ÖRGÜTLERN SOSYAL SORUMLULUKLARI:KAVRAMSAL BR ÇÖZÜMLEME ÖZET Bu çalımanın amacı örgütlerin sosyal sorumlulukları hakkında kavramsal bir çözümleme yapmaktır. Bu amaçla ilk önce sosyal sorumluluk kavramının ne olduu açıklanmaya çalıılmıtır. Daha sonra sosyal sorumluluk kavramının tarihsel geliimine, sosyal sorumlulua gizli el yaklaımına, devletçi yaklaıma, yönetimci yaklaıma deinilmitir. Bu açıklamalardan sonra ise sosyal sorumluluk düzeyleri, sosyal sorumluluk alanları, sosyal sorumlulukların yerine getirilmesinde yöneticilerin rolü konuları açıklanmaya çalıılmıtır. Son olarak da Türkiye deki çeitli kuruluların yapmı oldukları sosyal sorumluluk projelerine yer verilmitir. Anahtar Sözcükler: Sosyal sorumluluk, Örgüt, Türk toplumu ABSTRACT The aim of this study is to make a conceptual analysis about the social responsibilities of the organizations. First of all, the meaning of the social responsibilities was explained. Then, the historical development of social responsibilities, hidden hand approaches to social responsibilities, governmental approach, and managerial approach were discussed. After these explanations, the levels of social responsibility, the area of social responsibility, the role of the administrators to fulfill their social responsibility were explained. At last, the social responsibility projects carried out by different organizations in Turkey were given. Keywords: Social responsibility, Organization, Turkish society GR Toplumsal yaamda ekonomik, sosyal, kültürel, dini, askeri, siyasi, eitim amaçlı birçok örgütten söz edilebilir. nsanlar günlük yaamlarının büyük bir kısmını bu örgütlerin bir üyesi olarak ya da bu örgütlerle iliki Ar. Gör. Ankara Üniversitesi, Eitim Bilimleri Fakültesi, EYTEP Anabilim Dalı kyilmaz@education.ankara.edu.tr Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 65
Örgütlerin Sosyal Sorumlukları: Kavramsal Bir Çözümleme içinde geçirmektedir. Baka bir deyile; insanlar bir örgüt içinde dünyaya gelmekte ve yine bir örgüt aracılıı ile dünyadan ayrılmaktadırlar. Örgütler, insanların ibirlii gereksiniminden domaktadır. Bu ibirlii gereksinimi de genellikle bireylerin bireysel güçlerini aan amaçlarını gerçekletirmek için kullanmalarından domaktadır. Örgütler varlıklarını sürdürebilmek için birinci derecede hizmet ettikleri birey ve gruplara yarar salamaya devam etmelidir. Bu anlamda örgütleri, bulundukları çevreden baımsız olarak düünmek çok zordur. Özellikle 1950 li yıllardan itibaren sistem yaklaımının sosyal bilimlerde kullanılmaya balaması ile birlikte bu ilikinin önemi daha fazla vurgulanmaya balamıtır. Örgütler, canlı birer varlık gibi çevresiyle etkileim içinde ve çevreye açık olmak zorundadır. Bu zorunluluk sistem yaklaımı ile daha da önem kazanmıtır. Örgütlerin genel çevresini, toplumda var olan ekonomik, siyasal, yasal, teknolojik, kültürel ve çevreyle ilgili düzen oluturmaktadır. çinde bulunduumuz dönemde örgütler sadece kâr elde etmeye çalıan deil, çevresine karı duyarlı, içinde bulunduu toplumun ihtiyaçlarına seslenebilen, çalıanlarına ve müterilerine karı ilgili, i etiine sahip kurulular olarak düünülmektedir. Bu konular ise örgütlerin sosyal sorumluluklarını gündeme getirmektedir. Aslında örgütlerin sosyal sorumluluklarının önemini artıran sadece belli bir çevre içinde bulunmaları deildir. Toplumların artık bilgi toplumu olarak görülmeleri insanlıı geçmiten daha farklı bir aamaya ulatırmıtır. Bu farklı aamada bilgi toplumu örgütlerini karakterize eden en önemli özellik, kalıcı olmayan bir çevrede yaamak zorunluluudur. Bir öede balayan deiim, baka öelerde de deiimi getirmektedir (Bumin, 1990). Bu ise çevresel uyumun önemini artırmaktadır. Bilgi toplumu örgütleri, yaamak ve dier amaçlarına ulamak için sürekli ve hızlı deiime hızlı bir ekilde uyum salamak zorundadırlar (Toffler, 1996). Bu hızlı ve sürekli deimede, sosyal sorumluluklara, ekonomik rollerden daha fazla önem verilmektedir. Toplum, kurumlardan sanat ve eitim gibi konularda direkt rol almasını, salık, çevre koruması ve toplumsal refah gibi konulara duyarlı olmasını beklemektedir (Cole, 1988). Bu çalımada, önemi gün geçtikçe artan, örgütlerin sosyal sorumlulukları kavramsal olarak irdelenmeye çalıılmıtır. Bu amaçla sorumluluk ve sosyal sorumluluk kavramlarına deinilmi ve sosyal sorumluluk ile ilgili dier kavramlar açıklanmaya çalıılmıtır. Daha sonra ise çeitli kuruluların eitim ile ilgili olarak yürütmü oldukları sosyal sorumluluk projeleri ile ilgili bilgi verilmitir. SOSYAL SORUMLULUK Sorumluluk, kiilerin belirli davranılarda bulunma ve belirlenmi kurallara uyma zorunluluudur (Taymaz, 2000). Sorumluluk, belirlenen bir görevi yerine getirmek için o ii yapmakla yükümlü olan bir yöneticinin uymak zorunda olduu eydir (Diken, 1998). Sorumluluk, kiinin kendi davranılarını veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi ya da mesuliyet almasıdır (Türk Dil Kurumu, 1988). 66 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Yapılan tanımların bireyler bazında olduu görülmektedir. Benzer ekilde örgütlerin de bazı sorumlulukları olduu ve faaliyetlerini sosyal sorumluluk bilinci içerisinde gerçekletirmeleri gerektii savunulmaktadır (Küskü ve Erçek, 2000, 80). letmelerin, sanayileme sürecine katkılarının önemli boyutlara ulaması, toplum içindeki rollerinin daha ayrıntılı olarak incelenmesine yol açmı ve bu yönelie paralel olarak örgütlerin sosyal sorumluluu kavramı ortaya çıkmıtır (Erden, 1987). Ancak sosyal sorumluluklar sadece örgütler için söz konusu deildir. Örnein temel toplumsal birim olan ailelerin çocuklarını yasalara ve dierlerinin haklarına saygılı yetitirmeleri de bu tür bir sorumluluk gereidir (Can, 1999, 58). Sosyal sorumluluk davranıı her eyden önce, karılıında dorudan hiçbir fayda beklemeksizin gönüllü olarak yapılan bir davranı (Turan, 1998) olarak tanımlanmaktadır. Doal olarak sosyal sorumluluk kavramı sadece i örgütlerinde deil toplumdaki en küçük örgüt olan aileden en büyük örgüt olan devlete kadar geni bir yelpazede deerlendirilmesi gereken bir kavramdır. Her örgütün kendi özelliklerine göre yerine getirmesi gereken sorumlulukları vardır. Batı da yapılan bir aratırmaya göre; Eer kalite ve fiyat farkı yoksa dünya için iyi eyler yaptıına inandıım ve sosyal sorumluluk taıyan irketin ürününü tercih ederim diyenlerin oranı son üç yılda % 55 ten % 65 e çıkmıtır (Paksoy, 2001). Drucker (1996) Geçtiimiz 40 50 yılda ekonomik faktörler egemen olduunu, bundan sonraki 20 30 yılda ise, sosyal faktörlerin egemen olacaını ileri sürmektedir. Bu görü, sosyal konularla ilgilenmenin örgütler için çok önemli olduu gerçeini bir kez daha ortaya koymaktadır. Sosyal sorumluluk kavramı, kamu sektörü, özel sektör ve sivil toplum kurulularını bir araya getiren, bir amaç için birlikte çalımaya yönlendiren, olumlu sonuçlarının birlikte paylaıldıı önemli bir kavramdır (Paksoy, 2001). Ancak sosyal sorumluluklar, farklı biçimlerde görülebilmektedir. Sosyal sorumluluun farklı biçimlerde kavranılmaya yatkın oluu yaygın olarak kullanılan tek bir tanım gelimesini engellemitir. Balangıçta, sosyal sorumluluun, iletmelerin amacı olan kar elde etmenin ötesinde alınan kararlarla ilgili olduu düünülmütür. Bu görüe karı çıkanlar ise, iletmelerin kar elde etmek dıında bir sosyal sorumluluu kabullenmelerinin özgür toplumları temelinden sarsacaını ileri sürmülerdir. Zamanla, sosyal sorumluluk kavramının, iletmelerin ekonomik olarak gerçekletirdikleri faaliyetleri içerdii görüü hâkim olmaya balamıtır. Steiner a göre, bu sorumluluklar, ekonomik üretimden balamakta ve gerçeklemesi mümkün olmayan beklentilere kadar uzanmaktadır (Erden, 1987). Sosyal sorumluluk ile ilgili olarak yapılan farklı tanımlamalar ve bakı açılarından bazıları unlardır: Örgütsel sosyal sorumluluk, örgütlerin kendi ilgi alanları ile ilgili olarak sosyal refahın korunması ve gelitirilmesi için zorunlu olduu faaliyetlerin aratırılmasıdır (Halıcı, 2001). Sosyal sorumluluklar genel olarak bir iletmenin ekonomik ve yasal koullara, i etiine, iletme içine, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 67
Örgütlerin Sosyal Sorumlukları: Kavramsal Bir Çözümleme çevresindeki kii ve kurumların beklentilerine uygun bir çalıma stratejisi ve politikası gütmesine, insanları mutlu ve memnun etmesine yönelik çalımalardır (Eren, 1990). Sosyal sorumluluk, örgütlerin birlikte yaadıı çevreye karı sorumlu olmalarıdır (encan, 1987). Sosyal sorumluluk, kuruluların davranılarının toplumda yaygın olarak kabul gören sosyal normlar, deerler ve performans beklentileri ile uygun olabilecek bir seviyeye getirilmesi amacıyla kuruluun faaliyetlerinin belirtilmesidir. Bir baka ifade ile sosyal sorumluluk, yönetsel etii de içerecek ekilde topluma ve toplumun yaadıı çevreye karı iletmelerin sorumlu olmalarıdır. Bu kavrama göre, sorumluluk hisseden bir kuruluun sadece toplumu olumsuz olarak etkileyebilecek faaliyetlerden kaçınması deil, aynı zamanda sosyal çevre üzerinde olumlu etki bırakacak olan faaliyetleri aratırıp yapması da beklenmektedir (Eilbert ve Parket, 1973). Sosyal sorumluluk, örgütün hem kendi ilgilerine hem de toplumun ilgilerine hizmet eden yönde davranmalarının zorunluluudur (Schermerhorn, 1993), bir iletmenin faaliyette bulunduu ortamı koruma ve gelitirme konusundaki yükümlülükleri (Aydemir, 1999), örgütlerin, kar amacı olmaksızın örgütsel etkinliklerin ötesinde, toplum için yerine getirmesi gereken eylemler (Hitt, Middlemist ve Mathis, 1979) olarak tanımlanabilir. Görüldüü gibi birçok tanım yapılabilmektedir. Sonuç olarak, sosyal sorumluluk, karar verici durumda bulunanların, kendi çıkarlarını olduu kadar toplumun genel çıkarlarını da gelitirecek ve koruyacak eylemleri yapması zorunluluudur (Halıcı, 2001). Yapılan tanımlamaların ortak noktası; örgütlerin, sadece topluma zararı olacak ilerden kaçınması deil, aynı zamanda faydalı iler de yapması da gerektiidir. Örgütler kâr elde etmeyi düündüü kadar çalıanlarını, içinde bulunduu çevreyi, toplumu, ülkeyi, dünyayı ve bütün insanlıı düünmelidir. Günümüzde bazı örgütler hala sosyal sorumluluklarını yerine getirmemekte, hatta çevresine ve toplumuna zarar vermektedir. Bu kavramın geliimi de 1920 li yıllarda balamıtır. Sosyal Sorumluluk Kavramının Tarihsel Geliimi Sosyal sorumluluklar, 1800 lü yılların sonunda büyük irketlerin sayılarının artmasıyla kavramsal olarak ortaya çıkmıtır. O dönemlerde baskı ya da anlama ile verilen komisyonlar ve sabit fiyat anlamaları gibi rekabet etme etiine uymayan uygulamalar hükümetleri yasal reformlar yapmaya itmitir (Becerikli, 2000). Tarihteki en önemli ekonomik bunalımlardan biri 1929 bunalımıdır. 1929 yılında patlak veren ve etkileri bütün dünyada hissedilen büyük çöküntü bata A.B.D. ve Batı Avrupa nın sanayilemi ülkeleri olmak üzere pek çok ülkede büyük oranda isizlie ve üretim kayıplarına yol açmıtır (Üstünel, 1994; Becerikli, 2000). Bu dönemle birlikte sosyal sorumluluk kavramındaki gelimelerin hız kazandıı görülmektedir. 1936 yılında ilk olarak Sears irketinin, 1960 larda da sivil toplum örgütlerinin çalımalarının sosyal sorumluluklara verilen önemi artırdıı görülmektedir (Halıcı, 2001). Belirtilen bu tarihsel geliim üç önemli sosyal 68 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
sorumluluk perspektifini ortaya koymutur. Bunlar; gizli el yaklaımı, devletçi yaklaım ve yönetimci yaklaımdır. Gizli El Yaklaımı Bu yaklaım sosyal sorumlulua klasik yaklaım olarak da bilinmektedir. Gizli el yaklaımını savunanların ya da klasiklerin lideri, Milton Friedman dır. Milton Friedman a göre; i hayatının tek ve biricik sosyal sorumluluu kârı artırmaktır (Ünsür, 1998). Gizli el yaklaımı, ilk sosyal sorumluluk yaklaımını öyle özetlemektedir: Kâr yap ve kanunlara uy. Bu yaklaıma göre iletmeler, yasal zorunluluklar dorultusunda kârlarını artırmaya uraacaklardır. letmelerin sosyal sorumluluu, kaynakların toplum için en etkin kullanımını ve serbest piyasa mekanizmasını salayacaktır (Halıcı, 2001; Turan, 1998). Devletçi Yaklaım Devlet açısından sosyal sorumluluk, iletmelerin, yasaların varlıında kâr aratırmalarındaki rollerini ifade etmektedir. Toplumun ilgili taraflarına, yasal ve politik süreçlerle yapılan düzenlemelerle, bir gizli elin verecei hizmetten daha iyi hizmet verecei ifade edilmektedir. Böylece iletme faaliyetlerinin istenmeyen olumsuz etkileri yasalarla düzenlenecektir (Halıcı, 2001; Turan, 1998). Yönetimci Yaklaım Bu yaklaıma göre, ne gizli el ne de devletçi yaklaım sosyal konularda iletme liderlerine karar vermede genilik vermektedir. Yönetimci yaklaım, iletmeler ve yöneticilerinden sosyal refahın korunması ve yükseltilmesi konusunda iletmelerin ekonomik çıkarlarına mümkün olduu kadar uygun olan, beklenen davranılar üzerine kurulur (Halıcı, 2001; Turan, 1998). Örgütlerin sosyal sorumluluklara ilikin yaklaımını iki gruba ayıranlar da vardır. Bu gruplandırmaya göre sosyal sorumluluklara yaklaım klasik yaklaım ve sosyo-ekonomik yaklaım olmak üzere iki gruptur. Klasik yaklaıma göre sosyal sorumluluklar; iletmenin kar oranının dümesine, iletme maliyetlerinin çoalmasına, iletme amaçlarının sulandırılmasına, iletme için haddinden fazla sosyal güce, toplumda iletme sorumluluunun eksilmesine neden olacaktır (Hitt, Middlemist ve Mathis, 1979; Schermerhorn, 1993, 412; Woods, 1997, 393). Sosyo-ekonomik görüe göre ise, büyük iletmelerin sayısal olarak artması ve büyüklüklerinin genilemesi endüstriyel toplumda ciddi bir takım beeri ve sosyal sorunları beraberinde getirmektedir. Sorunlara sebep olan bu kuruluların yöneticilerinin gerekli tedbirleri almaları ve çareleri bulmaları da zorunludur. Böylece iletme ya bu sorunları çözecek biçimde iletmesinin faaliyetlerini deitirmek ve yönlendirmek zorundadır ya da bu sorunları en Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 69
Örgütlerin Sosyal Sorumlukları: Kavramsal Bir Çözümleme azından iyiletirecek ve zararlı etkilerini azaltacak ekilde hareket etmelidir (Eren, 1990, 110; Hitt, Middlemist ve Mathis, 1979, 413). Bu görüe göre, sosyal sorumluluklar, iletmenin uzun dönem kârları, iletmenin sosyal sorumluluunu destekleyen kamuoyu beklentileri, letmenin gelitirecei imaj, herkes için daha iyi bir çevre için önemlidir (Schermerhorn, 1993, 86). Sosyal Sorumluluk Düzeyleri Sosyal sorumluluk düzeyleri, verilen sosyal sorumluluk tanımları ııında Çizelge 1'de görüldüü gibi ekonomik, yasal, etik ve saduyu sorumluluklarını içermektedir (Diken, 1998, 482). Sorumluluk Çeidi Çizelge 1. Sosyal Sorumluluk Düzeyleri Toplumsal Beklenti Örnekler Ekonomik Sorumluluklar Yasal Sorumluluklar Etik Sorumluluklar Saduyu ya da Hayırsever Sorumluluklar (stee Balı Sorumluluklar) Toplum tarafından iletmeden istenen Toplum tarafından iletmeden istenen Toplum tarafından iletmeden beklenen Toplum tarafından iletmeden temenni edilen Maliyetlerin düük oluu, fiyatlarda ucuzluk ve verimlilik Gibi. Tüm yasalara uyulması istenir. Çevreyle ilgili yönetmelikler, tüketici hakları vb. Yasal olarak yapılması istenenler sadece yaptıklarının bir kısmıdır. Eitim kurumları yapmak Çizelge 1 de de görüldüü gibi örgütlerin sosyal sorumlulukları kapsamında, örgütün yerine getirmekle yükümlü olduu konuların yanında örgütün zorunlu olmadıı halde isteyerek veya etik olarak kabul ettii konular da vardır. Toplumda önemli bir yere sahip olan örgütlerin yasal ve ekonomik sorumluluklarının yanında etik sorumlulukları yerine getirmesi iletmeye toplum içinde iyi bir imaj oluturmakta ve tüm çevre faktörleri karısında firmaya olumlu puanlar kazandırmaktadır. Uzun vadede bu durum örgüt için yüksek kar ve süreklilik demektir (Diken, 1998). Örgütlerin iyi bir imaj oluturmak üzere yaptıkları her türlü halkla ilikiler faaliyetlerinin içinde 70 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
sosyal sorumluluklar yer almaktadır. Çünkü iyi/olumlu örgüt imajının olumasında sosyal sorumluluk önemli bir yer tutmaktadır. Sosyal Sorumluluk Alanları Örgütlerin sosyal sorumluluk alanları çok geni bir yelpazede deerlendirilebilir. Sosyal sorumluluk kavramının özünde, topluma zarar vermemek ve toplumun yararına çalımak düüncesi bulunmaktadır. Örgüt temel politikaları, ürünleri, etkinlikleri ve çalıanlarının davranıları ile bu sosyal sorumluluu topluma yansıtır. Örgütlerin sosyal sorumluluk çerçevesinde destek verdikleri temel etkinlik alanları unlardır (Aydın, 2001): 1. Toplumsal yardım: Yeniliklerin uygulanması, konut yardımı ve eitim çalımalarının desteklenmesi. 2. Dezavantajlı kesimlerin desteklenmesi: Engelli kiilerin istihdamının salanması, ayrımcı ve kayırmacı politikalardan kaçınılması. 3. Çalıan ilikileri: Sendika ilikileri, i görenlerin yönetime katılmasının salanması, emeklilikte salanacak yararların artırılması. 4. Çevre koruma: Çevresel kirlenmenin önlenmesi, atıkların yeniden dönüümünün salanması, çevre kirliliini önleyecek alternatif yakıtların kullanılması. 5. Ürün kalitesi: Ürünün kalitesinin en üst seviyede tutulması, müteri haklarına saygı, kaliteli ve ucuz ürün, ekonomik olarak dezavantajlı olanların korunması. Sosyal sorumluluk alanlarının, örgüt içi ve dıı sosyal sorumluluk olmak üzere ikili bir ayrımı da yapılmaktadır. Örgüt içi sorumluluk alanlarına çalıanlara karı sorumluluk, hissedarlara karı sorumluluk ve yöneticilere karı sorumluluk, örgüt dıı sorumluluk alanlarını ise rakiplere karı sorumluluk, müterilere karı sorumluluk, tedarikçilere karı sorumluluk, çevreye karı sorumluluk, topluma karı sorumluluk ve hükümete karı sorumluluk oluturmaktadır (Aktan, 1999). Örgütlerin yerine getirmeleri gereken sosyal sorumluluklarını nasıl yerine getirecekleri konusunda da bazı stratejiler gelitirilmitir. Woods a (1997: 394) göre sosyal sorumluluk düzeylerine yönelik olarak iletmelerin sosyal sorumluluk stratejileri engelleme stratejisi, savunma stratejisi, uyumlama stratejisi ve gelecee yönelik stratejidir (Woods, 1997, 394). Engelleme stratejisi, sosyal taleplere karı çıkma stratejisidir. Savunma stratejisi, hukuksal gereklerin minimum düzeyde gerçekletirilmesi stratejisidir. Uyumlama stratejisi, etik gereklerin minimum düzeyde gerçekletirilmesi stratejisidir. Gelecee yönelik strateji, sosyal önceliklerin önderliini yapma stratejisidir. Gelecee yönelik strateji ile ilgili bir sosyal sorumluluk programında yer alan maddeler unlardır (Woods, 1997, 395): 1. Azınlıkta kalan çalıanların cesaretlendirilmesi. 2. Çalıanların sosyal ve ekonomik dezavantajlarının gelitirilmesi. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 71
Örgütlerin Sosyal Sorumlukları: Kavramsal Bir Çözümleme 3. Bulunduu ehirle ilgili yenileme projelerine destek. 4. Çalıanların ve toplumun eitiminin gelitirilmesi. 5. Çevresel bilinç programlarının gelitirilmesi ve uygulanması. 6. Ülke kaynaklarının korunması. 7. Toplumda bulunan düük gelirli bireyler için çalımalar yapılması. 8. Çalıanlar için yararlı programlar üretilmesi ve yönetilmesi. 9. etii rehberliinin gelitirilmesi. letmelerin karı karıya kaldıı sosyal çatımaları çözmede kullandıkları stratejiler konusunda da farklı sınıflandırmalar yapılmaktadır. Aaıda, bu sınıflandırmalardan birisi olan beli model ortaya konmaktadır (Halıcı, 2001): Rekabet stratejisi, uluslararası iletmelerin kazançlarının ve güçlerinin yükseldiinde karılıklı dayanıma ve ilikilere ilginin olumsuz olma durumu. Uzaklama stratejisi, firmaların kazançları ve gücü dütüünde, karılıklı dayanıma ve ilikilere ilginin dümanca olma durumu. birlii stratejisi, uluslararası iletmelerin kazançlarının ve güçlerinin dütüünde karılıklı dayanıma ve ilikilere ilginin olumlu olma durumu. Uyumlama stratejisi, uluslararası iletmelerin kazançlarının ve güçlerinin dütüünde, karılıklı dayanıma ve ilikilere ilginin olumlu olma durumu. Uzlama stratejisi, uluslararası iletmelerin kazançlarının orta ve gücünün avantajlı/dezavantajlı olduunda, karılıklı dayanıma ve ilikilere ilgi pozitif ve negatif deiebilir. Gladwin ve Walter, ibirlii ve uzlama stratejisinin (eer mümkünse), en iyi yol olacaını önermektedirler. Ancak aynı anda dier alternatiflerde akılda tutulmalıdır. En iyi seçenek organizasyon ve çevre artlarına balı olacaktır (Halıcı, 2001). Sosyal sorumluluk için örgüt stratejileri, kâr fırsatları peinde koan ve yüksek rekabet ortamında çalıan örgüt stratejilerinden farklıdır. Sosyal sorumluluk stratejileri mümkün olduu kadar gelime, belirlenen sosyal çatımalarda çözümler ve sosyal amaçların baarılması için politikaların oluturulması üzerinde younlamıtır. Sosyal sorumlulukların yerine getirilmesinde yöneticilere de bir takım sorumluluklar dümektedir. Sosyal Sorumlulukların Yerine Getirilmesinde Yöneticilerin Rolü Örgütlerin sosyal sorumluluk konuları oldukça genitir. Bu nedenle günümüzün yöneticilerinden beklenen; bu konuyu dikkat ve titizlikle ele almalarıdır. Örgütler çevreye açılmak, çevreyle girdi ve çıktı ilikilerine girimek zorundadırlar. Sistem yaklaımının gerek sosyal bilimler gerekse yönetim alanındaki etkileri örgütlerin çevresinden baımsız düünülemeyeceini, mutlaka çevresi ile alı veri içerisinde olması gerektiini ortaya koymutur. Toplumun ekonomik, sosyal ve kültürel yapısından soyutlanamayan örgütler, yaamlarını sürdürebilmek için deien yeni koullara uymak ve 72 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
içinde bulundukları toplumla iki yönlü ilikiler kurmak zorundadırlar. Bu nedenle örgütler toplumun yapısını, özelliklerini, gelenek ve alıkanlıklarını tanımak ve kendisini de topluma tanıtmak gereini duymalıdır (Becerikli, 2000). Yöneticilerin hareketleri hem ekonomik baarılara ulamalı hem de toplumsal beklentilere cevap vermelidir (Öztürk, 1999). Günümüz örgütleri için hakla ilikilerin, iyi/olumlu örgüt imajının çok önemli olduu düünüldüünde sosyal sorumluluklar ile ilgili olarak yöneticilerin daha dikkatli olmaları gerekmektedir. Çünkü yöneticiler insanlar için, dier insanları da etkileyecek planları uygulamaktadır ya da kararlar almaktadır. Karar almada ve bunların uygulamasında yöneticiye rehberlik edecek etkenlerden biri de, onun etik deerleridir. Kamuoyu ya da toplum, örgüt yöneticilerini genel sosyal refahın sorumluluunu taıyan kiiler olarak görmek istemektedirler. Bu sorumluluk istesinler ya da istemesinler yöneticilere verilmektedir. Toplum bu sorumlulukların yerine getirilmesini yöneticilerden beklemektedir. Bundan dolayı örgüt faaliyetlerinde yer alan kiilerin veya karar alma sorumluluundaki yöneticilerin kararlarında ticari ve etik deerlerin en iyi denk dütüü noktayı dikkate almaları gerekmektedir. Yönetim uygulamaları ile ilgili hiçbir tartıma, en özel teebbüsler bile sosyal karakter ve toplum varlıından ortaya çıkan yönetim fonksiyon ve sorumluluunu göz ardı edemez (Drucker, 1996). Örgütü oluturan insanlar, onun ileyiinden de sorumludurlar. Örgütün standartlarını belirleyen, bu insanların kolektif aksiyonlarıdır. Esas sorun, birey olarak yöneticinin karar almada etiksel ve ticari deerlerin birleiminin nasıl oluturulacaıdır. Bunun yolu ise, geçmiteki kararlara bakmak ve gerçek kuralları ona göre belirlemektir. Yönetici kendi etiini kendi davranılarından ortaya çıkarmalıdır. Tabii ki söylemek ya da niyetlenmek etik bir karar deildir. Asıl olan, bunun eyleme yansımasıdır (Halıcı, 2001). Yönetimlerdeki sosyal etik ve sosyal sorumluluk gerei, yönetimlerin insanlar için olduu gerçeinin tam anlamıyla kabullenilmi olması gerekmektedir (Torlak, 1999). Yönetici kendi gerçek deerlerini, kiisel olarak nerede olduunu belirledikten sonra, alınacak kararlardan kimlerin etkileneceini ve bunların çıkarlarını, kararlara nasıl yansıtılacaını belirlemelidir. Dolayısıyla, yönetici örgütlenmi çıkar gruplarını kararlarında dikkate almak zorundadır. Genel olarak ifade edilen nihai deerler; arkadalarını sevmek, insanlar arası ilikilerde adalet, her kiinin kendini gerçekletirmesi için fırsat-tarihsel inanç ve etik sistemleri, belirli bir duruma uygun doru cevabı sunamamaktadır. Bunlar, yalnızca insan aklının alternatif eylemlerin gerçekletirilmesinde ölçüt olarak deer kazanmaktadır (Halıcı, 2001). Doal olarak, konuların deiiklii ve sık sık çelikili durumların ortaya çıkması bu kararlarda zorluklar yaratmaktadır. Bu noktada örgüt yöneticilerinin etik deerleri çok büyük önem kazanmaktadır. Etik ve sosyal sorumluluk kavramları, sık sık birbirleri yerine kullanılmaktadır. Fakat her ikisi de farklı anlamlar taımaktadır. Örgütsel etik, örgüt ortamında davranıları yönlendiren ahlaki prensipler ve standartlardır. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 73
Örgütlerin Sosyal Sorumlukları: Kavramsal Bir Çözümleme Buna göre belli bir davranı, fert ve grup tarafından deerlendirilmektedir. Doru-yanlı veya etik-etik olmayan eklinde bir yargıya varılır. Bu deerlendirmenin mutlaka doru olması gerekmese bile, i ortamında grupların ve fertlerin kabul veya reddi üzerinde etkili olmaktadır. Sosyal sorumluluklar, örgütün, toplum üzerindeki olumlu etkisini maksimize, olumsuz etkisini ise minimize etmeye ilikin sorumluluklarını ifade etmektedir. Sosyal sorumluluk, dört boyut altında incelenmektedir: Ekonomik boyut, yasal boyut, etik boyutu ve hayırseverlik boyutu. Dolayısı ile etik, sosyal sorumluluun bir boyutunu oluturmaktadır. Sosyal sorumluluk balamında etik, örgütün toplum üzerindeki olumlu katkılarını artıran, olumsuz etkilerini ise minimize eden konular üzerinde odaklamaktadır (Atasoy, 1998). Sosyal sorumluluun etik boyutu son yıllarda daha fazla dikkat çekmektedir. Yasal düzenlemelerde yer almasa bile, toplumun örgütlerden bir takım beklentilerinin olması, örgütleri sosyal sorumluluk alanlarına zorlamaktadır. Sosyal sorumluluk açısından, örgüt üyelerinin deerleri ve etik deerleri kadar, hissedarların ve müterilerin etik deerleri de, karılıklı etkileimin sosyal ve ekonomik yapısını anlamada çok önemlidir. Çeitli Kuruluların Eitim le lgili Sosyal Sorumluluk Çalımaları Bu balık altında Türkiye deki çeitli kuruluların eitim ile ilgili sosyal sorumluluk projelerine yer verilmitir. Aaıda Ülker, Turkcell, Garanti Bankası, Milliyet Gazetesi gibi kuruluların yapmı oldukları ya da yapmaya devam ettikleri sosyal sorumluluk projeleri içerisinde eitim ile ilgili olanlar hakkında kısaca bilgi verilmitir. Ülker, eitim ile ilgili sosyal sorumluluk anlayıını öyle ifade etmektedir: Ülker, Türkiye nin eitim altyapısını güçlendirerek ülkesinin ekonomik ve sosyal geliimine destek oluyor. Okullar ina ediyor, kütüphane ve bilgisayar laboratuarları yaptırıyor. Tüm bu hizmetleri yaslar ve Milli Eitim Bakanlıı tüzüklerine sıkı sıkıya uyarak yapıyor. Ülker bu anlamda, ilköretim okulları ve örenci yurtları yaptırmaktadır (http://www.ulker.com.tr). Turkcell, Türkiye'de nitelikli insan kaynaı oluturulmasına katkıda bulunma vizyonuyla Kardelenler-Çada Türkiye'nin Çada Kızları" projesine destek vermektedir. 28 Austos 2000 tarihinde Kadın ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanlıı, Turkcell ve Çada Yaamı Destekleme Dernei tarafından düzenlenen bir basın toplantısıyla kamuoyuna duyurulan proje, Türkiye genelinde, okuma azmi ve kararlılıı gösteren 5.000 kız örenciyi kapsamaktadır. Kardelenler projesinde, ailelerinin maddi yetersizlii nedeniyle örenimlerine devam edemeyen kız çocuklara eitimde fırsat eitlii salanması, meslek sahibi, ufku açık "birey"ler haline gelmeleri amaçlanmaktadır. 2000 yılından itibaren proje dâhilinde yaklaık; 10.000 örenciye burs verilmi, 4.400 örenci liseden mezun olmu ve 550 örenci üniversiteyi kazanmıtır (http://kardelenler.turkcell.com.tr). 74 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Garanti Bankası, Türkiye'deki üniversitelere baı yaparak ve ihtiyacı olan üniversite örencilerine burs vererek eitime desteini sürdürüyor. Ayrıca, Denizyıldızları Projesi adı ile ilköretim okulları yaptırmaktadır (www.garanti.com.tr). Milliyet Gazetesi, Baba Beni Okula Gönder kampanyası ile eitime destek olmaktadır. Milliyet e göre; Milliyet in kampanyayı sürdürmekteki asıl amacı, eitim seferberliini tüm Türkiye ye yaymak ve her kız çocuunu okullu yapmaktır. Baba Beni Okula Gönder kampanyası, sadece ekonomik boyutu olan bir kampanya deildir. Kampanyaya 8 ayda 20 milyon YTL katkı salanmıtır. Pek çok kuruluun yurt, derslik ve burs konusunda destek verdii kampanyaya, 50.000 kii bireysel baıta bulunmutur (www.milliyet.com.tr; http://www.bababeniokulagonder.org/). Yukarıda sıralanan örneklerin yanı sıra daha birçok kurulu da eitim ile ilgili sosyal sorumluluk projeleri gelitirmektedir. Bu projeler kapsamında okul yaptırmaktan örenci yurdu yaptırmaya, okullara bilgisayar yardımı yapmaktan okul tamir ettirmeye, çeitli yarımalar düzenlemekten eitimler vermeye kadar çok geni bir yelpazede projeler gelitirilmektedir. Bu örneklerde de görüldüü üzere baarılı kurulular sadece ürettikleri ürünler ya da hizmetler ile deil aynı zamanda topluma yaptıkları katkı ile de farklılık yaratmaktadırlar. Bu anlamda bu kurulular toplumda saygınlık kazanmakta ve bu durum bu kuruluların deerine deer katmaktadır. SONUÇ Sistem yaklaımının sosyal bilimlere ve yönetim teorisine yaptıı önemli katkılardan birisi örgütlerin çevreleri ile zorunlu ilikisidir ve gün geçtikçe bu ilikiye verilen önem daha da önemli bir hale gelmektedir. Öyle ki çada gelimeler olarak nitelendirilen toplam kalite yönetimi, halkla ilikiler, sosyal sorumluluklar gibi kavramlarda en çok önem verilen kavram çevrenin (müterinin) memnuniyetidir. Örgütlerin çevrelerine verilen önemin bu kadar önemli olduu bir zamanda örgütleri sadece ürün ya da hizmet üreten kurumlar olarak görmek mümkün deildir. Örgütler artık ürün ya da hizmet ürettikleri çevrenin ya da içinde bulundukları toplumun sorunları ile ilgilenen, bu sorunlara çözüm önerileri üreten, toplumun her türlü geliimine katkı getiren, yani sosyal sorumluluklarını yerine getiren kurulular olarak görülmektedir. Sosyal sorumluluk kavramına verilen önemin gün geçtikçe attıı görülmektedir. Toplumdan kopuk bir ekilde yaayacak olan örgütlerin ömürlerinin kısa olacaı sürekli olarak tekrar edilmektedir. Çünkü örgütler çevrelerinden girdi alan, bu girdiyi ileyen ve çıktı olarak çevreye sunan yapılardır. Ancak, örgütler toplumu ya da çevreyi sadece ürettii ürünleri tüketecek bir nesne olarak görmemeli, toplumu, kendisinden ayrı düünmemelidir. çinde bulunduu toplum ile ibirlii içinde geliip büyüyebileceini bilmelidir. Kurulular içinde yaadıkları dünyanın ve toplumun yaam standardının yükseltilmesi için sosyal sorumluluklarını yerine getirmeleri gerektiinin farkına varmaktadır. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 75
Örgütlerin Sosyal Sorumlukları: Kavramsal Bir Çözümleme Yakın zamana kadar, karını maksimize eden ve yasal zorunlulukları yerine getiren firmaların topluma karı sorumluluunu da yerine getirmi olduu ve bir iletmenin topluma karı temel görevinin insanların ihtiyaç duyduu mal veya hizmetleri karlı düzeyde üretmek olduu kabul edilirdi. Ancak günümüzde bu kavrama çok önem verilmekte ve tüketiciler de bunlara dikkat etmektedir. Ülkemizde de bir takım kuruluların sosyal sorumluluk kavramına çok önem verdii ve bu kapsamda çok deiik çalımalar yaptıı görülmektedir. Ancak çok büyük bir kesim ise bırakın sosyal sorumluluu, devlete karı olan görevlerini bile yerine getirmemektedir. Birçok kuruluta çocuk içiler çalıtırılmakta, asgari ücretin bile altında ücretler verilmekte, çalıanlara sigorta hakkı verilmemekte, fabrika yapmak için orman alanları kesilebilmekte, kimyasal atıklarını denizlere verebilmektedir. Bu örnekleri çoaltabilmek mümkündür. Sosyal sorumluluk kavramı sadece örgütlerin, iletmelerin ya da kuruluların yerine getirecei sorumluklar olarak görülmektedir. Ancak sosyal sorumluluklar sadece örgütlerin yerine getirecei görevler olarak görülmemelidir. Sosyal sorumluluklar, aynı halkla ilikilerde olduu gibi yaygın bir sorumluluk gerektirmektedir. Yani örgüt içerisinde çalıan bireylerin hepsinin bunu bir sorumluluk olarak görmesi ve gerekli çalımalarda bulunması gerekmektedir. Ayrıca bireylerin bireysel olarak yerine getirebilecei sosyal sorumlulukları da vardır. Her birey içinde yaadıı toplumun sorunlarına karı duyarlı olmalı ve toplumun kültürel, eitimsel geliimine katkı getirmelidir. 76 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
KAYNAKÇA Aktan, C. C. (1999). Ahlaki Yeniden yapılanma ve Toplam Ahlaka Doru: Meslek Ahlakı ve Sosyal Sorumluluk. stanbul: Arı Düünce ve Toplumsal Geliim Dernei Yayınları. Atasoy, H. (1998). Bilgi toplumunda örgütlerin yeniden yapılanma sürecinde etik konular. Yeni Türkiye Dergisi. 98, 1218 1229. Aydemir, M. (1999). Sosyal sorumluk 8000 (Social Accountability 8000) standardı. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 3, 1 11. Aydın,. P. (2001). Yönetsel, Mesleki ve Örgütsel Etik. Ankara: Pegem A Yayıncılık. Becerikli, S. Y. (2000). Stratejik yönetim planlaması: 2000 li yıllarda iletmeler için yeni bir açılım. Amme daresi Dergisi. 3, 97 109. Bumin, B. (1990). letmelerde Organizasyon Gelitirme ve Çatımanın Yönetimi. Ankara: Bizim Büro. Can, H. (1999). Organizasyon ve Yönetim. Ankara: Siyasal Kitabevi. Cole, G. A. (1988). Management Theory and Practice. Hants: DP Publications. Diken, A. (1998). letmelerde i ahlakı ve sosyal sorumluluk ilikisi. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu. Adapazarı: Merkez Matbaacılık. Drucker, P. F. (1996). Yönetim Uygulaması. (Çev: E.S. Yarmalı). stanbul: nkılap Kitapevi. Eilbert, H. ve Parket, R. (1973). The practice of business - The current status of corporate social responsibility. Business Horizons. 5 (14). www.bsr.com/businesssocialresponsibility/23.03.2003. Erden, D. (1987). letmelerin sosyal sorumluluunun algılanması: mühendislik ile iletme ve iktisat örencileri kıyaslaması. Amme daresi Dergisi. 2, 69 80. Eren, E. (1990). letmelerde Stratejik Planlama ve Yönetim. stanbul:.ü. letme Fakültesi Yayını. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 77
Örgütlerin Sosyal Sorumlukları: Kavramsal Bir Çözümleme Halıcı, A. (2001). letmelerde sosyal sorumluluk stratejileri çanakkale ilinde bir aratırma. Uluda Üniversitesi..B.F. Dergisi. 19 (1 2). Hitt, M. A., R. D. Middlemist ve R. L. Mathis (1979). Effective Management. Minnesota: West Publishing. http://kardelenler.turkcell.com.tr/. Kardelenler. ndirme Tarihi: 09.10.2006. http://www.bababeniokulagonder.org/. Baba Beni Okula Gönder. ndirme Tarihi: 09.10.2006. http://www.ulker.com.tr/ulkerportal/kurumsal/sosyal_sorumluluk/.sosyal Sorumluluklar. ndirme Tarihi: 09.10.2006. Küskü, F. ve Erçek, M. (2000). Vatanda kurulu kavramı: türk kuruluları iyi birer vatanda mı?. Amme daresi Dergisi. 3, 79 95. Öztürk, N. K. (1999). Kamu ve özel yönetim etii: benzerlikler ve farklılıklar. Amme daresi Dergisi. 2, 15 26. Paksoy, A. Ç. (2001). Sosyal Sorumluluk. MediaCat Dergisi. Kasım Sayısı. http://www.insankaynaklari.com/cn/contentbody008.asp?listall=y&bo dyid=548#. ndirme Tarihi: 20.02.2005. Schermerhorn, J. R. (1993). Management for Productivity. NY: John Wiler and Sons. encan, H. (1987). letmelerin sosyal sorumlulukları ve sosyal sorumluluk biriminin örgütlenmesi. stanbul Üniversitesi letme Fakültesi Dergisi. 2, 119 129. Taymaz, H. (2000). Okul Yönetimi. Ankara: Pegem A. Toffler, A. (1996). Gelecek Korkusu (Çev: Selami Sargut). stanbul: Altın Kitaplar. Torlak, Ö. (1999). Kar amaçsız kurulular olarak yerel yönetimlerde ahlaki sorumluluk. Uluda Üniversitesi..B.F. Dergisi. 17 (3-4). http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/arsiv.html. 23.03.2003. Turan, G. (1998). Türk endüstri iletmelerinde sosyal sorumluluk anlayıı ve çalıanlarına karı sorumlulukları üzerinde bir aratırma. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu. Adapazarı: Merkez Matbaacılık. Türk Dil Kurumu (1988). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 78 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Ünsür, A. (1998). Geleneksel Türk kültüründe i ahlakı ve sosyal sorumluluk. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu. Adapazarı: Merkez Matbaacılık. Üstünel, B. (1994). Ekonominin Temelleri. stanbul: Alfa. Woods, R. H. (1997). Human Resources Management. Educational Institute of the America Hotel & Motel Associatioan. www.garanti.com.tr. Toplumsal Sorumluluk Projeleri. ndirme Tarihi: 09.10.2006. www.milliyet.com.tr. Baba Beni Okula Gönder. ndirme Tarihi: 09.10.2006. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 79