Hemşirelik Uygulamalarında Aromaterapi

Transkript

1 DERLEME Hemşirelik Uygulamalarında Aromaterapi Hafize ÖZDEMİR, a Gürsel ÖZTUNÇ b a Hemşirelik Bölümü, Giresun Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Giresun b Hemşirelik Bölümü, Çukurova Üniversitesi Adana Sağlık Yüksekokulu, Adana Ge liş Ta ri hi/re ce i ved: Ka bul Ta ri hi/ac cep ted: Ya zış ma Ad re si/cor res pon den ce: Hafize ÖZDEMİR Giresun Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, Giresun, TÜRKİYE/TURKEY hafize.ozdemir@giresun.edu.tr ÖZET Ta mam la yı cı te da vi ler, ye ni yüz yı lın sağ lık ba kım sis te mi nin önem li bir par ça sı ol ma ya de - vam et mek te dir. Hem şi re lik ba kı mın da aro ma te ra pi nin kul la nı mı bir çok alan da yay gın laş mak - ta dır. Fi zik sel, ruh sal sağ lık ve iyi lik için esan si yel yağ la rın bi lirki şi ler ta ra fın dan kon trol lü kul la nı mı ola rak ta nım la nan aro ma te ra pi, bu gün dün ya da en hız lı ge li şen te ra pi ler den bi ri dir. Aro ma te ra pi nin te me li olan esan si yel yağ lar, hem şi re lik ba kı mın da uzun bir ta ri hi geç mi şi olan gü ven li ge le nek sel uy gu la ma lar la ve ge liş mek te olan ka nı ta da ya lı uy gu la ma lar la des tek le nen ve kim ya sal ola rak ak tif mad de ler dir. Hem şi re ler, esan si yel yağ la rın kul la nı mı nı da kap sa yan hemşi re lik uy gu la ma la rın dan so rum lu dur. Ta mam la yı cı te da vi kav ra mı, dün ya ça pın da bir çok has ta - ne de iyi ce be nim sen me si ne rağ men, ül ke miz de hem şi re lik uy gu la ma la rın da aro ma te ra pi nin kul la nı mı hak kın da bir çok mes le ki ve uy gu la ma lı ko nu nun açık lı ğa ka vuş tu rul ma sı ge rek mek - te dir. Hem şi re lik te te da vi uy gu la ma la rın da aro ma te ra pi nin ta nın ma sı ve ge liş me si mem nu ni yet ve ri ci iken pro fes yo nel hem şi re lik di sip li ni içe ri sin de aro ma te ra pi uy gu la ma sı nın kav ram laş tı - rıl ma sı önem li dir. Bu çalışmada, hem şi re lik uy gu la ma la rın da aro ma te ra pi hak kın da; aro ma te ra - pi nin ta nı mı ve ta rih çe si, aro ma te ra pi uy gu la ma yön tem le ri, kli nik kul la nım alan la rı, aro ma te ra pi uy gu la ma sın da dik kat edil me si ge re ken nok ta lar, hem şi re lik uy gu la ma la rın da aro ma te ra pi gi bi te - mel ko nu lar yer al mak ta dır. Bu çalışmanın ama cı; hem şi re lik uy gu la ma la rın da aro ma te ra pi yi tanım la mak ve oku yu cu ya ta mam la yı cı tıp ta önem li bir ye ri olan kli nik aro ma te ra pi hak kın da bir fi kir ver mek tir. Anah tar Ke li me ler: Tamamlayıcı tedaviler; hemşirelik, uygulama ABS TRACT Comp le men tary the ra pi es go es on be ing an im por tant part of a new era of he alt hca re system. The use of aro mat he rapy in nur sing ca re con ti nu es to be po pu lar in many set tings. Aro mat - he rapy is one of the fas test gro wing the ra pi es in the world to day and is de fi ned as skil led and control led use of es sen ti al oils for physi cal and emo ti o nal he alth and well be in g. The ba sis of aro mat he rapy is es sen ti al oils, which are che mi cally ac ti ve subs tan ces with a long his tory of sa fe tradi ti o nal use and a gro wing evi den ce ba se to sup port the ir use in nur sing ca re. Nur ses are res pon - sib le for the ir nur sing prac ti ce, inc lu ding using es sen ti al oils. Des pi te the con cept of comp le men tary the ra pi es well es tab lis hed in many hos pi tals worl dwi de, many pro fes si o nal and prac ti cal is su es ne - ed to be exp la i ned in res pect of the use of aro mat he rapy in nur sing prac ti ce in our co untry. Whi le its growth and re cog ni ti on is sa tis fac tory as a nur sing the ra pe u tic prac ti ce, it is im por tant to concep tu a li ze the prac ti ce of aro mat he rapy wit hin the pro fes si o nal dis cip li ne of nur sing. In this re vi - ew, the re are ba sic sub jects abo ut aro mat he rapy in nur sing prac ti ce such as des crip ti on and his tory of aro mat he rapy, app li ca ti on met hods of aro mat he rapy, cli ni cal using are as and con si de ra ti ons, aro mat he rapy in nur sing prac ti ce. The pur po se of this re vi ew is to des cri be aro mat he rapy in the prac ti ce in nur sing and to gi ve re a ders a glimp se of cli ni cal aro mat he rapy has an im por tant ro le to play in in teg ra ti ve me di ci ne. Key Words: Complementary therapies; nursing, practice Cop yright 2013 by Tür ki ye Kli nik le ri :

2 HEMŞİRELİK UYGULAMALARINDA AROMATERAPİ em şi re lik mes le ğin de Flo ren ce Nigh tin ga - le den bu ya na bir çok de ği şim mey da na gel miş tir. Bunlar, hem şi re li ği bi lim ve sana ta dö nüş tü ren de ği şim ler dir. Flo ren ce Nigh tin - ga le, has ta as ker le rin al nı nı la van ta ya ğı ile ov du ğun da bu na an lam ve re me yen hem şi re ler olmuştur. Hem şi re ler ön ce le ri uy gu la ma la rı nı sez gi gü cü ne da yan dı rır ken, gü nü müz de sez gi le rin ye ri - ni bi lim sel ka nıt lar al ma ya baş la mış tır. Ge li şen tek no lo jiy le bir lik te hem şi re nin rol le rin de de ği - şim ol ma sı na rağ men te mel amaç; her za man bi re - yin be de nen ve ru hen iyi leş ti ril me si ol muş tur. Ta mam la yı cı ve al ter na tif tıp (TAT) yön tem le ri, ta rih ten bu ya na hem şi re lik uy gu la ma la rın da ba kı - mı de rin leş ti ren uy gu la ma lar ola rak her za man yer al mış tır. 1,2 Hem şi re lik te esan si yel yağ la rın kul la nıl ma sı, hem şi re lik fel se fe si ni, te o ri le ri ni ve eti ği ni yan sıt - mak ta dır. Aro ma te ra pi nin hem şi re li ğe en teg re edil me si yak la şı mı, hem şi re lik de ğer le riy le ör tüş - tü ğü için ol duk ça an lam lı dır. Hem şi re lik te aro ma - te ra pi, sağ lı ğı ge liş ti ren ve iyi leş me yi ar tı ran in sançev re et ki le şi mi ni ko lay laş tır mak için kul la nıl - mak ta dır. Her bi re yin ken di ne öz gü se çi mi ol du - ğun dan, hem şi re ler her bi re yin esan si yel yağ ile et ki le şi min de has ta ya eş lik eder, uy gu la ma yı planlar ve böy le ce iyi leş me yi ko lay laş tı rır. 3 Dün ya da yay gın bi çim de kul la nı lan baş lı ca TAT yön tem le ri içe ri sin de; do ğal ürün ler (bit ki ler, vi ta min ler, mi ne ral ler, ba lık ya ğı ), zi hin ve be de - ne da ya lı uy gu la ma lar (me di tas yon, aku punk tur), el ve be de ne da ya lı uy gu la ma lar (ma saj), di ğer TAT yön tem le ri (Çin tıb bı, nö ro pa ti, he mo pa ti, pi la tes, te ra pö tik do kun ma) var dır. 4 Bu yön tem ler den önem li bir ta ne si de aro ma te ra pi dir. ARO MA TE RA Pİ NİN TA NI MI Aro ma te ra pi, bit ki ler le te da vi an la mı na ge len fito te ra pi nin bir da lı dır. Fi to te ra pi de tıb bi amaç lar - la bit ki nin bir bö lü mü ya da ta ma mı kul la nı lır ken, aro ma te ra pi sa de ce dis ti las yon (da mıt ma) ve sık ma yön tem le riy le el de edi len esan si yel yağ la rı kul la - nan fi to te ra pi da lı dır. 5,6 Hafize ÖZDEMİR ve ark. Aro ma te ra pi; bit ki ler de bu lu nan uçu cu (esansi yel) yağ lar la ya pı lan te da vi sis te mi dir. Uçu cu yağlar oda sı cak lı ğın da bu har laş tık la rı için ete rik yağ ya da esan s ola rak da ad lan dı rı lır lar. 6 Aro ma te ra pi; Ta ma men bit ki ler den el de edilen yağ la rın kul la nı mı, Te ra pö tik uçu cu yağ la rın in ha las yon yo luy la kok la na rak ya da di ğer yol lar la iyi leş tir me si ve Bit ki ler den el de edi len uçu cu yağ la rın ma saj, frik si yon, in ha las yon, kom pres ve ban yo yo luy la uy gu la na rak do ğal te da vi sağ la ma sı şek lin de de ta nım lan mış tır. 1 ARO MA TE RA Pİ NİN TA RİH ÇE Sİ Aro ma tik bit ki le rin kul la nı mı, ta ri hi bin ler ce yıl ge ri ye da ya nan ve her han gi bir coğ ra fi böl ge ye ait ol ma yan fi to te ra pi nin bir par ça sı dır. Ne re dey se dün ya nın her böl ge si ken di sağ lık sis te min de aroma tik bit ki le ri kul lan mış tır. 1,2,6 Irak ta ya pı lan ar ke o lo jik ka zı da, Nen dert hal is ke le ti nin ya nın da ta ri hi 60 bin yıl ön ce si ne da ya - nan sekiz bit ki bu lun muş tur. Bunların yedi tanesi gü nü müz de hâ lâ kul la nıl mak ta dır. 1,2,6 Fran sa da ma ğa ra du var la rın da MÖ yılla rı na dek uza nan tıb bi bit ki çi zim le ri bu lun muş - tur. 1,2,6 MÖ 5500 yıl la rın da Me zo po tam ya da ya şa yan Sü mer ler e ait bit ki sel re çe te ha zır la ma bi çim le ri, te da vi doz la rı nı içe ren tab let ler ve bit ki dis ti las yo - nun da kul la nı lan kap lar sap tan mış tır. 1,2,6 Aro ma tik tıb ba iliş kin en ün lü yaz ma lar dan bi ri olan Ebers pa pi rü sü, 1872 de Mı sır da The bes ya kın la rın da bu lun muş tur. Tu tank ha mon un meza rı 1922 yı lın da açıl dı ğın da, 35 adet mer mer parfüm ka va no zu bu lun muş tur. Mı sır lı lar mum ya ya pı mın da iç or gan la rın ye ri ni se dir ve mir ha re çi - ne le ri ile dol dur muş lar dır. 1,2,6 Çin de MÖ 2800 yıl la rı na ait bit ki le rin ilaç ola rak na sıl kul la nıl dı ğı hak kın da Shen Nung tara fın dan ya zı lan Pen Ts a o ad lı bi li nen ilk ya zı - la ra rast lan mış tır. Bu eser de, bu gün hâ lâ ço ğu kul la nıl mak ta olan 350 bit ki den bah se dil mek te - dir. 1,2,6 Hin dis tan da bit ki ler ve yağ lar ayur ve da tıbbın da yay gın bi çim de kul la nıl mış tır. MÖ 2000 yılı na ait ilk Sans krit çe tıb bi in ce le me de, ço ğu aro ma tik ni te lik li 700 bit ki ta nım lan mış tır. 1,2,6 99

3 Hafize ÖZDEMİR ve ark. Yu na nis tan da Aris to nun öğ ren ci si The op - hras tus bo ta ni ğin ba ba sı ola rak bi li nir. Hi pok rat, Di os co ri des ve Ga len bu alan da ya zı lı eser ler vermiş tir. 1,2,6 Ara bis tan da İbn-i Si na ( ), ha ya tı boyun ca 16. yüz yı la ka dar stan dart ola rak oku tu lan tıp ki ta bı El Ka nun Fi t Tıp ese ri de dâ hil ol mak üze re 20 den faz la tıb bi eser yaz mış tır. İbn-i Si na ay nı za man da, esan si yel yağ el de et mek için kul la - nı lan ve im bi k adı ve ri len da mıt ma ara cı nı kullan mış tır. 1,2,6 İslam me de ni ye ti tıb bın da fi to te ra pi ve aro mate ra pi alan la rın da hiz met ver miş olan baş lı ca isimler; İbn-i Si na, Ebu Be kir er-ra zi, Ebu Ha ni fe Ah med Di ne ve ri, Ebu Rey han El-Bi ru ni, Ebu Ca fer Ah med b.mu ham med el-ga fi ki, İbnü l Bay tar, Da - vud el-an ta ki dir. Ana do lu Sel çuk lu Uy gar lı ğı n da bu alan da Ya kub bin İshak El-Kin di den bah se dil - mek te dir. 7 Os man lı Dö ne mi nin tıp an la yı şı İslam me deni ye ti ve Sel çuk lu Dö ne mi nin de va mı ni te li ğin de olup, bu dö nem de da rüş şi fa lar da uş şa ban, şer bet - yan ve say da lan is min de gö rev li ler bu lun mak ta idi. Bu gö rev li ler, bit ki le ri ta nı mak, top la mak, sa - tın alıp has ta ne nin ki le ri ne tes lim et mek, bit ki sel şer bet ve ma cun, ya ni ilaç yap mak tan so rum luy - du. Os man lı Dö ne mi n de ki baş lı ca isim ler; Ak Şem sed din, Ge re de li İshak bin Mu rad, İbn-i Şerif, Şeyh Meh med b.ah med Mu te hab bib el-mar di ni, Sa bun cu oğ lu Şere fed din ve on lar ca he kim dir. Günü mü ze doğ ru ge lin dik çe, fi to te ra pi ve aro ma tera pi ko nu la rıy la özel lik le ec za cı lık sek tö rü il gi len miş tir. 7 An cak dün ya da, kli nik aro ma te ra - pi nin or ta ya çık ma sıy la hem şi re le rin de aro ma te - ra pi uy gu la ma la rın da yer al ma sı ka çı nıl maz ol muş tur. Mo dern ilaç la rın ge li şi mi ile esan si yel yağ lar ve fi to te ra pi, sen te tik ilaç lar kar şı sın da yük se li şi - ni kay bet miş tir da Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nde ilaç en düs tri si nin bü yük bir eko no mik ve po li tik güç ha li ne gel me siy le TAT ile il gi li bü tün tıp okul la rı ka pa tıl mış tır. Aro ma - tik le rin kul la nı mı nı içe ren fi to te ra pi ko nu su tıp fa kül te si müf re da tın dan çı ka rıl mış tır. 1,2,6 HEMŞİRELİK UYGULAMALARINDA AROMATERAPİ ARO MA TE RA Pİ DE RÖ NE SANS DÖ NE Mİ Aro ma te ra pi nin mo dern rö ne san sı, Fran sa da Kimya cı Gat te fos se, He kim Val net ve Hem şi re Maury nin ça lış ma la rıy la baş la mış tır. 1,2,6 Fran sız Kim ya ger Re ne-ma u ri ce Gat te fos se ( ), aro ma tik le rin fiz yo lo jik ve psi ko lo jik et ki le riy le, te mel ola rak da esan si yel yağ la rın to pi - kal uy gu la ma sıy la il gi len miş tir da la bo ra tu - var da de ney ya par ken olu şan pat la ma da ya nan ve bir kaç gün son ra gaz lı gan gre ne dö nü şen eli ni lavan ta ya ğı na dal dı ran Gat te fos se, eli nin hız la iyileş me si ile ha ya tı nı esan si yel yağ la rı araş tır ma ya ada mış tır. Gat te fos se, aro ma te ra pi kav ra mı nı ilk kez kul la nan ki şi dir. I. Dün ya Sa va şı n da ke kik, papat ya, ka ran fil ve li mon gi bi esan si yel yağ la rı hem de zen fek tan ola rak hem de cer ra hi mal ze me le rin ste ri li zas yo nun da kul lan mış tır. Aro ma te ra pi: Esansi yel Yağ lar-bit ki Hor mon la rı (Aro mat he ra pi e: The Es sen ti al Oils-Ve ge tab le Hor mo ne s) ad lı ese ri 1937 de Fran sa da ya yın lan mış tır. 1,2,6 Val net, ha ya tı nın bü yük bö lü mü aro ma te ra pi araş tır ma la rıy la ge çen bir he kim dir yı lın da Aro mat he ra pi e ad lı ese rin de bir çok va ka ça lış ma - sı yer al mış olup, eser, aro ma te ra pi üze ri ne ya zı lmış ilk tıb bi ya yın dır. Aro ma te ra pi hak kın da kla sik sayı la bi le cek The Prac ti ce of Aro mat he rapy ad lı kita bı İngi liz ce nin ya nı sı ra Al man ca, İtal yan ca, İspan yol ca ve Ja pon ca dil le ri ne çev ril miş tir. 1,2,6 Ma ury, esan si yel yağ la rı cer ra hi, rad yo lo ji, der ma to lo ji, ji ne ko lo ji, ge nel tıp, psi ki yat ri, spa teda vi si, fiz yo te ra pi, spor ve koz me tik ol mak üze re çe şit li kli nik bö lüm le re ayır mış tır. Esan si yel yağ lar ve de ri üze ri ne yap tı ğı araş tır ma la rıy la iki kez ulusla ra ra sı ödül ka zan mış tır. Ki ta bı Le Ca pi tal Je u - nes se 1961 de ba sıl mış ve üç yıl son ra İngi liz ce ye çev ril miş tir. 1,2,6 Ta rih te en ün lü aro ma te ra pist Hem şi re Mada me Mar gu e ri te Ma ury ola rak bi lin se de, aro ma - te ra pi nin hem şi re lik ile ta nış ma sı nın Flo ran ce Nigh tin ga le ile baş la dı ğı nı söy le mek müm kün dür. Nigh tin ga le, Kı rım Sa va şı sı ra sın da has ta la rın alınla rı na la van ta uy gu la mış tır. 6 Nigh tin ga le, 7 Ni san 1856 tarihinde, Kı rım Sa va şı bit tik ten bir haf ta son ra, gön der di ği mek tup ta Ba lac la va Dev let Hasta ne sin de ki am bar me mu run dan 4 ons (1 ons sı - 100

4 HEMŞİRELİK UYGULAMALARINDA AROMATERAPİ vı=or ta la ma 30 ml) şişe mir ha uçu cu ya ğı si pa riş et miş tir. Mek tup Lon dra da ki Nigh tin ga le Mü ze - si n de ser gi len mek te dir. 1-3 ARO MA TE RA Pİ UY GU LA MA YÖN TEM LE Rİ Esan si yel yağ la rın için de ki bi le şen le rin emi le bil - me si için dört te mel yol var dır. Bun lar; 1. To pi kal yol: Do kun ma, kom pres ya da ban - yo yo luy la de ri nin kul la nıl ma sı, 2. Dâ hi li yol: Gar ga ra, va ji nal ya da anal fi til yo luy la mu ko za nın kul la nıl ma sı, 3. Ağız yo lu: Je la tin kap sül ler ile ya da bal, al kol ve ya sey rel ti ci için de su lan dır ma yo luy la uy gu la - ma, 4. İnha las yon yo lu: Doğ ru dan ya da do lay lı ola rak, bu har la ya da bu har sız ola rak so lu ma yoluy la uy gu la ma. 1,2,5,6,8 ARO MA TE RA Pİ NİN KLİ NİK TE KUL LA NIM ALAN LA RI Kli nik te aro ma te ra pi nin kul la nıl dı ğı baş lı ca so run - lar şu şekil de sı ra la na bi lir: 1,5,8,9 En fek si yon Uy ku suz luk Bu lan tı ve kus ma Ağ rı ve inf la mas yon Stres yö ne ti mi Kar di yo lo jik so run lar Yaş lı ba kı mı so run la rı Der ma to lo jik so run lar En dok ri no lo jik so run lar Ya şam so nu ba kım so run la rı İmmü no lo jik so run lar Ka dın-do ğum so run la rı On ko lo jik so run lar Pe di at rik so run lar Psi ki yat rik ba kım so run la rı So lu num sis te mi so run la rı Yo ğun ba kım so run la rı Hafize ÖZDEMİR ve ark. ARO MA TE RA Pİ UY GU LA MA LA RIN DA DİK KAT EDİL ME Sİ GE RE KEN GE NEL KU RAL LAR Aro ma te ra pi uy gu la ma la rın da dik kat edil me si ge re ken ku ral lar uy gu la ma yo lu na gö re de ğiş - mek le bir lik te, ge nel ola rak ba zı ku ral la ra uy mak ge rek mek te dir. Bun lar dan baş lı ca la rı şun lar - dır: 1,2,5,10,11 Saf esans yağ la rı nı sa tın alır ken dik kat li olun ma lı dır. Yağ la rın ori ji nal ko ku la rı nı ve renk leri ni ta nı mak, sen te tik ya da ka tı şık (tağ şi şat) olup ol ma dı ğı nı ayırt et mek için de ne yim önem li dir. Yağ la rın özel lik le ri ni, ma li ye ti ni bil mek ve de ğer - le ri ne pa ra lel ola rak ma kul fi yat lar la al mak ge re - kir. Yağ la rı az mik tar da sa tın al mak da ha uy gundur. Çün kü şişe bo şal dık ça için de ka lan ha va, ya - ğın bo zul ma sı nı hız lan dı ra bi lir. Yağ lar ko yu renk li cam şişe ler de ve gü neş gör me yen yer de sak lan ma lı dır. Yağ la rın üze rin de ki eti ket ler oku nak lı ol malı dır. Uy gu la ma yı dam la lık ara cı lı ğıy la yap mak öl - çü ve hij yen açı sın dan da ha uy gun dur. Uçu cu yağ lar gü ven lik açı sın dan ço cuk lar - dan ve ev cil hay van lar dan uzak tu tul ma lı dır. Uy gu la ma sı ra sın da ısı kay na ğı kul la nı lı yor - sa yan gın, sı cak su ya nı ğı gi bi teh li ke le re kar şı dikkat li olun ma lı dır. Uy gu la ma sı ra sın da uçu cu yağ lar gö ze ka çı - rıl ma ma lı dır. Uçu cu yağ lar dâ hi len kul la nıl ma z di yen ler ol du ğu ka dar, dik kat li olun du ğu tak dir de kul la nı la - bi le ce ği ni be lir ten oto ri te ler de bu lun mak ta dır. 1,5,6 An cak so nuç ola rak, esan si yel yağ la rın ağız yo luy - la alın ma sı nın da ha kri tik önem arz et ti ği bi lin - mek te dir. Ma saj ya pı lır ken uçu cu yağ, ta şı yı cı yağ lar - la sey rel ti le rek kul la nıl ma lı dır. Sey rel til me den kulla nı la bi len na dir yağ lar da bu lun mak ta dır. Yağ lar, uçu cu ol duk la rı için kul lan dık tan he men son ra şişe nin ka pa ğı ka pa tıl ma lı dır. 101

5 Hafize ÖZDEMİR ve ark. Uy gu la ma nın et kin li ği ni ar tır mak için ya ğın mik ta rı nı ar tır mak doğ ru bir gi ri şim de ğil dir. Öneri len doz da yağ kul lan mak ge re kir. Az ola n güven li dir. İnha las yo na bağ lı tok sik re ak si yon ge liş me ih ti ma li ne re dey se im kân sız dır. Sa de ce uy gu la ma çok ha va sız ve dar bir or tam da ya pı lı yor sa, ki şi hava sız lık tan do la yı sı kın tı ya gi re bi lir. Se çi le cek aro ma tik yağ ter ci hi ko nu sun da bi rey le rin se çim le ri dik ka te alın ma lı dır. Bir ki şi için ya tış tı rı cı et ki si olan yağ di ğe ri için ra hat sız edi ci ola bi lir. Ha ri cen ya pı lan uy gu la ma lar da de ri re ak - si yo nu göz önün de bu lun du rul ma lı dır. Yağ la rın uy gu la ma ya pı la cak böl ge ye uy gun oran da sey rel - til me si ge re kir. Ay rı ca, yağ la rın özel lik le ri bi lin - me li ve uy gun ön lem alın ma lı dır. Ör ne ğin; fo to tok sik et ki si ol du ğu bi li nen ber ga mot ya ğı de ri ye uy gu lan dık tan son ra gü ne şe çı kıl ma ma lı - dır, ak si hal de de ri de le ke ler oluş ma sı na yol açabi lir. Esan si yel yağ la rın bi le şen le ri nin ni te li ği, endi kas yon la rı, kon tren di kas yon la rı, uy gu la ma şek li, do zu ve yan et ki le ri bi lin me li dir. Ge be lik dö ne minin özel lik le ilk üç ay ında kul la nı la bi le cek esan si yel yağ lar sı nır lı dır. Ay rı ca, kul la nı lan ya ğın han gi bit ki den el de edil di ği mutla ka sor gu lan ma lı dır. Ör ne ğin; la van ta nın bir çe şi - di olan la van du la an gus ti fo li a, ge be lik te kon tren di ke de ğil ken la van du la sto ec has, abortu sa yol aça bil di ği için kon tren di ke dir. Ba zı du rum lar da yağ la rın si ner jik et ki le rin - den fay da lan mak üze re bir ara da kul la nıl ma la rı öne ri le bi lir. Bir ara da kul la nıl dı ğın da yağ la rın içerdi ği mad de le rin et ki si yal nız ba şı na ol du ğun dan da - ha güç lü ola bi lir. 1,2,5,10,11 Kyle ve Tem men in öner di ği reh ber de, hemşi re le rin aro ma te ra pi uy gu la ma la rın da dik kat etme si ge re ken altı alan bu lun mak ta dır: 12 a. En iyi uy gu la ma yo lu nu ta nım la mak, b. Ka rı şı mın yo ğun lu ğu nu ta nım la mak, c. Ma saj uy gu la ma sın da kul la nı la cak ta şı yı cı ya ğı seç mek, HEMŞİRELİK UYGULAMALARINDA AROMATERAPİ d. Aro ma te ra pi uy gu la ma sı nın sık lık ve sü re - si ni net leş tir mek, e. Has ta nın de ği şi me ha zır ve mo ti ve ol du ğu - nu ta nım la mak, f. So nuç kri ter le ri ni or ta ya koy mak. ARO MA TE RA Pİ NİN HEM Şİ RE LİK TE Kİ YE Rİ Aro ma te ra pi, hem şi re le rin has ta ba kım la rı nı ge liş - tir mek ve böy le ce hem şi re li ği güç len dir mek için kul la na bil dik le ri en po pü ler araç lar dan bi ri ha li ne gel miş tir. 13 Kli nik aro ma te ra pi, hem şi re lik bi li mi ne ol du ğu ka dar, sa na tı na da kat kı ver di ği için hem şi - re li ği güç len dir mek te dir. Ay rı ca, aro ma te ra pi gü - zel ko ku la rı ye ni den hem şi re li ğin gün de mi ne ta şı ya rak, ba kım sü re cin de hem şi re le rin yap tık la rı iş ten tat min ol ma la rı nı da sağ la mak ta dır. Hem şi re - lik mes le ği nin ge li şi mi hâ lâ de vam et mek te dir ve bu ge li şi mi en kı sa za man da ta mam la mak ni ye tin - de olan hem şi re le rin TAT uy gu la ma la rı, mes lek te önem li bir iler le me dir. Hem şi re ler esan si yel yağ kul la nı mı na iliş kin de ne yim le ri ni, hem şi re lik te o - ri le ri ve hem şi re lik ta nı la rıy la da tar tı şa bi lir. 1 HEM Şİ RE LİK TE ARO MA TE RA Pİ NİN BU GÜ NÜ Dün ya da aro ma te ra pi ile il gi li sü re li ya yın sa yı sı her ge çen gün art ma ya baş la mış, aro ma te ra pi, hem şi re - lik fel se fe si ve ku ram la rı doğ rul tu sun da tar tı şı la cak ol gun lu ğa gel miş tir. 3 Gü nü müz de aro ma te ra pi ile il gi li baş lı ca sü re li ya yın lar; Ulus la ra ra sı Aro ma te - ra pi Der gi si (In ter na ti o nal Jo ur nal of Aro mat he - rapy) ve Ulus la ra ra sı Kli nik Aro ma te ra pi Der gi si (In ter na ti o nal Jo ur nal of Cli ni cal Aro mat he - rapy) dir. Baş lı ca ku ru luş lar ise; Ulus la ra ra sı Profes yo nel Aro ma te ra pist ler Bir li ği [In ter na ti o nal Fe de ra ti on of Pro fes si o nal Aro mat he ra pists (IFPA)], Ulus la ra ra sı Pro fes yo nel Aro ma te ra pi Der ne ği [In ter na ti o nal So ci ety of Pro fes si o nal Aromat he rapy (IS PA)], Ulus la ra ra sı Aro ma te ra pi ve Aro ma tik Tıp Bir li ği [In ter na ti o nal Aro mat he - rapy& Aro ma tic Me di ci ne As so ci a ti on (IA A MA), Bü tün cül Aro ma te ra pi Ulu sal Bir li ği [Na ti o nal Asso ci a ti on for Ho lis tic Aro mat he rapy (NAHA), Aroma te ra pi Ku ru luş la rı Kon se yi [Aro mat hre rapy Or ga ni sa ti ons Co un cil (AOC)], Avus tur ya Bi lim sel Aro ma te ra pi ve Aro ma ba kım Bir li ği [Ös ter re ic - 102

6 HEMŞİRELİK UYGULAMALARINDA AROMATERAPİ hisc he Ges sels cha uft für wis sens chaft lic he Aro mathe ra pi e& Aro map le ge (ÖG wa)] dir. Ül ke miz de hem şi re lik ala nın da aro ma te ra pi uy gu la ma la rıy la il gi li sü re li ya yın la ra rast lan ma sa da, özel lik le hem şi re lik li san süs tü eği ti min de ya pı - lan tez ça lış ma la rı ve ko nuy la il gi li der le me ler, zaman la ulus la ra ra sı ve ulu sal ya yı na dö nü şe rek, hem şi re lik te aro ma te ra pi ko nu su na il gi nin gi de rek art tı ğı nı gös ter mek te dir HEM Şİ RE LİK TE ARO MA TE RA Pİ NİN GE LİŞ ME Sİ NE YÖ NE LİK ÖNE Rİ LER Hem şi re le rin TAT uy gu la ma la rı na iliş kin bil gi ve uy gu la ma la rı dün ya da çe şit li dü zey ler de dir. İsra il de ya pı lan bir ça lış ma hem şi re le rin bu ko nu da ki bil gi - le ri nin ye ter siz ol du ğu nu, an cak hem şi re le rin ko nu - yu öğ ren mek is te dik le ri ni gös te rir ken, Hong Kong ta ya pı lan baş ka bir ça lış ma da, hem şi re le rin tama mı na ya kı nı nın TAT ko nu su nu da ha faz la öğ ren - mek is te dik le ri or ta ya çık mış tır. 18,19 Ben zer ça lış ma lar Tay van, Ko re ve İngil te re de de ya pıl - mış tır Bü tün bu ça lış ma lar, hem şi re le rin TAT a kar şı tu tum la rı nın olum lu ol du ğu nu, fa kat bil gi le ri nin ye ter siz ol du ğu nu gös ter miş tir. Ma han ta ra fın dan ya pı lan ça lış ma da, hem şi re le rin özel TAT uy gu la ma la rın dan aro ma te ra pi, re i ki, te ra pö - tik do kun ma, qi-gong ve di yet des te ği se çe nek le - ri ara sın da en çok doğ ru ya nıt ver dik le ri se çe nek %87 ora nıy la aro ma te ra pi ol muş tur. 25 Hem şi re ler aro ma te ra pi hak kın da ki bil gi le ri - ni kurs ve ser ti fi ka prog ram la rı yo luy la ar tı ra bil - mek te dir. ABD de eği tim ler ve uy gu la ma lar yo luy la aro ma te ra pi yi öğ re nen sağ lık ça lı şan la rı, aro ma te ra pi yi gi de rek da ha faz la tav si ye et mek te - dir. ABD de hem şi re ler için ser ti fi ka prog ram la rı bu lun mak ta dır. 3 Ül ke miz de de aro ma te ra pi ile ilgili çe şit li dü zey ler de kı sa sü re li kurs prog ram la rı (Zey tin bur nu Tıb bi Bit ki ler Bah çe si/istan bul, Ma - saj ve Do ğal Te ra pi ler Der ne ği/an tal ya gi bi) dü zenlen mek te dir. An cak aro ma te ra pi kur su ser ti fi ka sı sa hi bi ol - mak, hem şi re le rin to pi kal bir aja nı tav si ye ya da re çe te ede me di ği ba zı ül ke ler de hem şi re lik uy gu - la ma sıy la çe liş mek te dir. 8 Tür ki ye de de hem şi re ler to pi kal bir aja nı re çe te ede me mek te dir. An cak ya - Hafize ÖZDEMİR ve ark. sal alan da ge rek li dü zen le me ler ya pıl dık tan son ra aro ma te ra pi, bu ko nu da eği tim li ve de ne yim li hem şi re ler ta ra fın dan ka rar ve ri len ve uy gu la nan ba ğım sız bir hem şi re lik uy gu la ma sı ola bil me li dir. Hem şi re ler, has ta la rı nı ya da sağ lık lı bi rey le ri, aroma te ra pi ko nu sun da doğ ru uy gu la ma la ra yö nelt - mek ve bu nun için da nış man lık ver mek ko nu sun da ye ter li dü ze ye ula şa bi lir. Böy le ce aro ma te ra pi uygu la ma la rı ak tar lar gi bi yet kin ol ma yan ki şi le rin kon tro lün den alı na rak, ala nın da uz man hem şi re le - re dev re dil miş olur. Aro ma te ra pi, hem şi re lik uy gu la ma la rı na kolay ca ve et ki li bi çim de uyar la na bi lir. Esan si yel yağlar, eği tim li ve ted bir li ki şi ler ce uy gu lan dı ğın da gü ven li dir. Hem şi re lik te gü ven li aro ma te ra pi uygu la ma sı, özel bil gi ve be ce ri ge rek tir di ğin den hem şi re lik müf re da tı na esan si yel yağ lar la il gi li eğitim ko nu la rı ek le ne bi lir. Ay rı ca, il gi li üni te de hemşi re lik gi ri şi mi ola rak aro ma te ra pi öğ re ti le bi lir. Ör ne ğin; ağ rı ile il gi li ko nu da öğ ren ci le re ağ rı yı azalt mak ve has ta yı ra hat lat mak için aro ma te ra pik yağ ka rı şı mı nın na sıl ha zır la na ca ğı öğ re ti le bi lir. 3 Aro ma te ra pi nin hem şi re lik uy gu la ma la rın da - ki önem li ek sik le rin den bi ri de; bu alan da ki bi lim - sel araş tır ma la rın ge nel lik le am pi rik dü zey de kal mış, ka nıt dü ze yi yük sek ça lış ma lar ha li ne dönü şe me miş ol ma sı dır. Aro ma te ra pi nin hem şi re lik uy gu la ma la rın da kul la nı mı ile il gi li ya pı lan bir lite ra tür in ce le me sin de, fark lı ça lış ma de sen le ri olan 165 ça lış ma göz den ge çi ril miş tir. So nuç ta, ya pı lan ça lış ma la rın ço ğu nun ka nıt dü zey le ri nin dü şük oldu ğu ve hem şi re lik te aro ma te ra pi ça lış ma la rı nın da ha ni te lik li ha le ge ti ril me si ge rek ti ği vur gu lan - mış tır. 26 SO NUÇ Son yıl lar da mo dern tıp ta hız la kay de di len iler le - me le re rağ men, has ta ba kı mın da ki en önem li kavram olan bü tün cül yak la şı ma mo dern tıb bın ye ter li de re ce de ya nıt ve re me di ği ni gör mek te yiz. Her bire yin eş siz ol du ğu nu, ge rek si nim le ri nin bir bi rin - den fark lı ola bi le ce ği ni gö zet mek ten uzak olan mo dern tıb bın bu alan da ki açı ğı, an cak bü tün cül bir hem şi re lik ba kı mıy la ka pa tı la bi lir. Mo dern tıp yön tem le ri nin kar şı la ya ma dı ğı ba kım ge rek si nim - 103

7 Hafize ÖZDEMİR ve ark. le ri nin, ka nı ta da ya lı bil gi ler ışı ğın da ve hem şi re ler ta ra fın dan uy gu la nan TAT yön tem le ri ile des tek - len me si ge rek mek te dir. Ba tı da tıp oto ri te le ri ar tık TAT uy gu la ma la rı na ge re ken öne mi ver mek te, konu yu bi lim sel plat for ma ta şı mak üze re ku rum ve HEMŞİRELİK UYGULAMALARINDA AROMATERAPİ ku ru luş la rı des tek le mek te dir. Ül ke miz de de destek le yi ci te da vi yak la şım la rı nın bi lim sel dü zey de ele alın ma sı ve böy le ce halk sağ lı ğı nı teh dit eden bi lim sel ol ma yan TAT et kin lik le ri nin kon trol al tı - na alın ma sı ge rek mek te dir. 1. Buck le J. Evidence-Based Aromatherapy in Nursing Practice. Cli ni cal Aro mat he rapy. 2 nd ed. New York: Churc hill Li ving sto ne; p.10-33, Buck le J. Aromatherapy in the Context of Nursing, The Nature of Aromatherapy. Cli ni - cal Aro mat he rapy in Nur sing. 1 st ed. Lon don: Ar nold Pub lis her; p Smith MC, Kyle L. Ho lis tic fo un da ti ons of aromat he rapy for nur sing. Ho list Nurs Pract 2008;22(1): Bi çen C, Er dem E, Ka ya C, Ka ra taş A, El ver Ö, Ak po lat T. [Her bal pro duct use in pa ti ents with chro nic kid ney di se a se]. Turk Neph Di al Transpl 2012;21(2): Pri ce S, Pri ce L. How essential oils enter the body. Aro mat he rapy for He alth Pro fes si o nals. 2 nd ed. New York: Churc hill Li ving sto ne; p.7,8,41, Öza ta N. [Phytoterapy and Aromatherapy]. Fito te ra pi ve Aro ma te ra pi. 1. Bas kı. İstan bul: Do ğan Ki tap; p.13-5, Zey bek U, Hak sel M. [His tory of phyto te rapy]. Tür ki ye de ve Dün ya da Önem li Tıb bi Bit ki ler ve Kul la nım la rı. 1. Bas kı. İzmir: Me ta Ba sım Mat ba a cı lık; p Ba şa ran A. Na tu ral aro mat he rapy: herbs& es - sen ces. Tur ki ye Kli nik le ri J Med Sci 2009;29(5 Suppl 1):S Stef litsch W, Stef litsch M. Cli ni cal aro mat he - rapy. Jo ur nal of Men s He alth 2008;5(1): KAYNAKLAR 10. [In tro duc ti on to bu ying and using es sen ti al oils]. Dodt CK, ed. Çe vi ren: Dül ger A. Do ğal Yön tem ler le El de Edi len Esans Yağ la rı. 1. Bas kı. İstan bul: Plat form Ya yın la rı; p Dun ning T. App lying a qu a lity use of me di ci - nes fra me work to using es sen ti al oils in nur s- ing prac ti ce. Comp le ment Ther Clin Pract 2005;11(3): Kyle L, Tem men M. Nur sing as sess ment theory app li ed to cli ni cal aro mat he rapy. Sent si ti - vity 1998;8(3): Buck le J. The ro le of aro mat he rapy in nur sing ca re. Nurs Clin North Am 2001;36(1): Çe tin ka ya B, Baş bak kal Z. The ef fec ti ve ness of aro mat he rapy mas sa ge using la ven der oil as a tre at ment for in fan ti le co lic. Int J Nurs Pract 2012;18(2): Ars lan S, Özer N. [Comp le men tary tre at ments for the sen sory ınput prob lems of ınten si ve ca - re pa ti ents]. Ana do lu Hem şi re lik ve Sağ lık Bi l- im le ri Der gi si 2010;13(2): Gül A. [In ten si ve ca re unit and comp le men tary the ra pi es]. Yo ğun Ba kım Hem şi re li ği Der gi si 2010;14(1): Gül A, Eti As lan F. [Evi den ce ba sed ap pro ach to pa in con trol; mas sa ge and aro mat he rapy: re vi ew]. Tur ki ye Kli nik le ri J Nurs 2012;4(1): De Key ser FG, Bar Co hen B, Wag ner N. Know led ge le vels and at ti tu des of staff nur ses in Is ra el to ward comp le men tary and al ter na ti - ve me di ci ne. J Adv Nurs 2001;36(1): Hol royd E, Zhang AL, Su en LK, Xu e CC. Beli efs and at ti tu des to wards comp le men tary me di ci ne among re gis te red nur ses in Hong Kong. Int J Nurs Stud 2008;45(11): Chu F, Wal lis M. Ta i wa ne se nur ses at ti tu des to ward and use of comp le men tary and al ter - na ti ve me di ci ne in nur sing prac ti ce: a crosssec ti o nal sur vey. Int J Nurs Stud 2007; 44(8): Fe a ron J. Comp le men tary the ra pi es: know led - ge and at ti tu des of he alth pro fes si o nals. Pa e - di atr Nurs 2003;15(6): Yom YH, Le e KE. A com pa ri son of the know l- ed ge of, ex pe ri en ce with, and at ti tu des to ward comp le men tary and al ter na ti ve me di ci ne bet - we en nur ses and pa ti ents in Ko re a. J Clin Nurs 2008;17(19): Ro jas-co o ley M, Grant, M. Comp le men tary and al ter na ti ve me di ci ne: on co logy nur ses know led ge and at ti tu des. On col Nurs Fo rum 2009;36(2): Tracy M, Lind qu ist R, Sa vik K, Wa ta nu ki S, Sen del bach S, Kre it zer M, et al. Use of comp le men tary and al ter na ti ve the ra pi es: a na ti o - nal sur vey of cri ti cal ca re nur ses. Am J Crit Ca re 2005;14(5): Ma han TT, Ma o CL, Brink ley KB. Comp le - men tary and al ter na ti ve me di ci ne: nur ses atti tu des and know led ge. Pa in Ma nag Nurs (doi: /j.pmn ). 26. Mad docks-jen nings W, Wil kin son JM. Aromat he rapy prac ti ce in nur sing: li te ra tu re re vi - ew. J Adv Nurs 2004;48(1):