T.C. MARMARA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ MALYE ANABLM DALI MAL KTSAT BLM DALI VERG YÜKÜNÜN STHDAM ÜZERNE ETKS Yüksek Lisans Tezi EYDA YILDIZ STANBUL, 2011
T.C. MARMARA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ MALYE ANABLM DALI MAL KTSAT BLM DALI VERG YÜKÜNÜN STHDAM ÜZERNE ETKS Yüksek Lisans Tezi EYDA YILDIZ Danman: DOÇ. DR. MUSTAFA ÇELEN STANBUL, 2011
GENEL BLGLER sim ve Soyad : eyda YILDIZ Anabilim Dal : Maliye Program : Mali ktisat Tez Danman : Doç. Dr. Mustafa ÇELEN Tez Türü ve Tarihi :Yüksek Lisans - Eylül 2011 Anahtar Kelimeler :Vergi Yükü, stihdam, Ebütünleme, Etki Tepki ÖZET VERG YÜKÜNÜN STHDAM ÜZERNE ETKS Vergi yükünün istihdam üzerine olan etkisinin doru analiz edilmesi, gerek akademik çalmalarda gerekse politika yapclar için büyük önem tamaktadr. Özellikle 2008 yl son çeyreinde Lehman Brothers n iflasyla balayan küresel ekonomik krizin dünya ekonomisi ve Türkiye de istihdam üzerine olumsuz etkisi, vergi yükünün istihdam üzerine etkisini daha önemli hale getirmitir. Çalmada Türkiye de vergi yükü istihdam ilikisi 1988-2010 dönemi için ebütünleme analiziyle incelenmitir. stihdam, vergi yükü ile beraber literatüre uygun olarak GSYH ve nüfus deikenleriyle modellenmi olup, çalma sonucunda GSYH artnn istihdam pozitif etkiledii, nüfus ve vergi yükünün ise istihdam negatif etkiledii bulunmutur. Son olarak etki tepki analiziyle uygulamal analiz tamamlanmtr. Etki tepki analizinde vergi yüküne bir standart sapmalk ok verilmi, bunun istihdam üzerine 3 yllk negatif etkisi olduu daha sonraki yllarda ise bu negatif etkinin söndüü gözlenmitir. Sonuç olarak vergi yükünde meydana gelecek artlarn istihdam azaltaca ortaya çkarlmtr. i
GENERAL KNOWLEDGE Name and Surname : eyda YILDIZ Field : Public Finance Programme : Fiscal Economics Supervisor : Associate Prof. Mustafa ÇELEN Degree Awarded and Date : Master - September 2011 Keywords : Tax Burden, Employment, Co-Integration,Impulse Response ABSTRACT EFFECTS OF TAX BURDEN ON EMPLOYMENT Accurate analysis of the impact of tax burden on employment is crucial for both academic studies and policy making. Especially, the global economic crisis which began with the bankruptcy of Lehman Brothers in the last quarter of 2008 and affected both the global employment and employment in Turkey adversely has increased the importance of analyzing the impact of tax burden on employment. In this study, the relationship between tax burden and employment for Turkish economy during the 1988-2010 period is investigated by using the co-integration analysis. Employment and tax burden is modelled in parallel with the literature using the GDP and population variables and it is found that the GDP growth affects employment positively while increases in tax burden and population affect employment negatively. Finally, empirical analysis has been completed by using the impulse response analysis. In impulse response model, it is observed that a shock amounting to a standard deviation on tax burden had a negative effect on employment for 3 years, but after this period the level of the negative effect reduces gradually. It is concluded that increases in tax burden have a negative effect on employment. ii
ÖNSÖZ Bu çalmada ilk once istihdam, isizlik ve vergi yükü ile ilgili teorik çerçeve incelenmi sonra Türkiye de emein vergilendirmesinden bahsedilip ardndan OECD ülkeleri ve Türkiye de vergi yükü karlatrmas yaplmtr. Uygulamal analizde ise Türkiye de vergi yükü istihdam ilikisi 1988-2010 döneminde ebütünleme ve etki tepki analizleriyle incelenmitir. Çalma sonucunda örneklem döneminde Türkiye için vergi yükünün istihdam negatif etkiledii gözlenmitir. Bu tez çalmasnda deerli görülerini esirgemeyen danman hocam Doç. Dr. Mustafa ÇELEN e, her zaman yanmda olan ve sevgilerini hiçbir zaman eksik etmeyen annem Nezahat YILDIZ, babam Cengiz YILDIZ, ablam Türkan YILDIZ, aabeyim Emin Bahadr YILDIZ ve deerli eim Hasan Murat ERTURUL a teekkürü bir borç bilirim. stanbul, 2011 eyda YILDIZ iii
ÇNDEKLER Sayfa No ÖZET...i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ...iii ÇNDEKLER...iv TABLO LSTES...viii GRAFK LSTES...ix KISALTMALAR...x GR...1 BRNC BÖLÜM : STHDAM VE SZLK...3 1.1. STHDAM LE LGL TEMEL KAVRAMLAR...3 1.1.1. stihdam Kavram...3 1.1.1.1. Tam stihdam...3 1.1.1.2. Eksik stihdam...4 1.1.1.3. Ar stihdam...5 1.2. STHDAM TEORLER...5 1.2.1. Klasik stihdam Teorileri....5 1.2.2. Keynesyen stihdam Teorileri...7 1.2.3. Monetarist stihdam Teorileri...8 1.3. TÜRKYE DE STHDAM...9 1.3.1. stihdam Seviyesi...9 1.3.2. stihdamn Sektörel Dalm...10 1.3.3. stihdamn Eitim Seviyesi...12 iv
1.3.4. stihdamn teki Duruma Göre Dalm...14 1.3.5. Kayt D stihdam...15 1.4. SZLK LE LGL TEMEL KAVRAMLAR....16 1.4.1. sizlik Kavram...16 1.4.1.1. radi sizlik.........17 1.4.1.2. Gayri radi sizlik.......17 1.4.1.3. Konjoktürel sizlik.......18 1.4.1.4. Yapsal sizlik..... 18 1.4.1.5. Mevsimsel sizlik......18 1.4.1.6. Teknolojik sizlik......19 1.5. TÜRKYE DE SZLK......19 1.5.1. Hanehalk gücü Aratrmasnda Kullanlan Temel Tanm ve Kavramlar... 19 KNC BÖLÜM : ÜCRET KAVRAMI VE EMEN VERGLENDRLMES...24 2. 1. TEMEL KAVRAMLAR VE TEORK ÇERÇEVE......24 2.1.1. Ücret Kavram...24 2.1.2. Ücretin Unsurlar...24 2.1.3. Vergi ndirimi...25 2.1.3.1. Sakatlk ndirimi.....25 2.1.3.2. En Az Geçim ndirimi...27 2.1.3.2.1. En Az Geçim ndirimi Uygulama Yöntemleri......28 2.1.3.2.1.1. Matrahtan ndirim Sistemi...28 2.1.3.2.1.2. Vergiden ndirim Sistemi...29 2.1.3.2.1.3. Bölünme Sistemi...29 2.1.4. Asgari Ücret...30 2.1.4.1. Asgari Ücretin Belirlenmesi... 30 2.1.4.2. Asgari Ücretten Yaplan Kesintiler...31 2.1.4.3. Türkiye de Yllar tibariyle Asgari Ücret Geliimi...31 v
2.1.4.4. OECD Ülkelerinde Yllar tibariyle Asgari Ücret Geliimi...33 2.2. TÜRKYE DE ÜCRETN VERGLENDRLMES...34 2.2.1. Gerçek Ücretler...34 2.2.1.1. Gerçek Usulde Vergilendirilecek Ücretler...34 2.2.1.2.Gerçek Usule Tabi Ücretlerin Vergilendirilmesi...35 2.2.1.2.1. Stopaj Usulüyle Vergilendirme...35 2.2.1.2.1.1. Tevkifat Yapmak Zorunda Olanlar......37 2.2.1.2.1.2. Ücretin Safi Tutarnn Tespiti...37 2.2.1.2.2. Yllk Beyan Usulüyle Vergilendirme...38 2.2.1.2.2.1. Tek verenden Alnan Ücretler...39 2.2.1.2.2.2. Birden Fazla verenden Alnan Ücretler...39 2.2.1.2.2.3. Yabanc Bir Ülkedeki veren Tarafndan Dorudan Doruya Ödenen Ücretler...40 2.2.1.2.2.4. Beyannamenin Tahakkuk Ve Ödeme Zaman...40 2.2.2. Dier Ücretler...41 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM : TÜRKYE VE OECD ÜLKELERNDE STDAM ÜZERNDEK VERG YÜKÜ VE EKONOMK ETKLER...43 3.1. VERG YÜKÜ TANIMI VE ÇETLER...43 3.2. VERGNN EKONOMK ETKLER...46 3.3. VERG YÜKÜNÜN HESAPLANMASI...48 3.2.1. Türkiye ve Dier OECD Ülkeleri çin Vergi Yükünün Deerlendirilmesi...48 3.2.1.1.Bekar ve Çocuu Olmayan Çalanlar çin Vergi Yükü...49 3.2.1.2. Evli ve ki Çocuu Olan Çalanlar çin Vergi Yükü...52 3.4. TÜRKYE DE VERG YÜKÜNÜN TARHSEL OLARAK DEERLENDRLMES...57 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM : METODOLOJ VE UYGULAMA...60 4.1. GENEL ÇERÇEVE...60 vi
4.2. DURAANLIK (STATONARTY ) ANALZ...61 4.2.1. ADF (Augmented Dickey Fuller) Testi...62 4.2.2. PP (Philips-Perron) Testi...65 4.2.3. Deerlendirme...66 4.3. E BÜTÜNLEME ( CO-INTEGRATON ) ANALZ...67 4.3.1. Engle-Granger E Bütünleme Analizi...67 4.3.2. Johansen E Bütünleme Analizi...68 4.3.3. Uygulama...69 4.4. ETK TEPK ( IMPULSE RESPONSE ) ANALZ...72 4.5.GENEL DEERLENDRME...74 SONUÇ...75 KAYNAKÇA...78 EKLER...84 vii
TABLO LSTES Tablo 1 : stihdam Seviyesi (Bin Kii)... 10 Tablo 2 : stihdamn Sektörel Dalm(Yüzde pay)... 11 Tablo 3 : Türkiye de Eitim Seviyelerine Göre stihdam (Yüzde Pay)... 13 Tablo 4 : Türkiye de Eitim Seviyelerine Göre gücüne Katlm Oran (Yüzde Pay)..14 Tablo 5 : teki Duruma Göre stihdam Edilenlerin Toplam stihdam çindeki Pay (Yüzde)... 15 Tablo 6 : Kaytd stihdamn Toplam stihdam çindeki Pay (Bin Kii)... 16 Tablo 7 : Türkiye de Yllar tibariyle siz Saylar ( Bin Kii )....21 Tablo 8 : Eitim Durumuna Göre sizlik ( Yüzde Pay )....22 Tablo 9 : Ya Grubuna Göre sizlik ( Yüzde Pay )...23 Tablo 10: Türkiye'de Yllar tibariyle Net ve Brüt Asgari Ücretler... 32 Tablo 11 : OECD Ülkelerinde Yl Baznda Asgari Ücretler... 33 Tablo 12 : 2009 Yl Bekar ve Çocuu Olmayan Çalanlar çin Vergi Yükü Karlatrmas (Emek Maliyetinin Yüzdesi Olarak)... 50 Tablo 13 : Gelir Vergisi Art çi ve veren Sosyal Güvenlik Katks (Emek Maliyetinin Yüzdesi), 2009 1... 51 Tablo 14 : Aile Yaps ve Ücret Düzeylerine Göre Vergi Yükü Karlatrmas... 56 Tablo 15 : 2000-2009 Döneminde Türkiye çin Vergi Yükü... 58 Tablo 16 : Model çin Kullanlan Seriler... 61 Tablo 17 : ADF Test Sonuçlar... 64 Tablo 18 : PP Test Sonuçlar... 66 Tablo 19 : Var Modeli çin Uygun Gecikme Saysnn Belirlenmesi... 70 Tablo 20 : Johansen Ebütünleme Testi... 71 viii
GRAFK LSTES Grafik 1 : Bekar ve Çocuu Olmayan Çalanlar çin Vergi Yükü Karlatrmas... 49 Grafik 2 : Evli ve ki Çocuklu Çalanlar çin Vergi Yükü Karlatrmas... 53 Grafik 3 : OECD Ülkeleri Evli ve 2 Çocuklu ve Bekar ve Çocuksuz Çalanlar çin Vergi Yükü Karlatrmas... 54 Grafik 4 : OECD Ülkelerinde Evli ve 2 Çocuklu Çalanlarn Bekar ve Çocuksuz Çalanlara Göre Salanan Vergi Avantaj... 55 Grafik 5 : Türkiye de Evli ve 2 Çocuklu Çalanlar ile Bekar ve Çocuksuz Çalanlarn Yllar tibariyle Vergi Yükü... 59 Grafik 6 : Vergi Yükündeki Bir Standart Hatalk ok Karsnda stihdamn Gösterdii Tepki... 73 ix
KISALTMALAR GVK : Gelir Vergisi Kanunu KDV : Katma Deer Vergisi OECD : Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat ÖTV : Özel Tüketim Vergisi SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu TÜK : Türkiye statistik Kurumu TÜSAD : Türkiye Sanayici ve adamlar Dernei VUK : Vergi Usul Kanunu v.b. : ve benzeri x
GR Vergi yükü, bir ülkede belirli bir dönemde ödenen vergilerin, ülkenin o dönemdeki gayri safi milli haslasna orandr. Dier bir deyile, bir ekonomide toplanan vergi ve benzeri kamu gelirlerinin o ekonomi üzerinde oluturduu yük olarak tanmlanabilir. Vergi yükünün atmasnn emek üzerinde gelir ve ikame etkisi olarak adlandrlan iki temel etkisi bulunmaktadr. Gelir etkisi; verginin artrlmas sonucu reel ücreti azalan mükellefin daha fazla çalmaya yönelmesi, ikame etkisi ise verginin artmas sonucu bo zamann maliyetinin dümesinden dolay mükellefin daha az çalmay tercih etmesidir. Bu sebeple bir ekonomide vergi yükünün doru bir biçimde belirlenmesi son derece önemlidir. Lehman Brothers irketinin iflas etmesiyle balayan 2008 ylndaki küresel ekonomik kriz gerek dünyada ve gerekse Türkiye de istihdamn büyük ölçüde daralmasna yol açmtr. Ülkelerin krizden çk stratejileri incelendiinde daha çok istihdam arttrmaya yönelik vergi yükünü düürmeye çalan maliye politikalarnn kullanld görülmektedir. Bu sebeple vergi yükünün istihdam üzerine olan etkisinin tespit edilmesi politika yapclar açsndan büyük önem tamaktadr. Bu çalmada Türkiye için vergi yükü istihdam ilikisi 1988-2010 dönemi için ebütünleme ve etki tepki analizleri kullanlarak incelenmitir. Çalma dört temel bölümden olumaktadr. stihdam ve isizlik balkl birinci bölümde istihdam ve isizlikle ilgili temel kavramlara yer verilmi Türkiye nin yllar itibariyle istihdam ve isizlik yaps analiz edilmitir. kinci bölümde ücret kavram ve emein vergilendirilmesi analiz edilmitir. Bu bölümde ücret kavram ile ilgili teorik açklamalar yapldktan sonra, Türkiye de ücretin vergilendirilme yöntemlerinden bahsedilmitir. Üçüncü bölümde Türkiye ve OECD ülkelerinde istihdam üzerindeki vergi yükü ve vergi yükünün ekonomik etkilerinden bahsedilmitir. Bölümde literatürde yer alan vergi yükü hesaplama yöntemleri anlatlp, OECD ülkeleri ve Türkiye arasnda vergi yükü karlatrmas yaplmtr. Son olarak vergi yükünün ekonomik etkileri incelenmitir.
Dördüncü ve son bölümde ise vergi yükü ve istihdam ilikisini analiz etmek için kurulan model tantlmtr. Türkiye de vergi yükü istihdam ilikisi 1988-2010 dönemi için ebütünleme analiziyle incelenmitir. Bu bölümde, öncelikle modelde kullanlan deikenler tantlm, sonra ise söz konusu deikenlerin duraanlklar snanmtr. Serilerin ayn mertebeden duraan olduklar bulunduktan sonra seriler arasnda uzun dönemli iliki olup olmad Johansen ebütünleme yöntemi ile incelenmitir. Serilerin ebütünleik olduu bulunduktan sonra son olarak istihdam ve vergi yükü arasnda etki tepki analizi yaplarak uygulamal çalma tamamlanmtr. Sonuç bölümünde ise, bulgulara ve deerlendirmelere yer verilmitir. 2
BRNC BÖLÜM STHDAM VE SZLK 1.1. STHDAM LE LGL TEMEL KAVRAMLAR Bu bölümde ilk önce istihdam kavramna yer verilmi olup, ardndan istihdam türlerine deinilmitir. 1.1.1. stihdam Kavram Çalma ve gelir salama amacnda olan bireylerin, hizmetlerinden yararlanmak üzere çaltrlmalarna istihdam denilmektedir. Geni anlamda istihdam, bir ülkenin sahip olduu üretim unsurlarnn, yani emek, toprak ve sermaye kapasitesinin bir yllk dönem içindeki kullanlma derecesini ifade etmektedir. Dar anlamda istihdam ise, bir ülkede, bir yllk dönemde ekonomik faaliyetlere katlacak durumda olan emek gücünün kullanlma, çalma veya çaltrlma derecesini göstermektedir. 1 Dier bir tanmlamayla istihdam, bir ekonomide belli bir dönemde üretim öelerinin varolan teknolojik düzeye göre ne ölçüde kullanlddr. 2 Bir ekonomik kavram olarak istihdam, üretim faktörlerinin gelir salamak amacyla çalmas ya da çaltrlmas olarak özlü bir ekilde tanmlamak mümkündür. stihdam, tam, eksik ve ar istihdam olarak snflandrlm olup, aada detayl olarak belirtilmitir. 1.1.1.1. Tam stihdam Ekonomi, sahip olduu tüm üretken kaynaklar üretim sürecinde kullanyor, yani hiçbir üretim faktörü bota kalmyorsa bu duruma tam istihdam denir. 3 Eer bir ekonomide üretim faktörlerinin tümü çalyor ve üretime katlyorsa, söz konusu ekonominin tam istihdama ulat söylenebilir. 1 Aziz Köklü, Makro ktisat, Ankara:Sevinç Matbaas, 1973, s.64. 2 Hüseyin Karakayal, Makro Ekonomi, zmir:bilgehan Basmevi, 1991, s.177. 3 Ouzhan Ardç, Makro ktisat, 4.Bask, Ankara: Agon Bilgi Akademisi, 2006, s.22. 3
Tam istihdamn gerçeklemi olduu bir ekonomide, mevcut çalma koullarnda ve cari ücret düzeyinde çalmak isteyen tüm emek sahipleri i bulabildii gibi, ülkenin mevcut sermaye mallar stoku ve tabiat faktörü de tamamen üretime katlm durumdadr. Böylece ekonominin mevcut üretim potansiyelinden tamamen yararlanlmakta ve atl kapasite bulunmamaktadr. 4 Bir ülkede her kaynan kendi içinde homojen yapda olmamas nedeniyle üretim faktörlerinin tam istihdam düzeyinde olup olmadn belirlemek oldukça zordur. Tüm ekonomik kaynaklarn belli bir dönemde üretime katlmas her zaman mümkün olmadndan; tam istihdam sadece, üretim faktörü olarak piyasaya sunulmu olan kaynaklarn tam çalma halinde bulunmas durumunda geçerlidir. 5 1.1.1.2. Eksik stihdam Eksik istihdam, bir ulusal ekonomide üretim öelerinin varolan teknolojik düzeye göre tam ve en etkin bir biçimde kullanlmamasdr. Mevcut üretim faktörlerinin tamamnn üretime sevk edilememesine, eksik istihdam denir. 6 Eksik istihdam durumunda, çalabilir nüfusun bir ksm geçici ve sürekli olarak geçerli ücret düzeyinde ve çalma koullarnda i bulamamaktadr. Öte yandan, sermaye mallar tam kapasite ile çalmamakta, toprak teknolojik olanaklara göre en iyi biçimde deerlendirilememektedir. 7 Eksik istihdamda ekonomik faktörler tarafndan belirlenen istihdam hacmi, çalma istek ve gücünde olanlarn ancak bir ksmn üretime kanalize edebilmektedir. Üretime dahil olamayan ksm ise isizlii oluturmaktadr. Bu durumda, fiili istihdam hacmi tam istihdam hacmine ulaamam olup, igücünün tamam üretime katlamamtr. 4 Sadk M. Acar, ktisada Giri, Ankara:Ankara Üniversitesi Basmevi, 1989, s.208. 5 Aydn Türkbal, ktisada Giri, Hukuk Fakültesi Yaynlar, Diyarbakr: Dicle Üniversitesi, No:9, 1993, s.384. 6 Acar, s.209. 7 Hüseyin Karakayal, Makro Ekonomi, zmir:bilgehan Basmevi, 1991, s.206. 4
1.1.1.3. Ar stihdam Bir ekonomide mevcut üretim faktörlerinin tümü çalt halde üretilen mal ve hizmet miktarlarnn, toplam talebi karlayamamas durumuna ar istihdam denilmektedir. Bu durumda istihdam hacmi arttrlamad için ksa dönemde toplam reel hâslann arttrlmas mümkün olamamaktadr. Giriimciler mevcut talebi karlamak için kapasitelerinin üstünde ve koullar elveriyorsa vardiya yöntemiyle çalarak daha fazla mal ve hizmet üretirler ve bunun için de daha fazla üretim faktörü talep ederler. Ancak üretim faktörlerini snrsz bir ekilde artrma olana yoktur. Ülke içerisinden giderilemeyen faktör talebi bu nedenle d ülkelerden salanacak emek ve sermaye faktörleri ile karlanmaya çallr. 8 Üretim faktörlerini snrsz bir ekilde artrmann mümkün olmamas, ekonomide enflasyonist basklara neden olacaktr. Çünkü toplam talebin toplam arzdan fazla olmas fiyatlar yükseltecek ve talep enflasyonuna neden olacaktr. Bu ortamda mevcut ekonomik kaynaklarn üretim faktörü haline dönütürülmesinin zorluu nedeniyle, üretim faktörlerinin fiyatlarnn ve üretilen ürünlerin maliyetlerinin artmas, fiyatlar genel düzeyini artrarak maliyet enflasyonuna neden olacaktr. 1.2. STHDAM TEORLER Genel olarak istihdam teorilerini üç balk altnda toplayabiliriz. Bunlar klasik, keynesyen ve monetarist istihdam teorileridir. 1.2.1. Klasik stihdam Teorileri Klasik teorinin emek piyasasnda benimsedii görülerin temelini esnek ücretler ve ekonominin kendiliinden ve daima tam istihdama ulamas oluturur. Böylece; tam rekabet koullarnn saland bir ekonomide esnek ücretlerle birlikte tam istihdama ulalacak, isizlik sorunu olmayacaktr. Temelleri ngiliz iktisatç Adam Smith tarafndan atlan ve piyasaya devlet müdahalesinin olmamas gerektiini, piyasadaki görünmez el mekanizmasnn piyasa dengesini salayacan iddia eden klasik modelde, fiyatlar ve ücretlerin tam esnek olduu ve 8 Tevfik Pekin, Makro Ekonomi Para Milli Gelir stihdam, 1. Bask, zmir:bilgehan Basmevi, 1996, s.113-114. 5
içilerin istedikleri anda i bulabildikleri, firmalarn ise istihdam ettikleri i gücünün miktarn diledikleri zaman hiç bir maliyete katlanmadan deitirebilecekleri varsaym yaplmaktadr. Klasik ekonomiye göre tam rekabet piyasalar kaynaklarn hem tam hem de etkin kullanmn salamaktadr. Rekabetçi piyasalarn her zaman tam istihdam dengesi içinde olduu kabul edilir. Oysa piyasa ekonomisini uygulayan ülkelerde belli derecelerde isizlik problemi ortaya çkmtr. Tam istihdamn salanamamas anlamna gelen isizlik bir etkinsizlik nedenidir. 9 Klasik iktisatçlarn tüm kaynaklarn kullanld bir ekonomide, tam istihdamn kendiliinden ve zorunlu olarak salanacan iddia eden görüleri J.B.Say in Mahreçler Kanunu na dayanmaktadr. Tam istihdam düzeyinin salanmasnda ücretler düzenleyici rol oynamakta ve ücret, üretim faaliyetinde kullanlan emein fiyat olduundan, istihdam düzenleyen ve dengeyi gerçekletiren faktör olmaktadr. 10 Mahreçler Kanunu nu Her arz kendi talebini yaratr eklinde özetlemek mümkündür. 11 Klasik düüncede emek arz nüfusa baldr. Nüfus ise içsel deiken niteliiyle ücret haddine dayandndan ücretler geçimlik düzeyin altnda olduunda içiler çocuk sahibi olmak istemeyeceklerdir. Ücretler artnca nüfus artacak, azaldkça nüfus azalacaktr. Smith e göre fiili ücret geçimlik ücrete eit olduunda nüfus sabit kalacaktr. Smith emeinde dier mallardan bir fark olmadn emein karl olan ücreti de emee olan talebin belirleyeceini ifade etmitir. 12 Klasiklere göre, piyasa mekanizmas düzgün iledii sürece ekonomide tam istihdam kendiliinden gerçeklemektedir. Bu denge fikrine göre, her arz kendi talebini yaratacandan, ekonomide oluan piyasa fiyatnda alc bulamayan mal ve istihdam edilmeyen üretim faktörü bulunmayacaktr. Böylece, tüm aktif nüfusun çalabilecei bir tam istihdam dengesi meydana gelecektir. 13 9 A.Kemal Çelebi, Liberal Ekonomik Düüncede Kamu Kesiminin Büyüklüü Sorunu, 2.Bask, Manisa: Emek Matbaas, 2003, s.53. 10 Türkbal, s.386. 11 Pekin, s.127. 12 Gülten Kazgan, ktisadi Düünce veya Politik ktisadn Evrimi, 7.Basm, stanbul:remzi Kitabevi, 1997, s.79. 13 Zeynel Dinler, ktisada Giri, 10.Bask, Bursa:Ekin Kitabevi, 2003, s.300-302. 6
Neo-klasiklere göre ise tam rekabet varsaymlar altnda reel ücretin fonksiyonlar olan negatif eimli emek talebi ve pozitif eimli emek arznn kesitii noktada denge ücret düzeyi ve denge istihdam seviyesi belirlenecektir. Neo-klasik iktisatta emek talebi, üretim miktarna ve üretim sürecinde kullanlacak olan emek girdisinin oranna bal olarak belirlenmektedir. Neo-klasik iktisadn önemli bir kuram olan azalan verimler kanununa göre ie alnm olan son emekçinin meydana getirdii ürün, istihdam edilen igücü says artrldkça azalma eilimi gösterecektir. Marjinal verimlilik teorisine göre ie alnm son içiye ürettiinin deerine eit bir ödemede bulunulacaktr. Son içinin ücreti bütün dier içilerle eit olacandan her bir içinin ücreti çaltrlan içilerin says ne kadar yüksek olursa o kadar düük seviyede gerçekleecektir. 1.2.2. Keynesyen stihdam Teorileri Temel olarak Keynesyen istihdam teorisi Klasik ve Neo-klasik istihdam teorilerinin eletirisi üzerine kurulmutur. Keynesyen görüe göre isizliin temel nedeni düük ücretlerdir. Ücretlerin düük olmas gelir etkisi nedeniyle talebin de düük olmasna yol açmakta böylece toplam harcama da düük olmakta ve nihayet büyüme de düük olmaktadr. 14 Keynes e göre çounlukla her ekonomi, kalc bir eksik istihdamla kar karyadr. Keynes in getirdii yenilik, hem dengenin hem de eksik istihdamn ayn anda olumasdr. Keynes in bu denge teorisi, klasik görüe göre dengesizliktir. 15 Keynesyen ekonomide, tam istihdam düzeyini, Klasik iktisatçlarn iddia ettii gibi, düzgün ileyen bir piyasa mekanizmasnn salayamayaca, istihdam düzeyini ekonomideki toplam talep ve toplam arz dengesinin belirleyecei öne sürülmektedir. Keynes e göre bir ekonominin istihdam düzeyi tamamen o ekonomideki gelir ve harcama düzeyine baldr. Gelirler yükseldiinde harcamalar yüksek olmakta, harcamalar yükseldiinde ise ekonomideki toplam talep artmaktadr. Özel kesim ve devlet tarafndan 14 Özlem Onaran, ssizlik ve Alternatif Politikalar stanbul Teknik Üniversitesi ve Viyana Ekonomi Üniversitesi, Türkiye de sizliin Çözüm Yollar ve Sendikalar Çaltay, DSK, 14 Nisan 2007, s.56. 15 Dinler, s.302 7
yaplan tüketim ve yatrm harcamalar ekonomide gelir düzeyini belirlemekte, bu da istihdam düzeyini belirlemektedir. Keynes in igücü talebinin klasik teoriye esasl bir itiraz yoktur. Firmalar reel ücrete göre hareket etmekte ve igücü talebini buna göre belirlemektedirler. Ancak Keynes e göre ücretler ve dier fiyatlar, klasiklerin iddia ettii gibi esnek deildir. Fiyatlar ve ücretler aaya doru katdr. Yani ekonomideki talep azal durumunda fiyatlar ve ücretler dümeyecektir. Bu durumun nedenleri arasnda piyasalarn tam rekabetten çok oligopolistik yapda olmalar, asgari ücret düzenlemeleri, içiler iverenler arasndaki uzun süreli sözlemeler ve sendikalarn direnci gibi faktörler öne sürülmektedir. Bu da toplam talepte bir azalma olmas durumunda nominal ücretlerin yapkan olmalarna, aa yönlü esnek olmamalarna neden olmakta ve ekonominin eksik istihdamda olmasn, sonuçta gayri iradi isizliin ortaya çkmasn salayacaktr. 1.2.3. Monetarist stihdam Teorileri Monetarizm in temel görüüne göre, ekonomik yaam etkileyen temel faktör parasal deimelerdir. Bu görüe göre toplam talebi, dolaysyla üretimi, istihdam ve genel fiyat seviyesini belirleyen temel unsur para arznda meydana gelen deimelerdir. Monetarist teoriye göre para arzndaki deimeler, ekonomiyi mikro düzeyde etkilemektedir. Para arznda meydana gelen deimelerin ekonomiye yansmas, genellikle mikro düzeydedir ve aktif varln fiyat ve faiz oranlarndaki deimeler nedeniyle yeniden düzenlenmesi yoluyla ortaya çkmaktadr. Ekonomi, esas itibaryla istikrarldr ve müdahale edilmediinde isizlik ve enflasyon gibi istikrarszlklar olumayacaktr. Ekonomide bu tür aksaklklar varsa, bunlarn nedeni ekonomiye dardan ve çou defa para ve maliye politikas eklinde yaplan müdahalelerdir. 16 Monetaristler e göre enflasyon, eksik istihdamdan daha sakncal bir durumdur. Bundan dolay monetaristler, yüksek oranl enflasyonu önlemenin neden olaca yüksek isizlik riskini üstlenmeye daha fazla yönelmilerdir. 16 Vural Sava, Politik ktisat, 4.Bask, stanbul: Beta Basm A.., 2000, S.215-216. 8
1.3. TÜRKYE DE STHDAM Türk igücü piyasas, dier ülkelerin igücü piyasas ile karlatrldnda önemli farkllklar içermektedir. Bunun en önemli nedenlerini, tarm sektöründeki yüksek istihdam - düük verimlilik, igücüne katlm ve istihdam orannn özellikle kadnlarda çok düük olmas ve igücünün ortalama eitim seviyesinin düüklüü oluturmaktadr. Ülkemizin igücü piyasasnn bu özelliklerinin yannda, dier bir özellii ise, istihdam yaratmaya yönelik yatrmlarn yetersiz kalmasdr. 17 Türkiye de igücü piyasasnn yaps, gelimekte olan ülkelerin gösterdikleri özellikleri yanstmaktadr. Geleneksel ve modern kesim olarak ikili ve parçalanm bir igücü piyasas hâkimdir. Krsal istihdam-kentsel istihdam, enformel sektör-formel sektör, tarmsal istihdam-sanayi istihdam gibi istihdam ekillerinin kar karya ve iç içe yaanmas Türkiye igücü piyasasnn en önemli özelliidir. Kr-kent ayrm önemlidir. Krsal kesimde var olan sosyo-ekonomik yap içinde igücünün deerlendirilmesi ile, yaanan isizliin ve istihdam sorununun önemli bir ksm açklanm olmaktadr. 18 Türkiye de hzl nüfus art ve krdan kente göç olay ile birlikte kentlerde i gücü potansiyeli artmakta, ancak bu igücünü karlayacak bir istihdam art tarm dndaki sektörlerde yaratlamamaktadr. Örgütlenmi ve oldukça koruyucu yasal düzenlemelere sahip çalanlarn yan sra, asgari ücretle ve güvencesiz koullarda çalan çok sayda ücretli bulunmaktadr. 19 1.3.1. stihdam Seviyesi 2000 ylnda 21.2 milyon kii olan istihdam, 2010 ylnda 22.5 milyona yükselmitir. Hzl nüfus art neticesinde oluan çalma çandaki nüfusa yeterince istihdam salanamamtr. Bu durum isizlik orannn da önemli boyutlara ulamasna neden olmaktadr. Nüfusun yaklak yarsn oluturan kadnlar, ayn oranda istihdamdan pay alamam, toplam istihdamn sadece yüzde 28 lik ksmn oluturmulardr. 17 TÜSAD, Türkiye de gücü Piyasasnn Kurumsal Yaps ve sizlik, stanbul, 2004, s.29. 18 Berrin Ceylan Ataman, gücü Piyasas ve stihdam Politikasnn Temel Prensipleri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi stihdam ve Danmazlk Hizmetleri Eitim Program, Ankara, Mart 1999, s.92. 19 Faik Aktürk, Türkiye de gücü Piyasas, stihdam ve sizlik, Çalma ve Sosyal Güvenlik Dergisi, Say:3, Nisan- Haziran 1999, s.186-187. 9
Tablo 1. stihdam Seviyesi (Bin Kii) Kaynak: TÜK (www.tuik.gov.tr ) Türkiye de toplam nüfusun yaklak yars kadnlardan oluurken, çalma çandaki kadnlarn pek çounun ev kadn olmas, erkeklere oranla kadnlarn eitim düzeylerinin düük olmas ve bir takm geleneksel faktörlerin etkisiyle toplam istihdamn ancak 1/4 ü kadn igücünden olumaktadr. 20 Kentlerde kadn istihdam incelendiinde 2005 ylnda yüzde 20 olan orann, 2010 ylnda yüzde 24 e yükseldii görülmektedir. Krlarda ise toplam istihdam seviyesindeki azala paralel olarak kadn istihdamnda da bir düü yaanmtr. Krsal bölgelerde yaayan kadnlarn büyük çounluu gizli isiz durumundadrlar. Bu kesim kente göç sonrasnda büyük oranda igücü piyasasna katlmamay tercih etmektedir. 1.3.2. stihdamn Sektörel Dalm Gelimi ülkelerde sanayi ve hizmetler kesimi istihdamda büyük paya sahip iken, gelimekte olan ülkelerde tarm kesiminde arlkl istihdam yaps söz konusudur. Türkiye de verimliliin çok düük olduu tarm sektöründe geni bir igücünün barndrlmas, igücü piyasasnn etkinliinin snrlandrlmasna neden olmaktadr. 21 Türkiye de toplam istihdamn önemli bir bölümü tarm sektöründen salanmakla birlikte, tarmn toplam istihdam içindeki pay yllar itibariyle gerilemektedir. Tarm 20 Hüsnü Tekin, Türkiye de sizlik Olgusunu Belirleyen Faktörler, (Yaynlanmam Uzmanlk Tezi, Hazine Müstearl, 2010 ), s.36. 21 Alpaslan Karabulut, Türkiye deki sizlii Önlemede Aktif stihdam Politikalarnn Rolü ve Etkinlii, ( Yaynlanmam Uzmanlk Tezi, Çalma ve Sosyal Güvenlik Bakanl, 2007 ), s.25. 10
sektöründe gizli isizlik olgusu bulunmakta olup, bu sektörde istihdamnn verimlilii düüktür. Tablo 2. stihdamn Sektörel Dalm(Yüzde Pay) Kaynak: TÜK ( www.tuik.gov.tr ) Tablo 2 de istihdamn sektörel dalm incelendiinde, toplam istihdam içinde 1990 l yllardan 2000 li yllara kadar önemli pay ald bilinilen tarm sektörünün 2004 ylna gelindiinde yüzde 29.1 pay ald görülmütür. Yllardr toplam istihdam içinde en büyük pay alan tarm sektörü yerini hizmetler sektörüne kaptrmtr. Gelimi ülkelerde ekonomik gelime öncelikle sanayi istihdamn, daha sonraki aamalarda ise hizmetler kesimi istihdamn artrrken, ülkemizde hizmetler sektöründeki istihdam artnn sanayi kesiminden hzl olduu gözlenmektedir. 22 Türkiye de istihdamn sektörel yapsnda tarm arlkl yap nedeni ile sanayi ve hizmetler sektöründe snrl olan istihdam olanaklar farkl igücü piyasalarnn ortaya çkmasna yol açmaktadr. Bu nedenle, igücünün istihdam edilebilirliini sorgulamak ve isizlikteki gelimeleri ve bu sorunun geleceini kestirebilmek için igücü piyasasnn çeitli boyutlaryla incelenmesi gerekmektedir. 23 22 Süleyman Öztürk, 1980 Sonras Büyüme ve stihdam Politikalar, ( Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi SBE, 1998 ), s.81. 23 Karabulut, s.25. 11
1.3.3. stihdamn Eitim Seviyesi Ülkenin istihdam yapsnn eitim seviyelerine göre analiz edilmesi hem ülkenin sahip olduu beeri sermayenin kalitesinin incelenmesi açsndan, hem de ülkenin gelecek dönem istihdam stratejilerinin oluturulmasna yön vermesi açsndan büyük önem arz etmektedir. Hzl nüfus art ve genç nüfus yapsnn ülkenin ekonomik büyümesine olumlu katk vermesi için nüfus gruplarnn eitim seviyesinin yükseltilmesi ve igücü piyasalar ile eitim arasndaki etkileimin artrlmas arttr. Son dönemde zorunlu eitimin artrlmas uygulamas ve ülke genelinde gerçekletirilen eitim seferberlii neticesinde okuryazarlk oran önemli oranda artmtr. Türkiye geneline bakldnda 2004 ylnda yüzde 93.6 olan okuryazarlk oran 2006 ylnda yüzde 94.8 e, 2010 ylnda ise yüzde 95.2 ye yükseldii görülmektedir. Lise alt eitime sahip kiilerin istihdamn büyük çounluunu oluturduu görülmektedir. 2004 ylnda istihdamn yüzde 62.5 i, 2010 ylnda ise yüzde 59.4 ü lise alt eitim seviyesine sahip kiiler tarafndan oluturulmaktadr. Lise alt eitim seviyesinin günümüzde düük eitim seviyeleri olarak kabul gördüü düünüldüünde, Türkiye deki toplam istihdamn yaklak yüzde 60 nn lise alt eitim seviyesine sahip fertlerden olumas büyük bir sorun kaynadr. Yüksek öretim görmü fertlerin istihdam son yllarda art göstermekle birlikte istenilen seviyelere henüz ulalm deildir. 12
Tablo 3. Türkiye de Eitim Seviyelerine Göre stihdam (Yüzde Pay) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 TÜRKYE 100 100 100 100 100 100 100 Okur Yazar Olmayan 6.4 5.5 5.2 4.8 4.5 4.7 4.8 Lise Alt 62.5 61.1 60.2 59.5 59.1 59 59.4 Lise 12.1 11.7 11.3 11.4 11.1 10.6 10.2 Mesleki ve Teknik Lise 7.7 9.3 10.1 10.4 10.4 10 9.6 Yükseköretim 11.3 12.4 13.2 13.9 14.8 15.6 16 ERKEK 74.3 74.5 74.3 74.2 73.6 72.4 71.6 Okur Yazar Olmayan 2.2 1.8 1.7 1.5 1.4 1.4 1.4 Lise Alt 48.5 47.6 46.8 46.3 45.7 44.8 44.3 Lise 9.7 9.3 8.9 8.8 8.5 8.2 7.8 Mesleki ve Teknik Lise 6.2 7.6 8.2 8.5 8.4 8 7.7 Yükseköretim 7.7 8.3 8.7 9.2 9.6 10 10.4 KADIN 25.7 25.5 25.7 25.8 26.4 27.6 28.4 Okur Yazar Olmayan 4.1 3.7 3.5 3.3 3.2 3.3 3.4 Lise Alt 14 13.6 13.4 13.2 13.4 14.3 15.1 Lise 2.4 2.4 2.5 2.6 2.6 2.5 2.4 Mesleki ve Teknik Lise 1.5 1.7 1.9 1.9 2 2 1.9 Yükseköretim 3.6 4.1 4.5 4.7 5.2 5.6 5.6 Kaynak:TÜK ( www.tuik.gov.tr ) Tablo 4 de eitim seviyelerine göre igücüne katlm oranlar belirtilmitir. Lise ve alt eitimlilerin igücüne katlm oran yllar itibariyle yüksek seviyelerde gerçeklemiken, yükseköretim mezunlarnn paynn da 2010 ylna gelindiinde art gösterdii görülmektedir. Erkeklerde 2004 ylnda yüzde 44.3 olan okur yazar olmayan seviyesi 2010 ylnda yüzde 36.8 e dümütür. Lise alt eitim seviyesi durumunda erkeklerin igücüne katlma oran yüzde 69.9 iken, kadnlarda yüzde 20.2 oranndadr. Bu balamda örenim seviyesi arttkça kadnlarn buna paralel olarak igücüne katldklar görülmektedir. Eitim, hem kadnlarn hem erkeklerin igücüne katlm oranlarn ileri düzeyde etkilemektedir. Ayrca eitim, kadnlarn ücretli bir ite çalma kararlarn erkeklerle kyaslandnda daha fazla belirlemektedir. Eitim, igücü piyasasna katlm artrmaya iki yönden etki yapmaktadr. Birincisi, eitimli olma kiinin piyasadaki i frsatlarn ve ücretleri olumlu yönde etkiledii için ev dnda çalmay kadnlar için cazip klmaktadr. kinci 13
olarak, kadnlarn çalmasn kstlayan ekonomi d faktörlerin önemini azaltt için kadnlarn çalma olaslklarn artrc bir rol oynamaktadr. 24 Tablo 4. Türkiye de Eitim Seviyelerine Göre gücüne Katlm Oran (Yüzde Pay) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 TÜRKYE Okur Yazar Olmayan 21.6 19.9 18.7 18.1 18.1 18.8 19.8 Lise Alt 45.4 45.3 45 44.6 44.9 45.8 46.8 Lise 49.7 49.6 49.7 48.8 49.9 52 51.4 Mesleki ve Teknik Lise 65.2 65 63.8 64.5 65 65.4 65.8 Yükseköretim 78.9 77.9 77.2 77.3 77.6 78 78.8 ERKEK Okur Yazar Olmayan 44.3 41.9 39.2 36.9 36 37.1 36.8 Lise Alt 69.9 69.9 69.1 69 69.2 69.1 69.2 Lise 67.1 66.6 66.2 64.9 66.2 69.1 68.1 Mesleki ve Teknik Lise 79.9 80.9 79.8 80.6 80.3 81 81.2 Yükseköretim 84.2 83.5 82.6 82.6 82.7 83.1 84.3 KADIN Okur Yazar Olmayan 16.6 15.6 14.7 14.4 14.5 15 16.3 Lise Alt 20.2 19.9 20.1 19.6 20.2 21.8 23.8 Lise 26.1 26.9 27.9 28.4 29.1 30.4 30.4 Mesleki ve Teknik Lise 39.4 36.8 36.2 36.4 38.3 39.1 39.8 Yükseköretim 70.3 69.1 68.8 69.4 70 70.8 71 Kaynak:TÜK ( www.tuik.gov.tr ) gücüne katlm oranna cinsiyet ayrmnda bakldnda ilk göze çarpan, erkekler ile kadnlar arasndaki igücüne katlm oranlar arasndaki büyük farktr. Yukarda da deinildii gibi kadnlarda igücüne katlm oran eitim seviyesine paralel olarak art göstermektedir. 1.3.4. stihdamn teki Duruma Göre Dalm Ekonomik gelime ile istihdam edenler grubunun oran arasnda tersine iliki bulunmaktadr. Gelimi ülkelerde iverenler ve kendi hesabna çalanlarn oran düük olduu halde, gelimekte olan ülkelerde özellikle kendi hesabna çalanlar yüksek bir orana sahiptir. 24 E.Mine Tan, Yldz Ecevit ve Sancar Üür; Kadn-Erkek Eitliine Doru Yürüyü, TÜSAD Yayn, stanbul, 2000, s.132. 14
Tablo 5 incelendiinde, incelenen tüm yllarda iveren paynn düük seviyelerde seyrettii ve Türkiye genelinde ücretli olarak istihdam edilenler ve ücretsiz aile içisi konumundakilerin paynn önemli bir yer edindii görülmektedir. 2004 ylnda toplam istihdam içindeki yeri yüzde 52.2 olan tarm sektörünün pay 2010 ylna gelindiinde yüzde 49.7 ye dümektedir. Tarm sektöründe ayrca kendi hesabna çalanlar ve ücretsiz aile içisi olarak çalanlarn pay 2010 ylnda yüzde 44.4 olup, önemli bir yer tekil etmektedir. Bu durumun aksine tarm d sektörler olan sanayi, hizmet vb. sektörlerde ücretli veya yevmiyeli çalanlarn yeri yüksek seviyelerdedir. Tablo 5. teki Duruma Göre stihdam Edilenlerin Toplam stihdam çindeki Pay (Yüzde) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 TÜRKYE 100 100 100 100 100 100 100 Ücretli veya Yevmiyeli 34.9 37.8 39.5 39.1 37 35.9 36.2 veren 2.3 2.9 3.2 3.5 3.8 3.5 3.1 Kendi Hesabna 29.9 31.4 30.8 30.7 31.4 32.5 31.7 Ücretsiz Aile çisi 32.9 27.9 26.5 26.7 27.8 28.1 29.1 TARIM 52.2 47 44.9 45.5 47.8 48.3 49.7 Ücretli veya Yevmiyeli 3.6 3.9 3.9 3.8 4.3 4.3 4.7 veren 0.6 0.7 0.7 0.6 0.8 0.6 0.6 Kendi Hesabna 19.3 18.6 17.8 18.3 18.7 18.9 18.8 Ücretsiz Aile çisi 28.7 23.9 22.5 22.8 24.1 24.5 25.6 TARIM DII 47.8 53 55.1 54.5 52.2 51.7 50.3 Ücretli veya Yevmiyeli 31.3 34 35.6 35.2 32.8 31.6 31.5 veren 1.7 2.2 2.6 3 3 2.9 2.5 Kendi Hesabna 10.6 12.7 12.9 12.4 12.7 13.6 12.9 Ücretsiz Aile çisi 4.2 4 4 3.9 3.7 3.7 3.5 Kaynak:TÜK ( www.tuik.gov.tr ) 1.3.5. Kayt D stihdam Kayt d istihdam; çalanlarn ilgili kamu kurum ve kurulularna hiç bildirilmemesi veya eksik bildirilmesi nedeniyle vergi ve sosyal güvenlik primleri vb. gibi yasal yükümlülüklerden kaçnlmas eklinde ortaya çkmaktadr. Türkiye deki istihdam seviyesi herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna kaytllk durumuna göre incelendiinde kayt dlk orannn yüksek olmas son derece dikkat çekmektedir. Kaytd istihdam, haksz rekabete, kamunun vergi, sosyal güvenlik primi gibi 15
gelirlerinde kayplara, sosyal güvenlik ve i hukukundan doan haklardan yoksunluk ve sosyal politika etkisizliine neden olmaktadr. Tablo 6. Kaytd stihdamn Toplam stihdam çindeki Pay (Bin Kii) Kaynak:TÜK ( www.tuik.gov.tr ) Tablo 6 da kayt d istihdamn toplam istihdam içindeki pay incelenmitir. 2004 ylnda toplam istihdamn neredeyse yarsndan pay alan kayt d istihdam, söz konusu yldan itibaren cüz i de olsa azalma göstermeye balam ve 2010 ylnda toplam istihdamn yüzde 43 ünü oluturmutur. Hzla artan nüfus, tarm kesiminin istihdam içerisindeki paynn yükseklii, göç, kentleme, gelirin adaletsiz dalm, yoksulluk, yüksek isizlik, düük eitim seviyesi ve buna bal olarak bilgi ve bilinç eksiklii kayt dla neden olmaktadr. Bununla birlikte sanayinin yaps ve düük rekabet gücü, vergi oranlarnn yüksek olmas, igücü maliyetlerinin yükseklii, erken emeklilik ve istee bal sigorta uygulamas gibi sosyal güvenlik uygulamalar, sosyal güvenlik kurumlar hizmetlerinin yetersizlii vb. nedenler kayt d istihdamn nedenleri arasnda gösterilebilir. 1.4. SZLK LE LGL TEMEL KAVRAMLAR Aada öncelikle isizlik kavramna yer verilmi olup, ardndan isizlik türleri belirtilmitir. 1.4.1. sizlik Kavram Bir ülkede çalabilecek durumda olan ve çalmak isteyen kiilerin bir bölümünün iinin olmamasna isizlik denir. Dier bir ifadeyle mevcut ücret düzeyinde çalma isteine sahip olup, aktif olarak i aramasna karn herhangi bir ie yerleemeyerek istihdam edilemeyen yetikin kiilere isiz denilmektedir. 16
sizlik, igücünden üretim amacyla yararlanlmasndan bu yana devam eden ve son yllarda alnan tüm ekonomik ve sosyal politika önlemlerine ramen gittikçe etkisini artran, ekonomiyi olumsuz yönde etkileyen bireysel ve toplumsal bir gerçektir. sizlik oran igücü piyasasnn en kritik göstergelerinden birisidir ve genel olarak da ekonominin durumunun önemli bir ölçüsüdür. gücü piyasasna yönelik gelitirilebilecek iktisat politikalarnn da en önemli bavuru kaynaklarndan birisidir. Bununla birlikte, ekonominin genelini gerçekçi bir ekilde deerlendirebilmek için ve igücü piyasas politikalarnn baars için isizliin doru bir ekilde tanmlanmas ve ölçülmesi gerekmektedir. Uygulamada, isizlik orann tanmlanmas ve ölçülmesi önemli sorunlar beraberinde getirmektedir. Her ne kadar teoride isizlik oran doru bir ekilde tanmlanyor görünse de uygulamada kiileri istihdam edilen, isiz ve igücü dndakiler eklinde snflandrmak zordur. Aada isizlik türlerine yer verilmitir. 1.4.1.1. radi sizlik çinin mevcut ücret düzeyi ve çalma koullarnda ya da vasf ve yeteneine uygun bulmad ite çalmak istememesinden ortaya çkan isizlik halidir. radi isizlik, piyasada geçerli olan ücreti kabul ettii takdirde, çalabilecek i olduu halde çalmayan kiilerin meydana getirdii isizliktir. Dier bir tanmlamayla piyasadaki ücret düzeyinde ve mevcut çalma koullarnda çalmak istemeyenlerin meydana getirdii isizliktir. 25 1.4.1.2. Gayri radi sizlik Çalabilir igücünün geçerli ücret ve çalma koullar altnda çalmak istedii halde geçici veya sürekli olarak çalabilecekleri iyeri bulamamalar durumudur. Klasik iktisadi görü bu tür isizlii kabul etmemektedir. sizliin irade d bir olay olduunu 25 Dilek Eyüpolu, 2001 Krizi Sonrasnda sizlik ve Çözüm Yollar, Milli Prodüktivite Yaynlar, No: 674, Ankara: Mert Matbaas, 2003, s.14. 17
Keynes ileri sürmütür. rade d isizlik; üretim kapasitesinin yetersizliinden, konjonktürel dalgalanmalardan ve yapsal deimelerden kaynaklanabilmektedir. 1.4.1.3. Konjonktürel sizlik Konjonktürel isizlik, bir ekonominin üretim ve milli gelirinin devaml olarak yükselme göstermemesi sonucu oluan duraklama ve bunalm döneminde doan isizliktir. Bu tür isizlik, ekonomik hayatn ve faaliyetlerin hep ayn düzeyde devam etmemesi ve dalgalanmalar göstermesinden kaynaklanr. Konjonktürel isizliin en önemli nedeni efektif talep yetersizlii olarak gösterilmektedir. 26 Ekonomik hayat konjonktürel olarak, canlanp daralmakta, bir baka deyile ekonomilerde üretim zaman içinde dalgalanmaktadr. Konjonktürel isizlik, üretilen mal ve hizmet miktarnn yldan yla deimesi sonucu ortaya çkmaktadr. 1.4.1.4. Yapsal sizlik arayanlarn kendine uygun i bulamad zamanlarda ortaya çkan isizlie yapsal isizlik denilmektedir. Bu isizlik türü ekonominin yapsal özelliklerinden ve talep yapsndaki deimeler nedeniyle ortaya çkan bir isizlik türüdür. Yapsal isizlik, gelimekte olan ülkelerde, emek öesini etkin kullanacak üretim araçlar kapasitesinin olmay nedeniyle daha çok görülmektedir. 1.4.1.5. Mevsimsel sizlik Turizm, inaat ve tarm gibi sektörlerde, üretim düzeyi ve buna bal olarak da isizlik oran mevsimsel olarak dalgalanr. Bu tip sektörlerde, üretimin mevsimsel olarak artt dönemlerde çalan kiilerin önemli bir ksm, izleyen dönemde ilerini kaybederler ve üretim düzeyi bir sonraki dönemde artana kadar isiz kalrlar. Bu tip isizlie mevsimsel isizlik denir. 27 26 Eyüpolu, s.15. 27 M.Erdal Ünsal, Makro ktisat, Gözden Geçirilmi 2. Bask, Ankara: Kutan Ofset Matbaaclk, 1999, s.35. 18
1.4.1.6. Teknolojik sizlik Teknolojik isizlik, üretimde emein yerine makine ikame edilmesi nedeniyle ortaya çkan dier bir ifadeyle, makinenin isgücünün yerine geçerek bir ksm emek sahiplerini isiz brakmasdr. 28 1.5. TÜRKYE DE SZLK Türkiye de igücü piyasasna ayrntsna ilikin bilgi, ilk defa 1955 Genel Nüfus Saym ile derlenmitir. 1966 1987 yllar arasnda çeitli aralklarla igücü anketleri uygulanmtr. Bilindii gibi Türkiye statistik Kurumu, igücü piyasasna ilikin verileri Ekim 1988 tarihinden bu yana Hanehalk gücü Anketi ( HA ) ile düzenli olarak ölçmektedir. 1988-1999 aralnda Nisan ve Ekim aylarnda olmak üzere ylda iki kez yaplan anketler, 2000 ylndan itibaren köklü bir revizyona tabi tutulmu ve üç aylk veriler üretilmeye balanmtr. 2005 ylndan beri ise aylk uygulama ve aylk tahminler olarak sürdürülmektedir. 2010 ylndan itibaren temel igücü göstergeleri, mevsim etkilerinden arndrlarak da yaymlanmaya balanmtr. 1.5.1. Hanehalk gücü Aratrmasnda Kullanlan Temel Tanm ve Kavramlar Kurumsal Olmayan Nüfus; Okul, yurt, otel, çocuk yuvas, huzurevi, özel nitelikteki hastane, hapishane, kla ya da orduevinde ikamet edenler dnda kalan nüfustur. Çalma Çandaki Nüfus; 15 ve daha yukar yataki kurumsal olmayan nüfustur. Bu konuda ülke uygulamalarnda üst ya konusunda farkl uygulamalar olduu görülmektedir. Avrupa Birlii statistik Ofisi (Eurostat) igücüne ait verileri 15 74 ya grubunu esas alarak yaymlamaktadr. Bu konuda ülkemizde ILO standard olan 15 ya ve üzeri nüfus benimsenmitir. 28 Pekin, s.108. 19
siz; Referans dönemi (her ayn Pazartesi ile balayp Pazar ile biten ilk haftas) içinde istihdam halinde olmayan kiilerden; i aramak için, son üç ay içinde i arama kanallarndan en az birini kullanm (bir giriimde bulunmu) ve i bulduu takdirde 15 gün içinde iba yapabilecek durumda olan bireyi ifade etmektedir. stihdam; Referans döneminde ücretli, maal, yevmiyeli, kendi hesabna, iveren veya ücretsiz aile içisi olarak en az bir saat bir iktisadi faaliyette bulunan veya bir ile balants olan kiiler istihdam edilmi saylr. Eksik stihdam; sizlik ile ilgili sorunlar arlatran bir olgu olarak, kendi istei dnda normal çalma süresinin altnda çalanlar kapsamaktadr. Kayt D stihdam; Referans haftasnda en az 1 saat bir iktisadi faaliyette bulunan ancak yapt iten dolay herhangi bir sosyal güvenlik kuruluuna kaytl olmayanlardr. stihdam Oran; stihdam edilenlerin, kurumsal olmayan çalma çandaki nüfus içindeki orandr. 15 ya ve üzerindeki nüfusun yüzde ne kadarnn istihdamda olduunu gösterir. gücüne Katlm Oran; Toplam igücünün (isizler + istihdamdakiler), kurumsal olmayan çalma çandaki nüfus içindeki payn gösterir. sizlik Oran; siz nüfusun igücü içindeki orandr. Genç Nüfusta sizlik Oran; 15 24 ya grubundaki kiiler genç nüfus olarak nitelendirilmektedir. Dolaysyla 15 24 ya grubunda çalma istek ve arzusunda olduu halde i bulamayanlarn bu ya grubundaki igücü arzna oranna genç nüfusta isizlik oran denir. Tarm D sizlik Oran; Toplam igücü arzndan ve toplam istihdamdan tarm sektörünün paynn çkarlmasyla hesaplanan isizlik orandr. Özellikle Türkiye gibi gelimekte olan ülkeler açsndan izlenmesi gereken bir orandr. 20
Çalmada 2004-2010 yllar arasnda Türkiye de yllar itibariyle isiz saylarna, eitim durumu ve ya grubuna göre isizlik oranlarna yer verilmitir. Tablo 7. Türkiye de Yllar tibariyle siz Saylar ( Bin Kii ) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Kadn 622 642 658 660 734 979 959 Erkek 1762 1746 1671 1716 1877 2491 2088 Türkiye 2385 2388 2328 2376 2611 3471 3046 Kaynak: TUK ( www.tuik.gov.tr ) Yukardaki tabloda 2004-2010 yllar arasnda Türkiye de isiz saylar yer almaktadr. 2004-2007 yllar arasnda isiz saylar birbirine yakn düzeylerde gerçeklemiken, 2008 ylndan itibaren, 2008 ylnn sonunda balayan küresel ekonomik krizin Türkiye ekonomisine yansmasnn da etkisiyle büyük oranda art göstermitir. 2010 ylnda gerçekleen yüksek oranl büyüme sonucu isizlik oran 2009 yl sonundaki yüzde 14 düzeyinden 2010 yl sonunda yüzde 11.9 a gerilemitir. Türkiye nüfusunun demografik yapsndan kaynaklanan nüfus art hznn yüksek olmas neticesinde her yl büyüyen oranda nüfusun igücü piyasasna girmesi ve bu nüfusa yeni i imkânlarnn yaratlamamas sonucunda ülkede isizlik olumaktadr. Türkiye de isizlik kadn ve erkeklerde ayr ayr deerlendirildiinde ise, kadnlarn igücüne katlm orannn düük olmas sebebiyle isizlerin büyük bir ksmn erkeklerin oluturduu görülmektedir. 21
Tablo 8. Eitim Durumuna Göre sizlik ( Yüzde Pay ) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Türkiye 100 100 100 100 100 100 100 Okur Yazar Olmayanlar 2.4 2.4 2.3 2.3 2.5 2.5 2.3 Lise Alt 55.4 57.8 57.5 56.2 57.7 58.6 58.0 Lise 17.2 15.8 16.2 16.0 14.8 14.4 14.2 Mesleki ve Teknik Lise 12.1 12.3 11.8 12.4 11.2 11.3 10.9 Yükseköretim 12.9 11.6 12.2 13.1 13.9 13.2 14.6 Erkek 73.9 73.1 71.8 72.1 71.9 71.8 68.5 Okur Yazar Olmayanlar 1.8 1.7 1.8 1.8 1.8 1.9 1.6 Lise Alt 46.4 47.8 46.3 46.5 47.0 47.3 45.1 Lise 11.2 9.7 9.8 9.5 9.3 8.9 8.4 Mesleki ve Teknik Lise 7.7 7.9 7.5 8.0 6.9 7.1 6.7 Yükseköretim 6.8 6.0 6.4 6.4 6.9 6.5 6.7 Kadn 26.1 26.9 28.2 27.8 28.1 28.2 31.5 Okur Yazar Olmayanlar 0.6 0.7 0.5 0.5 0.7 0.6 0.6 Lise Alt 9.1 10.1 11.1 9.7 10.6 11.3 12.9 Lise 6.0 6.1 6.4 6.5 5.6 5.4 5.8 Mesleki ve Teknik Lise 4.4 4.4 4.3 4.4 4.3 4.2 4.2 Yükseköretim 6.1 5.6 5.8 6.6 7.0 6.7 7.9 Kaynak: TUK ( www.tuik.gov.tr ) Tablo 8 de eitim durumuna göre isizlik oranlarna yer verilmitir. Tabloda incelenen tüm yllarda en yüksek isizlik orannn lise alt eitimde olduu görülmektedir. 2010 ylnda toplam isizliin yüzde 58 ini lise alt eitimliler oluturmaktadr. Bunun yüzde 45.1 ini erkekler, yüzde 12.9 unu ise kadnlar oluturmaktadr. 2010 ylnda meslek ve teknik lise mezunlarnda isizlik toplam isizliin yüzde 10.9 unu oluturmaktadr. Bu oran yüksek öretim mezunlarndaki isizlik oranndan daha azdr. 2010 ylnda yüksek öretimde ise isizlik toplam isizliin yüzde 14.6 sn oluturmaktadr. Bu durum isizlik sorununun çözümünde eitimin ve özellikle mesleki eitimin önemini göstermektedir. Eitime yaplan harcamalarn OECD ülkelerine kyasla Türkiye de düük düzeydedir. Bu sorunun giderilmesi ve eitimde frsat eitliinin salanmas yönünde atlacak admlar gelecekte genel istihdam seviyesinin artna ve isizliin azaltlmasna büyük katk verecektir. 22
Tablo 9. Ya Grubuna Göre sizlik ( Yüzde Pay ) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Türkiye 100 100 100 100 100 100 100 15-19 12.0 12.5 12.2 13.7 12.6 11.6 10.3 20-24 26.5 24.4 23.5 23.0 21.7 20.9 21.3 25-34 33.6 33.5 33.6 32.9 33.5 34.1 33.2 35-54 25.6 27.3 28.0 27.8 29.2 30.4 31.7 55+ 2.2 2.3 2.7 2.6 3.0 3.1 3.5 Kaynak: TUK ( www.tuik.gov.tr ) Tablo 9 da ya gruplarna göre isizlik oranlar incelenmitir. 20-24 ya grubundaki isizlerin toplam isizlik içindeki pay yllar itibariyle azalmakla beraber 2010 ylnda yüzde 21.3 olarak gerçeklemitir. 25-34 ya grubunun isizlerin toplam isizlik içindeki pay ise dier ya gruplarna yüksek olup, 2004-2010 döneminde yüzde 33 civarnda gerçeklemitir. Genç nüfusa sahip olmakla övünen Türkiye de genç isizliinin bu kadar çarpc bir ekilde yüksek seyretmesi oldukça olumsuz bir gelimedir. Genç isizliinin birçok nedeni vardr. Bunlardan ilki 15-19 ya grubunun igücü piyasasna ilk kez giri ya olmasnn da etkisiyle bu ya grubunun, igücü piyasasnda daha önce bir i tecrübesine sahip olmamalar nedeniyle iveren tarafndan tercih edilmemesidir. veren ie ald igücünü yetitirmek durumunda kalacandan gençlerin ie alnmasnn bir ek maliyeti olmaktadr. Ayrca gençler, igücü piyasasn yeterince tanmadklarndan i arama stratejileri ile kendi beceri ve yeteneklerine uygun ileri bilememekte, dolaysyla da ilk ilerini bulmalar zaman almaktadr. 35-54 ya grubundaki isizlerin toplam isizlik içindeki paylar ise 2004 ylnda yüzde 25.6 dan 2010 ylnda yüzde 31.7 ye çkmtr. Bu ya grubundaki insanlarn i deitirmeleri, yeni i süreçlerine adapte olmalarnn zor olduu da göz önünde bulundurulduunda bu grupta bu kadar yüksek oranl isizlik olmas önemli ve önlem alnmas gerekli bir olaydr. Özellikle mesleki eitim ve meslek edindirme kurslarnn aktif bir biçimde ve iverenlerin ihtiyaçlar dorultusunda planlanarak bu kiilerin igücü piyasalarnn ise katlmalar son derece önemlidir. 23
KNC BÖLÜM ÜCRET KAVRAMI VE EMEN VERGLENDRLMES 2. 1. TEMEL KAVRAMLAR VE TEORK ÇERÇEVE 2.1.1. Ücret Kavram Ücret bedensel ya da zihinsel bir emek karlnda iverenden elde edilen haslay ifade etmektedir. Bu hasla para eklinde olabilecei gibi ayni veya para ile temsil edilebilen menfaat eklinde de olabilmektedir. 193 sayl Gelir Vergisi Kanunu 29 madde 61 e göre ücret; iverene tabi belirli bir iyerine bal olarak çalanlara hizmet karl verilen para ve aynlar ile salanan ve para ile temsil edilebilen menfaatlerdir. Bu tanm ücretin, bir yandan bir hizmet sözlemesine bal olarak elde edilme özelliini, dier yandan da bir iverene bal olarak çallma olgusunu vurgulamaktadr. 30 Ücretin ödenek, tazminat, kasa tazminat, tahsisat, zam, avans, aidat, huzur hakk, prim, ikramiye, gider karl veya baka adlar altnda ödenmi olmas veya bir ortaklk eklinde olmamak art ile kazancn belli bir yüzdesi eklinde tayin edilmi bulunmas onun niteliini deitirmez. 2.1.2. Ücretin Unsurlar Bir gelirin ücret saylabilmesi için gerekli olan bir takm özellikler vardr. Bu özellikler ücreti dier gelir unsurlarndan ayran özelliklerdir. Bir gelir unsurunun ücret saylmas için gerekli unsurlar unlardr; verene tabi olma 29 06.01.1961 Tarih ve 10700 Sayl Resmi Gazete de yaymlanmtr. 30 Özhan Uluatam ve Yaar Methibay, Vergi Hukuku, Deiik Dördüncü Bask, Ankara:maj Yaynclk, 2000, s.285. 24
Belirli bir iyerine bal olarak çalma Hizmetin karl olarak bir ödemenin yaplmas Ödemenin para, ayn veya para ile temsil edilebilen menfaat eklinde olmas Buna göre, iverenler tarafndan yaplan bir ödemenin ücret olarak saylabilmesi için bu unsurlarn tamamnn gerçeklemesi gerekir. Bu unsurlardan herhangi birinin olmamas, elde edilen gelirin ücret olma vasfn etkilemektedir. 31 2.1.3. Vergi ndirimi Ülkemizde vergi indirimi uygulamalarnda sakatlk indirimi ve en az geçim indirimi öne çkmakta olup, söz konusu ugulamalara aada yer verilmitir. 2.1.3.1. Sakatlk ndirimi Sakatlk indirimi; çalma gücü kayp oran asgari yüzde 40 ve üzerinde olanlarn ücret ve/veya kazançlarna girecekleri derecelere göre belirlenen miktarda indirimin uygulanmasdr. Sakatlk bulgularna göre girecekleri derecelere esas oranlar; çalma gücünün asgari yüzde 80'ini kaybetmi bulunanlar birinci derece sakat, asgari yüzde 60'n kaybetmi bulunanlar ikinci derece sakat, asgari yüzde 40'n kaybetmi bulunanlar ise üçüncü derece sakat olarak belirlenmektedir. 2011 yl için sakatlk indirimi tutarlar öyledir: Birinci derece sakatlar için 700 TL, kinci derece sakatlar için 350 TL, Üçüncü derece sakatlar için 170 TL, Sakatlk indiriminden yararlanacak birden fazla kiinin bulunmas halinde, bu hesaplama her biri için ayr ayr yaplacak ve indirim uygulamasnda toplu olarak dikkate alnacaktr. 31 mdat Türkay, Ücretlilerde Vergi ndirimi ( Vergi adesi ) Uygulamas, Maliye ve Hukuk Yaynlar, Aralk 2005, s.19. 25