I
Yayın No. : 3249 İşletme-Ekonomi Dizisi : 722 1. Baskı Ağustos 2015 İSTANBUL ISBN 978-605 - 333-372 - 2 Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A.Ş. Baskı-Cilt : Yaz n Bas n Yay n Matbaac l k Trz.Tic.Ltd.fiti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir/ STANBUL 0212 565 01 22-0212 565 02 55 Kapak Tasarım : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Cağaloğlu -İSTANBUL Tel : (0-212)511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com
TEŞEKKÜR Bu kitap benim için iki büyük önem taşımaktadır. İlk olarak, akademik kariyerimde öğrencilerimle birlikte yazdığım ve ilk editörlük deneyimi yaşadığım bir kitap olmasıdır. Diğeri ise akademik karıyerimin tüm aşamalarında Örgütsel Adalet konusunun önemli bir belirleyicilik taşımasıdır. Bu yüzden böyle bir eserin ortaya çıkmasında benden desteğini ve yardımını esirgemeyen kişilere teşekkür etmek isterim. Öncelikle bu tür bir deneyime adım atma cesaretini göstermemde bana destek olan saygıdeğer hocam Prof. Dr. Suna Tevrüz e sonsuz saygı ve hürmetlerimi sunuyorum. Eğer onun öğrencisi olmasaydım ve kazandırdığı vizyon ve ideallere sahip olmasaydım böyle bir eserin ortaya çıkma şansı pek olmayacaktı. Kitap yazmak uzun ve emek isteyen bir süreci kapsamaktadır. Bu yüzden süreci tek başına yürütmek oldukça zordur. Bu doğrultuda, kendisinden bana yardım etmesini istediğimde hiç şüphe etmeden bana evet cevabını vererek editörlük sürecini birlikte yürüttüğüm sevgili arkadaşım Dr. Hakan Gürel e çok teşekkür etmek isterim. Bu kitap, Örgütsel Adalet i her bölümde farklı konular ile ilişkilendirmiştir. Bu doğrultuda emeği geçen öncelikle tüm akademisyen arkadaşlarıma sonrasında da tüm öğrencilerime minnetlerimi sunarım. Uzun bir yoldu ama sayenizde tamamlandı. Ela Ünler Sadece bu kitabın yazılış aşamasında değil, ihtiyaç duyduğumuz her zaman engin bilgi ve birikimi ile desteğini bizden esirgemeyen Prof. Dr. Suna Tevrüz e, bu kitabın mimarı ve yazılış sürecine dahil olmamı sağlayan değerli arkadaşım Doç. Dr. Ela Ünler e teşekkürlerimi sunarım. Hakan Gürel
ÖNSÖZ Adalet kavramını kısaca birey haklarını korumak ve güvence altına almak olarak değerlendirmek mümkün olabilmektedir. Bu noktada hak, kazanım, hakkın korunması ve gözetilmesi kavramları ortaya çıkmaktadır. Süreç adaleti sağlamakla görevli tarafın hakkı koruması, gözetmesini içermektedir. Birçok oluşum bünyesinde hakkın korunması ve gözetilmesi ya da bu süreçte meydana gelen aksaklıklar sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Örgütlerde adaletin sağlanması karmaşık ve bir o kadar farklı beklentinin karşılanması anlamına gelmektedir. İşe alım sürecinden başlamak üzere performans değerlendirme, terfi, iş akdinin sonlandırılması gibi iş hayatının tüm süreçlerinde kazanılan, hak edilen ya da hakedildiği düşünülen hakların adil bir şekilde dağıtılması zorlu bir süreçtir. Adaleti sağlamakla yükümlü karar mercileri ve hak edilen değerin sahibi arasındaki çekişme/uzlaşma bitmek bilmeyen bir hikayenin iki kahramanı gibidir. Örgüt bünyesinde verilen kararlarda bu karardan etkilenen, ortaya çıkan değere bağlı kazanım üzerinde farklı seviyelerde hak sahibi olan kişi/kişiler mevcuttur. İşte bu noktada karar vericilerin aldığı kararlar hakkın ne derece korunduğu, gözetildiği ya da güvence altına alındığı sorusunu da beraberinde getirmektedir. Yani örgütün uygulaması adalet bakış açısıyla değerlendirilmektedir. Çalışma hayatının insan yaşamında kapsadığı sürecin büyüklüğü göz önünde bulundurulduğunda örgütsel adalet kavramının önemli bir kavram olduğu yadsınamaz bir gerçek olarak karşımıza çıkmaktadır. Rekabetin bu derece yoğunlaştığı ve örgütlerin birbirleriyle rekabeti farklı ortamlara taşıdığı günümüz iş dünyasında çalışanlar örgütlerin en önemli ve değerli varlığı durumundadır. Bu nedenle çalışanlara sağlanan/sağlanacak hakların çok iyi bir şekilde yönetilmesi hem örgüt hem de çalışanların yararınadır. Bu noktada karar vericilerin hakkın dağıtımında kullandığı sistemler, süreç esnasında kullanılan işlemler ve karar vericilerin yaklaşımları çalışanların örgütsel adaleti değerlendirmesi üzerine doğrudan etkili olabilmektedir. Bu kitapla birlikte örgütlerdeki adalet kavramı, türleri ve ilgili diğer kavramlar ile birlikte adaletin dağıtımının ve bu dağıtım algısının nasıl değerlendirildiğini ortaya koymaya çalıştık. Bu nedenle kişilik, cinsiyet, kültür ve liderlik özellikleri gibi kavramların örgütsel adalet ile ilişkisini farklı yönleriyle inceledik. Ayrıca
VI farklı örgüt süreçlerindeki örgütsel adalet değerlendirmelerini farklı boyutları ile ortaya koyduk. Biliyoruz ki örgütsel adaletin farklı perspektiflerden değerlendirilmesi bugünden yarına değişecek ya da farklılaşacak bir durum değildir. Amacımız, örgütlerde adaleti sağlamakla yükümlü ve hakkının peşindeki tarafların bakış açılarını ortaya koyarak ilgili dizindeki içeriğe katkı sağlamaktır.
İÇİNDEKİLER ÖRGÜTSEL ADALET / Doç.Dr. Ela Ünler...1 Tanım ve Kapsamı...1 Dağıtım Adaleti (Distributive Justice)...3 İşlemsel Adalet (Procedural justice)...5 Etkileşim Adaleti...7 Adalet Türleri Gerçekten Birbirlerinden Farklı mı?...9 Sonuç ve Değerlendirme...13 Kaynakça...16 ÖRGÜTSEL ADALET ve KİŞİLİK / Özlem Ayaz Arda...21 Giriş...21 Örgütsel Adalet ve Kişilik...22 Örgütsel Adalet Çalışanlar Tarafından Nasıl Değerlendirilir?...26 Bireysel Farklılıklar Örgütsel Adalet Değerlendirmelerini Nasıl Etkiler?...28 Örgütsel Adalet Neden Farklı Kişilik Özellikleri Gösteren Bireyler Tarafından Aynı Şekilde Değerlendirilmez? Algı Farklılıklarının Kişilikle Nasıl bir İlişkisi Vardır?...32 Adaletin İlişkisel Modeli ve Kişilik İlişkisi...34 Örgütsel Adalet Algısı, Belli Kişilik Özellikleri Dahilinde, Davranışlara Nasıl Yansır?...36 Sonuç...39 Kaynakça...43
VIII HAKKANİYET TEORİSİ ve YAKIN İLİŞKİLER / Dr. Bülent Kılıç...49 Giriş...49 Hakkaniyet Teorisi...50 Hakkaniyet Teorisi ve Yakın İlişkiler...52 Adaletin Evrimi ve Yakın İlişkiler...53 Adaletin Kültürel Yönü ve Yakın İlişkiler...54 Diğer Sosyal Psikoloji Konuları ve Örgütsel Adalet Araştırmaları...56 Sonuç...60 Kaynakça...62 ÖRGÜTSEL ADALET ve CİNSİYET / Hakan Yurdakul...67 Giriş...67 Literatürde Adalet ve Cinsiyet...70 İşlemsel Adalet, Dağıtım Adaleti ve Cinsiyet...72 İşlemsel Adalet, Dağıtım Adaleti ve Cinsiyetle İlişkili Bazı Bulgularla Yeni Ölçüm Modellerine Giriş Önerisi...78 Sonuç...84 Kaynakça...88 TOPLUMSAL-ÖRGÜTSEL CİNSİYET ve ÖRGÜTSEL ADALET / Ertuğrul Koç...91 Bireysel Cinsiyet (Biyolojik Cinsiyet)...91 Toplumsal Cinsiyet...91 Tanım: Erkeklik - Kadınlık...91 Toplumun cinsiyeti...92 Toplumsal Cinsiyet Rolleri ve Özellikleri:...93 Kadınları Eril Toplumdaki İş Yaşamında Bekleyen Güçlükler...94 Örgütsel Cinsiyet ve Örgütsel Adalet İlişkisi...94 Örgütsel Cinsiyet...94 Örgütsel Adalet ve Cinsiyet Ayrımcılığı...96 Türkiye de Durum: Verilerle ve Kanunlarla Örgütlerde Cinsiyet... 101 Türkiye de Kadın İstihdamı... 101 Türkiye de Örgütsel Adaletin Hukuksal Temelleri... 106 Türkiye de Kadın ne İster? Ev mi İş mi?... 109 Sonuç... 110 Kaynakça... 112
IX ÖRGÜTSEL ADALET VE İŞE ALIM SÜRECİ / Şermin Yılmaz... 115 Giriş... 115 Örgütsel Adalet ve İşe Alım Süreci... 116 Sonuç... 124 Kaynakça... 126 PERFORMANS DEĞERLENDİRME ve ADALET / Deniz Duyar... 129 Performans Değerlendirme... 129 Performans Değerlendirme ve Örgütsel Adalet... 130 Performans Değerlendirme Sürecinde Çalışanların Örgütsel Adalet Değerlendirmesini Etkileyen Faktörler... 131 Performans Değerlendirmede Adalet Değerlendirmesine İlişkin Çıktılar... 135 Sonuç... 137 Kaynakça... 140 ÖRGÜTSEL ADALET VE KARİYER YÖNETİMİ / Mehmet Ersül... 145 Kariyer Gelişimi ve Örgütsel Adalet... 145 Kariyer Odaklı Yönelim ve Örgütsel Adalet... 151 Örgütsel İklim ve Örgütsel Adalet... 154 Rehberlik Sistemi ve Örgütsel Adalet... 156 Yeniden Yapılanma-Küçülme Dönemleri ve Örgütsel Adalet... 159 Sonuç... 160 Kaynakça... 162 ÖRGÜTSEL ADALET ve DÖNÜŞTÜRÜCÜ LİDERLİK / Yrd.Doç.Dr. Gül Selin Erben... 173 Giriş... 173 Dönüştürücü Liderlik ve Örgütsel Adalet... 176 Sonuç... 180 Kaynakça... 182 KÜLTÜRLERARASI ÇALIŞMALARDA ÖRGÜTSEL ADALET / Yrd.Doç.Dr. Doruk Uysal Irak... 187 Giriş... 187 Kültür Nedir?... 188
X Hofstede nin Kültürlerarası Çalışması... 189 Kültürlerarası Farklılıklar Çerçevesinde Örgütsel Adalet... 193 Dağıtım Adaleti... 194 İşlemsel Adalet... 197 Etkileşim Adaleti... 202 Sonuç... 206 Kaynakça... 210