AB BORÇ KRİZİ VE BUNUN TÜRK DIŞ TİCARETİNE OLAN ETKİLERİ

AB BORÇ KRİZİ VE BUNUN TÜRK DIŞ TİCARETİNE OLAN ETKİLERİ Musafa ÖZTÜRK Yrd. Doç. Dr. Fah Ünverses, İİBF, Uluslararası Tcare Bölümü Osman Nur ARAS Doç. Dr. Fah Ünverses, İİBF, Uluslararası Tcare Bölümü Osman Salh KADI Yrd. Doç. Dr. Fah Ünverses, İİBF, Uluslararası Tcare Bölümü ÖZET Türk dış carenn çok öneml br kısmını Avrupa Brlğ ülkeler oluşurmakadır. AB ülkelernn ekonomlerndek gelşmeler doğrudan ya da dolaylı olarak Türkye nn ekonomsne yansımakadır. Amerka Brleşk Devlelernde Morgage Krz olarak başlayan ve üm dünyaya yayılarak Küresel Fnans Krz adını alan krz, Avrupa Brlğ ülkelern de öneml ölçüde eklemşr. Özellkle Yunansan, İspanya, İalya ve İrlanda başa olmak üzere yüksek borç yükü alına grmş olan AB ülkeler Küresel Fnansal Krzn eklemesyle br borç krznn çne düşmüşlerdr. Yüksek car açık sorununu hraca arışı le çözmeye çalışan Türkye çn AB pazarındak gelşmeler endşeye neden olmuşur. Bu çalışmada; Türkye nn endşeler ne kadar gerçekçdr?, Türk dış care AB ekonomlerndek gelşmelerden ne ölçüde eklenmekedr?, Alernaf pazarlara açılım bu endşeler ne ölçüde gdereblecekr? sorularının cevapları bulunmaya çalışılacakır. Anahar Kelmeler: Zaman Serler, Tcare Polkası, Borç, Borç Yönem Alan Tanımı: Uluslararası Tcaren Makroekonomk Yönler (Uluslar arası İksa Konuları) 77

EU DEBT CRISIS AND ITS EFFECTS ON TURKISH FOREIGN TRADE Absrac Very mporan par of Turkey's foregn rade s he rade wh European Unon counres. Developmens n he economes of he EU counres drecly or ndrecly refleced n Turkey's economy. The crss began as Morgage Crss n he USA and splled over o he world, sgnfcanly affeced he counres of he European Unon. European counres especally Greece, Span, Ialy and Ireland, whch came under parcularly hgh deb burden, have fallen no a deb crss rggered by The Global Fnancal Crss. The developmens n EU marke have been concern n Turkey ryng o solve he problem of hgh curren accoun defc. In hs sudy, he answers of hese quesons "How realsc s Turkey's concerns?", To wha exen are Turksh foregn rade affeced by developmens n he economes of he EU To wha exen hese concerns can be addressed by beng urned o he alernave markes? wll be red. Key Words: Tme Seres, Trade Polcy, Deb, Deb Managemen JEL Classfcaon: C22, F13, F41, H63 1. GİRİŞ 1996 yılı başından baren Gümrük Brlğ anlaşmasıyla Türkye nn AB le olan care hacm hızla arı. Bu arışa coğraf yakınlık, ekonomk gelşmşlk farkları gb geleneksel eklern yanı sıra gümrük brlğnn de eks büyük oldu. Uzun yıllar Türkye nn oplam dış carende AB nn payı %50 cvarında gerçekleş. Tcaren AB yoğunluklu gerçekleşmesnde gümrük brlğnn care sapırıcı eks yadsınamaz. Bu süreçe Türkye nn öek ülkelerle olan care daha yavaş br şeklde armışır (Dura, Chan, 2007:151-159). Gümrük Brlğ bu süreçe Türkye nn ekonomsnn şekllenmesne ek emş, arım ürünler hracaından sanay ürünler hracaına doğru br evrlme sürecne grmşr (Doğan, Kaya, 2011:4-5). Böylelkle Türkye bell ürünlerde uluslar arası pyasalarda rekabe edeblecek hale geld. Başlangıça care hacm büyük oranda Türkye nn aleyhne genşleyerek büyük care açıklarına neden oluyordu. Ancak Türkye ekonoms gelşkçe ve değşkçe daha rekabeç hale gelerek care açığını kapamaya başladı (DPT, 2000:34). 2008 den baren ABD de başlayıp üm dünyaya yayılan küresel fnansal krz 2009 yılında AB ülkelern ekleyerek onları br borç krzne sürükled. Krzle brlke alışılmış ve yerleşmş car lşklerde bozulmalar görüldü. Krz AB de alep daralmasına ve buna bağlı olarak halaın azalmasına neden oldu. Pazar 78

kaybına uğrayan ve saışları düşen ürk ürec ve üccarları zor durumda kaldılar. Bu da Türkye ekonomsne ve ekonomk büyümesne olumsuz yansıdı. Kaybedlen pazarların elafs ve hraca hacmlernn düşmemes çn ürk müeşebbsler komşu ülkelere, Asya ve Afrka da alernaf pazarlara yöneldler. Bu çalışmada Vecor Auo Regresson (VAR) model kullanılmak sureyle AB borç krzyle brlke AB ülkelernn makro ekonomk verlernde görülen bozulmaların halalarına nasıl yansıdığı sapanmaya çalışılacakır. Böylelkle Türkye nn gelşmelere karşı nasıl br yol zleyeceğ belrlenmeye çalışılacakır. 2. AB Borç Krz ve Türk Dış Tcarene Yansımaları AB ülkelernde yaşanan borç krz ülkelern saın alma güçlern azalı. Aran şszlk ve azalan gelrler nedenyle bölgede ç alep hızla düşü. Bu durum yur dışı mallara olan aleb de düşürdü. AB pazarında öneml paya sahp Çn, Hndsan, Japonya ve Brezlya gb ülkelern bölgeye olan hracaları azaldı. (Chrsensen, 2012). Bu süreçe AB ülkelernn Türkye den yapıkları hala belrgn br şeklde düşü. 2008 yılında 63,39 mlyar dolar olan hraca 2009 yılında 46,7 mlyar dolara düşü. 2010 yılında küçük br oparlamayla 52,7 mlyar dolara çıkı. AB ülkelerne olan hracaımız 2011 yılında 2008 yılındak sevyeler yakalasa da 2012 yılının lk sekz ayında br öncek yıla göre %9,1 azalma gösererek 33,8 mlyar dolar olarak gerçekleş (Ekonom Bakanlığı, 2012). Tablo. 2. 1 :Türkye nn AB Ülkelerne Olan İhracaı (Mlyon Dolar) Yıllar AB Toplam Oran % Yıllar AB Toplam Oran (%) 1996 12,57 23,22 0,54 2004 36,58 63,17 0,58 1997 13,44 26,26 0,51 2005 41,37 73,48 0,56 1998 14,81 26,97 0,55 2006 47,94 85,54 0,56 1999 15,42 26,59 0,58 2007 60,40 107,27 0,56 2000 15,66 27,78 0,56 2008 63,39 132,03 0,48 2001 17,55 31,33 0,56 2009 46,98 102,14 0,46 2002 20,42 36,06 0,57 2010 52,69 113,88 0,46 2003 27,39 47,25 0,58 2011 62,35 134,91 0,46 Kaynak: Ekonom Bakanlığı Avrupa Brlğnn çnde bulunduğu borç krz br süre daha bölgeye olan hracaımızın daralmasına neden olacak gb gözükmekedr. Türkye son dönemdek hraca arışını hraca pazarlarını çeşlendrerek gerçekleşrebld. Başa İran ve Irak olmak üzere komşu ülkelere olan caremz ve öek alernaf pazarlar AB le olan caremzdek daralmayı bu güne kadar elaf edebldler. 79

Ancak AB pazarındak daralmanın sürmes durumunda alernaf pazarlar bu daralmayı daha fazla elaf edemeyecek gb gözükmekedr. Tablo. 2. 2 : AB Ülkelerne İhraca Temmuz Ocak-Temmuz 2011 % Dağ, 2012 % Dağ, % Değ, 2011 % Dağ, 2012 % Dağ, % Değ, Toplamı 11,9 100,0 12,9 100,0 8,5 77,5 100,0 87,2 100,0 12,6 A.B Ülkeler (27) 5,7 47,7 4,4 34,3-21,9 37,2 48,1 33,8 38,8-9,1 Kaynak: Ekonom Bakanlığı AB ülkeler gelşmeke olan ülkelern rekabe gücü kazanmasıyla hracalarında da yen rakplerle karşı karşıya geldler. BRIC ülkelernn yanı sıra Güney Afrka, Endonezya ve Türkye AB nn yen rakplerdr. AB ve ABD arasında oluşurulan ekonomk bölge özellkle BRIC ülkelerne karşı koruma amacı güdüyordu. Ancak bu krzle brlke bu ssem sürdürmek oldukça zorlaşı. Köüleşen ekonomk koşullar dolayısıyla AB dışına doğru şgücü harekellğ ve KOBİ nelğndek frmaların daha güvenl bölgelere doğru aşınması söz konusudur. Bu gelşmeler AB pazarını ve rekabe gücünü olumsuz ekleyecekr (Şen, 2011). 3. Ver Se ve Yönem Türkye nn en öneml care orağı olan Avrupa Brlğ 2009 yılı eylülünden bu yana dern br borç krznn çndedr. Krzn yansımaları Türkye ekonomsn öneml ölçüde eklemekedr. AB ye olan hracaımız son brkaç yıldır belrgn br şeklde azalmışır. Türkye br yandan krz dönemndek hraca kayıplarını alernaf pazarlarla elaf eme çabasına grerken dğer arafan AB pazarındak payını kalıcı olarak kaybeme endşes çndedr. Bu nokada AB pazarının analznn yapılması ve krz sonrası döneme hazırlanılması önem arz emekedr. Bu çalışmada AB ekonomlernn ekonomerk br analznn yapılması amaçlanmışır. AB nn İhalaı le öek makro ekonomk verler 2000-I ve 2012- II yılları arası dönemde üçer aylık dlmler halnde ncelenmş, söz konusu verlern İhala üzernde ne ölçüde ekl olduğu belrlenmeye çalışılmışır. Analz Evews 6,0 pake programı yardımıyla ve VAR model kullanılmak sureyle yapılmışır. Modelde yer alan serler Avrupa Merkez Bankası (ECB) ve EUROSTAT an çeyrek dönemler halnde 2000 yılı brnc çeyreğnden (2000Q1) 2012 yılı knc çeyreğn (2012Q2) kapsayacak şeklde alınmışır. Analze ab uulan üm serler dönemsel ne değerlerden oluşurulmuşur. 80

Tablo. 3. 1 :Modelde Kullanılan Makro Ekonomk Değşkenler Değşkenler Değşken Kodu Tür Tanım İhala IMPORT1 Içsel Mevsmsel Düzellmş Durağan Dolar / Euro Pares EURODOLAR1 Içsel Mevsmsel Düzellmş Durağan Sanay Ürem Endeks INDUSTPROD1 Içsel Mevsmsel Düzellmş Durağan İhraca EXPORT1 Içsel Mevsmsel Düzellmş Durağan Gayrı Saf Yur İç Hasıla GDP Içsel Mevsmsel Düzellmş Durağan Brm Emek Malye LABORCOST1 Içsel Mevsmsel Düzellmş Durağan Enflasyon INFLATIONSA Içsel Mevsmsel Düzellmş Durağan İlk olarak, Augmened Dckey Fuller ve Dckey Punola esler yapılarak serlern brm kök çerp çermedğ belrlend. Brm kök olanlar fark alınmak sureyle brm köken arındırılarak durağan hale gerld. Serler daha sonra mevsmsel kukla değşkenler kullanılarak mevsmsellken arındırıldı. Serler düzenlendken sonra Granger nedensellk es le serler arası lşkler ve yönler belrlend. Model kurablmek çn blg krerler kullanılarak opmal geckme değerler belrlend. Beşnc aşamada, hala le makro ekonomk verler arasındak lşklern ahmn çn VAR (Vecor Auo Regressve) model oluşuruldu. Alıncı aşamada ek-epk fonksyonları oluşurularak değşkenler arası lşkler değerlendrld. 3.1. VAR (Vecor Auo Regressve) Model VAR Model (Vecor Auo Regressve) çok sayıda değşkenn geçmş değerler le brlke analze dâhl edldğ ve her denklemn En Küçük Kareler Yönem le çözümlendğ br modeldr. Eş anlı denklem ssemlernn analz çn gelşrlmşr. Bu ür modellerde değşkenler arası çsel-dışsal ayırımı yapan kısılar yokur. Model büün değşkenler aynı anda şleme koyar ve br büünlük çnde nceler. Değşkenler aynı düzeyde durağan olmasa ble kullanılablr. Bağımlı değşkenlern geckmel değerlernn modelde yer alması geleceğe yönelk güçlü ahmnlern yapılmasına mkân verr. VAR Model k değşkenle şu şeklde formülleşrleblr (Gujara 2009:747): p p y y 1 x 1 1 1 1 p p x ' y 1 x 1 1 1 1 Modelde α sab erm, p geckme uzunluğu, ɛ haa ermdr. VAR modelnde haa ermlernn oralaması ve geckmel değerleryle olan kovaryansları sıfırdır. Varyansları sab olup normal dağılımlı ve rassal nelkedrler. Haaların kend geckmel değerleryle lşksz olduğu varsayımına dayanır. Değşkenlern geckme uzunluğu arırılarak ookorelasyon sorunu oradan kaldırılablr. Haa ermler le modeln sağındak değşkenler arasında lşk yokur. Modeln sağ 81

arafında, çsel değşkenlern geckmel değerler yer alır ve eş anlılık sorunu yaşanmaz. Böylelkle modeldek denklemler en küçük kareler yönemyle çözümleneblr (Agung, 2009:191-192). 3.2. Durağanlık Br değşkenn zaman çnde oralaması, varyansı ve ookovaryansının sab olmasına durağanlık denr. Sokask br süreç zleyen zaman serlernde sernn durağanlığı önemldr. Durağan serlerde olası şoklar geçc olacakır. Şokun eks gderek azalacak ve ser uzun dönem oralama düzeyne dönecekr. Durağan olmayan serlerde se sernn şok sonrası dönebleceğ uzun dönem oralaması olmayacakır. Serlern durağanlığı brm kök es le belrlenr (Sevukekn 2010:305-315). Durağanlığın belrlenmesnde yaygın olarak Genşlelmş Dckey Fuller (ADF) esler kullanılmakadır. m m X a X 1 X e (1) 1 X a b X 1 X e 1 (2) (1) ve (2) nolu denklemler Dckey Fuller es çn kullanılan regresyon denklemlerdr. (1) nolu olan sabl-rendsz ve (2) nolu olan se sabl rendl denklemlerdr. Brm kök es çn (1) nolu denklemde H 0 : α =0 hpoez, (2) nolu denklemde se H 0 : b =0 hpoez es edlr. H 0 reddedlrse X sers durağan, reddedlemezse durağan değldr. ADF brm kök es sonuçlarına göre serlern düzeyde brm köke sahp olup olmadıklarına %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylernde bakılır. Brm kökün olması durumunda fark alınarak brm köken arındırılır (Bozkur 2007:27 45). Analze ab uulacak değşkenler %5 anlamlılık düzeynde Dckey Fuller Tes es edlmşr. Tes uygulanırken haa ermnn ookelasyonlu olup olmadığı blnmedğnden Schwarz Info Creron seçeneğ le oomak olarak es edlmşr. Durağan olmayanların brnc farkları I(1) alınmak sureyle brm köken arındırılmışır. Tablo. 3.2. Değşkenlern Durağanlık Düzeyler Değşken Kodu Trendsz Trendl τ %1 %5 %10 τ %1 %5 %10 IMPORT1-3,45-2,61-1,95-1,61-3,59-4,16-3,51-3,18 EURODOLAR1-5,51-2,62-1,95-1,61-4,75-4,18-3,51-3,18 INDUSTPROD1-3,48-2,61-1,95-1,61-3,40-4,16-3,51-3,18 EXPORT1-3,18-2,61-1,95-1,61-3,37-4,16-3,51-3,18 GDP -3,51-2,61-1,95-1,61-4,22-4,16-3,51-3,18 LABORCOST1-4,13-2,61-1,95-1,61-4,06-4,16-3,51-3,18 INFLATIONSA -3,68-2,61-1,95-1,61-3,64-4,16-3,51-3,19 82

Değşken kodlarında yer alan 1 rakamı o sernn brnc derece farklarının alındığını göserr, * sembolü sernn %1 düzeynde ** şare se %5 düzeynde durağan olduğunu belrr. 3.3. Nedensellk Analz Granger (1969) değşkenler arasında br lşknn olup olmadığının, varsa yönünün ve geckme düzeynn nedensellk es le belrlenebleceğn gösermşr. y a n n 0 x a y u (3). 1 1 x n n 0 a y 1 1 x u (4) (3) ve (4) nolu denklemler kullanılarak yapılan nedensellk es le x ve y değşkenlernn brbrlern nasıl ekledkler belrlenmekedr. x e a bleşenler modele eklendkçe bunun y nn gelecek değerlernde değşmlere neden olup olmadığı gözlenmekedr. Aynı şlem y çn yapılıp x bleşenlerne eks zlenmekedr. Granger nedensellk esnn yapılablmes çn, x ve y değşkenlernn durağan olması ya da durağan hale gerlmes gerekr (Bozkur 2007:91-94). Bu çalışmada Granger Nedensellk es uygulanarak AB nn halaı le makro ekonomk verlernn brbrlern ne yönde ekledğ sapanmışır. Tes sonrasında; sanay ürem endeks, hraca, Gayrı Saf Yur İç Hâsıla ve emek vermllğnn halaı ek yönlü olarak ekledğ belrlenmşr. Brm emek malye, enflasyon ve faz oranları le hala arasında se k yönlü br ekleşm sapanmışır. Tablo. 3.4. İhala ve Makro Ekonomk Verler İçn Nedensellk Tes Sample: 2000Q1 2012Q2 Lags: 2 Null Hypohess: Obs F-Sasc Prob. INDUSTPROD1 does no Granger Cause IMPORT1 47 5,72447 0,0063 IMPORT1 does no Granger Cause INDUSTPROD1 0,12822 0,8800 LABORCOST1 does no Granger Cause IMPORT1 47 4,28638 0,0202 IMPORT1 does no Granger Cause LABORCOST1 4,77640 0,0135 EXPORT1 does no Granger Cause IMPORT1 47 5,65750 0,0067 IMPORT1 does no Granger Cause EXPORT1 0,23950 0,7881 GDP does no Granger Cause IMPORT1 47 6,41031 0,0037 IMPORT1 does no Granger Cause GDP 1,03586 0,3638 INFLATIONSA does no Granger Cause IMPORT1 47 9,71662 0,0003 IMPORT1 does no Granger Cause INFLATIONSA 4,15351 0,0226 INTEREST1SA does no Granger Cause IMPORT1 47 9,24000 0,0005 IMPORT1 does no Granger Cause INTEREST1SA 7,56376 0,0016 LABORPRODUCT does no Granger Cause IMPORT1 47 3,94245 0,0270 IMPORT1 does no Granger Cause LABORPRODUCT 2,15189 0,1289 83

3.4. Değşkenlern Sıralanması Ek-epk fonksyonlarını sağlıklı olarak belrlemek çn değşkenlern sıralanması gerekr. Sıralama değşkenlern geçc şoklara verdğ epklere göre dışsaldan çsele doğru yapılır. En dışsal değşken dğer değşkenlerden gelen şoklara epk vermezken en çsel olan hem kendnden hem de öek değşkenlerden gelen şoklara epk verr. Değşkenlern sıralaması genellkle Granger Nedensellk Analz le yapılır (Ççek 2005:82 105). Cholesky ayrışırmasında değşkenlern sırası değşrldğnde ek epk fonksyonları da değşeblmekedr (Güloğlu 2010:3). Değşkenlern şoklara karşı epklernn sağlıklı br şeklde belrleneblmes çn doğru sıralama yapılmalıdır. Bu çalışmada değşkenler Granger Nedensellk es le dışsaldan çsele doğru sıralanmışır. Değşkenlern sıralaması; İhala, Dolar/Euro kuru, Sanay Ürem Endeks, İhraca, Gayrı Saf Yur İç Hâsıla, Brm Emek Malye ve Enflasyon şeklndedr. 3.5. VAR Analz İçn Geckme Düzey VAR analz çn geckme uzunlukları Tablo 3.5 e yer alan LR, FPE, AIC, HQ, SC krerlerne bağlı olarak ookorelasyon LM, değşen varyans Whe ve normal dağılım Jarque-Bera esler le belrlend. Ookorelasyonun olmadığı (LM probably değerler 0,05 den büyük), değşen varyansın bulunmadığı (Whe es Jon probably değer 0,05 den büyük) ve normal dağılımın olduğu (normaly probably değerler 0,05 den büyük ) opmum geckme düzey LR, FPE, AIC ve HQ krk değerlerne göre 2 dr. Tablo. 3.5. İhala ve Makro Ekonomk Verler İçn Geckme Uzunluğu Endogenous varables: IMPORT1 EURODOLAR1 INDUSTPROD1 EXPORT1 GDP LABORCOST1 INFLATIONSA Exogenous varables: C DVU Sample: 2000Q1 2012Q2 Included observaons: 46 Lag LogL LR FPE AIC SC HQ 0-275,7380 NA 0,000698 12,59731 13,15385 12,80579 1-115,0995 258,4185 5,64e-06 7,743457 10,24790* 8,681637 2-45,33405 90,99843* 2,73e-06* 6,840611* 11,29296 8,508486* 3 3,034169 48,36822 4,52e-06 6,868080 13,26832 9,265650 * Seçlen geckme düzeyn göserr. Her ardışık es çn %5 anlamlılık düzeynde LR es krer, FPE: Fnal Predcon krer, AIC: Akake Blg Krer, SC: Schwarz blg krer, HQ: Hannan- Qun blg krerdr. 3.6. Ek-Tepk Fonksyonları VAR model bulgularının rassal haa ermlernden brndek br sandar sapmalık şokun, çsel değşkenlern şmdk ve gelecekek değerlern ne ölçüde ekledğn Ek-Tepk (Impulse-Response) fonksyonları göserr. Eks en yüksek değşkenn polka aracı olarak ne ölçüde kullanılableceğn göserr 84

(Bozkur 2007:94-98). Ek-epk kasayılarının belrlenmes, haaların dkeyleşrlmes ve bulunan varyans kovaryans marsnn çapraz (dyagonal) hale gerlmesnde sık kullanılan yönemlerden brs de Cholesky ayrışırmasıdır (Phllps, Tzavals 2007: 356-357). Bu kısımda ek epk analz yapılarak makro ekonomk verlern polka aracı olarak kullanılablrlğ sapanmaya çalışıldı. Ek epk analzyle makro ekonomk verlerde meydana geleblecek br sandar sapmalık şoka halaın epksn gösermek amacıyla harekel oralama vekörü (VMA) göserm yönem kullanıldı. Sonuçlar Şekl 3.1 de göserld. Ek epk analz grafklernde ora çzg noka ahmnlern al ve üs çzgler se br sandar haalık güven aralığını göserr. Şekl 3.1. Ek Tepk Fonksyonu Response o Cholesky One S.D. Innovaons ± 2 S.E. Response of IMPORT1 o EURODOLAR1 Response of IMPORT1 o INDUSTPROD1 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Response of IMPORT1 o EXPORT1 Response of IMPORT1 o GDP - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Response of IMPORT1 o LABORCOST1 Response of IMPORT1 o INFLATIONSA - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Şekl 3.1 de Makro ekonomk verlerdek br sandar sapmalık şoka halaın verdğ epk yer almakadır. Buna göre; Dolar/Euro pares halaı dördüncü dönemde negaf yönlü eklemşr. Sonrasında anlamlı br ekye sahp değldr. AB nn halaı sınırlı düzeyde de 85

olsa dövz kurlarından eklenmekedr. Uluslar arası rezerv para nelğndek Amerkan dolarının kurundak br değşme halaa zı yönlü olarak yansımakadır. Sanay ürem endeks halaı knc döneme kadar pozf yönlü eklemşr. İknc dönemden sonra anlamlı br ekye sahp değldr. Sanay ürem endeksndek yleşme halaı arırmakadır. Bunda sanay üremnde başa enerj olmak üzere hal grdlern aran kullanımı ekl olmakadır. İhraca halaı knc döneme kadar pozf yönlü eklemşr. İknc dönemden baren anlamlı br ekye sahp değldr. İhraca arışı da halaı arırmakadır. İhracaa konu olan mallarda hal grd kullanımı, hraca arıkça halaı da arıracakır. Gayrı Saf Yur İç Hâsıla halaı brnc dönemde pozf yönlü eklemşr. Sonrasında anlamlı br ekye sahp değldr. Mll gelrdek değşmeler ç aleb ekleyecek olduğu çn hala üzernde de br eks olacakır. Brm Emek Malye hala üzernde alıncı dönemde negaf yönlü br ekye sahpr. Sonrasında ek oradan kalkmışır. Brm emek malyendek yükselşler halaı zı yönlü eklemşr. Bunda yüksek emek malyeler nedenyle fyaı yüksek yerl ürünlern dış rekabeen korunması ekl olablr. Tüm dünyada olduğu gb AB de de başa arım ürünler olmak üzere br kısım yerl ürem dış rekabeen korunmakadır. Enflasyon hala üzernde üçüncü dönemden beşnc döneme kadar süren negaf br ekye sahpr. Beşnc dönemden baren ek oradan kalkmışır. Enflasyon da halaı olumsuz ekleyen fakörlerden br anesdr. Enflasyondak arış ekonomk ve pskolojk nedenlerle alepe düşüşe neden olmakadır. Talep düşüşü yerl- yabancı ayrımı olmaksızın üm malların alebn düşürdüğü çn halaı da azalmakadır. 3.7. VAR Modelnn Durağanlık Tes Model kurdukan sonra durağanlık es yapmak gerekr. Modeln durağanlığı kasayı marsnn öz değerlerne (egenvalue) bağlıdır. Kasayı marsnn öz değerlernn amamı brm çembern çersnde yer alırsa ssem durağandır. Bu çalışmada öz değerler brm çembern çnde kaldığı çn model durağandır. 86

Şekl 3.2. VAR Model İçn Durağanlık Tes 1.5 Inverse Roos of AR Characersc Polynomal - - 1.5 3.8. VAR modelnn Oo Korelâsyon Tes Oluşurulan VAR modelnde yapısal br sorunun olup olmadığını esp çn Oo korelâsyon-lm es yapıldı. Modelde yer alan haa ermler arasında lşk var mı yok mu belrlemek çn yapılan es 12 geckme düzey çn oo korelâsyon olmadığını gösermekedr. Tablo. 3.5. İhala ve Makro Ekonomk Verler İçn Oo Korelâsyon-LM Tes Lags LM-Sa Prob Lags LM-Sa Prob 1 49,24641 0,1571 7 55,47648 0,2438 2 54,07548 0,6230 8 44,63625 0,6505 3 46,90376 0,9192 9 30,44772 0,9827 4 50,38405 0,3986 10 56,41201 0,2175 5 42,13184 0,2487 11 49,42632 0,4561 6 41,30311 0,0680 12 52,48648 0,3405 Probs from ch-square wh 49 df. 3.9. Değşen Varyans Tes K-Kare değer modelde değşen varyans sorunu olmadığını, haa ermnn varyansının üm gözlemler çn aynı olduğunu gösermekedr. Whe değşen varyans es sonuçlarına göre değşen varyans olmadığı görülmekedr. Tablo. 3.6. İhala ve Makro Ekonomk Verler İçn Whe Tes İsask F s.d P-Değer 807,5261 812 0,5377 87

3.10. Yapısal Kırılma Tes Modelde yapısal br kırılmanın varlığı Chow Breakpon es le belrlend. Model 2008 yılı dördüncü çeyreğnde görülen yapısal kırılmadan, kukla değşken lave edlerek arındırıldı. SONUÇ Yapılan analzde de görüldüğü gb Avro Bölges ülkelernn halaları emel makro ekonomk gösergelerne bağlıdır. Bu gösergelerde oluşablecek br bozulma halalarına da olumsuz yansımakadır. Bu durum AB dek krzn fnansal br krzden öe yapısal nelkl olduğunu gösermekedr. Yapısal sorunların kısa sürede çözülemeyeceğ dkkae alınacak olursa borç krznn uzun ve zorlu br süreç olacağı aşkârdır. Bu durumda Türkye nn yapması gereken alernaf pazar arayışını sürdürmek, uluslar arası pyasalardak rekabe gücünü arırmak, AB ülkelernn dünya pyasalarında k mevz kaybını doldurablecek adımlar amakır. KAYNAKÇA Agung I Gus N. (2009) Tıme Seres Daa Analyss Usng Evews, Sngapore:Wley Bozkur, Hlal (2007). Zaman Serler Analz, İsanbul: Ekn Kabev Chrsensen, Tm (2012). The Global Effecs of he European Soveregn Deb Crss, The Unversy of Iowa Cener for Inernaonal Fnance and Developmen, hp://ebook.law.uowa.edu/ebook/ucfd-ebook/par-6-v-global-effecs-europeansoveregn-deb-crss[03.09.2012] Ççek, Macde (2005). Türkye de Parasal Akarım Mekanzması: VAR (Vekör Ooregresyon) Yaklaşımıyla Br Analz, İksa İşleme ve Fnans, Sayı, 233. Doğan, Seyhun. Soyyğ, Semanur (2011). Kayagümrük Brlğ Sonrasında (1996-2009) Türkye nn Avrupa Brlğ İle Dış Tcarenn Ülke ve Fasıl Bazlı Yoğunlaşma Analz, Ekonomer Ve İsask Sayı:14 hp://edergs.sanbul.edu.r/say14/ues14m1.pdf [07.09.2012] DPT (2000). Türkye-Avrupa Brlğ İlşkler Özel İhsas Komsyonu Raporu, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ankara, hp://ekuup.dp.gov.r/ab/ok561.pdf [04.09.2012] Gujara, Damodar N. (2009). Temel Ekonomer, İsanbul: Leraür Yayıncılık. 88

Güloğlu, Bülen. Vekör Ooregresf Modellern Ek Tepk Fonksyonlarının Güven Aralıklarının Güvenrllğ, hp://www.ekonomerderneg.org/bldrler/o15s1.pdf s.3 (18.08.2010) Phllps Garry D. A. Tzavals E. (2007). The Refnemen of Economerc Esmaon and Tes Procedure, Cambrdge Unversy Press Sevükekn M. Nargeleçekenler M. (2010). Ekonomerk Zaman Serler Analz, Ankara: Nobel Yayın Dağıım. Şen, Faruk (2011). Ekonomk Krzn AB ye Ekler ve Türkye nn AB dek Krzden Eklenmes, Forum. hp://www.forumgazeem.com/2011/08/11/ekonomk-krznabye-ekler-ve-urkyenn-abdek-krzden-eklenmes/ [19.2012] Yıldırım, Eruğrul. Dura, Chan (2007). Gümrük Brlğ nn Türkye Ekonoms Üzerndek Ekler Konusundak Leraüre Br Bakış, Ercyes Ünverses İksad ve İdar Blmler Faküles Dergs, Sayı: 28, Ocak-Hazran 2007, hp://bf.ercyes.edu.r/derg/say28/eyldrm.pdf [12.09.2012] 89