MaliHizmetlerDernei YaynNo:7 KAYITDIISTHDAMVENEDENOLDUUMAL KAYIPLARINBÜTÇEÜZERNDEKETKLER:TÜRKYE ÖRNE ErkanKARAARSLAN MaliyeBakanlMuhasebatBakontrolörüve SGKPrimsizÖdemelerGenelMüdürlüü KurumsalGeliimveOrtakVeriTabanDaireBakan Kasm 2010 ANKARA
II Bu kitabn tüm yayn haklar Mali Hizmetler Derneitarafndankorunmutur. YazarlarnveYayncnnizniolmaksznhiçbiramaçla çoaltlamaz,kopyaedilemez,manyetikortamaaktarlamaz. Makalelerinsorumluluutamamenyazarlarndadr. YayncHesapBilgileri MALHZMETLERDERNEHESAPNUMARALARI GarantiBankasYeniehirubesi ubekodu:411hesapno:6296132 IBANBilgileri:TR090006200041100006296132 PostaÇeki:05625723 Fiyat:18TL EdinimBilgileri: www.malihizmet.org www.erkankaraarslan.org MaliHizmetlerDerneilTemsilcilikleri Tasarm:vme 03122306701 KapakTasarm:drisDeniz Bask:ÜmitOfset 03123842627
ÖNSÖZ Kayt d ekonomi ve kayt d istihdam ülkemizde son derece yaygn bir sosyoekonomik sorundur. Kayt d istihdamn önemi, özelliklesonyllardanüfusunyalanmasvesosyalgüvenlikaçklarnn bütçe üzerinde oluturduu yükün artmasyla birlikte daha çok gündemegelmivetartlrolmutur. Ülkemizde isizlik, istihdamn yaps, igücü arz ve talebi, igücünekatlmoranilebirliktekaytdistihdamiçiçegeçmiacil çözümbekleyensorunalanlararasndayeralmaktadr. Ülkemizde kayt d istihdamn büyüklüü, bütçe üzerindeki olumsuzmalietkilerivetoplumsalyaamüzerindeyarattolumsuz etkiler acil çözümler gerektirmektedir. Kayt dl önleme konusunda gerekli admlar atlmad takdirde sosyal güvenlik açklarn finanse eden bir bütçe uygulamas ile salksz bir maliye politikas yürütülmeye devam edilecektir. Kayt d çalmann nedenleri sanldndan çok daha fazla ve daha karmak olup söz konusunedenlerbirbirinietkilemektevebirliktegerçeklemektedir. Bu nedenle de kayt d istihdamn genelde tek bir nedeni yoktur. Dolaysyla sorunun çözümü de nedenleri orannda karktr. Kayt d çalmann önlenebilmesi için, öncelikle toplum yaps, gelir dalm, sosyal yardm sistemi ve kamu harcamalarnn derinlemesineanalizedilmesibirgereklilikolarakortayaçkmaktadr. stihdam ve üretimin genilemesi, sosyal güvenliin yaygnlamas, salk ve sosyal güvenlik hizmetlerinin belli bir standarda kavuturulmas, sosyal güvenlik kurumlar ve devlet maliyesindekimalikrizlerinortadankalkmasdorultusundadevletin bütünkurumvekurulularnnbirlikteliiyoluylakaytdistihdamla mücadeleedilmesikaçnlmazdr. Ülkemizde bir sorun yuma haline gelmi olan kayt d istihdamkonusunu,ilkveskolarakgündemegetirenlerdenbiriolan vesononbeyldrbirçokkonudakatklarnaldmdeerlihocam Sayn Prof. Dr. ükrü KIZILOT a bu çalmadaki rehberlii için III
IV teekkürü borç bilirim. Ayrca akademik olarak bu çalmaya katk sunanhocalarm,saynprofdr.t.muratözden e,saynprof.dr.aziz KONUKMAN a, sayn Doç. Dr. H. Hakan YILMAZ a, en içten ükranlarm sunuyorum. Ayrca çalma sürecindeki destekleri için bata eim Selma KARAARSLAN olmak üzere tüm aileme ve SGK Kurumsal Geliim ve Ortak Veri Taban Dairemin personeline de teekkürederim. ErkanKARAARSLAN
V ÇNDEKLER ÖNSÖZ... III ÇNDEKLER...V SMGELERVEKISALTMALAR... XIII TABLOLAR...XIV GR... 1 BRNCBÖLÜM... 5 KAYITDIISTHDAM... 5 I.KAYITDIIEKONOM... 5 A.KaytDEkonomininTanmveKapsam... 5 B.KaytDEkonomininNedenleri... 8 C.KaytDEkonomininBüyüklüü... 14 D.KaytDEkonomininSonuçlar... 15 II.KAYITDIISTHDAM... 19 A. stihdam... 19 1gücü... 19 2Türkiye degücüdurumu... 19 3Türkiye destihdamekilleri... 21 B. KaytDstihdamnTanm... 22 C. Türkiye dekaytdstihdamekilleri... 24 1ÇalmalarlgiliKamudarelerineHiçBildirilmeyenler... 26 a. KendiradelerileKaytDndaÇalanlar... 26 (1)YabancKaçakçiler... 26 (2)Çocukçiler... 32 (3)SosyalGüvenlikKurumundanÇeitliAdlarlaAylkyada GelirEldeEdenler... 35 (4)sizlikGeliriEldeEdenler... 39 (5)SosyalYardmveHizmettenYararlananlar... 40 b. verenleritarafndanbildirilmeyençalanlarveya ÇalmalarBildirilmeyenler... 41 2ÇalmalarEksikBildirilenler... 41 a. ÇalmalarGünOlarakEksikBildirilenler... 42 b. DenemeSüresindeKaytDÇalanlar... 42
VI c. BirKamuKurumunaKaytlOlupDierineKaytl Olmayanlar... 44 d.lklerinekaytlolupdierinekaytlolmayanlar... 44 e. ÇalmalarÜcretOlarakEksikBildirilenler... 47 3MevzuatnKaytDndaBraktÇalmalar... 48 a. GenelOlarak... 48 b. StandartDÇalmalar... 50 D.KaytDstihdamnNedenleri... 51 1 EkonomikNedenler... 55 a. sizlikveformelsektörüngücüarznkarlayamamas.. 56 b. gücüüzerindekivergivesigortaprimigibiarkamusal MaliYükler... 59 (1)GenelOlarak... 59 (2)SigortaPrimOranlar... 63 (3)ÜcretlerdenKesilenVergiler... 65 (4)KdemTazminat... 66 (5)verenÜzerindekiDierYükler... 67 c. GelirveVergiYüküDalmndaAdaletsizlikveYoksulluk... 69 d. ÇalmaHayatndaDeiimveYeniÇalmaekilleri... 71 (1) EveVerme... 72 (2) TaeronçiliiveFasonÜretim... 75 (3) TeleÇalma... 78 e.stihdamnsektörelyapsndakideiiklik... 79 2 SosyalNedenler... 80 a. GöçveÇarpkKentleme... 80 b. NüfusArt... 84 c. gücününniteliiileeitimvebilinçseviyesinin Düüklüü... 86 3 letmelerdenkaynaklnedenler... 88 a. KüçükletmelerinYaygnl... 88 b. letmelerinrekabetgücünündüüklüü... 90 c. KurumsallamaDüzeyininYetersizlii... 92 d. MarkaYaratamamaveFasonÜretim... 92
VII 4 KamudanKaynaklananNedenler... 93 a. BürokratiklemlerinFazlal... 93 b. MevzuatnKarkl... 94 c. KamuKurumlarArasndaYaananKoordinasyonEksiklii.. 94 d. KamuHizmetlerineveKamuHarcamalarnaOlumsuz Bak... 95 e. DenetimYetersizliiveZorluuileCezannEtkinsizlii... 96 (1) DenetiminYetersizlii... 96 (2) CezalarnEtkinsizliiveEitsizlii... 99 (3) SabitOlmayanveMevsimlikyerlerininDenetim Zorluu... 100 5 SosyalGüvenlikveVergiSistemindenKaynaklananNedenler 100 a. SkÇkarlanVergiveSosyalGüvenlikAflarveBorçlanma Kanunlar... 100 b. PrimleEdimArasndakiDengesizlik... 103 c. SosyalGüvenlikveVergiMevzuatnnBazÇalma ekillerinikapsamdbrakmas... 103 d. SosyalGüvenlikHizmetlerindenMemnuniyetsizlik... 104 e. EmeklilikSistemiveEmeklilikYa... 104 f. AsgariÜcret... 106 6 SosyalYardmSistemindenKaynaklananNedenler... 108 a. SosyalYardmlar... 109 b. PrimsizÖdemeler... 111 c. sizliködemeleri... 111 E.AvrupaBirliiÜlkelerindeKaytDstihdam... 112 1GenelOlarak... 112 2AB yeüyebazülkelertibariylegenelgörünüm... 116 a.avusturya... 116 b.belçika... 117 c.danimarka... 117 d. Finlandiya... 118 e.fransa... 118 f.almanya... 119
VIII g.yunanistan... 120 h.rlanda... 120.talya... 121 i.lüksemburg... 121 j.hollanda... 121 k.portekiz... 122 l.spanya... 123 m.sveç... 123 n.ngiltere... 123 3AvrupaDndakiBölgelerdeKaytDstihdam... 124 a.afrika... 124 b.latinamerika... 124 c.asya... 125 4YaplanDüzenlemeler... 125 a.yasaltedbirlerveuygulama... 126 b.bilgilendirmevebilinçlendirme... 126 c.tevikedicitedbirolarakgenelgiderlerdesübvansiyon veyandirim... 127 d.vergitedbirleri... 128 e.tedarikçitarafndanmüdahaleler... 128 f.yabanckaçakçiliklelgilitedbirler... 128 FKaytDstihdamnBüyüklüüveDalm... 131 1SosyalGüvenlikKurumlarnaHiçBildirilmeyenler... 131 2SosyalGüvenlikKurumlarnaGünVeyaÜcretOlarakEksik Bildirilenler... 139 3YabancKaçakçiler... 140 4Çocukçiler... 141 KNCBÖLÜM... 143 KAYITDIISTHDAMINNEDENOLDUUMALKAYIPLARINBÜTÇE ÜZERNDEKETKLER... 143 I.KAYITDIISTHDAMINSONUÇLARI... 143 A.KaytDstihdamnOlumluSonuçlar... 143 1stihdamArtrmas... 143
IX 2ÇalanlarnGelirleriniArtrmas... 143 3KaynaklarnEtkinDalmnnSalanmas... 144 4letmelerinRekabetGücünüArtrmas... 145 B.KaytDstihdamnMaliEtkileriDndakiOlumsuzSonuçlar... 145 1GenelOlarak... 145 2HakszRekabeteNedenOlur... 146 3EkonomikVerileriBozar... 147 4ÇalmaHayatndakiVerimliliiAzaltr... 147 5ÇocukEmeininSömürülmesineYolAçar... 148 6YabancKaçakçiliinArtmasnaNedenOlur... 149 7VergiAdaletiniOrtadanKaldrr... 149 8KdemTazminatAlnmasnEngeller... 150 9SosyalGüvenlikHaklarnnEldeEdilmemesineSebepOlur... 151 10SendikalamayEngeller... 151 C.KaytDstihdamnMaliEtkileri... 152 1SosyalGüvenlikKurumuPrimKaybnaYolAçar... 152 2sizlikSigortasÖdeneiAlnmasnEngellervesizlik SigortasFonununGelirleriniAzaltr... 154 3VergiKaybnaYolAçar... 156 4BütçedenDahaFazlaMiktardaSosyalYardmÖdenmesine YolAçar... 157 II.KAYITDIISTHDAMINBÜTÇEÜZERNDEKETKLER... 158 A.BütçeKavram... 158 B.KaytDstihdamnDorudanBütçeÜzerindekiOlumsuz Etkileri... 159 1SosyalGüvenlikKurumlarnaHiçBildirilmeyenlerdenKaynakl BütçeÜzerindekiKayplar... 159 a. SosyalSigortaPrimKayplar... 159 b. VergiKayplar... 161 2YabancKaçakçilerdenKaynaklBütçeÜzerindekiKayplar.. 164 3ÇocukçilerdenKaynaklBütçeÜzerindekiKayplar... 165 4ÜcretveyaGünOlarakEksikBildirilenlerdenKaynaklBütçe ÜzerindekiKayplar... 166
X a. ÜcretOlarakEksikBildirimdenKaynaklananBütçe ÜzerindekiKayplar... 166 b. GünOlarakEksikBildirimdenKaynaklananBütçe ÜzerindekiKayplar... 171 5SGK yabildirilipgb ebildirilmeyenlerdenkaynaklvergi Kayb... 172 6SigortaPrimndirimlerininYaplmamasndanKaynaklBütçe ÜzerindekiOlumluEtkiler... 173 C.KaytDstihdamnDolaylYollardanBütçeÜzerindeki OlumsuzEtkileri... 175 1FazlaSosyalYardmÖdemesindenKaynaklBütçeÜzerindeki Kayplar... 175 2KendiAdnayadaverenOlarakÇalpSosyalGüvenlik KurumlarnaHiçKaytlOlmayanlardaVergiKayplar... 176 3KaytDÖdenenGiderlerdenKaynaklBirVergiÖdememek çinyaplanlemlerdenkaynaklvergikayplar... 177 D.KaytDstihdamdanKaynaklBütçeÜzerindekiToplamKayp vebukayplarndeerlendirilmesi... 180 1BütçeÜzerindekiToplamKayp... 180 2BütçeÜzerindekiToplamKayplarnBazEkonomik BüyüklüklerleKarlatrlarakDeerlendirilmesi... 181 3ToplananBütçeGelirlerileKaytDstihdamNedeniyle ToplanamayanBütçeGelirlerininKarlatrlmas... 186 ÜÇÜNCÜBÖLÜM... 189 KAYITDIISTHDAMINNEDENOLDUUMALKAYIPLARVEBÜTÇE ÜZERNDEKETKLERLELGLSORUNLARVEÇÖZÜMÖNERLER... 189 I.KAYITDIISTHDAMKONUSUNDAKARILAILANSORUNLAR... 189 A. stihdammaliyetlerininyüksekolmasndankaynaklanan Sorunlar... 189 B.letmeÖlçeindenveYapsndanKaynaklananSorunlar... 190 C.DenetimSistemininEtkinsizliindenKaynaklananSorunlar... 191 D.KamuKurumlarArasndakiKoordinasyonvebirlii OlmamasndanKaynaklananSorunlar... 192
XI E.sizlikOrannnYüksekOlmasndanKaynaklananSorunlar... 193 F.SosyalGüvenlikHizmetlerindekiStandartlardanKaynaklanan Sorunlar... 194 G.KaytDndaKalmayÖdüllendirenSosyalYardmveSosyal HizmetProgramlarndanKaynaklananSorunlar... 194 H.CezalardakiEitsizliklerveCezalarnCaydrclkEtkisininDüük OlmasndanKaynaklananSorunlar... 195.ArBürokrasidenKaynaklananSorunlar... 197 J.ÇalanlarnBilgiveBilinçEksikliindenKaynaklananSorunlar... 197 K.EmeklilikYandanKaynaklananSorunlar... 198 L.AsgariÜcretBelirlenmesindenKaynaklananSorunlar... 198 M.AsgariçilikUygulamasndanKaynaklananSorunlar... 199 N.TamGünYasasGibiKiileriKaytDndaKalmayaYönlendiren YasalDüzenlemelerdenKaynaklananSorunlar... 200 O.SosyalGüvenlikDestekPrimiUygulamasndanKaynaklSorunlar200 Ö.KdemTazminatÖdenmesindenKaynaklananSorunlar... 201 P.ÜlkemizdeBirOrtakVeriTabanKurulmamOlmasndan KaynaklananSorunlar... 201 II.KAYITDIISTHDAMIÖNLEMEYEYÖNELKSTRATEJLER... 202 A. KaytDstihdamAzaltmaPotansiyeliOlanFrsatlar... 203 1FiyatstikrarnnveSürdürülebilirBüyümeninSalanmas... 203 2TarmSektörününKüçülmesi... 203 3HayatndaKurumsallamannArtmas... 203 4EitimSeviyesininYükselmesi... 204 5EmeklilikYannYükselmesi... 204 B. KaytDstihdamArtrmaPotansiyeliOlanTehditler... 205 1sizlikOrannnYükselmesi... 205 2KüreselRekabetinHzKazanmas... 205 3SosyalYardmSistemininKurulmamas... 206 C.KaytDstihdamnÖnlenmesineYönelikStratejiler... 206 1 ReelSektörünGüçlendirilmesi... 209 a.maliveyasalyükümlülüklerinazaltlmas... 209
XII b.bürokrasininazaltlmasvekararalmasüreçlerinin Hzlandrlmas... 212 c.gücüpiyasasnnesnekletirilmesi... 213 d.letmeleringüçlendirilmesi... 213 2KaytlÇalmayaZorlama... 214 a.denetimsistemininrevizyonununsalanmas... 214 b.cezalarncaydrclnnartrlmas... 217 c.kamukurumlararasndakikoordinasyonunartrlmas... 218 d.kaytlsistemeyönelikhakvesuistimallerinönlenmesi... 219 e.mikrososyalsigortaprogramlarnnuygulanmas... 220 f.mevzuatngelitirilmesi... 220 3KiilerinTutumveDavranlarnnDeitirilmesi... 221 a.eitimvebilinçseviyesininyükseltilmesi... 221 b.kamuyaduyulangüvensizliinvekamuhizmetlerine DuyulanMemnuniyetsizliinAzaltlmas... 222 c.toplumdaoluanafveyaplandrmabeklentilerinin OrtadanKaldrlmas... 224 d.sosyaldiyalogunsalanmas... 224 4YoksullukvesizlikleMücadele... 225 a.aktifstihdampolitikalarvelkebalarkenverilecek Tevikler... 225 b.sizlikveyoksulluklamücadele... 226 5SosyalYardmSistemininKurulmas... 227 a.yileyenbirsosyalyardmprogramnnoluturulmas... 227 b.ortakveritabannnkurulmas... 229 SONUÇ... 230 KAYNAKÇA... 233 EKI... 247 TÜRKYE DEYAPILANSOSYALYARDIMLAR... 247 EKII... 252 SGKDARPARACEZALARI... 252
a.g.e.:adgeçeneser a.g.m.:adgeçenmakale AB:AvrupaBirlii SMGELERVEKISALTMALAR BaKur:EsnafveSanatkarlarveDierBamszÇalanlar SosyalSigortalarKurumu ÇSGB:ÇalmaveSosyalGüvenlikBakanl DPT:DevletPlanlamaTekilat GB:GelirdaresiBakanl GSMH:GayriSafiMilliHasla GSYH:GayriSafiYurtiçiHasla ILO:UluslararasÇalmaÖrgütü SMMMO:stanbulSerbestMuhasebeciMaliMüavirlerOdas KOB:KüçükveOrtaBüyüklüktekiletme SGDP:SosyalGüvenlikDestekPrimi SGK:SosyalGüvenlikKurumu SSK:SosyalSigortalarKurumu SYDGM:SosyalYardmlamaveDayanmaGenelMüdürlüü T.C.:TürkiyeCumhuriyeti TSK:TürkiyeverenSendikalarKonfederasyonu TÜK:TürkiyestatistikKurumu Türk:TürkiyeçiSendikalarKonfederasyonu TÜSAD:TürkiyeSanayiciveAdamlarDernei XIII
XIV TABLOLAR Tablo1KaytDEkonomiKavramveOlasAnlamlarMatrisi... 7 Tablo2KaytDEkonomininBüyüklüüilelgiliTahminler... 14 Tablo3gücüDurumu... 20 Tablo4Türkiye dekaytdstihdamekilleri... 25 Tablo5SeçilmiMilliyetlereGöreGelenveGidenYabancZiyaretçiler. 28 Tablo6zinTürleriBazndaYabanclaraVerilenÇalmazinleri... 30 Tablo7YakalananYasaDGöçmenlerinYllaraGöreDalm... 31 Tablo8ÇocukgücüTemelGöstergeleri,... 33 Tablo9SanayiçisininHanesineGirenAnaGelirveDierGelirler... 46 Tablo10KaytDstihdamnNedenleri... 53 Tablo11gücüÜzerindekiMaliYükümlülükler... 54 Tablo12KaytDstihdamnFazlaOlmasnnNedenleri... 55 Tablo13gücüDurumu... 57 Tablo14AsgariÜcretveYasalKesintiler... 60 Tablo15OECDÜlkelerindestihdamVergilerininYükü... 61 Tablo16TürkiyeveDierBazÜlkelerdeÜcrettenKesintiOranlar... 62 Tablo17BazABÜlkelerindeçiveverenPrimlerininToplamPrim TutarlarçindekiPaylar... 64 Tablo18BazABÜlkelerindeFinansmanaKatkOranlar... 65 Tablo19verenÜzerindekiDierYükümlülükler... 68 Tablo20tekiDurumBakmndanYoksulveYoksulOlmayanGruplar ArasndakiFarklar... 70 Tablo21HanehalkBireylerininEkonomikFaaliyetlerineGöre YoksullukveToplamKaytDÇalanlarçerisindekiPaylar... 71 Tablo22EvdeFaaliyetGösterenlerinKaytllkDurumunaGöre Durumu... 74 Tablo23NüfusArtHz19272009... 84 Tablo24EitimDurumutibarleKaytDstihdamnDalm (2006)... 87 Tablo25letmeBüyüklüüveKaytDstihdam... 89 Tablo26AvrupaBirliiÜlkelerindeMüfettiiSays... 98 Tablo27OECDÜlkeleriEmeklilikYalar... 105 Tablo28BirYerdeÇalmamaÖnartnaDayananSosyalYardmlar.. 110 Tablo29GelimiÜlkeEkonomilerindeKaytDstihdamnTahmini Büyüklüü... 115
Tablo30ABveOECDÜlkerindeYabancKaçakçilereUygulanan Müeyyideler... 130 Tablo31tekiDurumveSosyalGüvenlikKurumunaKaytllk DurumunaGörestihdam... 132 Tablo32stihdamEdilenlerinSosyalGüvenlikKurumunaKaytllk Durumu... 133 Tablo33yeriBüyüklüüveKaytllkDurumunaGörestihdam... 134 Tablo34KaytllkDurumuveSektörlereGörestihdam... 136 Tablo35YllartibariyleKaytDstihdamnSeyri... 137 Tablo36Düzey:2SnflandrmasnaGöreKaytDstihdam... 139 Tablo37ÇocukgücüTemelGöstergeleri... 142 Tablo38UygulananPrimOranlar... 153 Tablo39GenelOlarakBirYerdeÇalmamaÖnartnaDayanan SosyalYardmlar... 157 Tablo40SosyalSigortaPrimOranlar... 160 Tablo41SosyalGüvenlikKurumlarnaHiçBildirilmeyenlerden KaynaklPrimKayb... 161 Tablo42ÜcretlerdenKesilenVergiOranlar... 162 Tablo43ÇeitliAsgariÜcretDüzeylerindeGelirVergisiOran... 163 Tablo44SosyalGüvenlikKurumlarnaHiçBildirilmeyenlerden KaynaklVergiKayb(2009)... 163 Tablo45YabancKaçakçidenKaynaklMaliKayplar(2009)... 165 Tablo46ÇocukçidenKaynaklMaliKayplar(2009)... 166 Tablo47yerininEkonomikFaaliyetineGöreHaftalkFiiliÇalma SüresiveAylkOrtalamagücüMaliyeti... 167 Tablo482008DönemindeEksikÜcretBildirimi... 169 Tablo492008YltibariyleSosyalGüvenlikKapsamndaBulunanlarn Dalm... 170 Tablo50EksikÜcretBildirimiNedeniyleOrtayaÇkanKayplar(2008) 171 Tablo51SGK yabildirilipgb ebildirilmeyenlerdenkaynaklvergi Kayb(2009)... 173 Tablo52YüzdeBendirimindenYararlanamamaktanKaynaklBütçe ÜzerindekiOlumluEtki... 174 Tablo53KaytDstihdamdanDolayFazlaÖdenen... 176 SosyalYardmlar(2008)... 176 Tablo54KaytDstihdamdanDolayYüksekVergiÖdememekçin ArtrlanMatrah... 178 Tablo55KaytDstihdamdanKaynaklDolayYollardanKaybedilen VergiMiktar... 179 XV
XVI Tablo56KaytDstihdamdanKaynaklBütçeÜzerindekiToplam YllkMaliKayp... 180 Tablo57SosyalGüvenlikKurumunaMerkeziYönetimdenYaplan Transferler... 182 Tablo582009YlndaSosyalGüvenlikKurumunaMerkezi YönetimdenYaplanTransferler... 183 Tablo59TemelEkonomikGöstergeler... 185 Tablo60KaytDstihdamKaynaklKayplar(2009)... 186 Tablo61KaytDstihdamKaynaklKayplarnEldeEdilenGelirlerle Kyaslanmas... 187 Tablo62KaytDstihdamnÖnlenmesineYönelikStratejiler... 208 Tablo63SGKToplamGelirveGiderleri... 210
GR Günümüz ekonomilerinin önemli sorunlarndan birisi olan kayt dekonomiveistihdam,nedenleri,sonuçlarveileyiibakmndan karmak bir kavram olarak karmza çkmaktadr. Bu nedenle kayt dekonomivekaytdistihdamnkaytaltnaalnmastümülkeler için çözümlenmesi gereken ciddi bir sorundur. Bunun giderilmesi hükümetlerin uyguladklar ekonomik ve sosyal politikalarn baar kazanmasndaetkinbirroloynamaktadr. Kaytdekonomiveistihdamortayaçkaransebeplerülkeden ülkeye farkllk göstermektedir. Bu nedenle, kayt dla yol açan faktörlerinnelerolduuiyibelirlenmelidir.ayrca,kaytdekonomi istatistiki verilerin güvenilirliini azaltmaktadr. Bu eksik ve yanl göstergeler dikkate alnarak oluturulan ekonomik ve sosyal politikalarnhayatageçirilmesibaarszlklasonuçlanmaktadr. Sosyal güvenlik sisteminin, nüfusun ya ortalamas çok yüksek olmadhalde,bugünkarlatsorunlargelecekiçintümtoplumu endielendirmesi gereken bir husustur. Sosyal güvenlik sisteminin karlatfinansmankrizi,kamufinansmanüzerindeciddibirbask yaratmaya balam ve merkezi hükümet bütçesinden sosyal güvenlie yaplan transferler borç faizi ödemelerini de geçerek bütçenin en önemli kalemi haline gelmitir. Bu dorultuda, sosyal güvenlik sisteminin bizzat kendisi, Türk ekonomisinde istikrarszlk yaratanbirolguhalinialmtr. Türkiye de1980 liyllarnsonlarndanitibarenkaytdekonomi ve kayt d istihdamnkatlanarak artm olduu söylenebilir. Basit parasaloranyöntemiyleülkemizdekaytdekonominin19912009 devresindekiortalamasyüzde64.4olup,vergiincelemesonuçlarna görebelirlenenortalamaiseyaklakyüzde65 tir.avrupaülkeleriile karlatrldnda bu oranlarn ülkemiz açsndan oldukça yüksek olduugörülmektedir. Kayt d ekonominin en önemli boyutlarndan birini ise kayt d istihdam oluturmaktadr. Bugün ücretli olarak çalanlarn
2 yaklak yüzde 55 inin kayt d çalt tahmin edilmektedir. Çalanlarn yüzde 45 i ise çalmalar dolaysyla sosyal güvenlik kurumlarnahiçbildirilmemektedir. sizlik,gelirdalmndakibozukluk,yoksulluk,istihdamnyaps, formel sektörde yaanan daralma, igücü arznda yaanan dalgalanma, ekonomik krizler ve küreselleme iç içe geçerek ve birbirlerini etkileyerek kayt d istihdama ve kayt d ekonomiye nedenolmaktadr. Türkiye de çok önemli bir kayt dlk nedeni olan ve bu gözle pek deerlendirilmeyen mevcut sosyal yardm sistemindeki sorunlar ve sosyal yardm için gelitirilen standartlar da bizatihi kayt d istihdamanedenolmaktadr. Ülkemizde, içi ve iverenlerde sosyal güvenlik bilincinin yerlememi olmas ve sosyal güvenlik sistemimizdeki yanl uygulamalar fertlerin sosyal sigorta kurulularna olan güvenlerini sarsmtr. Ayrca, sosyal güvenliin finansmanna devlet katksnn olmamasiçiveiverenlerüzerindekimaliyüküartrmaktadr.bütün bunlara, iletmelerin küçük ve kurumsallaamam olmas ile ürettikleri ürünlerin markalaamam, rekabete dayanksz olmas; göç, nüfus art ve çarpk kentleme gibi etkiler eklendiinde; sigortal çalandan fazla kayt d çalan yüksek bir nüfus ortaya çkmaktadr. Birülkeningelimevekalknmasnnenönemligöstergesisosyal güvenliin yaygnl ve sisteme dahil olan fertlere salad olanaklardr.birçokülkedeiverenlerinveçalanlarnyanndadevlet de sosyal güvenliin finansmanna önemli oranda katkda bulunduundan,sosyalgüvenlikkesintileriiçiveiverenlerüzerinde fazla mali külfet oluturmaz. Sosyal güvenlik kurulular finansman sorunlarn çözümledikleri için sisteme dahil olan üyelerine daha iyi olanaklar salar ve bu balamda iverenler ile sigortallarn sosyal güvenlik kurulularna güveni artar. Türkiye de, sosyal güvenlik bilincinin yerlememi olmas ve sosyal sigorta sistemindeki tüm
yükümlülüklerin iverenlere yüklenmi olmas, sistemin suiistimalini kaçnlmazklmtr. Buçalmaüçanabölümdenolumaktadr. KaytDstihdam baln tayan birinci bölümde kayt d ekonomi ve kayt d istihdamkavramlarvurgulandktansonrakaytdistihdamekilleri vekaytdistihdamnnedenleridetaylbirekildeelealnmtr.bu bölümde ayrca kayt d istihdamda dünya ve AB ülkelerindeki mevcut durumla kayt d istihdamn büyüklüü de vurgulanmaktadr. Kayt D stihdamn Neden Olduu Mali Kayplarn Bütçe Üzerindeki Etkileri baln tayan ikinci bölümde kayt d istihdamn sonuçlar açsndan bir bak açs gelitirerek kaytdistihdamnolumluveolumsuzsonuçlarortayakonulmuve sonrasndabütçeüzerindekiyüküanalizedilmeyeçallmtr. Son bölümde ise kayt d istihdamla ilgili sorun alanlar ve bunlara ilikin çözüm önerileri ve stratejileri dahasomut ve spesifik olarakortayakonulmayaçallmtr. 3
BRNCBÖLÜM KAYITDIISTHDAM I.KAYITDIIEKONOM A.KaytDEkonomininTanmveKapsam Günümüz ekonomilerinin önemli sorunlarndan birisi olan kayt dekonomi,nedenleri,sonuçlarveileyiibakmndankarmakve çokyönlüdür. Kayt d ekonomi, bilinen istatistik yöntemlerle tahmin edilemeyenvegayrisafimillihasla(gsmh)hesaplarneldeetmede kullanlamayan,yasalarçerçevesindeyadayasalaraaykrolarakelde edilen ve ilgili kurum ve kurulularn tamamen veya ksmen bilgisi dnda braklan, kamu adna bir gelir tahakkukuna yol açan ekonomikvemalifaaliyetlerintümüdür. 1 Kaytdlkdenildiinde,sadeceçalnmmalyadauyuturucu ticareti, kumar, kara para, sahtecilik ya da vergi kaçrmak amacyla muhasebe kaytlarnda yer almayan ve Maliye den gizlenen ilemler eklindeki yasal olmayan faaliyetler deil, ayn zamanda piyasaya çkmayan ve örnein evlerde aile fertleri ya da yaknlarnca gerçekletirilengelirgetiricifaaliyetler,ikinciiyapma,malvehizmet takaslar, çeitli adlar altnda çalanlara yaplan ancak vergiye tabi tutulmayanödemelergibiyasalfaaliyetlerdeanlalmaldr. 2 Kayt d ekonomi kavram çok geni bir kavram olup baz kaynaklarda yer alan illegal ekonomi, suç ekonomisi, kara ekonomi, enformelekonomi,yeraltekonomisi,karaborsaekonomisi,vergid 5 1 AhmetBurçinYereli,OuzKaradeniz,KaytDstihdam,Ankara,OdakYayn vedatm,2004,s.7. 2 ükrü Kzlot, afak Ertan Çomakl, Vergi Kayp ve Kaçaklar ve Kaytd Ekonomi likisi ve Boyutlarnn Mevzuat Açsndan Deerlendirilmesi, 19. TürkiyeMaliyeSempozyumu,Mays,2004,s.1.
6 ekonomi vb. gibi tanmlamalarn tümünü kapsamaktadr. 3 Kayt d ekonomi tanm içerisinde ekonomik faaliyetlerin gizlilii belirtilmek isteniyorsa, gölge ekonomi, gizli ekonomi, sakl ekonomi, yer alt ekonomisi, alacakaranlk ekonomisi ; faaliyetlerin yasadl belirtilmek isteniyorsa kara ekonomi, gri ekonomi, illegal ekonomi veya yasad ekonomi ; faaliyetlerin devletin bilgisi dnda tutuluyor olmas belirtilmek isteniyorsa gayri resmi ekonomi, resmi olmayan ekonomi, enformel ekonomi veya kaytdekonomi vesonolarakfaaliyetinönemsizolmassebebiyle GSMH kaytlarnda tutulmay belirtilmek isteniyorsa marjinal ekonomi, ikinci ekonomi, ikincil ekonomi gibi ifadeler kullanlmaktadr. 4 Kaytdekonomikapsamolarak;yeraltdünyasndakikiilerin ekonomik faaliyetlerinden, yasal fakat bir iverene bal olmayan ilerde çalanlardan, faaliyetleri kayt altnda olmasna ramen bunlarn bir ksmn gizleyenlerden meydana gelmektedir. Kayt d ekonomi insanlarn sadece gelirlerini deil dier faaliyetlerini de gizlediklerini göstermektedir. Kayt d ekonomi devletin yetkili organlarnnbilgisidndaortayaçkanhertürlüekonomikilemleri kapsadndansnrlarnçizmekçokkolaydeildir. Kayt d ekonomi, milli gelir hesaplamalarna girmeyen ekonomikfaaliyetlerintamamnkapsadndan,sadecevergiileilgili yasalarn ihlal edilmesinden deil, vergi ile birlikte tüm ekonomik faaliyetleri düzenleyen yasalarn ihlal edilmesinden meydana gelmektedir. Bu nedenle kayt altnda olmayan faaliyetlerin vergilendirilmesimümkünolmamaktadr.ekonomikfaaliyetalannda yasalyükümlülükleriniyerinegetirmemekiçinfaaliyetlerinigizlitutan ahsvekurumlarvarsakaytdekonomisözkonusudur.bunedenle kayt d ekonomiyi, kamu otoritelerinin denetimi dnda meydana gelenhertürlüekonomikilemvefaaliyetolarakdatanmlayabiliriz. 3 YakupSüngü, KaytDstihdamnMaliEtkileri,YaynlanmamTez,2004,s.3. 4 Veysi Sevi, Resmi Bak Açsyla Kaytd Ekonomi, Yaklam Dergisi, Say 199,Temmuz,2009,s.193.
Tablo1KaytDEkonomiKavramveOlasAnlamlarMatrisi 7 Resmiyet Dlk Gizlilik Sakllk YasaDlk Alternatif Olma Düzensizlik Belirsizlik Önemsizlik SraDlk KaytD ***** *** * ** ** Enformel ***** ** ** *** * * ResmiOlmayan ***** ** ** *** * ** kincil ** * ***** ** * **** *** kili ** * ***** *** * Paralel ** ** * **** *** * Gölge *** *** ** *** ** ***** * * Gri ** **** *** * **** * Sakl *** **** **** * *** * Yeralt **** ***** **** * ** * Alacakaranlk *** **** **** ** **** * Yasad **** *** ***** ** ** ** Kara *** **** ***** ** ** Marjinal ** ** ***** **** Düzensiz **** ** **** ** Kaynak:TurgutGümü,DsallkveKaytdEkonomiKavramnalikinBir Deerlendirme GaziÜniversitesiktisadivedariBilimlerFakültesiDergisi,Mart 2000,Ankara,Say:3,s.63. Bir numaral tablodan anlalaca üzere kayt d ekonomi kelimesi daha çok resmiyet dlk anlamna gelmekte iken; yer alt, alacakaranlk, kara ekonomi gibi kelimeler yasa d faaliyetler anlamna gelmektedir. kincil ekonomi, marjinal ekonomi gibi kavramlar ise resmi dln yannda önemsiz ileri anlatmak için kullanlmaktadr. Sakl, gri, gölge ekonomisi faaliyetleriise genellikle gizlivesaklekonomikfaaliyetlerianlatmadatercihedilmektedir. Özellikle gelimekte olan ülkelerde igücü iki farkl grupta istihdam edilmektedir. Birinci grubu genellikle organize olmu sektörde çalanlar oluturmaktadr. Bunlar genelde kurumsallam sektör ya da formel sektör olarak adlandrlmaktadr.kinci grup ise genelliklekentegöçetmi,hemenibulamam,gündelikçivegeçici
8 olarakçalanvasfszigücüilehizmetlerkesimindeazbirsermayeile veya hiçbir sermayeye ihtiyaç duymakszn kendi iini yaparak gelir salayan kiilerden olumaktadr. Bu sektöre de kurumsallamam sektöryadaenformelsektöradnalmaktadr. 5 Kayt d sektör, enformel sektöre göre daha geni bir kavramdr.kaytdekonomikfaaliyetler;vergikaçakçl,faturasz alveri, haksz yere muafiyet ya da indirim ve sübvansiyonlardan yararlanma, sigortasz içi çaltrma, kaçakçlk, uyuturucu ticareti, falclk, hayat kadnl, rüvet, özel harcamalarn firma harcamalar gibi göstermek, yanl ve saptrc beyan ve davranlarla müteriyi aldatmagibiyasayaaykrfaaliyetlerolabileceigibikomuyayardm, çocuk bakcl, ev ilerinin yaplmas gibi yasalara aykr olmayan faaliyetleridekapsamaktadr. 6 Bir faaliyetin kayt d ekonomik faaliyet çerçevesinde saylabilmesiiçin; 1. Yasalarauygunolmamas, 2. Ahlakikriterlereuymamas, 3. statistikselolarakölçülememesi, 4. Faaliyetsonucugelirineldeedilmesi gerekir. B.KaytDEkonomininNedenleri Kayt d ekonominin ortaya çk farkl ülkelerde farkl nedenleredayanmaktadr.gelimiekonomilerdekaytdekonomi venedenlerigenelliklevergiselfaktörlerveigücüpiyasasnayönelik düzenlemelergibifaktörlertarafndanbelirlenirken;gelimekteolan 5 Yereli,Karadeniz,a.g.e.,s.11. 6 Mehmet Candan, Kayt D stihdam, Yabanc Kaçak çi stihdam ve Toplumumuz Üzerindeki SosyoEkonomik Etkileri, T.C. Çalma ve Sosyal Güvenlik Bakanl Türkiye Kurumu Genel Müdürlüü, stihdam ve Meslek UzmanYardmcsUzmanlkTezi,Ankara2007.s,6
ülkelerdebufaktörlerinyansraekonomiyietkileyennüfusartve kentselgöçgibidemografiketmenlerdedikkatealnmaldr. 7 Kayt d ekonomiye yol açan nedenlerin bilinmesi, ekonomi içindeki paynn asgariye indirilebilmesi açsndan gerekli, etkin ve tutarltedbirlerinalnabilmesiaçsndanbüyükönemtamaktadr. 8 Kayt d ekonominin ortaya çkmasnda ve boyutlarnn genilemesinde rol oynayan faktörler, toplumun ekonomik, mali ve sosyal sisteminin özelliklerinin bütünü tarafndan belirlenmektedir. Kayt d ekonominin, mali, ekonomik, politik, sosyal, psikolojik ve hukukibirçoknedenibulunmaktadr. 9 1. Bir ülkenin sahip olduu ekonomik sistem ve buna bal yapsalözelliklerkaytdekonomiyietkileyentemelunsurlardandr. Kayt d ekonominin en önemli nedeni ekonominin gelimilik düzeyinin düük olmasdr. 10 Gelimekte olan ekonomilerde kurumsallam iletmeler sayca azdr. Küçük iletmelerin yaygnl bir taraftan izleme ve denetlemeyi zorlatrrken, dier taraftan bu iletmelerin pek çok yasal düzenlemelerin dnda kalmalarna yol açmakta; vergi, i, sosyal güvenlik, muhasebe vb. konularla ilgili yasalargenelliklebutürküçükiletmelerikapsamamaktadr.örnein, tarmvehizmetlersektörü,izlenmevedenetlenmelerininzorolmas nedeniyle kayt dla daha elverili sektörler olarak karmza çkmaktadr. 2. Kayt dl etkileyen bir dier faktör ülkedeki gelir dalmdr. 11 Gelir dalmnn kayt d ekonomiyle ilikisi, gelirden düük pay alan gruplarn gelirlerini artrmak amacyla kayt d 9 7 Kayt D Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan (2008 2010), T.C. MaliyeBakanlGelirdaresiBakanl,YaynNo:87,2009,s.12. 8 Kaytd Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan (2008 2010), a.g.e., s.12. 9 VuslatUs,KaytdsEkonomiTahminiYöntemÖnerisi:TürkiyeÖrnei,Türkiye EkonomiKurumu,Ankara,2004,s.10. 10 Yereli,Karadeniz,a.g.e.,s.12. 11 KaytDstihdamlaMücadele(Kadim)Projesi,KaytDstihdamRaporu, T.C.ÇalmaveSosyalGüvenlikBakanl,Ankara,2005,s.2.
10 istihdama arz yaratmas durumunda ortaya çkmaktadr. Gelirlerin yetersizliikarsndadüükgelirgrubundabulunanbireyleryaeki talebiyleigücüpiyasasnaçkmaktayadanitelikleriitibariyleigücü piyasasna dahil olmayan kadnlar ve hatta eitimlerinin aksamas pahasnaçocuklarbupiyasayadahilolmaktadr.gerekekitalebiyle piyasaya çkan igücü, gerekse kadn ve çocuklar, üretken istihdam alanlarnn yetersiz olmas veya konumlarnn zorlamas nedeniyle büyükölçüdekaytdsektördeistihdamansaramaktadr. 3. Bürokratikformalitelerinfazlaldailetmelerinkaytdnda kalmaytercihetmelerinesebepolabilmektedir. 4. Enflasyon nedeniyle gelirlerinde anma meydana gelen düük ve sabit gelirli tüketiciler bu kayplarn gidermek, enflasyon nedeni ile maliyetlerinde artlar meydana gelen üreticiler de, maliyetlerini azaltmak amacyla kayt d ekonominin deiik unsurlarna, özellikle, kayt d istihdama yönelmektedirler. Bu nedenle enflasyon rakamlarnn yüksek olduu ülkelerde kayt d ekonomikfaaliyetlerinarttgözlemlenmektedir. 12 5. Ekonomikkrizlerinyaanddönemlerde,isizkitlelerkaytl ekonomide bulamadklar istihdam imkanlarn kayt d ekonomi alanlarnda aramaktadrlar. letmeler de krizin olumsuz etkilerini azaltmak için üretimlerini kayt d alanlarda yaparak ve istihdam kayt d yollardan salayarak, buna bal olarak maliyetlerini azaltmayaçalmaktadrlar.kriznedeniylekaytlekonomideistihdam edilmesi zor ya da mümkün olmayan niteliksiz içiler, kayt d ekonomidedahakolayibulabilmektedirler.kaytdndadahadüük ücretlerle çaltrlan bu içiler iletmelerin üretim maliyetlerini azaltmaktadrlar. 13 12 Yusuf Kldi, Kayt D Ekonominin Ulusal Uluslar Aras Boyutu ve Çözüm Önerileri, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 2, Say.2,2000,s.11. 13 Kaytd Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan (2008 2010), a.g.e., s.15.