Hemşirelik Eğitiminin Başında ve Sonunda Olan Öğrencilerin Hasta Haklarına İlişkin Tutumları: Kocaeli Örneği

Transkript

1 ORİJİNAL ARAŞTIRMA Hemşirelik Eğitiminin Başında ve Sonunda Olan Öğrencilerin Hasta Haklarına İlişkin Tutumları: Kocaeli Örneği a a Psikiyatri Hemşireliği, Kocaeli Üniversitesi Kocaeli Sağlık Yüksekokulu, Kocaeli Ge liş Ta ri hi/re ce i ved: Ka bul Ta ri hi/ac cep ted: Bu çalışma, V. Balkan Tıp Tarihi ve Etiği Kongresi (11-15 Ekim 2011, İstanbul) nde poster bildiri olarak sunulmuştur. Ya zış ma Ad re si/cor res pon den ce: Kocaeli Üniversitesi Kocaeli Sağlık Yüksekokulu, Psikiyatri Hemşireliği, Kocaeli, TÜRKİYE/TURKEY raay@kocaeli.edu.tr ÖZET Hem şi re lik eği ti min de etik eği ti min ama cı ala nın da etik so run la rı be lir le ye bi len ve bun la ra çö züm üre te bi len hem şi re ler ye tiş tir mek tir. Bu eği tim sü re cin de öğ ren ci le rin has ta hak la rı ko nu - sun da bil gi sa hi bi ol ma la rı ve has ta hak la rı sa vu nu cu luk rol le ri ni ka zan ma la rı da he def len mek te - dir. Bu ça lış ma da öğ ren ci hem şi re le rin has ta hak la rı na iliş kin tu tum la rı nın ve hem şi re lik eği ti mi nin bu tu tum la rı na sıl et ki le di ği nin be lir len me si amaç lan mış tır. Ça lış ma eği tim öğ re tim yılın da Ko ca e li Üni ver si te si Ko ca e li Sağ lık Yük sek Oku lu Hem şi re lik Bö lü mü n de yü rü tül müş tür. Ça lış ma ya ka tıl ma yı ka bul eden top lam 123 öğ ren ci ye (77 bi rin ci sı nıf, 46 dör dün cü sı nıf öğ ren ci - si) an ket for mu ve ril miş tir. Bi rin ci ve dör dün cü sı nıf öğ ren ci le ri nin bi re yin sağ lık ba kı mı al ma ve öl me hak kı ile has ta nın sağ lık per so ne li ni seç me, bil gi len me, te da vi yi ret, mah re mi yet, tıb bi ka yıtla rı nı in ce le me hak kı ve or gan ba ğı şı na iliş kin tu tum la rı ara sın da an lam lı fark lı lık bu lun ma mak ta - dır. Bi rin ci sı nıf öğ ren ci le ri has ta ya ger çe ğin söy len me si ne, dok tor ve hem şi re le re ya şa mın son lan dı rıl ma sın da izin ve ril me si ne da ha faz la ka tı lır ken, ço cuk la rın te da vi le ri ne iliş kin ka rar la ra ka tıl ma sı nı da ha az ter cih et mek te dir ler. Ça lış ma so nuç la rı hem şi re lik te etik eği ti min has ta hak la - rı na iliş kin ba zı tu tum la rı ye te rin ce ge liş ti re me di ği ni dü şün dür mek te dir. Bu ne den le, has ta hak la - rı na iliş kin eği ti min göz den ge çi ril me si ve gün cel len me si, öğ ren ci ler de olum lu tu tum ge liş tir mek için ya rar lı ola cak tır. Anah tar Ke li me ler: Eği tim, hem şi re lik; etik; has ta hak la rı ABS TRACT This study ai med to de ter mi ne at ti tu des of nur sing stu dents abo ut pa ti ent rights and if it is chan ged by nur sing edu ca ti on. The study was car ri ed out at Ko ca e li He alth Scho ol Nur sing De part ment in The stu dents ac cep ting to par ti ci pa te the study fil led out the qu es ti on na i re. A to tal of 123 stu dents (77 first ye ar, 46 fo urth ye ar stu dents) we re par ti ci pa ted in the study. The re is no sig ni fi cant dif fe ren ce bet we en ju ni or and se ni or nur sing stu dents at ti tu des of per son s ta king he alth ca re and de ath right with pa ti ent s right cho o sing of he alth per son, to be in for med, to re fu - se the tre at ment, con fi den ti a lity, do na ti on of or gan and to check me di cal do cu ments. Ju ni or students mo re pre fer to be sa id the truth to pa ti ent and to gi ve per mis si on physi ci an and nur ses abo ut en ding li fe whi le chil dren sho uld par ti ci pa te in de ci si ons re la ted to tre at ment are less pre fer red. The study re sults sug gest that et hics edu ca ti on in nur sing co uld not im pro ve stu dents at ti tu des of pa ti - ent rights suf fi ci ently. The re fo re, re vi sing and up da ting edu ca ti on of pa ti ent rights wo uld be be n- e fi ci al to de ve lop po si ti ve at ti tu des in stu dents. Key Words: Edu ca ti on, nur sing; et hics; pa ti ent rights Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2012;20(3): Cop yright 2012 by Tür ki ye Kli nik le ri asta hakları, sağlık hakkının ve temel insan haklarından olan yaşama hakkının uzantısı olarak, tıp etiği alanında üzerinde önemle durulan konulardan biridir. 1 Genel olarak insan haklarının ve değerlerinin sağlık hizmetlerine uygulanması anlamını taşıyan hasta hakları; Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2012;20(3) 139

2 HEMŞİRELİK EĞİTİMİNİN BAŞINDA VE SONUNDA OLAN ÖĞRENCİLERİN HASTA HAKLARINA İLİŞKİN TUTUMLARI... sağ lık hiz met le rin den fay da lan ma ih ti ya cı bu lu nan fert le rin, sırf in san ol ma la rı se be biy le sa hip bu lun - duk la rı ve T.C. Ana ya sa sı, mil let le ra ra sı an laş ma - lar, ka nun lar ve di ğer mev zu at ile te mi nat al tı na alın mış bu lu nan hak la rı nı ifa de eder. 2,3 İnsan Hakla rı Ev ren sel Bil dir ge si gi bi ge nel, Dün ya He kim ler Bir li ği Bil dir ge le ri gi bi tıb bi özel ko nu la ra ay rıl mış ulus la ra ra sı bel ge le re ve bu bel ge ler te me lin de oluş tu rul muş hu ku ki dü zen le me le re da ya nır. 2 Tür ki ye de has ta hak la rı na öz gü ilk ya sal düzen le me Has ta Hak la rı Yö net me li ği (HHY) adıy - la 1998 yı lın da ya yın la mış tır. 3 Yö net me lik te has ta hak la rı nın ne ler ol du ğu açık ça yer al ma sı na kar şın, bu ko nu da sağ lık ku rum la rı nın ve ça lı şan la rı nın sorum lu luk la rı nın ne ler ol du ğu ve bun la rın na sıl yeri ne ge ti ri le ce ği net ola rak be lir til me miş tir te ya yım la nan Sağ lık Te sis le rin de Has ta Hak la rı Uygu la ma la rı na Da ir Yö ner ge ve 2005 te yü rür lü ğe gi ren Has ta Hak la rı Uy gu la ma Yö ner ge si ne ka - dar sağ lık hiz met le ri içe ri sin de has ta hak la rı ko nu - sun da yay gın bir ta nı tım ve uy gu la ma sağ la na mamış tır. 4 Zi ra 2000 yı lın da bir üni ver si te has ta ne - sin de ça lı şan he kim ler le ya pı lan bir ça lış ma nın sonuç la rın da he kim le rin ço ğu nun (%77) has ta hak la rı na iliş kin ya sal dü zen le me den ha ber dar olma dık la rı bil di ril mek te dir. 5 Önü müz de ki gün le rin in ci ne bi lir/ör se le ne bi lir has ta grup la rı nın hak la - rı nın da ha de tay lan dı rı la ca ğı bir sü reç ola ca ğı belir til mek te dir. 6 Has ta hak la rı nın uy gu la ma ya ge çi ril me si ve ko ru na bil me sin de sağ lık eki bi üye le ri ne önem li görev ler düş mek te dir. 1,4,6 Sağ lık ekip üye le ri için de yer alan hem şi re ler den has ta la rı na gü ven li, ye ter li ve etik ba kım ver me le ri bek len mek te dir. 7 Bu nun la birlik te özel lik le hem şi re ye yük le nen has ta hak la rı nı sa vu nu cu luk ro lü; has ta nın ken di hak kın da ka rar ver me hak kı nı kul lan ma sı na, kul la na ma dı ğın da hem şi re si nin onun adı na hak la rı nı sa vun ma sı na ola nak sağ la mak ta dır. 8 İlk kez 1976 yı lın da Ame ri - kan Hem şi re ler Bir li ği ta ra fın dan Hem şi re lik Kodla rı için de ta nım la nan bu rol, hem şi re yi etik dı şı ve ya sa ya ay kı rı dav ran mak tan da ko ru mak ta dır. 9 Türk Hem şi re ler Der ne ği ta ra fın dan da hem şi re le rin hizmet ver di ği bi rey le rin hak la rı nı sa vu na cak ye ter li - ğe gel me le ri ni sağ la mak üze re on la rı des tek le me le ri is te ne rek ben zer bir ödev yük len mek te dir. 10 Hem şi re lik eği ti min de etik eği ti min ama cı alanın da etik ko nu la rı be lir le ye bi len ve bun la ra uy - gun ha re ket ede bi len, ah lak sal açı dan so rum lu hem şi re ler ye tiş tir mek tir. 11 Bu eği tim sü re cin de öğren ci le rin has ta hak la rı ko nu sun da bil gi sa hi bi olma la rı ve has ta hak la rı sa vu nu cu luk rol le ri ni ka zan ma la rı da he def len mek te dir. 12 Hem şi re lik okul la rı nın, mes lek or ga ni zas yon la rı nın ve sağ lık ku rum la rı nın hem hem şi re le rin hem de öğ ren ci hem şi re le rin bu ro le ha zır lan ma sın da önem li sorum lu luk la rı bu lun mak ta dır. 13 Ül ke miz de has ta la rın ve hem şi re le rinhas ta hakla rı ko nu sun da ki bil gi le ri ni ve tu tum la rı nı de ğer len - di ren çok sa yı da ça lış ma bu lun mak ta dır. 1, Hem şi re lik eği ti mi alan öğ ren ci ler de aka de mik yılla ra gö re ah la ki de ğer len dir me ya pa bil me ve etik iki lem le ri be lir le ye bil me du ru mu na iliş kin ça lış - ma lar bu lun mak la bir lik te, öğ ren ci le rin has ta hakla rı öze lin de tu tum la rı nın de ği şi mi ni or ta ya ko yan ça lış ma lar da ha az sa yı da dır. 13,23-25 Bu ge rek çe den yo la çı ka rak üni ver si te miz sağ lık yük se ko ku lun da hem şi re lik eği ti mi ne ye ni baş la yan ve te o rik eği ti - mi ni ta mam la ya rak has ta ne de in törn olan öğ ren ci - le rin has ta hak la rı na iliş kin tu tum la rı nın ve var sa tu tum la rın da ki de ği şi min be lir len me si amaç lan - mış tır. GE REÇ VE YÖN TEM LER Ta nım la yı cı tip te olan bu ça lış ma, 27 Ey lül-11 Ekim 2010 ta rih le ri ara sın da Ko ca e li Üni ver si te si Ko ca e li Sağ lık Yük se ko ku lu hem şi re lik bö lü mün de yü rü tül müş tür. Ça lış ma nın ev re ni ni eği tim-öğ re tim yı lın da bi rin ci sı nıf (87 ki şi) ve son sı nıf ta eği tim gö ren (68 ki şi) 155 öğ ren ci hem şi re oluş tur muş tur. Araş tır ma ya ça lış ma hak kın da bil gi ve ril dik ten son ra ça lış ma ya ka tıl ma yı gö nül lü olarak ka bul eden öğ ren ci ler da hil edil miş tir. Öğ ren - ci le re araş tır ma cı ta ra fın dan ya pı lan dı rı la rak ön tes ti ya pı lan ve isim siz ola rak ve ri len an ket formun da, Has ta Hak la rı Yö net me li ği n de be lir ti len hak la ra iliş kin tu tum la rı içe ren ifa de ler yer al mış - tır. An ke ti ce vap la ma la rı için öğ ren ci ler yal nız bı ra kıl mış tır. El de edi len ve ri le rin yüz de lik da ğı - lım la rı alın mış, il gi li de ğiş ken le rin ana li zin de ki ka - re tes ti kul la nıl mış tır. 140 Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2012;20(3)

3 HEMŞİRELİK EĞİTİMİNİN BAŞINDA VE SONUNDA OLAN ÖĞRENCİLERİN HASTA HAKLARINA İLİŞKİN TUTUMLARI... Ça lış ma, Ko ca e li Üni ver si te si İnsan Araş tır - ma la rı Etik Ku ru lu ta ra fın dan onay lan mış tır ( , Sa yı: İAEK 5/6). BUL GU LAR Ça lış ma ya bi rin ci sı nıf tan 77 (%88,5) ve son sı nıf - tan 46 (%67,6) ol mak üze re top lam 123 öğ ren ci ka tıl mış tır. Yaş la rı 17 ile 24 ara sın da de ği şen öğren ci le rin yaş or ta la ma sı 19,9±1,8 dir. Bi rin ci sı nıf öğ ren ci le ri nin %74,0 ı, dör dün cü sı nıf öğ ren ci le ri - nin %95,7 si ka dın dır. Öğ ren ci le rin has ta hak la rı na iliş kin ifa de ler de be lir ti len tu tum la ra ait ter cih le ri aşa ğı da ki tab lo da ve ril miş tir. Bi rin ci ve son sı nıf ta oku yan öğ ren ci - le rin ta ma ma ya kı nı sağ lık ba kı mı nın bir hak (sıra sıy la; %98,7; %97,8), bü yük ço ğun lu ğu bi re yin sağ lık ba kı mıy la il gi le ne cek sağ lık per so ne li ni tanı ma, seç me ve de ğiş tir me (sı ra sıy la; %85,7; %91,3) ile has ta nın tıb bi ka yıt la rı nı gör me (sı ra sıy la; %89,6; %80,4) hak kı nın ol du ğu nu dü şün mek te dir. İki sı nıf öğ ren ci ler de has ta ya ait bil gi le rin has ta nın iz niy le ya kın la rıy la pay la şı la bi le ce ği ne (sı ra sıy la; %88,3; %89,1) ve ölüm den son ra da bu bil gi le ri nin giz li kal ma sı ge rek ti ği ne (sı ra sıy la; %64,9; %78,3) ka tı lım ora nı yük sek tir. Yi ne her iki sı nıf ta has ta - nın bil gi len di ril me si ge rek ti ği ne yük sek olan ka tı - lım ora nı (sı ra sıy la; %90,9; %95,7), bu bil gi kö tü ve ya acı bir ha ber ol du ğun da düş mek te dir (sı ra sıy - la; %64,9; %30,4). Bi rin ci sı nıf öğ ren ci le rin %20,8 i, dör dün cü sı nıf öğ ren ci le rin %37,0 ı ço cuk la rın teda vi le ri ne iliş kin ka rar la ra ka tıl ma sı ge rek ti ği ni bildir miş tir. Ben zer şekil de iki sı nıf öğ ren ci le ri nin yak la şık ya rı sı has ta nın te da vi yi red det me hak kı nın ol du - ğu nu be lir tir ken (sı ra sıy la; %41,6; %47,8), bi rin ci sı nıf öğ ren ci le ri nin ya rı ya ya kı nı (%39,0) ve dördün cü sı nıf öğ ren ci le ri nin dört te bi ri (%28,3) bi re - yin öl me hak kı na sa hip ol du ğu nu ifa de et miş tir. Bi rin ci sı nıf öğ ren ci le ri nin ya rı dan faz la sı (%66,2), dör dün cü sı nıf öğ ren ci le ri nin ço ğu (%80,4) sür dü - rü le cek te da vi için has ta nın ya şam ka li te si nin öl - çüt alın ma sı na ka tıl mak ta iken, cid di sa kat lı ğı olan ye ni do ğan la rın öl me si ne (sı ra sıy la; %15,6; %21,7) ve ya şa mı son lan dır ma da he kim ile hem şi re le re izin ve ril me si ne ka tı lım oran la rı (sı ra sıy la; %29,9; %17,4) iki sı nıf ta da azal mak ta dır. Has ta nın ölü mün den son ra or gan la rı nın kulla nıl ma sı ge rek ti ği ne bü tün son sı nıf öğ ren ci le ri (%100,0) ve bi rin ci sı nıf öğ ren ci le ri nin ta ma ma yakı nı (%96,1) ka tıl mak ta iken, ken di or gan la rı nın kul la nıl ma sın da bu oran ya rı ya düş mek te dir (sı ra - sıy la; %52,2; %53,2) (Tab lo 1). Öğ ren ci le rin has ta hak la rı na iliş kin tu tum la rı ile sı nıf ara sın da is ta tis tik sel açı dan an lam lı fark lı - lık lar göz len miş tir. Bi rin ci sı nıf öğ ren ci le ri has ta ya du ru muy la il gi li tüm ger çek le rin söy len me si ni da - ha faz la bil dir mek te dir (χ 2 =14,043; p=0,001). Dördün cü sı nıf öğ ren ci le ri ise ye di ya şın dan son ra ço cuk la rın te da vi ka rar la rı na ka tıl ma sı ge rek ti ği ne da ha faz la ka tı lır ken (χ 2 =19,216; p=0,000), ya şa mın son lan dı rıl ma sın da he kim ve hem şi re le re izin veril me si ko nu sun da ka rar sız kal mak ta dır lar (χ 2 =10,356; p=0,006). TAR TIŞ MA Sağ lık ça lı şan la rı nın, has ta hak la rı nı bil me le ri ve bu hak la rın sı nır la rı içe ri sin de mes le ki be ce ri le ri ni uy gu la ma la rı bek len mek te dir. Öğ ren ci hem şi re le - rin has ta hak la rı na iliş kin tu tum la rı nı be lir le mek ama cıy la yü rü tü len ça lış ma da; öğ ren ci le rin bü yük ço ğun lu ğu (bi rin ci sı nıf %85,7; dör dün cü sı nıf %91,3) bi re yin sağ lık ba kı mıy la il gi le ne cek sağ lık per so ne li ni ta nı ma, seç me ve de ğiş tir me hak kı nın bu lun du ğu na ka tıl mak ta dır. Sağ lık ça lı şan la rı üzerin de ge niş ka tı lım lı ya pı lan bir ça lış ma nın so nuç - la rın da ka tı lım cı la rın yak la şık üç te iki si (%61,6) has ta nın sağ lık per so ne li ni seç me hak kı nın ol du - ğu nu be lirt miş ler dir. 21 Yi ne öğ ren ci le rin bü yük çoğun lu ğu (bi rin ci sı nıf %90,9; dör dün cü sı nıf %95,7) ya pı la cak te da vi, gi ri şim ve ya mü da ha le den ön ce has ta dan ay dın la tıl mış onam alın ma sı ge rek ti ği ni dü şün mek te dir. Ben zer şekil de sağ lık ça lı şan la rı - nın bü yük ço ğun lu ğu (%91) da has ta nın has ta lı ğı - nın sey ri ve so nuç la rı hak kın da ya zı lı ve söz lü bil gi len di ril me hak kı nın ol du ğu nu be lir til mek te - dir ler. 21 Öğ ren ci hem şi re le rin has ta dan ay dın la tıl - mış onam alın ma sı ge rek ti ği ni dü şün me si has ta nın özerk li ği ne say gı ve özerk li ği ni ko ru ma ya iliş kin etik ödev le ri ne ha zır ol duk la rı nı dü şün dür se de, yak la şık ya rı sı nın (bi rin ci sı nıf %41,6; dör dün cü sı - nıf %47,8) has ta nın te da vi yi red det me hak kı nın ol du ğu na ka tıl ma sı bu ödev le ri ye ri ne ge ti re bi le - Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2012;20(3) 141

4 HEMŞİRELİK EĞİTİMİNİN BAŞINDA VE SONUNDA OLAN ÖĞRENCİLERİN HASTA HAKLARINA İLİŞKİN TUTUMLARI... TABLO 1: (n=77) ve IV. sınıf (n=46) öğrenci hemşirelerin hasta haklarına ilişkin tutumlara katılma durumları. I. sınıf IV. sınıf.. katılıyorum n % n % Anlamlılık Sağlık bakımının bir hak olduğuna 76 98, ,8 Hastanın ölümünden sonra organlarını organlarının kullanılmasına izin verme hakkına sahip olduğuna 74 96, ,0 Hastaya herhangi bir tedavi, girişim veya müdahale yapılmadan önce bilgilendirilmesi ve izin alınması gerektiğine 70 90, ,7 Hastaların kendilerine ait laboratuar sonuçlarını ve tıbbi kayıtlarını görme hakkı olduğuna 69 89, ,4 Hastaya ait gizli bilgilerin hastanın izniyle yakınlarıyla paylaşılabileceğine 68 88, ,1 Bireyin sağlık bakımıyla ilgilenecek sağlık personelini tanıma, seçme ve değiştirme hakkına sahip olduğuna 66 85, ,3 Sürdürülecek tedavi için yaşam kalitesi ölçütü nün kullanılması gerektiğine 51 66, ,4 Hastanın durumuyla ilgili tüm bilgileri (kötü haber de dahil) öğrenmesi gerektiğine 50 64, ,4 Sınıf χ 2 =14,043; p=0,001 Ölümden sonra da hasta bilgilerinin gizli kalması gerektiğine 50 64, ,3 Ölümünüzden sonra organlarınızın kullanılmasına izin vereceğinize 41 53, ,2 Bilinci yerinde olan hastanın ölümüne neden olsa bile tedaviyi reddetme hakkı olduğuna 32 41, ,8 Bireyin ölme hakkına sahip olduğuna 30 39, ,3 Yakında ölecek olan hastanın isteğine bağlı olarak, yaşamını sonlandırmak için hemşirelere ve hekimlere izin verilmesi gerektiğine 23 29,9 8 17,4 Sınıf χ 2 =10,356; p=0,006 Çocukların yedi yaşından sonra kendi tedavileri hakkında kararlara katılması gerektiğine 16 20, ,0 Sınıf χ 2 =19,216; p=0,000 Ciddi sakatlığı olan yenidoğanların ölmesine izin verilmesi gerektiğine 12 15, ,7 cek le ri ko nu sun da kuş ku ya rat mak ta dır. Ya pı lan di ğer ça lış ma lar da son sı nıf öğ ren ci hem şi re le rin ya rı sı, in törn he kim le rin %40 ı ve sağ lık ça lı şan la - rı nın %82,6 sı has ta nın te da vi yi red det me hak kı - nın ol du ğu nu bil dir miş ler dir. 13,22,26 El de edi len so nuç lar da son sı nıf öğ ren ci le ri nin, bi rin ci sı nıf öğren ci le ri ne ya kın oran da has ta nın te da vi yi ret hakkı nın ol du ğu nu ifa de et me si, ge çen sü reç için de hem şi re lik etik eği ti min de bu hak kın ye te rin ce tartı şı la ma dı ğı nı dü şün dür mek te dir. Her iki sı nıf öğ ren ci le ri nin bü yük ço ğun lu ğu has ta nın özerk bir se çim yap ma sı nı des tek le ye cek olan tıb bi ka yıt la rı nı in ce le me ve el de et me hak kı - nın ol du ğu nu bil dir mek te dir. Yi ne iki sı nıf öğ ren - ci le ri yük sek oran da has ta nın mah re mi ye ti ne say gı hak kı nın ol du ğu nu be lirt mek te, ölüm den son ra da has ta mah re mi ye ti nin ko run ma sı ge rek ti ği ne inanmak ta dır (Tab lo 1). Bu bul gu lar öğ ren ci le rin hasta nın mah re mi ye ti ne say gı gös te ril me si ve has ta ya ait sır la rın ko run ma sı na iliş kin etik ödev le ri ne ha - zır ol duk la rı iz le ni mi ni ver mek te dir. Ak yurt ve ark. ta ra fın dan ya pı lan ça lış ma da da sağ lık ça lı şan - la rı ta ra fın dan ben zer oran lar da has ta nın tıb bi duru muy la il gi li tüm tıb bi ka yıt la rı el de et me (%87,8) ve ken di si ne ait bil gi le rin ya kın la rıy la pay la şıl ma - ma sı nı is te me hak kı nın (%85) ol du ğu be lir til mek - te dir. 21 Has ta-hem şi re iliş ki si nin da yan dı ğı gü ve nin yan sı ma sı olan ger çe ğin söy len me si hem şi re nin di - ğer önem li etik ödev le rin den bi ri si dir. 8 Bi rin ci sı nıf öğ ren ci le ri nin ya rı dan faz la sı (%64,9) has ta nın duru muy la il gi li tüm ger çek le ri öğ ren me hak kı ol du - ğu nu dü şü nür ken, dör dün cü sı nıf öğ ren ci le ri nin üç te bi re ya kı nı (%30,4) bu gö rü şe ka tıl mak ta dır. Öğ ren ci hem şi re ler de ya pı lan baş ka bir ça lış ma da özel lik le son sı nıf ol mak üze re da ha faz la oran da öğ ren ci hem şi re has ta ya ger çe ğin söy len me si gerek ti ği ni bil dir miş tir. 13 Ça lış ma mız da son sı nıf öğren ci hem şi re ler de ger çe ğin söy len me si ne ka tı lım ora nın da ki azal ma, öğ ren ci le rin eği tim le ri sü re cin - de kli nik uy gu la ma la rın da has ta ya acı ve ren ger çe - ğin söy len me si ne iliş kin göz lem le rin den ve ya ken di de ne yim le rin den kay nak lan mış ola bi lir. Çün kü son sı nıf öğ ren ci le ri nin bir kıs mı kli nik uygu la ma la rı sı ra sın da has ta ya ger çe ğin söy len me si ko nu sun da sağ lık per so ne li nin özen siz dav ran dı ğı Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2012;20(3)

5 HEMŞİRELİK EĞİTİMİNİN BAŞINDA VE SONUNDA OLAN ÖĞRENCİLERİN HASTA HAKLARINA İLİŞKİN TUTUMLARI... nı ve ya has ta dan ger çe ğin giz len di ği ni bil dir miş - ler dir. Oy sa ya pı lan ça lış ma lar da has ta la rın da uygu la na cak te da vi nin ölüm de dâhil tüm yan et ki le ri ni ve ölüm cül has ta lı ğı nı bil mek is te dik le ri be lir til mek te dir. 27 Hem şi re lik etik eği ti min de gerçe ğin söy len me si ve is tis na la rı na iliş kin bir etik eğitim öğ ren ci le ri bu etik ödev le ri ne ha zır la ma nın ya nın da has ta bek len ti le ri nin de kar şı lan ma sı nı sağ la ya bi lir. Ço cuk has ta la rın da di ğer has ta lar gi bi an la ma ka pa si te le ri ne uy gun ola rak has ta lık la rı ve te da vi - le ri ko nu sun da bil gi len di ril me si ve ye ter lik le ri ölçü sün de te da vi ye ka tım la rı nın sağ lan ma sı ge rek ti ği be lir til mek te dir. 28 Özel lik le ye di ya şın dan son ra mut la ka ço cuk la rın te da vi ye ka tı lı mın sağ lan ma sı - na vur gu ya pıl mak ta dır. 29 Ça lış ma da az sa yı da öğren ci (bi rin ci sı nıf %20,8; dör dün cü sı nıf %37,0) ye di ya şın dan son ra ço cuk la rın te da vi le ri ne iliş kin ka rar la ra ka tıl ma sı ge rek ti ği ne inan mak ta dır. İstatis tik sel açı dan da an lam lı bu lu nan son sı nıf ta ki katı lım ora nın da ki ar tış hem şi re lik eği ti min de ço cu ğun te da vi ye ka tı lı mı nın sağ lan ma sı na iliş kin vur gu dan kay nak la nı yor ola bi lir. Pro fes yo nel hemşi re ler le ya pı lan bir ça lış ma da da ha az oran da (%12) hem şi re ço cuk la rın te da vi le ri ile il gi li ka rar - la ra ka tıl ma hak kı nın ol du ğu nu be lirt miş tir. 30 Ozan ve ark. ta ra fın dan ya pı lan bir baş ka ça lış ma da intörn he kim le rin ya rı sı nın ço cuk has ta la rın hak la rı - nın bi lin me sin de so run ol du ğu nu bil dir me si, bu ko nu nun etik eği ti min de da ha ay rın tı lı tar tı şıl ma - sı ge rek ti ği ni dü şün dür mek te dir. 31 Ça lış ma da öğ ren ci hem şi re le rin ço ğun lu ğu (birin ci sı nıf %66,2; dör dün cü sı nıf %80,4) sür dü rü le - cek te da vi için ya şam ka li te si öl çü tü nün kul la nıl ma sı ge rek ti ği ne inan mak ta dır. Bu nun la bir lik te öğ ren ci le rin ço ğu (bi rin ci sı nıf %84,4; dördün cü sı nıf %78,3) ya şam ka li te si hiç bir şekil de yük sel me ye cek ye ni do ğan la rın ya şa tıl ma sı ge rek ti - ği ni dü şün mek te dir. Kli nik uy gu la ma lar sı ra sın da ve ri le cek ka rar lar da ya şam ka li te si nin öl çüt ola rak ele alın ma sı, ka ra rın eti ğe uy gun lu ğu nu sağ la ma da önem li bir rol oy na mak ta dır. 32 Söz ko nu su ya şam ye ni do ğan/be bek ol du ğun da öğ ren ci le rin bu öl çü tü kul la na ma ma sı, has ta nın en iyi ya ra rı nı gö ze te cek - le ri ko nu sun da en di şe ya rat mak ta dır. Yi ne öğ ren ci hem şi re ler le ya pı lan ça lış ma da da ben zer so nuç la ra ula şıl mış tır. 13 Bu so nuç ve ço cuk la rın te da vi ye ka tı - lı mıy la il gi li ça lış ma so nuç la rı hem şi re lik etik eği ti - min de ma ter na lizm ve pa ter na lizm ko nu la rı nın tar tı şıl ma sı nın ge re ği ni gös ter mek te dir. Ça lış ma da öğ ren ci le rin üç te bi ri (bi rin ci sı nıf %39,0; dör dün cü sı nıf %28,3) bi re yin öl me hak kı - na sa hip ol du ğu nu dü şün mek te dir. Bu nun la bir lik - te has ta nın is tek le ri doğ rul tu sun da öte na zi ko nu - sun da he kim ve hem şi re le re izin ve ril me si ne ka tı - lım ora nı bi rin ci sı nıf lar da üç te bi re (%29,9), son sı nıf lar da dört te bi re (%17,4) ya kın dır. Ay rı ca son sı nıf öğ ren ci le ri bi rin ci sı nıf öğ ren ci le ri ne gö re bu ko nu da da ha faz la ka rar sız kal mış lar dır. Ya pı lan çalış ma lar da ben zer oran da öğ ren ci hem şi re ile da ha faz la oran da pro fes yo nel hem şi re bu gö rüş le re katıl mış tır. 13,30,33 Man dı ra cı oğ lu ve Öz soy ta ra fın dan ya pı lan ça lış ma da tıp fa kül te si ve hem şi re lik öğ renci le ri nin ya rı dan faz la sı öte na zi nin uy gu lan ma sı ge rek ti ği ni, Ka ya ve Ak çin ta ra fın dan ya pı lan baş - ka bir ça lış ma da da öğ ren ci hem şi re le rin bir kıs mı (%28,1) bu uy gu la ma da ak tif rol ala bi le cek le ri ni be lirt miş ler dir. 34,35 Tür ki ye de Has ta Hak la rı Yönet me li ği n de öte na zi nin ya sak ol du ğu be lir til me - si ne rağ men, az oran da öğ ren ci nin ve hem şi re nin öte na zi yi des tek le me sin den yo la çı ka rak, öte na zi - ye iliş kin tar tış ma lar da il gi li ta raf la rın gö rüş le ri nin de ele alın ma sı nın ge rek li ol du ğu dü şü nül mek te - dir. 3 İlgi çe ki ci bir ça lış ma so nu cu öğ ren ci le rin or - gan nak li ne yö ne lik tu tum la rı na iliş kin dir. Has ta - nın or gan la rı nın kul la nı mı na izin ver me hak kı nın ol du ğu na çok yük sek olan ka tı lım ora nı (bi rin ci sı nıf %96,1; dör dün cü sı nıf %100), ken di or gan la - rı nın kul la nı mı na izin ver me le rin de ol duk ça azalmak ta dır (bi rin ci sı nıf %52,2; dör dün cü sı nıf %53,2). Ya pı lan baş ka ça lış ma lar da da öğ ren ci hem şi re le rin ben zer oran lar da or gan ba ğı şı yap ma - yı dü şün me dik le ri bil di ril mek te dir. 36,37 Bu so nuç - lar doğ rul tu sun da or gan ba ğı şı ko nu sun da top lumsal du yar lı lı ğı art tır ma da önem li bir ro lü olan hemşi re le rin, ön ce ken di du yar lı lık la rı nın ge liş me si ne kat kı sağ la ya bi le cek şekil de or gan nak li ne iliş kin etik eği ti min göz den ge çi ril me si ya rar lı ola cak tır. İntörn olan tıp fa kül te si öğ ren ci le ri nin de bu konu ya iliş kin bir etik eği tim ih ti ya cı nı bil dir me le ri bu öne ri yi des tek le mek te dir. 31 Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2012;20(3) 143

6 HEMŞİRELİK EĞİTİMİNİN BAŞINDA VE SONUNDA OLAN ÖĞRENCİLERİN HASTA HAKLARINA İLİŞKİN TUTUMLARI... SO NUÇ Ça lış ma so nuç la rı na gö re; öğ ren ci hem şi re le rin ço - ğu has ta nın sağ lık per so ne li ni seç me, ay dın la tıl ma, tıb bi ka yıt la rı nı el de et me ve mah re mi ye ti nin korun ma sı hak kı nın ol du ğu na ka tıl mak tay dı. Son sı - nıf öğ ren ci le ri ço cuk has ta la rın te da vi le ri ne iliş kin ka rar la ra ka tıl ma hak kı nın ol du ğu nu ve sür dü rü - le cek te da vi de ya şam ka li te si nin ön ce len me si gerek ti ği ni da ha faz la ter cih et mek tey di. Bu nun la bir lik te son sı nıf öğ ren ci le ri eği ti me ye ni baş la yan öğ ren ci hem şi re ler le ben zer oran da has ta nın te da - vi yi red det me hak kı nın ol du ğu nu bil di rir ken, da - ha az oran da has ta ya ger çe ğin söy len me si ge rek ti ği ne ve bi re yin öl me hak kı na sa hip ol du - ğu na ka tıl mak tay dı. Ça lış ma nın bir sağ lık yük se - ko ku lun da oku yan öğ ren ci hem şi re ler üze rin de ya pıl ma sı ne de niy le bun dan son ra ki ça lış ma lar da çok sa yı da hem şi re lik/sağ lık yük sek oku lun da da - ha faz la öğ ren ci hem şi rey le bu ça lış ma nın iler le - til me si plan lan mış tır. Ay rı ca bu ça lış ma dan el de edi len so nuç lar da, öğ ren ci le rin has ta ya ger çe ği söy le me ve has ta nın öl me hak kı na say gı duy ma gi - bi has ta hak la rı na iliş kin ter cih le rin de azal ma ol ma sın da han gi et ken le rin rol oy na dı ğı nı be lir le - ye bi le cek da ha ay rın tı lı ça lış ma la ra ih ti yaç ola bi - lir. Te şek kür Ça lış ma nın plan lan ma sı sı ra sın da ki çok de ğer li öne ri ve des tek le rin den do la yı Prof.Dr. Ner min Er soy a, ça lış ma - nın yü rü tül me si ni des tek le yen Prof.Dr. Sü rey ya Ka ra - öz e ve ça lış ma ya ka tı lan öğ ren ci hem şi re le re te şek kür ede rim. 1. Te ke A, Uçar M, De mir C, Çe len Ö, Ka ra alp T. [Eva lu a ti on of know led ge and at ti tu des of the nur ses wor king in a tra i ning hos pi tal abo - ut pa ti ents' rights]. TSK Ko ru yu cu He kim lik Bül te ni 2007;6(4): Önal G. [Rights of pa ti ents in pri son]. In: Ül - man YI, Gül TB, Ka dı oğ lu FG, Yıl dı rım G, Edi - san Z, eds. [Ex pan ding Me di cal Et hics to Bi o et hics]. An ka ra: Tür ki ye Bi yo e tik Der ne ği Ya yın la rı; p Res mi Ga ze te ( , sa yı: 23420) Sağ - lık Ba kan lı ğı Has ta Hak la rı Yö net me li ği; p Önal G, Ci va ner M. [The di rec ti ve for prac ti ce of pa ti ent rights: a step to put ting in to prac ti ce the pa ti ent rights in Tur key]. Tur ki ye Kli nik le ri J Med Et hics 2005;13(3): Öz de mir H, Sa la çin S, Er gö nen A. [The pa ti - ents rights sta tu tes and the physi ci ans sen siti vi ti es]. Tur ki ye Kli nik le ri J Med Et hics 2000;8(1): Önal G. [Ana tomy of pa ti ent rights]. ACU Sağ - lık Bil Derg 2012;3(1): Er dil F, Kork maz F. Et hi cal prob lems ob ser - ved by stu dent nur ses. Nurs Et hics 2009;16(5): Er soy N. [Et hics in on co logy]. Türk On ko lo ji Der gi si 2009;24(4): Bu X, Wu YW. De ve lop ment and psycho met - ric eva lu a ti on of the ins tru ment: at ti tu de toward pa ti ent ad vo cacy. Res Nurs He alth 2008;31(1): KAYNAKLAR 10. Türk Hem şi re ler Der ne ği. Hem şi re ler İçin Etik İlke ve So rum lu luk lar. An ka ra: Türk Hem şi re - ler Der ne ği Ya yın la rı; Gör gü lü RS, Dinç L. Et hics in Tur kish nur sing edu ca ti on prog rams. Nurs Et hics 2007;14(6): Er de mir F. [Nur se s ro le and func ti ons and the phi lo sophy of nur sing edu ca ti on]. C.Ü. Hem şi - re lik Yük se ko ku lu Der gi si 1998;2(1): Al tun İ, Er soy N. Un der ta king the ro le of pa ti - ent ad vo ca te: a lon gi tu di nal study of nur sing stu dents. Nurs Et hics 2003;10(5): Zül fi kar F, Ulu soy MF. Are pa ti ents awa re of the ir rights? A Tur kish study. Nurs Et hics 2001;8(6): Ten gi li mog lu D, Ki sa A, Dzi e gi e lews ki SF. What pa ti ents know abo ut the ir rights in Tur - key. J He alth Soc Po licy 2000;12(1): De ve ci E, Öge türk A, Ozan AT, Tok de mir M, Açık Y. [Awa re ness abo ut pa ti ents rights amongst pa ti ent ad mit ting to a pri mary le vel he alth ca re fa ci lity]. Tur ki ye Kli nik le ri J Med Et - hics 2005;13(3): Taş çı KD. [Eva lu a ti on of pa ti ents to re ce i ved ca re af ter birth from the as pect of pa ti ent rights]. Ata türk Üni ver si te si Hem şi re lik Yük se - ko ku lu Der gi si 2007;10(3): Öz türk H, Yıl maz F, Hin dis tan S, Çi lin gir D, Ye - şil çi çek K. [Eva lu a ti ons of doc tors, nur ses and pa ti ents abo ut pa ti ent s rights in hos pi tals]. Tur - ki ye Kli nik le ri J Med Et hics 2007;15(3): Özer N, Öz lü ZK. [Do the sur gi cal cli nic in pa - tı ents know the ir rights?]. Ata türk Üni ver si te si Hem şi re lik Yük se ko ku lu Der gi si 2009;12(4): Oz de mir HM, Can OI, Er gö nen AT, Hi lal A, On der M, Me ral D. Mid wi ves and nur ses awa - re ness of pa ti ents rights. Mid wi fery 2009;25(6): Ak yurt N, Gur kan S, Gü ven T, Ba lık çıl M, Albay rak H. Pa ti ent rights and pro fes si o nals: know led ge of he alth ca re wor kers in Is tan - bul on pa ti ent rights. In: Ül man YI, Ço kar M, eds. Eu ro pe an As so ci a ti on of Cen tres of Me di cal Et hics (EAC ME) An nu al Con fe ren ce Bi o et hics from a Cross-Cul tu ral Pers pec ti - ve Bo ok of Abs tracts. İstan bul: Tur kish Bi o - et hics As so ci a ti on Pub li ca ti on; p Gü ven T, Ak yurt N, Sert G, Ba lık çı M, Al bay - rak H. Pa ti ent rights and pro fes si o nals: opi - ni ons of he alth ca re wor kers in Is tan bul on pa ti ent rights. In: Ül man YI, Ço kar M, eds. Eu ro pe an As so ci a ti on of Cen tres of Me di cal Et hics (EAC ME) An nu al Con fe ren ce Bi o et - hics from a Cross-Cul tu ral Pers pec ti ve Bo ok of Abs tracts. İstan bul: Tur kish Bi o et - hics As so ci a ti on Pub li ca ti on; p Duc kett L, Ro wan M, Ryden M, Krich ba um K, Mil ler M, Wa in wright H, et al. Prog ress in the mo ral re a so ning of bac ca la u re a te nur sing students bet we en prog ram entry and exit. Nurs Res 1997;46(4): Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2012;20(3)

7 HEMŞİRELİK EĞİTİMİNİN BAŞINDA VE SONUNDA OLAN ÖĞRENCİLERİN HASTA HAKLARINA İLİŞKİN TUTUMLARI Au vi nen J, Su o mi nen T, Le i no-kil pi H, Hel ka - ma K. The de ve lop ment of mo ral judg ment du - ring nur sing edu ca ti on in Fin land. Nurs Educ To day 2004;24(7): Kim YS, Park JW, Son YJ, Han SS. A lon gi tu - di nal study on the de ve lop ment of mo ral jud - ge ment in Ko re an nur sing stu dents. Nurs Et hics 2004;11(3): Önal E, Tü mer dem Y. [Pa ti ents rights, the right to he alth, and me di cal et hics wit hin the con text of an in tern sur vey]. Tur ki ye Kli nik le ri J Med Et hics 1999;7(2): Er RA, Şen ses MÖ, Ak pı nar A, Er soy N. [Et h- i cal prob lems abo ut in for med con sent in ort - ho pe dics]. Tur ki ye Kli nik le ri J Med Sci 2011;31(2): De Lo ur des Levy M, Larc her V, Kurz R. In for - med con sent/as sent in chil dren. Sta te ment of the Et hics Wor king Gro up of the Con fe de ra ti - on of Eu ro pe an Spe ci a lists in Pa e di at rics. Eur J Pe di atr 2003;162(9): Ay dın E. [The is su e of in for med con sent in chil dren]. Ha cet te pe Üni ver si te si Ço cuk Sağ - lı ğı ve Has ta lık la rı Der gi si 2003;46(2): Er soy N, Al tun İ, Be ser A. Ten dency of nur ses to un der ta ke the ro le of pa ti ent ad vo ca te. Eubi os J Asi an Int Bi o et hics 1997;7: Ozan S, Tim bil S, Se min S, Mu sal B. In terns per cep ti ons on me di cal et hics edu ca ti on and et hi cal is su es at the Do kuz Ey lul Uni ver sity Scho ol of Me di ci ne in Tur key. Edu ca ti on for He alth 2010;23(3): Er soy N. [Et hi cal is su es at the end-of-li fe. I: With hol ding and with dra wing li fe sus ta i ning tre at ments]. In: Er de mir AD, Ön cel Ö, Ak soy Ş, eds. [Con tem po rary Me di cal Et hics]. İstan - bul: No bel Tıp Ki ta be vi; p Öz ka lay F, Zay bak A. [The vi ews of nur sing stu dents re la ted to eut ha na si a]. Ege Üni ver si - te si Hem şi re lik Yük sek Oku lu Der gi si 2009;25 (2): Man dı ra cı oğ lu A, Öz soy SA. [The ap pro ac hes to the is su e of eut ha na si a of Ege Uni ver sity Fa culty of Me di ci ne and Scho ol of Nur sing se - ni or stu dents]. Kriz Der gi si 1995;3(1-2): Ka ya H, Ak çin E. [The vi ews of nur sing students abo ut eut ha na si a]. Tur ki ye Kli nik le ri J Med Et hics 2005;13(2): Özer FG, Ka ra ma noğ lu AY, Bey dağ KD, Fidan cı oğ lu H, Akın cı E, Şan lı İ, et al. [Ef fect of edu ca ti on on a gro up of uni ver sity scho ol for he alth sci en ces stu dents opi ni ons and know led ge le vel abo ut or gan trans plan ta ti on and do na ti on]. TSK Ko ru yu cu He kim lik Bül te ni 2008;7(1): Özer N, Sa rı taş S, Öz lü ZK. [Know led ge and tho ughts of nur sing stu dents abo ut or gan dona ti on and trans plan ta ti on]. Ana do lu Hem şi - re lik ve Sağ lık Bi lim le ri Der gi si 2010;13(2): Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2012;20(3) 145