TEDARİK ZİNCİRİ YÖNETİMİNE ANALİTİK BİR YAKLAŞIM

V. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu, İstabul Ticaret Üiversitesi, 5-7 Kasım 005 TEDARİK ZİNCİRİ YÖNETİMİNE ANALİTİK BİR YAKLAŞIM Mustafa ÜNÜVAR Dokuz Eylül Üiversitesi Özet Firmaları karşı karşıya olduğu belirsizliği ve rekabet baskılarıı artması soucu Tedarik Ziciri Yöetimi (TZY) kritik bir süreç halie gelmiştir. Tedarik zicirii birbirlelerie bağlı olarak çalışa çok sayıda firmada oluşması edeiyle tedarik ziciri yöetimie zicirdeki tüm firmaları dahil edilmesi karmaşık bir şebeke yapısıa yol açacağıda şebekei yöetim etkiliğii azaltacaktır. Bu çalışma tedarik ziciri şebeke yöetimii farklılaştırılmasıda bir araç olarak aalitik hiyerarşi yötemii (AHY) kullaımı yöelik bir icelemede oluşmaktadır. Firmaı tedarik ziciri şebeke yöetim farklılaştırma esasları firmaı ihtiyaçlarıı ve stratejilerii yasıtmalıdır. Böylelikle tüm üyeleri kapsadığı yöetilmesi zor karmaşık bir şebeke yapısıda sakıılmış oluacaktır. Aahtar Sözcük: Tedarik Ziciri Yöetimi, Aalitik Hiyerarşi Yötemi. GİRİŞ Çevresel belirsizlik orgaizasyolar içi arttıkça, belirsizliği yöetimi Tedarik Ziciri Yöetimide (TZY) kritik bir öceliğe sahip olmaktadır. Firmalar temelde talep belirsizliği, tedarikçii ve firmaı kedi içsel operasyoel performasıa ilişki belirsizlik olmak üzere üç tür belirsizlikle karşı karşıyadır (Davis, 993). Tedarikçiye ilişki operasyoel belirsizlik tedarikçi performasıda miktar, zama ve kalite bakımıda meydaa gele sapmaları; talep belirsizliği ise müşterileri taleplerideki dalgalamaları ve buda kayaklaa ögörümleme hatalarıı içermektedir. Üreticiye ilişki operasyoel belirsizlik ise üretim sürecii talebi karşılayabilme performası ile ilgilidir. Dolayısıyla üreticii operasyoel belirsizliği çalışaları ve kullaıla tekolojii performası ile tedarikçi ve talep belirsizliğiyle yakıda ilişkilidir. Çükü üreticii operasyoel performası (hata oraı, arıza sıklığı vb.) istee düzeylerde gerçekleşse bile talepteki dalgalamalar ve hammadde akışıdaki düzesizlikler üretim plalarıı bozarak üreticii operasyoel performasıı olumsuz etkileyecektir. Çevresel değişkeliği karşılamak içi firma düzeyide yapıla optimizasyoları, belirsizliği birbirleri ile bağlı çalışa firmalar ziciri boyuca daha da arttırdığı belirtilmektedir (Lee ve diğerleri, 997; Wildig, 998). Dolayısıyla üretici, tedarikçi ve satıcı firmalar çevresel değişkeliğe karşı kısmi çözümler üretmek yerie yakı ilişkiler geliştirerek hedefler içi bütüleşik olarak rekabet edebilecekleri yapılamalara gitmek durumudadırlar (Croxto ve diğerleri, 00; Stoebraker ve Liao, 004; Vorst ve Beules, 00). TZY işletmeleri stratejik hedeflerie ulaşabilmelerie olaak sağlaya e iyi yollarıda biri olarak görülmektedir (Davis, 993; Fisher ve diğerleri, 994; Fisher ve diğerleri,997). TZY içsel ve dışsal yeteekleri daha iyi kullamak yoluyla belirsizliği azaltmayı, performası arttırmayı ve souç olarak şirketlerarası rekabette tedarik zicirleri arası rekabete geçmeyi hedefler (Davis, 993; Vorst ve Beules, 00; Simatupag ve diğerleri, 00). TZY felsefesie göre firmalar tedarik ziciri üyelerii çıkarlarıa ters düşecek maliyet düşürme veya kar arttırma arayışlarıa girmeyip, tüm tedarik zicirii rekabet gücüü arttırmaya çalışacaklardır. Böylelikle tedarik ziciri üyeleri arasıdaki malzeme ve bilgi akışı daha verimli ve etki bir şekilde gerçekleştirilecektir. Bu çalışma belirsizliği kotrolü içi Aalitik Hiyerarşi Yötemi yle (AHY) tedarik ziciride şebeke yöetimii tedarikçi yölü farklılaştırılmasıa yöelik bir icelemede oluşmaktadır. 467

3. kademetedarikçileri M. Üüvar. BELİRSİZLİĞİN KONTROLÜ İÇİN TEDARİK ZİNCİRİ ŞEBEKE YÖNETİMİNİN FARKLILAŞTIRILMASI Tedarikçileri seçimi ve yöetimi rekabet baskıları, satı alıa hammadde ve malzemeleri maliyeti, tedarikçii sahip olduğu özel bilgi ve tekolojii ar-ge faaliyetlerideki öemi edeiyle kritik bir süreç halie gelmiştir. Dolayısıyla tedarikçi ağıı iyi oluşturulması ve yöetilmesi edüstriyel firmalara öemli faydalar sağlayacaktır. Tedarik ziciri birbirlelerie bağlı olarak çalışa çok sayıda firmada oluşur. Tedarik ziciri yöetimie zicirdeki tüm firmaları dahil edilmesi karmaşık bir şebeke yapısıa yol açacağıda şebekei yöetim etkiliğii azaltacaktır. Firmaı tedarik ziciri şebeke yapısıı belirlerke tedarik ziciri üyelerii taımlaması ve değerledirilmesi tüm üyeleri kapsadığı yöetilmesi zor karmaşık bir şebeke yapısıda sakıılmasıı sağlayacaktır (Cooper ve diğerleri, 997). Tedarikçileri yöetimide amaç firma gereksiimlerii miktar, zama, kalite ve maliyet bakımıda kabul edilebilir düzeylerde ve tutarlı bir şekilde karşılamasıı sağlayacak iş ilişkisii kurulması ve geliştirilmesidir. Merkez firma içi tedarik ziciride yer ala bağlatılar/firmalar (tedarikçiler, lojistik firmaları, dağıtıcılar, perakedeciler) foksiyoları bakımıda farklı öemlere sahip olabileceğide bularla geliştirilecek ilişkiler farklılık gösterecektir. Öreği zicir boyuca tedarikçileri bir kısmıyla ormal ticaret ilişkisi kurmak, bazılarıı yöetmek, bazılarıı da izlemek daha uygu olabilir. Böylelikle ilk hammaddei tedariğide ürüü üretilmesie kadar kritik süreçler kotrol altıda tutulmuş olacaktır. Bu edele firma tedarik zicirii başarısı içi özel bir öem taşıya üyeleri belirlemeside kullaılacak kriterleri saptamalıdır ve tedarik ziciride yer ala tüm firmaları bu kriterler bakımıda değerledirerek sııfladırmalı ve bu sııfladırmaya dayalı olarak kurulucak ilişki biçimii de farklılaştırmalıdır. Tedarik zicirideki bağlatılar yöetile bağlatılar, izlee bağlatılar ve yöetilmeye bağlatılar biçimide farklılaştırılabilir (Lambert ve diğerleri, 998): Yöetile bağlatılar: Firmaı bütüleşmeyi ve yöetmeyi uygu gördüğü bağlatılardır. Şekil- de kalı çizgiyle gösterildiği gibi merkez firma birici kademedeki tüm tedarikçilerle ve müşterilerle ola süreçlerii bütüleşik bir alayışla yöetmektedir ve buu tüm süreci performasıı deetlemek içi soraki kademelerde bulua bazı tedarikçi ve müşterilerle de uygulamaktadır. Birici kademede soraki bağlatıları yöetilmesii amacı parça/malzeme elde edebilme, kalite iyileştirme, ürü geliştirme, maliyet düşürme vb. edelerdir. Merkez firma, sektördeki düzesizlikler ve rekabet koşullarıı dikkate alarak bu ilişkileri kurmak ve yürütmek zorudadır. İzlee bağlatılar: İzlee bağlatılar merkez firma içi çok kritik olmaya bağlatılardır (Şekil- de kesikli kalı çizgi ile gösterilmiştir). Bu bağlatıları izleme sebebi soraki basamaklarda yer ala firmalar açısıda bütüleşik yöetilmesi gereke bağlatılar olmasıdır (merkez firmaı tedarikçisii performasıı etkileye usurlar dolaylı olarak merkez firmayı da etkileyecektir) Yöetilmeye bağlatılar: Merkez firmaı yöetimie aktif olarak katılmadığı ve izleecek öemde olmaya bağlatı türleridir (Şekil- de düz ice çizgi ile gösterilmiştir). Başka bir deyişle merkez firma bu bağlatıları yöetilmeside tamame diğer üyelere güvemektedir. 3. kademe tedarikçiler. kademe tedarikçiler. kademe tedarikçiler. kademe müşteriler. kademe müşteriler 3. kademe müşteriler İlk tedarikçiler 3 3 3.Kademe müşterileri Müşteriler/so tüketiciler Yöetile süreç bağlatıları İzlee süreç bağlatıları Yöetilmeye süreç bağlatıları Üye olumaya süreç bağlatıları Merkez firma Merkez firmaı tedarik ziciri üyeleri Merkez firmaı tedarik zicirie üye olmayalar Şekil. TZY de firmalar arası yöetim farklılaştırılması (Lambert ve diğerleri, 998) 468

V. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu, İstabul Ticaret Üiversitesi, 5-7 Kasım 005 3. ANALİTİK HİYERARŞİ YÖNTEMİ Tedarik ziciride bağlatılarla kurulacak ilişkii boyutuu belirlemeside Aalitik Hiyerarşi Yötemi (AHY) kullaılabilir. AHY karmaşık, yapısal olmaya ve çok özellikli koularda karar almayı kolaylaştıra bir karar destek sistemidir. AHY ekoomik, eerji politikası, sağlık, çatışma çözümleme, proje seçimi ve bütçe plalama vb. pek çok sahada uygulamaktadır (Zahedi, 986). AHY karar alteratiflerii ikili kıyaslama yoluyla göreceli öemlerii belirlemeside (relative mode) veya alteratifleri kriterlere ilişki olarak pualamasıda/sııfladırılmasıda (ratig mode) kullaılabilir. Alteratifleri pualaması metodu alteratifleri sayısıı çok olması durumuda daha kullaışlı bir yötem olmaktadır (Partovi ve Burto, 993). Bir karar problemii yapıladırılmasıda e basit yol problemi hiyerarşik olarak ayrıştırmaktır (Saaty ve Vargas, 994, s.). Tipik hiyerarşik yapıda e üst kademede karar vericii geel amacı, ara kademelerde ise kararı etkileye kriterler yer alır. Her bir kriter istee detaya göre daha alt kriterlere ayrılabilirler ve bu kriterler özel veya esel olabilir. Her bir kademedeki kriter sayısı ikili karşılaştırmaları tutarlılığı içi makul bir sayıda olmalıdır. Saaty (980) bu sayıı dokuz olmasıı öermekle beraber bu sayıı her uygulamada geçerli bir şart olmadığı da belirtilmektedir (Partovi ve Burto, 993). AHY i öemli bir faydası değerledirmelerdeki tutarsızlıkları da dikkate almasıdır (Öreği A, B de öemli ise ve B de C de öemli ise, A da C de öemli olmalıdır, eğer ikili kıyaslama da A, C de öemsiz olarak değerledirilmiş ise tutarsızlık var demektir). İkili kıyaslama matrisii tutarsızlığıı hesaplama yötemleri mevcuttur ve eğer 0, i aşa bir tutarsızlık var ise değerledirmeleri yeide yapılması gerektiği belirtilmektedir (Saaty, 980, s.79). AHY i pualama (sııfladırma) yötemii kullaım prosedürü aşağıdaki gibi taımlaabilir (Partovi ve Burto, 99):. Karar problemi birbirleriyle ilişkili karar kriterlerie ayrıştırılarak karar hiyerarşisi kurulur. Ayı hiyerarşik kademedeki kriterler birbirleriyle öemleri bakımıda ikili olarak kıyaslaır 3. Eige değeri yötemi ile her bir kriterle ilgili kıyaslama soudaki değerleri karar usuruu göreceli ağırlıkları belirleir 4. so kademedeki her bir kriteri yüksek, orta, düşük gibi değerledirme puaları belirleir 5. daha sora her bir kriter içi değerledirme puaları e yüksek değerledirme puaıa bölüerek pualar ölçekleir (ağırlıkları belirleir). 6. Alteratifleri değerledirilmeside kullaılacak toplam pua, kriter pualarıı ağırlıklarla çarpılıp toplaması ile buluur (Bakıız Şekil ). 4. TEDARİK ZİNCİRİ ŞEBEKE YÖNETİMİNİN FARKLILAŞTIRILMASINDA ANALİTİK HİYERARŞİ YÖNTEMİNİN KULLANIMI Tedarikçileri sııfladırılması bir kriterler kümesi bakımıda pualamasıa dayadırılabilir. Sııfladırmaı dayaacağı kriterler ve bu kriterleri birbirleri ile kıyaslaması firmaı ihtiyaçlarıı ve stratejilerii yasıtmalıdır. Tedarikçileri sııfladırılmasıda kullaılabilecek birici kademe kriterler maliyet, kalite, hizmet düzeyi, evateri kritikliği, talep (üretim kapasitesi ve esekliği) olarak sıralaabilir (Caputo, 996; Childerhouse ve diğerleri, 00; Flores ve Whybark, 986; Gerwi, 993; Kahrama ve diğerleri, 003, Lammig ve diğerleri, 000; Parker ve Wirth, 999; Stalk, 988; Swamidass ve Newell, 987; Ta ve diğerleri, 000) : Maliyet: Satı alıa malzemei fiyatı ile siparişi verilmeside teslim alımasıa kadar oluşa tüm maliyetler (malzeme maliyeti, işlem maliyeti, yöetim maliyeti, dağıtım maliyeti). Kalite: Malzemei foksiyoelliği, güveirliği, dayaıklılığı, diğer parça ya da malzemelerle uyumluluğu, depolama kolaylığı vb. Hizmet düzeyi: Malzemei siparişide teslim alımasıa kadar geçe süre (çevrim süresi), teslimatı zama, miktar, yer olarak doğruluğu ve tutarlılığı Kritiklik: Satı alıa malzemei ikame edilebilirliği, üretim sürecideki ve ürü içideki öemi, tedarikçii ar-ge foksiyou içideki rolü Talep: So müşteri talebie bağlı olarak satı alıa malzemei miktarı ve satı alma miktarıı değişkeliği Birici kademe kriterleri istee iceleme detayıa göre Şekil- de gösterildiği gibi ikici kademe kriterlere ayrılabilir. 469

M. Üüvar Tablo. Birici kademe kriterlerii kıyaslaması Kritiklik Kalite H.düzeyi Talep Maliyet Öem (eige değeri) Kritiklik ½ /3 0,57 Kalite ½ ¼ /3 0,07 H.düzeyi 4 0,30 Talep ½ / ½ ¼ 0,088 Maliyet 3 3 4 0,346 Tablo. İkici kademe kriterlerii kıyaslaması Maliyet Malzeme maliyeti Dağıtım maliyeti İşlem Maliyeti Yöetim maliyeti Öem Malzeme maliyeti 5 6 0,538 Dağıtım maliyeti / 3 0,53 İşlem maliyeti /5 ½ 0,30 Yöetim maliyeti /6 /3 ½ 0,079 Kalite Depolama Foksiyoellik Güveirlik Uyumluluk kolaylığı Öem Foksiyoellik 5 4 0,4 Güveirlik /5 0,46 Uyumluluk / 0,9 Depolama kolaylığı /4 / / 0,04 Hizmet Düzeyi Teslimat süresi Zamaıda teslimat Teslimat doğruluğu Teslimat tutarlılığı Öem Teslimat süresi ½ 4 5 0,34 Zamaıda teslimat 5 6 0,508 Teslimat doğruluğu /4 /5 0,03 Teslimat tutarlılığı /5 /6 / 0,066 Kritiklik Malzemei ikame edilebilirliği Malzemei ürü içideki öemi Malzemei üretim sürecideki öemi Tedarikçii ar-ge foksiyou Malzemei ikame edilebilirliği Malzemei ürü içideki öemi Malzemei üretim sürecideki öemi Tedarikçii ar-ge foksiyou Öem /3 0,0 ½ ¼ 0, ½ ¼ 0, 3 4 4 0,539 Talep Öem Tedarikçii kapasitesi 0,6 Tedarikçii kapasite esekliği 0,4 Tedarikçii (bağlatıı) pualaması tedarikçii veya sağladığı malzemei merkez firma açısıda taşıdığı ispi öeme göre yapılır: Tedarikçii maliyetleri (malzeme, dağıtım, işlem, yöetim maliyetleri) yüksekse maliyetleri kotrol altıda tutmak içi değerledirmede tedarikçiye ispi olarak yüksek pua verilir Müşteriler içi belirlee hizmet düzeyi (teslimat süresi, zamaıda teslimat, teslimatta doğruluk, teslimatı tamlığı) ve pazardaki rekabet yüksekse değerledirmede kritik tedarikçilere ispi olarak yüksek pua verilir Malzemei kalite usurlarıı (foksiyoellik, güveirlik, uyumluluk, depolama kolaylığı) belirli düzeylerde olması gerekiyorsa kalite düzeyii kotrol altıda tutabilmek içi değerledirmede tedarikçiye ispi olarak yüksek pua verilir Malzeme firma içi kritik bir öeme sahipse (ikamesi yoksa, bir dizi üretim işlemi ilgili malzemei iteliklerie ya da mevcudiyetie bağlı ise veya malzeme ürü içide çok öemli bir foksiyou yerie getiriyorsa) değerledirmede tedarikçiye ispi olarak yüksek pua verilir Talep yüksek ve/veya değişkese tedarikçii kapasitesi ve esekliği sıırlı ise değerledirmede tedarikçiye ispi olarak yüksek pua verilir 470

V. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu, İstabul Ticaret Üiversitesi, 5-7 Kasım 005 Şekil. Tedarik ziciri şebeke yöetimi tedarikçi yölü farklılaştırılması 5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME AHY ile yapıla değerledirmede ispi olarak yüksek pua ala tedarikçiler tedarik zicirii başarısıda kritik öem taşıya ya da çeşitli iyileştirme fırsatları buluu tedarikçileri ifade edeceğide tedarikçilerle geliştirilecek ilişkii boyutu (yöetilmeye-yöetile-izlee) tedarikçileri tüm kriterler bakımıda aldıkları pualar temel alıarak oluşturulabilir. Böylelikle tedarik ziciride yer ala tüm firmaları kapsadığı karmaşık bir şebeke yapısıda sakıılmış oluacaktır. Yukarıda ifade edile operasyoel kriterleri yaısıra firmaları yöetim felsefesi ve tekikleri vb. açılarda uyumluluğu ve ilişkileri kaza-kazadır temelide geliştirilmesi ilişkii ömrüü ve etkiliğii olumlu yöde etkileyecektir. Ayrıca bezer bir şebeke yöetim farklılaştırılmasıı müşteri yölü de (lojistik firmaları, dağıtıcılar/toptacılar, perakedeciler) yapılması firmaı operasyoel performasıı arttıracaktır. 6. KAYNAKÇA CAPUTO, M., 996, Ucertaity, Flexibility ad Buffers i the Maagemet of the Firm Operatig System, Productio Plaig & Cotrol, 7 (5), pp. 58-58. CHILDERHOUSE, P., AITKEN, J., TOWILL, D. R., 00, Aalysis ad Desig of Focused Demad Chais, Joural of Operatios Maagemet 0 (6), 675 689. COOPER, M. C., ELLRAM, L. M., GARDNER, J. T., HANKS, A. M, 997, Meshig Multiple Alliaces, Joural of Busiess Logistics 8 (), pp. 67 89. CROXTON K. L., GARCIA-DASTUGUE, S. J., LAMBERT, D. M., ROGERS, D. S., 00, The Supply Chai Processes, Iteratioal Joural of Logistics Maagemet, (), pp.3-36. DAVIS, T., 993, Effective Supply Chai Maagemet, Sloa Maagemet Review, 34 (4), pp. 35-46. FISHER, M. L., HAMMOND, J. H., OBERMEYER, W. R., RAMAN, A., 994, Makig Supply Meet Demad i Ucertai World, Harvard Busiess Review, 7 (3), pp. 83-93. FISHER, M. L., HAMMOND, J. H., OBERMAYER, W. R., RAMAN, A., 997, Cofigurig a Supply Chai to Reduce the Cost of Demad Ucertaity. Productio ad Operatios Maagemet, 6 (3), pp. -76. FLORES, B. E., WHYBARK, D. C., 986, Multiple Criteria ABC Aalysis, It. Joural of Operatios & Productio Maagemet, 6 (3), pp.38-45. GERWIN, D., 993, Maufacturig Flexibility: A Strategic Perspective, Maagemet Sciece, 39 (4), pp. 395-40. KAHRAMAN, C., CEBECİ, U., ULUKAN, Z., 003, Multi-Criteria Supplier Selectio Usig Fuzzy AHP, Logistics Iformatio Maagemet, 6 (6), pp. 38-394. LAMBERT, D. M., COOPER, M. C., PAGH, J. D., 998, Supply Chai Maagemet, Implemetatio Issues ad Research Opportuities, The Iteratioal Joural of Logistics Maagemet, 9 (), pp.-9. LAMMING, R., JOHNSEN, T., ZHENG, J., HARLAND, C., 000, A Iitial Classificatio of Supply Networks, Iteratioal Joural of Operatios & Productio Maagemet, 0 (6), pp. 675-69. 47

M. Üüvar LEE, H. L., PADMANABHAN, V., WHANG, S., 997, The Bullwhip Effect i Supply Chais. Sloa Maagemet Review 38 (3), pp. 93-0. PARKER, R. P., WIRTH, A., 999, Maufacturig Flexibility: Measures ad Relatioships, Europea Joural of Operatioal Research, 8 (3), pp. 49-449 PARTOVI, F. Y., BURTON, J., 993, Usig the Aalytic Hierarchy Process for ABC Aalysis, It. Joural of Operatios & Productio Maagemet, 3 (9), pp. 9-44. SAATY, T. L., VARGAS, L. G., 994, Decisio Makig i Ecoomic, Political, Social ad Techological Eviromets with the Aalytic Hierarchy Process, RWS Publicatios. SAATY, L. T., 980, The Aalytic Hierarchy Process, McGraw-Hill Compay, USA. SIMATUPANG, T. M., WRIGHT, A. C., SRIDHARAN, R., 00, The Kowledge of Coordiatio for Supply Chai Itegratio, Busiess Process Maagemet Joural, 8 (3), pp. 89-308. STALK, G., 988, Time-The Next Source of Competitive Advatage. Harvard Busiess Review, 66 (4) pp. 4-5. STONEBRAKER, P. W., LIAO, J., 004, Evirometal Turbulece, Strategic Orietatio: Modelig Supply Chai Itegratio, Iteratioal Joural of Operatios & Productio Maagemet, 4 (0), pp. 037-054. SWAMIDASS, P. M., NEWELL, W. T., 987, Maufacturig Strategy, Evirometal Ucertaity ad Performace: A Path Aalytic Model, Maagemet Sciece, 33 (4), pp. 509-54. TAN, K. C, KANNAN, V. R., HANDFIELD, R. B., GHOSH, S., 000, Quality, Maufacturig Strategy ad Global Competitio, A Empirical Aalysis, Bechmarkig: A Iteratioal Joural, 7 (3), pp. 74-8. VORST, J. G. A. J., BEULENS, A. J. M., 00, Idetifyig Sources of Ucertaity to Geerate Supply Chai Redesig Strategies, Iteratioal Joural of Physical Distributio ad Logistics Maagemet, 3 (6), pp. 409-430. WILDING, R., 998, The Supply Chai Complexity Triagle: Ucertaity Geeratio i the Supply Chai, Iteratioal Joural of Physical Distributio & Logistics Maagemet, 8 (8), pp. 599-66. ZAHEDI, F., 986, The Aalytic Hierarchy Process A Survey of the Method ad Its Applicatios, Iterfaces, 6 (4), pp. 96-08. 47