KOYCK - ALMON YAKLAŞIMI İLE TÜTÜN ÜRETİMİ VE FİYAT İLİŞKİSİ

KOYCK - ALMON YAKLAŞIMI İLE TÜTÜN ÜRETİMİ VE FİYAT İLİŞKİSİ ÖET Nedm DİKMEN * aman sers verler ullanılan br regresyon denlemnde açılayıcı değşen n yalnız şmd değerler değl, geçmş (gecmel) değerler de yer alıyorsa, buna gecmes dağıılmış model denr. Bu ür modeller eonomer çözümlemelernde yaygın olara ullanılır. Bu araşırmada, Tüün ürem ve alım fyaları arasında lşnn Koyc ve Almon modeller yalaşımıyla belrlenmes amaçlanmışır. Modelde üün ürem bağımlı değşen, fya se bağımsız değşen olara alınmışır. Çalışmada ullanılan değşenlern zaman serler yıllı dönemler baryle olu 98 3 dönemn asar. Fya ve gecmes dağıılmış değerlernn üün üremne olan eler Koyc ve Almon enğ ullanılara ayrı, ayrı ahmn edlmşr. Analz sonucu elde edlen bulgulardan Koyc modelne göre, Almon Tenğnn Tüün ürem - fya lşsn daha y açılayan br model olduğu görülmüşür. Anahar Kelmeler: Koyc ve Almon model, Gecmes dağıılmış model, Tüün ürem, Fya, aman sers verler, ABSTRACT KOYCK-ALMON APPROACH WITH TOBACCO PRODUCTION AND PRICE RELATION In a regresson euaon n whch me seres daa s used f no only he resen varaes of he whch s used as he llusrave varable bu s revous ones are avalable, s called dsrbued-lag model. These yes of he models are commonly used n economery analyss. In he sudy s emhaszed o defne he relaonsh beween obacco roducon and s rce usng he Koyc and Almon Aroach. Tme seres used n he sudy are yearly lanned and nclude he erod of 98-3. The nfluences of rce and lae-delvered varables on obacco roducon are guessed seeraely beng used Koyc and Almon echncs. From he fndngs resuled n he analyss, accordng o Koyc Model, s shown ha Almon echncs s beer model elanng he relaonsh beween obacco roducon and he rce. Keywords: Koyc and Almon models, Dsrbued-lag model, Tobacco roducon, Prce, Tme seres daa..giriş Gecmes dağıılmış modellern sa leraüründe öneml br yer vardır. Bu ür modellerde bağımsız değşenler arasında, açılayıcı değşenn gecmel değerler yer alır. Bu modeller sonsuz (gecmel) ve sonlu (gecmel) gecmes dağıılmış modeller olara fade edlr. Gecmes sonsuz, yan gecmenn geçmşe doğru uzunluğu anımlanmamış model aşağıda şelde fade edlr, Y... u () Gecmes sonlu dağıılmış gecmel br model se; Bu model ısaca, Y... u () * Yrd.Doç.Dr.Nedm DİKMEN Karadenz Ten Ünverses Gresun İsad ve İdar Blmler Faüles e-mal: nedm963@yahoo.com

Y u olara fade edlr. (3) Bu, açılayıcı değşen n sadece bu günü değer ( ) le değl, geçmş dönemlerde değerler le de ( Y...Y - ) bağımlı değşen ( Y ) eledğn fade eder. Br başa deyşle n bell sayıda geçmş değerler de bağımlı değşen üzernde eldr. Çoğu zaman Y, e br süre sonra e göserr, geçen bu süreye gecme denr. Gecmes dağıılmış modellern modele özgü ahmn sıradan en üçü areler (OLS) yönem ullanılara yaılır (F.Al, 94: 3-8; Tnbergen, 949: 75-85). Bu çeş modellerde uygulamada oraya çıaca en öneml sorunlardan br, bağımsız (eleyc) abul edlen değşenler arasında çolu doğrusal bağlanıdır (Kılıçbay, 983: 83), çünü aynı değşenn gecmeler modelde yer aldığından aramerelere a sandar haalar büyü çıablr. İncs, eğer gecmelern sayısı büyüse ve örne üçüse, aramereler ahmn edemeyeblrz. Çünü sas baımdan anlamlılı eslernn yaılması çn serbesl dereces yeerl olamayablr, anca bu güçlüler aşma çn önerlen çeşl yönemlern hes emel amaç olara gecmel değşenlern sayısını anlamlı bçmde azalmaya çalışırlar, lere sınırlamalar onara ve gecmel değşenlern doğrusal br bleşmnden (W ) dyebleceğmz yen değşenler üreere bu amaca ulaşılır (Kousoyanns, 989: 98-99 ). Bu sınırlamaların brbrnden farı üzerne sınırlamaların nasıl onulduğudur. Bu çalışmada, üün ürem ve alım fyaları arasında lş br gecmes dağıılmış model olara düşünülmüş ve analz çn Koyc ve Almon yalaşımının br model olara uygulanması benmsenmşr.. TEORİ VE YÖNTEM. Koyc Model: Koyc, gecmes dağıılmış modeller ahmn çn dahce br yönem önermşr. Koyc model, bağımsız değşen gecmelernn bağımlı değşen belrl br ağırlıa eledler ve söz onusu gecme ağırlılarının da geomer olara azaldığı varsayımından hareele model ndrgemş br hale gerere, regresyon denlemnn ahmn edlmesn sağlamışır. İndrgenmş yaıda modele ulaşma çn, () de gecmes sonsuz dağılmış br modelde Koyc, büün ların aynı şarel olduğunu, bunların aşağıda gb geomer br bçmde azaldılarını varsayar: λ,... (4) Burada λ, ( < λ < ) dağıılan gecmenn azalma ya da düşme oranı, λ se uyarlanma hızıdır. gecme asayısının değerdr (Koyc 954 : -5). Bu değer ora dan başa λ ya da bağlıdır, λ, e ne adar yaınsa de azalma oranı o adar düşer, λ, sıfıra ne adar yaınsa de azalma oranı o adar hızlı olur. Oralama gecme se λ /(-λ) oranıdır. Oralama gecme sayısı, bağımsız değşennde oluşan br brml değşmn, bağımlı değşen Y üzernde hssedlr ölçüde br e yaraablmes çn geçmes gereen zaman sürecn göserr. Yalnız gecmel dışsal değşenler çeren başlangıç model (), ardı ardına her asayısının, endnden önce dan sayısal olara daha üçü olduğunu (bu, λ< olmasından aynalanır), yan uza geçmşe doğru gerye gçe gecmenn Y üzernde

esnn azaldığını fade eder (Gujara, 999: 59-593). Şel. de oyc dzn (azalan geomer dağılım) graf olara göserlmşr; λ3/4 λ/4 λ/ Gecme ( ) Şel. Koyc Dzn (Azalan geomer dağılım) (4) no.lu denlemn sonucu olara, gecmes sonsuz model şöyle yazablrz; Y λ λ... u (5) Böyle br modele doğrusal regresyon çözümlemes yönem uygulanamaz, model sonsuz ve λ asayıları doğrusallıan ço uzaır. Koyc, burada dahce br çıış yoluyla (5) nolu model br dönem ger çe aşağıda model elde eder: Y λ λ 3... u (6) ( 6 ) nolu denlem λ le çararsa λ Y (7) 3 λ λ λ λ 3... λu denlem bulunur. (7) nolu denlem (5) nolu denlemden çıarırsa : Y λ Y λ) ( u λu ) (8) ( Bu denlem yenden düzenlenrse, Y v (9) ( λ) λy elde edlr, Böylece (8) ve (9) nolu denlemler Koyc model olara anımlanır. (9) nolu denlemde v ( u - λu - ), u le λu - n hareel br oralamasıdır. Koyc modelnde açılayıcı değşenn gecmel değerler oradan aldırılmışır, dolayısıyla gecme sayısı olduğundan çolu bağlanı sorunu endlğnden oradan almışır. Başlangıça le sonsuz sayıda ahmn eme zorunluluğu varen, şmd yalnızca üç blnmeyen değşen,,, λ yı ahmn eme gerer.

. Almon Model : Shrley Almon (965) göre Koyc dznlernn şe yaramadıları durumda nn, gecme uzunluğu nn br fonsyonu olara yazılablr. Aşağı da Almon ço erml gecme dzn şel olara göserlmşr: Gecmes dağıılmış br regresyon denlemnn, Y u () Şelnde olduğunu varsayalım. Gecmes sonlu dağıılmış br modelde, Almon maemae Weersrass eorem dye blnen br eoremden yararlanara nn gecme uzunluğunu nn uygun dereceden br ço ermls le yalaşı olara bulunableceğn varsayar. (Gujara, 999: 63 ). 3 7 Gecme (a) 3 7 Gecme (b) 3 8 Gecme (c) 3 8 Gecme (d) Şel. Almon Ço Terml Gecme Dzn. Şel.a da yer alan gecme dzn çn şunu yazablrz: () Bu denlem nn arel ya da nc dereceden br çoermlsdr.(şel.b ye baınız). Denlem şel.c dae alınara, bu defa şöyle yazılır: () 3 3 Bu da nn üçüncü dereceden br ço ermlsdr (şel.d ye baınız). Model daha genel olara yazılırsa aşağıda gb olur:

,...,,., > (3) Bu denlemde nn nc dereceden br çoermlsdr. nn, (en uza gecme uzunluğu) den üçü olduğu varsayılmışır. () ve (3) nolu denlemlerden aşağıda fade elde edlr. P P P u Y... ϕ (4) Buradan, şu anımları yaalım: (5) O halde (4) nolu denlem şöyle yazılablr. u Y ϕ... (6) Almon dznnde Y nn, değşenlerne göre değl, (6) nolu denlemde yer alan değşenlerne göre alışıldı OLS yönemne göre ahmn yaılır. Model de aramerelernn ahmn u olasılılı bozucu ermnn las doğrusal regresyon modelnn varsayımlarını yerne germes oşuluyla, senen büün sas özelllern aşıyacaır (H.Greene 3: 564-566). Böylece Koyc modeln de oraya çıan varsayım hlaller Almon yalaşımı le gderlr. Almon enğ bu bağlamda, Koyc yönemne göre ço açı br üsünlüğe sahr. değerler ahmn edlden sonra, l başa yer alan ler aşağıda şelde ahmn edlr: 4 (7) 3 9 3

Bu fadeler, gecme uzunluğu 3 olan regresyon modelne yerleşrlr ve oluşan denlemde lar ora araneze alınırsa, Y (8) Φ W W W3 u Denlemne ulaşılır, bu denlem de; W 3 3 3 W (9) W 3 4 9 3 Şelndedr. Sonuç olara ler ullanara W serler ürelr ve bunların açılayıcı değşenler olara ullanılmasıyla Almon model ahmn edlr. 3. DEĞİŞKENLER VE VERİ SEÇİMİ Bu araşırmada, üün ürem ve alım fyaları arasında lşnn Koyc ve Almon modeller yalaşımıyla belrlenmes amaçlanmışır. Model çn, 98-3 yılları arası üün ürem marı ve oralama alım fyalarını göseren zaman serler esas alınmışır. Elde edlen verler 98 başlangıç yılı baryle sab esaslı ürem ve fya ndeslerne çevrlere OLS yönemyle analz yaılmışır. Modelde Q değşen bağımlı değşen olu, üün üremn, bağımsız değşen se oralama üün alım fyalarını emsl emeedr. Açılayıcı değşen n sadece bugünü değl, geçmş dönemlere a değerler de üün üremn elemeedr. Dolayısıyla modelde değşennn gecmel değerler ullanılmışır. Örneğn breylern yaırım harcamaları sadece bugünü asarruflarına bağlı olmayı, geçmş dönemlerde yaılan asarruflarında es alındadır. Aynı durum ar-ge harcamalarıyla vermll veya üemgelr lşs çnde geçerldr. Klas sad eorye göre, serbes br yasa oramında üm eonom sorunların çözümü, düzgün şleyen fya meanzması sayesnde ooma olara gerçeleşr. Eğer fya meanzmasına dışardan br müdahale yosa arz ve ale arasında denge urulaca, şsel çıarlar yanında, görünmez br el olumun genel çıarlarını da sağlayacaır (Karaayalı, : 77-8) O halde sorun, fya meanzmasının arımsal ürünler yasasında las sa eorsnde öngörüldüğü gb düzgün şley şlemedğdr. Tarımsal ürünler arz ve aleb endne özgü braım özelller arz eder, bu özelller nedenyle arımsal ürün yasasında öneml asamalar olmaadır. Tarımsal ürün yasalarının göserdğ özelller nedenyle devlen yasaya müdahales br ural halne gelmşr. (Dnler, 993: 88-89). Tarımsal ürünlere devle müdahales eonom, sosyal ve ol amaçlar aşımaadır. Teelc olalar nedenyle, üün üremnde ve alım fyalarında her yıl büyü br srarsızlı yaşanmaadır. Tüün ürem alanlarının yasayla sınırlanmış olması da bu olguyu değşrmemş, özellle Doğu ve Güneydoğu Bölges nde üün ürem alanları öneml ölçüde armışır. Tarım esmnde ürem çn verlen ararla ürünün alınması arasında br zaman sürec geçmeedr. Bu zaman süres çnde, ale değşmeler meydana gelmeedr. Böylece, br dönemden dğerne, ürün marı le fyalar arasında büyü dalgalanmalar olmaadır. Bu yıl yasaya arz edlen br ürün, geçen yıl verlen br ürem ararının necesdr. Aynı şel de

bu ürünün marı geçen yılın fyalarına göre ayarlanmışır (Özgüven, 997: 57-59). Ürecler, Eğer bu yıl ürün marı bol se fyalar düşeceğ çn, gelece yıl ürem marını azalaca ararlar alırlar. Bu yıl ürün ı ve fyalar yüsese, gelece yıl daha fazla ürem yama ararları verecelerdr. Tarımsal ürün yasalarında ürem marı ve fyalarda dalgalanmalar böylece sürü gdecer. Bundan dolayı fya dalgalanmalarını açılayan şeller örümce ağına benzer br şel oluşurduğundan, bu olaya örümce ağı eorem veya cobweb eorem adı verlr. Örneğn üün ürem yeersz se alım fyaları yüselece, anca bu yüse fya gelece yıl üün üremn arıracaır. Bu baımdan, bugünü üün aleb carî fyaların br fonsyonu olduğu halde, arz marı br önce yıl fyaının br fonsyonudur: Y f ( P - ) Denlem de, Y : dönem üün arzı ; P : fya; - : br önce dönemdr. Bu durumda yasa denges D(P ) S (P - ) olacaır. Cobweb eorem gereğ üün ürem oralama alım fyalarının gecmel değerlernden elenmeedr. Bu nedenle Koyc ve Almon modellerne uygun br arımsal üründür. Tüün ve seçlmş bazı arımsal ürünlern arzı ve fyaı arasında lşy belrleyen orelasyon asayıları ablo. de verlmşr. Tablo. Tarımsal Ürünlerde Ürem-Fya İlşsn Belrleyen Korelasyon Kasayısı (98 3 ) Ürün Adı Korelasyon Kasayısı (R) Pamu,7 Şeer Pancarı,55 Tüün,47 Fındı,3 Ara,5 Buğday, Tablo. de görüldüğü gb üün ürem, fyalara arşı öneml ölçüde duyarlı arımsal ürünlermzden brdr. Dolayısıyla ürem-fya lşsn belrleyen orelasyon asayısı olduça yüser. Ürem ve fya lşsn oraya oyan benzer çalışmalar Aan (955), Cllov (964), Şenel (987), Pınar ve vd (998), arafından yaılmışır. Bu çalışmalarda, ülemzde yeşrlen arımsal ürünler çnde; buğday ve ara gb ürünlern ürem-fya lşsnn ço zayıf, yarı car olan fasulye ve mısırda daha yüse, amu, şeer ancarı, üün gb endüsryel ve car nele ürünlerde bu lşnn daha uvvel olduğu es edlmşr. Bu çalışmaya benzer br çalışma Funda Yurdaul (998) arafından amu ürem ve amuğu açılayan br değşen olan fyaın ve gecmel değerlernn, üreme olan eler Koyc ve Almon yalaşımı le ncelenmşr. 4. MAKROEKONOMİK AÇIDAN TÜTÜN Türye de Ege, Marmara, Karadenz, Doğu Anadolu ve G.Doğu Anadolu bölgeler olma üzere beş ayrı bölgede üün ürelmeedr. 3 yılı verlerne göre 466 öy de 37.36 ec arafından 3.89 on üün ürem yaılmışır. Yalaşı.5 mlyon şnn

dre veya dolaylı olara üün üremyle geçndğ görülmeedr. 3 yılına adar üün deseleme alımı asamında olu ürelen marın büyü çoğunluğu TEKEL (Tüün, Tüün Mamuller Tuz ve Alollü İçler A.Ş) arafından, alan ısmı se özel seör arafından alınmaadır. Teel arafından sgara malaı çn hammadde ve hraç amaçlı olara deseleme alımı yaılıren, 3 yılından baren 4733 sayılı yen üün yasasıyla Teel n deseleme alımları aldırılmışır. Bundan böyle Teel sadece end fabralarında üremne yeece adar üün alacaır. Anca özelleşrme asamında devlee a büün sgara fabraları da özelleşrme aşamasına gelmşr. Son on yıllı süreç çersnde uygulanan üün olaları nedenyle üün ürem % 33 oranında azalmışır. Şel.3 de 993-3 yılları arası üün ürem, ec aded, oralama alım fyaları, üün hracaı ve üün hracaından elde edlen dövz gelr yer almaadır. 7 65 6 55 5 45 4 35 3 5 5 5 993 994 995 996 997 998 999 3 Tüün Ürem (Ton) Ec Aded İhraca Marı (Ton) Dövz Gelr (USD) Kayna: www.teel.gov.r. www.de.gov.r Şel 3. Tüün Ürem, Ec Aded, Oralama Alım Fyaları, İhraca ve Dövz Gelr İlşs. Oralama yara üün hracaı - on arasındadır. Tüün hracaından yılda 5 mlyon dolar dövz gelr elde edlr. Tüün hracaının olam arımsal ürün hracaı çnde ayı % 5 dr. 986 yılında yaılan yasal düzenlemeyle sgara halaı serbes bıraılmış, 9 lı yılların başında yabancı sgara fabralarının faalyee başlaması le, yabancı sgara üem hızla armışır. Bu nedenle yerl üüne olan hyacın azalması, oa ssem, sözleşmel ürem uygulamaları ve Oralama üün alım fyalarının reel olara azalması sonucu, yerl üün ürem azalara 5 bn ona nmşr. Özellle 997 yılı üün ürecler çn br ırılma noasıdır. Bu yıldan baren oralama üün alım fyalarında sürel br düşüş olduğu görülür (Şel.4). Devam eden bu süreç çnde yalaşı 5 bn çfç üün emnden vazgeçmşr. Kısaca oralama üün alım fyalarında düşüş rend, ürecler memnun ememş, üün ürecler, ürem azalara veya üün emnden vazgeçere esn oraya oymuşur. 997 yılından baren her yıl deseleme üün alım fyaları enflasyonun alında belrlenmş, br önces yıla göre daha yüse deseleme fyaı verlmesne rağmen, reel

olara fyalar azalmışır. Fyalar, dolar cnsnden fade edlrse enflasyondan arındırılmış olara, daha gerçeç alım fyaları hesalanaca ve fyalarda düşüş rend grafe (Şel 4 de) olduğu gb açı br şelde görülecer. Oralama Tüün Alım Fyaları (USD) Fya ($) 5, 4,5 4, 3,5 3,,5,,5,,5-993 994 995 996 997 998 999 3 Yıllar Kayna: www.eel.gov.r, Teel YTİTMM Yılı Faalye Raoru Şel 4. Oralama Tüün Alım Fyaları ( $ ) Ülemzde, ameran sgara üemnn yaygınlaşması, yabancı üün halaını arırmış, yılında 55 bn on hala yaılara, arşılığında 8 mlyon dolar dövz ödenmşr. Türye de, Burley ve Vrgna gb yabancı menşe üünlern, senlen verm ve alede yeşmes eoloj şarlar sebebyle mümün değldr. Yabancı üün ürem 7 bn on cvarında ve ale çn yeerl değldr. Özel seörün Ameran üünlerle sgara yaması Tür üüncülüğünü darboğaza somuş, yerl üremn azalmasına, yabancı üün halaının armasına yol açmışır. Ülemzde üün arımı, ıraç ve sulamaya elverşl olmayan arazlerde yaılmaadır. Bu oralarda üün e münavebe olaca brço ürün (ahıllar) vardır. Anca brm alandan elde edlen gelr, yaraılan ama değer ve dövz gelr açısından üün, alernaf olmayan arımsal ürünlerden brdr. Her geçen gün aran dış borçlar ve red basısı nedenyle, Ülemz, IMF ve Dünya Banası arşısında drenme gücünü aybemşr. Ço uluslu yabancı sgara frmalarının selerne uygun olara Teel n özelleşrlmes ve Tür üüncülüğünün asfyes devam emeedr. 986 yılında başlayan asfye sürec vme azanara son aşamaya gelmşr. Buna rağmen üün Anadolu nsanının gelenesel arımsal ürünlernden brdr. 5.AMPİRİK BULGULAR VE DEĞERLENDİRME Bu araşırmada, üün ürem ve fya lşsn belrleme çn gecmes dağıılmış modellerden br olan Koyc ve Almon modeller ullanılmışır. Bu amaçla yaılan

eonomer analzlerle üün ürem ve açılayıcı değşen fyaın gecmel değerlernn bu modelden hangsyle daha y açılanabldğ es edlmşr. Bu amaçla oluşurulan gecmes dağıılmış model; Q P P P... P u () modelde Q : Tüün ürem (on) P : Tüün fyaıdır. (TL/g) Model de önce üün fyaının gecmel değernn belrlenmes gerer. Gecmes dağıılmış br model de gecme uzunluğunu belrleme çn Schwarz ölçüü (SÖ) ullanılır. Bunun çn ço büyü br (gecme uzunluğu) değeryle şe başlayı, dağıılmış gecmenn bçm onusunda hçbr sınırlama oymadan, bu süre ısalıldığında modeln öneml br bozulmaya uğrayı uğramadığına baılır (Davdson ve MacKnnon; 993: 675-676). Gecme uzunluğunu belrleme çn Schwarz şu fonsyonun en düşüğe ndrgenmesn önermeedr. SÖ : lnσ m ln n Eşle σ, σ (KKT/n) nn en yüse olablrl ahmn, m gecme uzunluğu, n gözlem sayısıdır. Özele, br regresyon model çeşl gecme değerler (m) le ullanılmaa, SÖ değern en üçü yaan m değer seçlmeedr. (Gujara, 999: 63). SC rerne göre gecme sayısı 3 olara hesalanmışır. Üçüncü yıldan baren üün fyalarının, üün üremne olan es sıfıra düşmeedr. Gecme sayısına göre üün ürem ve fya lşs () nolu denlem le sıradan en üçü areler yönem ullanılara (OLS) ahmn edlmşr. Modelde üün ürem ve üün alım fyaları (dolar olara) sab esaslı ndes değerler halne gerlden sonra aramere ahmn yaılmışır. Tahmn sonuçları aşağıda verlmşr; Q 45.8.67P.337P.33P. 37P 3 (8.78) (.6) (.74) (.74) (.59) 5.34 -.9 4.55 4.5 5.53 R.87 F 8.93 d.89 sd: 6 Modelde görüldüğü gb dönemnde üün fyaı üün üremn negaf yönde elemee ve sassel açıdan anlamlı değldr. ve dönem önces üün fyalarının üreme olan es ozf yönde ve aramereler sassel olara anlamlıdır. 3 dönem önces üün fyaları, üün üremn negaf yönde elemee ve aramere asayıları sassel baımdan anlamlı çımışır. Tahmnn sandar haası ço düşü, modeln F es anlamlı ve belrll asayısı R.87 çımışır. Model anlamlı çımasına rağmen gecmes dağıılmış modellerde öneml sorun vardır; brncs, çolu bağlanı sorunu, dğer de gözlem aybıdır. Eğer ver sayısı ço değlse gecmelerden dolayı ahmn değerler uarsız olablr. İşe bu soruna çözüm olara Koyc model ullanılara ahmn yaılacaır. Regresyon denlemnn Koyc model le ahmn aşağıda verlmşr. Paramereler (9) nolu denlem ullanılara ahmn edlmşr. Koyc model ahmn sonuçları aşağıda verlmşr;

Q 5.36.7 P.44 Q (8.) (.7) (.94).387.39.77 R.46 F 9. d. sd : Bu denlem ısa dönem üün ürem denlemdr. Model de Q üün ürem, P Oralama üün alım fyaları Q - Br dönem önces üün üremn gösermeedr. Modeln es sasler ümüyle anlamlı çımışır. Oralama üün fyalarında g başına brml arış, üün üremnde.7 brml arışa yol açmaadır. Br dönem önces üün üremnde br onlu arış, üün üremn.44 on arırmaadır. Denlemde blglere göre oralama gecme sayısı, Oralama Gecme λ / (-λ).44 /(-.44).6778 Olara hesalanır. Bu değer Tüün fyalarında meydana gelen değşmn, üün üremnde hssedlr ölçüde br eye neden olablmes çn geçmes gereen zaman.6778 yıldır. Koyc model yenden yazılırsa; Q bp λq u ve b λ b () < λ < olduğundan; İl denleme aşağıda şelde ulaşılır, λ b λ b (.44) (.7).7 λ b (.44) (.7).69 λ b (.44) (.7).7 3 λ 3 b (.44) 3 (.7). Q u () P P P 3P 3 Q u (3) 3 P λ λ λ 3 Bu regresyon denlemn Koyc modelnden ürelmş olara yenden yazarsa, Q.36.7P.69P.7P. P 5 3 Arzu edlen veya uzun dönem ürem-fya lşsn belrleyen regresyon denlem elde edlr. Gecmes dağıılmış bu modelde λ asayısının < λ < arasında olması nedenyle, gecmel fyaların üün ürem üzernde gdere azalan br eye sah olduğu görülür. Gecmel fyalara a aramerelern gdere azalmasının neden λ asayısının modelde gdere sınırlandırıcı br eye sah olmasından aynalanır. Koyc model ve Almon modelnn ahmn amaçları aynıdır. Her modelde de (8) nolu denlem ahmn edlmeedr. Almon modelnde, oyc modelnde ullanılan

λ b varsayımı yerne varsayımı ullanılmaadır. Almon modelnde bu varsayımın uygulanablmes çn,, değerlernn hesalanması gerer. Almon dznnde Q nn, P değşenlerne göre değl, oluşurulan değşenlerne göre regresyonu bulunur. ϕ u (4) Q P P... P Buradan şu anımları yaalım: P P P (5) P Modelde,,, 3 değşenlerne a verler (5) nolu denlemde yer aldığı şelde ürelr. O halde (4) nolu denlem şöyle yazılablr. Q ϕ... u (6) Almon denlem alışıldı OLS yönemyle ahmn edlr. Bu yolla bulunan φ ve nn ahmnler, u olasılılı bozucu ermnn lâs doğrusal regresyon modelnn varsayımlarını yerne germes oşuluyla, senen büün sas özelllern aşıyacaır. Almon enğ bu bağlamda, oyc yönemne göre açı br üsünlü göserr. Paramere ahmn yaablme çn 3 gecme söz onusu olduğundan 98 yılından baren,,, 3 değşenler hesalanmışır. Değşen değerlerne a hesalanan değerler aşağıda verlmşr. Q 54.4.3..755. 773 u (7) (7.59) (.58) (.37) (.45) 7.4 -.765 5.5-6.66 R.83 F 33.746 d.677 sd: Modelde yer alan aramerelern sassel es sonuçları anlamlı çımışır. -.3 -.3

-.3 (.755) (-.77).375 (8) -.3 (.755) 4(-.77).99 3 -.3 3(.755) 9(-.77) -.33 Hesalanan değerler ala yer alan denlemde yerne oyarsa; Q u (9) P P P 3P 3 54.4.3P.375P.99P. 33P 3 Q (Almon) (3) Olara Almon model aramereler hesalanmış olur. Böylece yenden yaısal modele dönülmüş olur. Koyc ve Almon yalaşımıyla elde edlen aramereler, l regresyon denlem le arşılaşırılırsa; 45.8.67P.337P.33P.. 37P 3 Q İl regresyon denlem 54.4.3P.375P.99P. 33P 3 Q Almon 5.36.7P.69P.7P. P 3 Q Koyc Almon modelyle bulunan çözüm sonuçları l denlemle arşılaşırılırsa elde edlen aramerelern şareler ve değerler Koyc modelne göre, daha anlamlı çımışır. Dolayısıyla üün fyaları le üün ürem arasında lşy, Almon model daha y açılamaadır. 6.SONUÇ Bu çalışmada, üün ürem ve alım fyaları arasında lşnn Koyc ve Almon modeller yalaşımıyla belrlenmes amaçlanmışır. Modelde üün ürem bağımlı değşen, fya se bağımsız değşen olara alınmışır. Tüün ürem üzerne el fya ve fyaın gecmel değerlernn bu modelden hangsyle daha y açılanabldğ oraya onmuşur. Tüün gecmes dağıılmış modellere uygun arımsal ürünlermzden brdr, ara, buğday, amu, şeerancarı, fındı vb. arımsal ürünler arasında, br arşılaşırma yaılırsa, üün ürem le oralama üün alım fyaları arasında orelasyon asayısının yüse olduğu görülür. Ürem ve fya arasında duyarlılı lşs nedenyle üün, Koyc ve Almon gecme modellerne uygun arımsal ürünlermzden brdr. Tüün de deseleme alımları devam eğ sürece ahmn edlen modeller geçerldr. Anca 983 yılından baren üün de deseleme alımlarının aldırılması, gelece dönemlerde üün ürem le fya arasında lşnn nasıl br model çerçevesnde nceleneceğ onusunda şmdden br ahmnde bulunma güçür. Gecmes dağıılmış modeller oluşururen l önce gecme sayısının belrlenmes gerer. Bu nedenle modelde önce üün fyaının gecmel değer hesalanmışır. Gecmes

dağıılmış br modelde gecme uzunluğunu belrleme çn Schwarz ölçüü (SÖ) ullanılmış ve gecme ölçüü 3 olara bulunmuşur. Daha sonra Koyc ve Almon modeller aramereler ahmn edlere, hesalanan aramere değerlernden ayrı gecmes dağıılmış modele ulaşılmışır. Modeller arasında arşılaşırma sonucu Almon modelnn, Koyc modelne göre üün ürem le üün fyaları arasında lşy daha y açılayan br model olduğu görülmüşür. Almon modelne göre hesalanan aramerelere baıldığında dönemnde üün fyalarında meydana gelen brml arış, üün üremnde -.3 brm azalmaya yol açmaadır. Aynı şelde br dönem önces üün fyaında g başına dolarlı arış, dönemnde üün üremn.375 on arırmaadır. İ dönem önces üün fyaında (- dönem) g başına dolarlı arış, üün üremnde.99 on arışa neden olmaadır. Üç dönem önces (-3 dönem) üün fyalarının üreme olan esnn negaf olduğu görülür. Genel olara üün ürem geçmş dönemlern fyalarına duyarlıdır. - ve - dönem üün alım fyaları çfçlern ürem ararlarını ozf yönde eleyen öneml değşenlerdr. YARARLANILAN KAYNAKLAR ALMON, S. (965), The Dsrbued Lag beween Caal Aroraons and Eendures, Economerca, vol.3, 965, s.96-78. AKTAN, R. (955), Türye de raa Mahsuller Fyaları, Anara. F, ALT. (94) Dsrbued LAgs, Economerca, c., s.3-8 CİLLOV, H. (964), Türye Eonoms Baımından Tüünün Önem ve Gelşme İmanları, İTO, İsanbul. DİNLER,. (993), Tarım eonoms, Üçüncü Bası, Bursa. s. 88 89. GUJARATİ, D. (999), Temel Eonomer, (Çev. Şenesen, ÜMİT. Şenesen, GÜLAY GÜNLÜK). Leraür Yayıncılı, İsanbul.Turey. s.:59-593 H.GREENE, W. (3), Economerc Analyss, New Yor, New Yor Unversy, Prence Hall. (Pearson Educaon Inernaonal ).s.564-566 J.TİNBERGEN, (949), Long-Term Foregn Trade Elasces, Macoeconomca, c., s.74-85 KARAKAYALI, H. (), Eonom Kuramı, Eme Mabacılı Sanay ve Tcare Lmed Şre, Mansa. Turey. s.77-8 KILIÇBAY, A. (983), Uygulamalı Eonmer, Flz Kabev, İsanbul, 983, s.83 KOUTSOYIANNIS, A. (989), Eonomer Kuramı, (Çev. Şenesen, ÜMİT. Şenesen, GÜLAY GÜNLÜK). Verso Yayıncılı, Anara, s. 98-99 KOYCK, L.M. (954), Dsrbued Lags and Invesmen Analyss, Norh- Holland Publshng Comany,Amserdam.s.-5. ÖGÜVEN, A. (997), Tarım Eonoms ve Avrua Brlğ Ora Tarım Polası, Flz aev, İsanbul. s.57-59. PINAR, M. ve vd. (998), Pamu, Durum ve Tahmn: 997/998, Tarımsal Eonom Araşırma Ensüsü, Anara. RUSSEL, D. And JAMES, G. M. (993), Esmaon and Inference n Economercs, Oford Unversy Pres, New Yor, 993, s.675-676

ŞENEL, D. (987), Köy Düzeynde Tarýmsal Üremn Yaýsý ve Vermllğ Belrleyen Faörler, MPM Yayını, Yayın No. 35, Anara. T.C.MALİYE BAKANLIĞI Yılı Eonom Raor, Oca,3, Anara. TÜTÜN EKSPERLERİ DERNEĞİ BÜLTENİ, Yıl:4, Sayı: 67, Temmuz,Ağusos, Eylül 4.İzmr. TEKEL YAPRAK TÜTÜN İŞLETMELERİ VE TİCARETİ MÜESSESESİ MÜDÜRLÜĞÜ, Yılı Faalye Raoru, İsanbul. YURDAKUL, F. (998), Pamu Ürem le Pamu Fyaı Arasında İlşnn Eonomer Analz: Koyc Almon Yalaşımı, Çuurova Ünverses İsad ve İdar Blmler faüles Dergs, Cl 8, Sayı:, Yıl:998.,h://www.Teel.gov.r.,h://www.de.gov.r.,h: //www.dm.gov.r