerde forame trasvers ve sagittal çaplarıı ortalama değerleri S Kısaltmalar: mi, miimum; maks, maksimum; S, stadart sapma Tablo 2. Erkeklerde direkt ölçümlerde forame trasvers ve sagittal çaplarıı ortalama değerleri Forame Forame sagittal çapı ±S Kısaltmalar: mi, miimum; maks, maksimum; S, stadart sapma Ege Tıp Dergisi

7 Tablo 3. Kadılarda BT ile yapıla ölçüm souçları Tablo 4. Erkeklerde BT ile yapıla ölçüm souçları For ±S Kısaltmalar: mi, miimum; maks, maksimum; S, stadart sapma S Kısaltmalar: mi, miimum; maks, maksimum; S, stadart sapma. TARTIŞMA Bu çalışmada, hem direkt ölçümler hem de BT görütüleri üzeride yapıla ölçüm souçlarıa göre kadılarda ve erkeklerde, caalis vertebralis'i trasvers ve sagittal çapları arasıdaki fark istatistiksel olarak öemli buluurke (p<0.001), trasvers ve sagittal çap değerlerii her iki cisiyette ayrı ayrı karşılaştırılması soucu aralarıda öemli bir farkı söz kousu olmadığı görüldü. Diğer tarafta, her iki cisiyette hem sagittal hem de trasvers çap ortalama değerlerii, direkt morfometrik ve BT ölçümleri arasıda farklılık olduğu dikkati çekmiştir. Eisesti lumbal spial steoz'u değerledirilmeside kriter olarak dikkate almaktadır. Bu çalışmada, hem zeci, hem de Kafkas ırkıa ait toplam 1340 kadı ve erkek omurlarıda sagittal çap ölçümleri yapılmıştır (18). Kafkas erkekleride miimum 14 mm, maksimum 20 mm, kadılarıda miimum 12 mm, maksimum 20 mm, zeci erkekleride miimum 13 mm, maksimum 21 mm ve kadılarıda miimum 13 mm, maksimum 19 mm olarak saptamıştır (18). Scoles ve ark. 25 kadı ve 25 erkeğe ait lumbal vertebralar üzeride yaptıkları ölçüm souçlarıda sagittal çapı kadılarda miimum 13.5 mm, maksimum 20.8 mm ve ortalama mm olduğuu saptamışlardır (21). Bu çalışmada, ise kadılarda miimum 17.6 mm, maksimum 31.2 mm ve ortalama 23.1±1.8 mm, erkeklerde miimum 18.3 mm, maksimum 32.1 mm ve ortalama mm olarak bulmuşlardır (21). Berry ve ark. ise, 150 adet lumbal omurda kadı erkek ayrımıa gitmeksizi direkt olarak yaptıkları ölçüm souçlarıa dayaarak; sagittal çap ortalamasıı 16.5±2.1 mm, trasvers çap ortalamasıı ise mm olarak bulmuşlardır (17). Diğer tarafta, Arıcı ve ark. Türklere ait ve cisiyeti belli olmaya 352 adet lumbal omurda yaptık la araştırmada forame sagittal çap ortalamasıı 16.02±1.77 mm, trasvers çap ortalamasıı mm olarak bulmuşlardır (22). Bizim çalışmamızda, kadılarda trasvers çap miimum 14.7 mm, maksimum 29.8 mm; erkeklerde miimum 20 mm, maksimum 29 mm; kadılarda sagittal çap miimum 11.7 mm, maksimum 19.8 mm, erkeklerde; miimum 12.6 mm, maksimum 21.9 mm olarak bulumuştur. Literatürde bildirile ve kadı erkek ayrımı belli veya belli olmaya ve farklı toplumlara ait direkt ölçümleri ortalamaları ile bizim çalışma souçlarımızı ortalamaları arasıda büyük bir fark söz kousu değildir (17,18,21,22). Acak, e düşük ve e yüksek değerler arasıda fark olduğuu belirtmekte yarar vardır. Çalışmamızda, kemiklerde yapıla direkt ölçümleri souçlarıı ortalaması ile BT ölçüm souçlarıı ortalamaları arasıda farklılıkları mevcut olduğu dikkati çekmektedir. Marchesi ve ark. da 96 lumbal vertebra üzeride gerçekleştirdikleri direkt ve radyolojik ölçümlerde sagittal çap ortalamasıı 16.9 mm, trasvers çap ortalamasıı ise 24.3 mm; radyolojik ölçümlerde ise sagittal çap ortalamasıı 17.2 mm, trasvers çap ortalamasıı 25.1 mm olarak bulmuşlardır (23). Wicet ve ark. lumbal vertebralara ait 242 rötge filmlerii iceleyerek sagittal çap ortalamasıı 21.6 mm olarak bulmuşlardır (14). Direkt ölçümler ile radyolojik ölçüm souçları arasıdaki farklılıkları, radyolojik ölçümlerde forame sıırlarıı kesi olarak tesbit edilememeside kayaklamış olabileceğii düşüüyoruz. Lumbal caalis verebralis'i sagittal ve yla ilişkili morfometrik ve radyolojik ölçüm değerlerii bilimesii, bu bölgeye yöelik cerrahi girişimleri gerçekleştirilmeside rol oyaya kliisyeler içi so derece öemli ve yol gösterici olacağı kaısıı taşıyoruz. KAYNAKLAR 1. Arai Y, Takagi T, Matsuda T, et al. Myelopathy due to scoliosis with vertebral hypertrophy i Klippel-Treauay-Weber sydrome. Arch Orthop Trauma Surg 2002; 122: Aryapur J, DuckerT. Multilevel lumbar lamiotomies forfocal spial steosis: case report. Neurosurgery 1988; 23: Aryapur J, Ducker T. Multilevel lumbar lamiotomies: a alterative to lamiectomy i the treatmet of lumbar steosis. Neurosurgery 1990; 26: Cilt 41, Sayı 1, Nisa - Hazira,

8 4. Blaauw G, Braakma R, Gelpke GJ, et al. Chages i radicular fuctio followig low-back surgery. J Neurosurg 1988; 69: Caputy AJ, Luessehop AJ. Log-term evaluatio of decompressive surgery for degeerative lumbar steosis. J Neurosurg 1992; 77: Dorwart HR. Aatomy of the lumbosacral spie. Radiol Cli 1983; 21: Ehi G. Sigificace of the small lumbar spial caal. J Neurosurgery 1969; 31: Gaz JC. Lumbar spial steosis: postoperative results i terms of preoperative posture-related pai. J Neurosurg 1990; 72: Nachemso AL. The lumbar spie: a orthopedic challege. Spie 1976; 1: Ng YT, Macias P, Butler LT. Lumbar spial steosis causig cogeital clubfoot. J Child Neurol 2002; 17: Robertso HMD. The arrowlumbal spial caal sydrome. Neuroradiology 1973; 107: Silvers HR, Lewis PJ, Ash HL. Decompressive lumbar lamiectomy for spial steosis. J Neurosurg 1993; 78: Turer JA, Ersek M, Herro L, et al. Surgery for lumbar spial steosis: attempted meta-aalysis of the literatüre. Spie 1992; 17: Wİcet C, Hick MD. Sagittal diameter of the lumbar spial caal i childre ad adult. Radiology 1965; 5: Youg S, Veeraoe R, O' Laoire SA. Relief of lumbar caal steosis usig multilevel subarticular feestratios as a alterative to wide lamiectomy: prelimiary report. Neurosurgery 1988; 23: Zileli B, Erteki C, Zileli M, ve ark. Diagostic value of electrical stimulatio of lumbosacral roots i lumbar spial steosis. Açta Neurol Scad 2002; 105: Berry JL, Mora JM A. Morphometric study of huma lumbar ad selected thoracic vertebrae. Spie 1987; 4: Eisesti Steve MB. Measuremets of the lumbar spial caal i two racial groups. Cli Orthop Rel Res 1976; 115: Jolles BM, Porchett F, Theuma N. Surgical treatmet of lumbar spial steosis. Five-year follow-up. J Boe Joit Surg Br 2001; 83: Postacchii F, Ripai M. Morhometry of the lumbar vertebrae: a aatomic study i two caucosoid ethic groups. Cli Orthop Rel Res 1983; 172: Scoles VP, Lito EA. Vertebral body ad posterior elemet morphology: the ormal spie i middle life. Spie 1988; 13: Arıcı K, Tekdemir İ, Fida G, ve ark. Vertebrae lumbalis'lerde forame sagittal ve ı morfometrik icelemesi. Türk J Med Res 1992; 10: Marchesi D, Scheider E, Glauser P, et al. Morphometric aalysis of the thoracolumbar ad lumbar pedicles, aatomo-radiologic study. Surg Radiol Aat 1988; 10: *Türk Nöroşirurji Dereği X. Ulusal Kogresi'de (24-28 Mayıs 1996, Çeşme) bir kısmı poster olarak suulmuştur. Bu çalışma, Mayıs 1996'da Çeşme'de yapıla Türk Nöroşirurji Kogre'side bildiri olarak suulmuştur. 66 Ege Tıp Dergisi