Akdenz İ.İ.B.F. Dergs (2) 2, 86-3 TÜRKİYE VE AB ÜLKELERİNDE TARIMSAL TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ VE YAKINSAMA ANALİZİ AGRICULTURAL TOTAL FACTOR PRODUCTIVITY AND CONVERGENCE ANALYSIS IN TURKEY AND EU COUNTRIES ÖZET M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU * Reşa CEYLAN Bu çalışmada, 7 AB ülkes le AB ye üyelk sürecnde bulunan Türkye nn arımsal oplam fakör vermllğ açısından yakınsama göserp gösermedğ 962 26 dönem çn ncelenmekedr. Çalışma k aşamadan oluşmakadır. Brnc aşamada arım sekörünün oplam fakör vermllğ Malmqus endeks yönem le elde edlmekedr. İknc aşamada se Malmqus endeks değerlernden harekele, mevcu ülkelern arımsal oplam fakör vermllğ açısından yakınsama göserp gösermedkler, hem örneklemn büününün davranışını göseren yaay kes analze dayalı sgma - yakınsama le hem de örneklem ç harekellğ ayrışırmayı sağlayan zaman sers analzne dayalı Nahar-Inder es le araşırılmakadır. Elde edlen bulgulara göre örneklem ülkeler sgma-yakınsama davranışı serglememeke ancak Nahar-Inder esne göre se Bulgarsan, İspanya ve Danmarka harç dğer 5 ülke oralamaya doğru yakınsama davranışı gösermekedr. Anahar Kelmeler: Malmqus endeks, Tarımsal Toplam Fakör Vermllğ, Yakınsama, Nahar-Inder es Jel Kodları: O47 Q3. ABSTRACT In hs sudy s analysed n he perod of 962-26 ha wheher agrculure of 7 EU members counres and canddae ( n he process of membershp) Turkey denoe convergence n erms of oal facor producvy. The sudy consss of wo sages. A he frs sep oal facor producvy of agrculure secors provded wh Malmqus ndex mehod. A he second sep, n respec of Malmqus ndex values, s searched wheher exsen counres ndcae covergence n erms of agrculural oal facor producvy; hs research s aconed wh boh sgma - covergence based on horzanal cross- secon analyse ha shows aude of whole samplng and Nahar- Inder es based on me seres analyse ha provdes o nvesgae nsde samplng acvy. Accordng o carred dagnoss, he samplng does no lay ou sgma-convergence aude however accordng o Nahar - Inder es excep Bulgara, Denmark, and Span oher 5 counres demosrae srong convergence oward sample mean. Key Words: Malmqus Index, Aggrculurel oal facor producvy, Convergence, Nahar-Inder es. Jel Codes: O47 Q3. * Yüzüncü Yıl Ünverses, İ.İ.B. F. İksa Bölümü, Araşırma Görevls, Dr. Pamukkale Ünverses, İİBF, İksa Bölümü, Araşırma Görevls, Dr.
M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU, Reşa CEYLAN.Grş Toplam fakör vermllğnn (TFV) hesaplanması ve değşmn ne yönde olduğunun belrlenmes, kaynakların ekn kullanımının sağlanması açısından her zaman ekonomslern emel lg alanlarının odağında olmuşur. TFV y hesaplamak çn farklı yaklaşımlar kullanılmakla brlke, fya versne gereksnm duyulmaması, eknolojk değşme (TD) ve eknlk değşmelernn (ED) açıkça anımlanablmes, eknszlğn ölçüleblmes ve uygulama kolaylığı sağlanması gb avanajlar neden le Malmqus endeks yaklaşımı yaygın olarak kullanılmakadır (Tarım, 2:5; Günden ve dğerler, 998). Malmqus endeks yaklaşımını kullanarak arımsal TFV nn hesaplandığı brçok çalışma bulunmakadır. Coell ve Rao (23), Rao ve dğerler (24), Ruan (22), Lusg ve Thrle (997), Fulgn ve Perrn (997, 998) ve Arnade (998) bu çalışmalardan br kaçıdır. Bu çalışmalarda arımsal TFV endeks eşzamanlı (conemporaneous) Malmqus endeks yaklaşımı le hesaplanmışır. Ülke veya bölge düzeynde arımsal TFV büyümesnn yakınsama davranışı göserp gösermedğne lşkn yapılan brçok çalışma bulunmakadır. Burada bu çalışmalardan yalnızca arımsal TFV y Malmqus endeks yaklaşımı le elde eden ve yakınsama hpoezn es eden çalışmalardan br kaçına değnlmekedr. Suharyano ve Thrle (2) yapıkları çalışmada 8 Asya ülkesnn arımsal TFV büyümes açısından yakınsama göserp gösermedklern ncelemşlerdr. Yakınsama es sonuçları, bu ülkeler arasında ele alınan dönemde br yakınsamanın olmadığını gösermekedr. Thrle ve dğerler (23) yapıkları çalışmada Malmqus endeks yaklaşımını kullanarak, Boswana dak 8 bölgenn arım sekörü ve Boswana care sekörü çn fakör vermllğ değşmlern ncelemşler ve yakınsama hpoezn es emşlerdr. Elde edlen bulgular, verml bölgeler le vermsz bölgeler arasındak açığın genşledğn gösermşr. Galanopoulos ve dğerler (26) yapıkları çalışmada, Türkye dahl 3 Akdenz ülkesnn 966 22 aralığında arımsal TFV açısından yakınsama göserp gösermedklern ncelemşlerdr. Çalışmada yaay kes regresyon analzlerne dayalı β ve σ yakınsama bçmler yanında dğer çalışmalardan farklı olarak Nahar-Inder esn de uygulamışlardır. Uygulanan her k esn sonucunda da, yakınsama lehnde br bulgu elde edlememş ancak, dönem ayrımı yapılarak 98 önces ve sonrası durum ncelenmşr. Çalışmada zaman sers yaklaşımına dayalı Nahar-Inder es dör ülkenn örneklem oralamasına doğru yakınsama eğlmnde olduğunu ve k ülkenn de oralamadan ıraksama sergledğn oraya koymuşur. Ger kalan yed ülkenn yakınsama ya da ıraksama davranışı sergledğ le lgl anlamlı br bulguya ulaşılamamışır. Sanzdur (27) se yapığı çalışmada 964 992 dönem çn Bangladeş dek 6 bölgenn arımsal TFV sn Malmqus endeks yaklaşımı 87
Türkye ve AB Ülkelernde Tarımsal Toplam Fakör Vermllğ ve Yakınsama Analz le hesaplamış ve bölgeler arasındak yakınsamayı ncelemşr. Yakınsama analznde hem yaay kes hem de zaman sers esler uygulanmışır. Uygulanan her k es sonucu da bölgeler arası ıraksamanın oradan kalkığını ve arımsal vermllk açısından uzun dönemde yakınsama davranışının oluşuğunu gösermekedr. Suharyano ve Thrle (2), Thrle ve dğerler (23), Galanopoulos ve dğerler (26), ve Sanzdur (27) yapıkları çalışmada Malmqus TFV y ardışık (sequenal) sınıra dayalı yaklaşımla elde emşlerdr. Bununla brlke, leraüre bakığımızda arımsal TFV nn hesaplanmasında eşzamanlı (conemporaneous) Malmqus endeks yaklaşımının yaygın olarak kullanıldığı da görülmekedr. Bu k yaklaşım arasındak fark, eşzamanlı yaklaşımda sınırın yalnızca ele alınan zamandak gözlemler zarflamasıdır. Ardışık sınır yaklaşımında se belrl br zamandak sınır, o zamana kadar gözlemlenmş büün ver nokalarını zarflamakadır. Ardışık sınır yaklaşımının daha uygun br çözüm oraya koyması açısından üsünlüğe sahp olduğu fade edlmekle brlke, Shesalova (23) nın yapığı çalışmada her k yaklaşımla hesaplanan Malmqus TFV endeks değerler arasında yüzde 97 lk br korelasyonun olduğu görülmekedr. Bu nedenle, çalışmamızda çok fakörlü TFV, eşzamanlı sınıra dayalı Malmqus endeks yaklaşımı le elde edlmşr. Rezs (29) se yapığı çalışmada yukarıda belrlen çalışmalardan farklı olarak TFV y Wndow Malmqus endeks yaklaşımı le hesaplamışır. Çalışmada ABD ve dokuz Avrupa ülkes örneğnden harekele 973 993 yılları arasındak arımsal vermllk değşmeler ncelenmşr. Yapılan yakınsama es sonuçları β-yakınsamasının olduğunu, buna karşılık üm peryo çn σ-yakınsamasının olmadığını gösermekedr. Ancak 983 993 al dönem ele alındığında hem β hem de σ yakınsamasının olduğu görülmekedr. Nha sonuç olarak panel brm kök es (panel un roo es) sonuçları, ülkeler arasında uzun dönem br yakınsamanın varlığını deseklemekedr. Uçak (29) se yapığı çalışmada, 25 AB üyes ülke çn 995 26 dönemn baz alarak, öncelkle kş başı GSYH verlernden harekele mulak yakınsamanın bulunup bulunmadığını es emşr. Sonuçlar, yüksek br yakınsama hızına sahp olmamakla brlke, ülkelern brbrlerne yakınsadığını gösermekedr. Daha sonra, 25 AB ülkesnn arımsal kş başına gelr açısından yakınsayıp yakınsamadığı es edlmş ve söz konusu ülkelern yakınsadığı sonucuna varılmışır. Ayrıca arımsal şgücü başına gelrn yakınsama sonuçlarına bakıldığında se zaman çnde brbrne yakınsamanın olduğu görülmekedr. Çalışmada Türkye yakınsama analzne dahl edlmemşr. Yakınsama analznden sonra Malmqus endeks yaklaşımı kullanılarak 995 25 dönem çn oplam fakör vermllğndek değşmler ncelenmşr. Toplam fakör vermllğndek değşmler 25 AB ülkes çn söz konusu dönemde oralama yüzde 2.5 lk br arışın meydana 88
M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU, Reşa CEYLAN geldğn gösermekedr. Söz konusu çalışmada son olarak, kümeleme analz yapılmış ve Türkye ye yakın verlere sahp olan ülke ve ülkelern bulunması amaçlanmışır. Bu çalışma, burada kısaca özelenen leraürdek dğer çalışmalardan hem örneklem oluşuran ülkeler hem de dönem baryle farklılaşmakadır. Suharyano ve Thrle (2), Thrle ve dğerler (23), Galanopoulos ve dğerler (26), ve Sanzdur (27) yapıkları çalışmada Malmqus TFV y ardışık sınıra dayalı yaklaşımla elde ederken, Rezs (29) Wndows Malmqus endeks yaklaşımı le elde emşr. Bu çalışmada se Malmqus endeks eşzamanlı sınıra dayalı yaklaşımla elde edlmşr. Uçak (29) yapığı çalışmada se 25 AB ülkesnn kş başına arımsal gelr baryle yakınsamalarını dkkae almış ve kş başına arımsal gelr, arımsal kama değer/çalışan şgücü oranından hesaplamışır. Daha sonra Malmqus endeks yaklaşımını kullanarak TFV y hesaplamış ve yakınsama sonuçları le TFV değşmlern karşılaşırmışır. Bu çalışmada se Türkye de AB ülkeler le brlke analze dahl edlmş ve arımsal TFV değerlernden harekele ülkeler arası yakınsamanın bulunup bulunmadığı araşırılmışır. Bu açıdan söz konusu çalışmadan farklılaşmakadır. Çalışma planı şu şekldedr: Önce Malmqus oplam fakör vermllğ endeks anıılmış ve ele alınan ülkeler çn 962 26 dönemne a TFV değerler hesaplanmışır, ardından çalışmada kullanılan ekonomerk meodoloj anıılmış ve uygulama yapılmışır. Daha sonra se sonuçlar değerlendrlmşr. 2. Malmqus Toplam Fakör Vermllğ Endeks Malmqus endeks, Farrell (957) eknk eknlk ölçüüne Shephard arafından gelşrlen uzaklık fonksyonlarının dahl edlmesyle elde edlmşr (Tosun vd., 28). Endeks, k gözlemn TFV sndek değşmey orak br eknolojye olan uzaklıkların oranı olarak ölçmekedr. Bu ölçüm çn uzaklık fonksyonu kullanılmakadır (Tarım, 2:52). Malmqus endeks grd yönlü veya çıkı yönlü olarak oluşurulablr. Grd yönlü model, çıkı vekörü ver alındığında grd vekörünü oransal olarak mnmuma ndrmey araşıran ürem eknolojsyle nelendrlr. Çıkı yönlü model se grd vekörü ver ken, çıkının maksmum oransal genşlemesn sağlayan ürem eknolojsn nelemekedr (Bağdadoğlu ve Ulucan, 25:7). Uzaklık fonksyonları grd ve çıkı eksenl olarak ele alınablr. Çıkı eksenl uzaklık fonksyonu, = T zamanı, y =y y m çıkı vekörünü, x =x xk grd vekörünü ve S se S={(x,y):x üreeblr y)} şeklnde fade edlen çıkı kümesn göserrken, çıkı kümesne bağlı olarak uzaklık fonksyonu D { = ( x, y ) = mn θ : ( x, y / θ ) S } şeklnde fade edleblr (Avcı ve Kaya, 28:848). 89
Türkye ve AB Ülkelernde Tarımsal Toplam Fakör Vermllğ ve Yakınsama Analz Fare ve dğerler (994) n zleyerek, ve + zaman dönemler arasındak çıkı yönlü Malmqus endeks aşağıdak gb anımlanablr: + + + + +,+ + + D (y,x ) D (y,x ) M (y, y,x,x ) = + () D(y,x ) D (y,x ) Bu eşlke D +(y, x ) göserm, dönem gözlemnn + dönem eknolojsnden olan uzaklığını fade emekedr. D(y, x) göserm se dönem gözlemnden dönem eknolojsne olan uzaklığı belrmekedr. Bu eşlke değern den büyük olması TFV nn arığını ve değern brden küçük olması se TFV nn azaldığını gösermekedr. Buna göre M() fonksyonun değernn den büyük olması dönemnden + dönemne TFV de büyümenn olduğunu, den küçük olması se aynı dönemlerde TFV de azalmanın olduğunu göserr. Malmqus vermllk endeks TD ve ED olmak üzere k bleşene ayrışırılablr. Bu ayrışırma aşağıdak gb fade edlmekedr: + + + + +,+ + + = D (y,x ) D (y,x ) D (y,x ) (y,y,x,x ) + + + (2) D (y,x ) D (y,x ) D (y,x + ) M Eşlğn sağ arafındak lk erm, + dönemndek eknk eknlğn dönemndek eknk eknlğe oranı olan ED ölçümünü vermekedr. Karekök çndek fade se k fark fonksyonu oranının geomerk oralaması olarak belrlenen ürem sınırındak kaymayı ölçmekedr. Bu kayma TD y gösermekedr. Malmqus oplam fakör vermllğ endeks se ED ve TD nn çarpımından oluşmakadır. Br amprk çalışmada ardışık k dönem çn hesaplama yapablmek çn, dör uzaklık fonksyonunun da bulunması gerekmekedr (Tarım, 2:53 54). Ölçeğe göre sab ger varsayımı alında bu uzaklık fonksyonlarının bçmler aşağıdak gb anımlanablr (Tosun vd., 28): [ D ( y s φy x λ () (2), x )] X λ, = maxφ, φ, λ + Y λ, [D + + λ ( y s φy x + + X +, x + Y + )] + λ, λ, = maxφ, φ, λ 9
M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU, Reşa CEYLAN [ D + ( y s φy x λ (3) (4) + +, x + )] + Y λ, X λ, = maxφ, φ, λ [D + λ ( y s φy x X +, x + Y )] + λ, = maxφ, φ, λ λ, Burada verlen brnc uzaklık fonksyonu dönem gözlemnn dönem eknolojsne olan uzaklığını ölçerken, kncs + dönem gözlemnn + dönem eknolojsne olan uzaklığını ölçmekedr. Üçüncü ve dördüncü fonksyon bçmler se sırasıyla + gözlemnn dönem eknolojsne ve dönem gözlemnn + dönem eknolojsne olan uzaklıklarının ölçülmesn fade emekedr. 3. Ver Se Çalışmada 8 ülke ele alınmışır. Bu ülkelern 7 s AB üyes2 olup, Türkye se AB ye üyelk sürecnde bulunmakadır. Türkye nn AB üyes dğer ülkeler le brlke analze dahl edlmes, 959 yılından ber devam emeke olan ve 25 yılında üyelk müzakerelernn başlamasıyla yen br döneme gren lşkler nedenyledr. Analzde kullanılan değşkenlern FAO arafından uulan sasklere dayanması ve FAO da farklı ürünlere a fya ağırlıklarının kullanılması, Türkye nn AB üyes ülkeler le brlke ele alınablmesn mümkün kılmakadır. Ayrıca Türkye nn AB ye üyelk sürecnde en sıkınılı konulardan brnn arım sekörü olması ve Polonya örneğnde olduğu gb büyük mkarda desek alma zorunluluğunun olması analzn önemn arırmakadır. Son olarak, özellkle Türkye nn dış care hacmnn yaklaşık % 5 nn AB ülkeler le yapılması, car lşklern ne denl öneml boyularda olduğunu gösermekedr. Bu açıklamalar, Türkye nn nasıl AB üyes ülkeler le brlke ele alınableceğ sorusunun cevabını vermekedr. Tarımsal TFV br çıkı ve beş grd değşken kullanılarak hesaplanmışır. Grd değşkenler; alan, emek, hayvan soku (lvesock), gübre ve rakörden oluşmakadır. Çıkı değşken se arımsal üremn değerdr. Bunun çn oplulaşırılmış arımsal ürem değer alınmışır. Dönem olarak 962 26 arası alınmış olup, ver kaynağı olarak FAO (Gıda ve Tarım Organzasyonu) ve IFA (Uluslararası Sun Gübre Endüsrs Brlğ) ver abanları 2 Bu ülkeler: Avusurya, Danmarka, Bulgarsan, Fnlandya, Fransa, Almanya, Yunansan, İrlanda, Macarsan, İalya, Hollanda, Polonya, Porekz, Romanya, İspanya, İsveç, İnglere dr. Dğer AB ülkeler verlern eksklğnden dolayı analze dahl edlememşr. 9
Türkye ve AB Ülkelernde Tarımsal Toplam Fakör Vermllğ ve Yakınsama Analz kullanılmışır. Çıkı (y) ve grd gösergelerne (x) lşkn açıklamalar aşağıdak gb yapılmışır. Tarımsal üremn değer (y): Tarımsal üremn oplam değerdr. Bu değer FAO arafından yayınlanan ve farklı ürünlern fya ağırlıkları baz alınarak oluşurulan çıkı endeksdr. Fya olarak 999 2 yılı oralama uluslararası dolar brm baz alınmışır. Toprak (x): Ekleblr alanlar ve sürekl ekl alanlardan oluşmakadır ( hekar). Emek (x2): Tarımda çalışan ekonomk olarak akf nüfus ( kş). Gübre (x3): Tarımda kullanılan oplam gübre olarak ele alınmış ve gübre bleşm azo (N), fosfor (K2O) ve poasyumdan (P2O5) oluşmakadır ( merk on). Makne (x4): Kullanımda olan arımsal rakör sayısıdır. Hayvan soku (x5): Grd değşken olarak kullanılan hayvan soku, bu değşken oluşuran sığır, koyun, keç ve domuzun koyun eşdeğer olarak hesaplanmışır. Eşdeğern hesaplanmasında sığır çn 8 kasayısı, koyun, keç ve domuz çn kasayısı kullanılmışır (Coell ve Rao, 23). Hayam ve Ruan (97) yapıkları çalışmada hayvan sokunu hesaplamak üzere daha fazla kaegor kullanmışlardır. Deve, a, bufalo gb brçok kaegory oplulaşırmada ele almışlardır. Ancak bu çalışmada söz konusu kaegorlern üm ülkeler çn versnn mevcu olmamasından dolayı, yalnızca üm ülkeler çn vers bulunan sığır, koyun, keç ve domuz hesaplamaya dahl edlmşr. Modelde kullanılan değşkenlern anımlayıcı saskler Tablo de sunulmuşur. Tablo. Değşkenlern Tanımlayıcı İsaskler Değşken Brm Oralama Sandar Sapma Mnmum Maksmum Tarımsal 999 2 Ürem (y) Uluslararası $ 289 6.64 9 695 3 66 652 38 25 64 Alan (x) hekar 8 386.3 7 55.62 796 28 792 Emek (x2) kş 2 6.9 3 46.597 87 5 53 Gübre (x3) on 272.625 343.34 52.8 6 3.4 Trakör (x4) Sayı 429 76.4 467 927. 748 9 Hayvan Sayı Soğu (x5) 69 478 4 59 388 676 8 7 877 26 594 64 92
M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU, Reşa CEYLAN 4. Malmqus Toplam Fakör Vermllğ Endeks Sonuçları Toplam fakör vermllğndek değşmler görmek üzere 7 AB ülkes ve Türkye çn Malmqus endeks değerler elde edlmşr. Söz konusu endeks değerler 962 26 dönem çn hesaplanmışır. Toplam fakör vermllğ daha sonra TD ve ED ye göre ayrışırılmışır. 962 26 dönemnde üm ülkeler dkkae alındığında TFV llğnde oralama yüzde.8 lk br arışın meydana geldğ görülmekedr (Bkz Tablo 2). Söz konusu dönemde en büyük TFV arışı yüzde 3.4 le Danmarka da meydana gelmşr. Bunu sırasıyla yüzde 2. lk arışla Almanya ve İnglere, yüzde.9 luk arışla Macarsan zlemekedr. Beş ülkenn TFV snde se gerleme görülmekedr. En büyük gerleme yüzde 3. le Türkye de meydana gelmşr. Türkye y yüzde. lk azalma le Polonya zlemekedr. Dönemler baryle bakığımızda, 962 97 dönem dışında üm dönemlerde TFV de arış meydana gelmşr. 962 97 dönemnde TFV llğnde yüzde.9 luk br azalma meydana gelmşr. En yüksek arışın olduğu dönem se yüzde.7 lk arışla 98 99 dönemdr. Türkye açısından değerlendrdğmzde TFV llğnde en büyük arışın yüzde 2.4 le 99 26 dönemnde sağlandığı ve en büyük düşüşün se yüzde.4 le 962 97 dönemnde meydana geldğ görülmekedr. Tüm dönem ve ülkeler baz alınarak TD ye bakığımızda se üm ülkelerde yüzde lk br arışın meydana geldğ görülmekedr. TD de en büyük lerlemey yüzde 3.3 lük arışla Danmarka ve İnglere sağlamışır. En büyük gerleme se yüzde 2.5 luk br azalma le Türkye de meydana gelmşr. Türkye nn TD de lerleme sağladığı dönemler 98 99 ve 99 26 dönemlerdr. Bu dönemlerde sırasıyla yüzde 2.4 lük ve yüzde.9 luk arışlar meydana gelmşr. ED dek gelşmeler ncelendğnde se 962 26 dönemnde üm ülkeler dkkae alındığında oralama yüzde.4 lük br arış meydana gelmşr. Bulgarsan ve Macarsan yüzde.4 lük arışla en büyük arış göseren ülkelerdr. ED de en büyük azalışlar se. lk gerleme le İnglere ve İrlanda da meydana gelmşr. Dönemler baryle ED ye bakığımızda, 98 99 dönem dışında dğer dönemlerde azalmaların olduğu görülmekedr. ED de en büyük gerleme se yüzde.9 le 962 97 dönemnde meydana gelmşr. 93
Türkye ve AB Ülkelernde Tarımsal Toplam Fakör Vermllğ ve Yakınsama Analz Tablo 2. Ülkelern Tarımsal TFV Büyüme Oranlarının Ayrışımı 99 26 ED.5.9.995.997.9.2.989.976.998.32.995.982.982.5.999 TD.8.99.32.8.8.8.2.998.23.25.8.9.2.4.6.2.28.9.6 TFD.23..32.3.5.28.4.998.3.25.8.995.8.37.2.3..24.5 98 99 ED.2.986.2.22.8.8.997.9.48.3.953.994.4.4.969.2 TD.8.32.8.8.3..992.35.5.998.2..7.44.999..5.24.5 TFD.2.7.39.3.2.9.99.35.35.998.2.49.2.995.993.24.2.992.7 97 98 ED.987.5.2..995.99.947.979.48.9.2.986.998 TD.6.5.3..5..993.44.9.2.2.997.969.973.9..35.93.3 TFD.6.992.46.2.6.5.993.44..2.2.943.948.2.8.4.2.93. 962 97 ED.98.7.965.986.989.994.8.956.946.4.994.987.99 TD.2.985.53.28.29.33.986.994.8.3.4.966.956.964.994.22.59.896 TFD.2.6.3.8.27.986.3.963.3.4.966.956.92.997.6.45.896.99 962 26 ED.998.4....3.4.989.99.995.996.989.998.4 TD.6.2.33.6.6.8.998.6.7..3.999.995.998.6.7.33.975. TFD.4.6.34.6.7.2.998.9.7..3.989.99.998.6.3.2.969.8 Avusurya Bulgarsan Danmarka Fnlandya Fransa Almanya Yunansan Macarsan İrlanda İalya Hollanda Polonya Porekz Romanya İspanya İsveç İnglere Türkye Geomerk Oralama 94
M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU, Reşa CEYLAN Malmqus endeks, TD ve ED dek değşmlern uzun döneml eklern analz emede kümülaf değerlerne bakılması açısından öneml br gösergedr. Şekl de görüldüğü gb TFV, TD ve ED de söz konusu dönemde sürekl br arış yaşanmışır. Özellkle TD le TFV arasında paralel br gelşmenn yaşandığı görülmekedr. Bu durum TFV dek arışa TD nn daha belrleyc olduğunu gösermekedr. Kümülaf Değerler 8. 6. 4. 2.. 8. 6. 4. 2.. 96 964 967 97 973 976 979 982 985 988 99 994 997 2 23 26 Eknlk Değşmes Teknk Değşme TFV Şekl. TFV, Teknk ve Eknlk Değşmesnn Kümülaf Değerler (962 26) TFV, ED ve TD dek gelşmelern değerlendrlmesnden sonra, söz konusu dönemde, ele alınan ülkelern TFV sndek arışlar yönünden br yakınsama göserp gösermedklernn ncelenmes çalışma açısından dğer br öneml arışmayı oluşurmakadır. Özellkle AB ülkelern Orak Tarım Polkası çerçevesnde arım polkalarının şekllendğ düşünüldüğünde br yakınsamanın oluşması düşünces akla gelmekedr. Analzde ele alınan dönem (opluluk başlangıçan 973 e kadar alı üyel br opluluk se de) Orak Tarım Polkasının AB ülkeler açısından br yakınsamanın oluşmasına kakı sağlayıp sağlamadığını ncelemek açısından uygun br zaman aralığıdır. Çünkü Orak Tarım Polkasının yasal çerçeves 957 dek Roma Anlaşmasıyla belrlenmesne karşılık, 962 yılında lk orak pyasa düzennn oluşurulması le Orak Tarım Polkası resmen hayaa geçrlmşr. Türkye nn AB ye üyelk sürecnde bulunması da analze dahl edlmes açısından önemldr. Bu çerçevede gelecek kısımda yakınsama hpoezn es emek çn kullanılacak ekonomerk meodoloj anıılacak ve ardından elde edlen bulgular sunulacakır. 95
Türkye ve AB Ülkelernde Tarımsal Toplam Fakör Vermllğ ve Yakınsama Analz 5. Ekonomerk Meodoloj Neoklask modeln emel çıkarımı olan yakınsama hpoez bell varsayımlar alında (kapalı ekonom, ölçeğe göre sab ger, sermayenn azalan gers, eknoloj ve aşınma oranının dışsal olması gb.) ülkeler arası kş başı gelr farklılıklarının zaman çnde azalacağı argümanını ler sürmekedr. 98 l yıllarda ülkelere a uzun döneml makroekonomk zaman serlernn derlenmes ve ekonomerk eknklern gelşrlmes le brlke yakınsama hpoez yaygın br uygulama alanı halne gelmşr. Başlangıça yakınsama hpoez yaay kes regresyon analzlerne dayalı eknklerle es edlmş (Baumol, 986; Dowrck ve Nguyen, 989; Barro ve Sala- Marn, 99, 992; Mankw vd., 992) daha sonra zaman sers eknklernn gelşrlmes le brlke yakınsamanın zaman sers bağlamında es edlebleceğ oraya çıkmışır ( Bernard ve Durlauf, 996; Greasley ve Oxley, 995).Yaay kes regresyon analzne dayalı araşırmalar ele alınan örneklemn br büün olarak davranışını oraya koyması bakımından önemldr. Bu bağlamda β -yakınsaması ve σ yakınsaması bçmler anımlanmışır (Sala- Marn, 996). β -yakınsaması, başlangıç büyüme oranı le akp eden dönemlerdek büyüme oranları arasındak negaf lşknn yakınsama çıkarımı anlamına geleceğn ler sürerken, σ - yakınsaması, ülkeler arası kş başı gelr farklılıklarının sandar sapmasının zaman çnde azalma eğlmnde olmasının yakınsamayı fade edeceğn oraya koymakadır. Nahar-Inder (22) yakınsamanın zaman sers anımından harekele, ele alınan serlerde durağanlık olmasa ble yakınsama hpoeznn red edlemeyebleceğn gösermşr. Bernard ve Durlauf (996) dan harekele Nahar ve Inder (22) yakınsama hpoezn es emek çn yen br es yönem önermşlerdr. y, peryounda, ( =,2,3, K, N) ülkesnn kş başı reel gelr sevyes olsun. Bu ekonomlern nha eknk blg brkmne sahp olduğu varsayımı alında, a bu ekonomlern sahp olduğu genel br rend ve, μ ülke spesfk paramere se, bu durumda ekonoms çn sandar Neoklask Büyüme Modelnn yakınsama çıkarımı aşağıdak gb fade edleblr: lm E (y ) = μ n + n a + n Burada μ parameres ekonomsnn durağan durum büyüme oranını belrlemekedr. Burada üm ekonomler benzer yapıya sahp olmadıkça μ, sıfırdan farklı olmakadır. nn anımı le lgl olarak k farklı yorum olablr: Brncs a a, grupak ülkelern oralama kş başı reel gelr düzeyler olarak anımlanablr. İkncs a, grup çnde en y kş başı reel gelr performansı sergleyen ülkenn kş başı reel gelr düzey olarak 96 (3)
M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU, Reşa CEYLAN anımlanablr. Bu anımlamalardan brncs leraürde yaygın olarak kullanılmakadır (Nahar ve Inder, 22). Buradan harekele yakınsama, grupak ülkelern kş başı çıkı düzeyler le oralama kş başı çıkı sevyes arasındak farklılıkların zaman çnde azalıp azalmadığını fade edeblr. Ya da, grupak her br ülkenn kş başı çıkı sevyeler le grup ldernn kş başı çıkı sevyes arasındak farklılıkların zaman çnde azalıp azalmadığını fade edeblr. (3) denklemnden harekele yakınsama; lm E n (y + n y + n ) = bçmnde fade edleblr. Yan, y + n y+ n (4) nn uzun dönem oralaması, ahmn aralığı genşledkçe sıfıra yaklaşmalıdır. z = y y, oralamadan çıkarılmış (demeaned) kş başı çıkı düzey olsun. Bu durumda nn zaman çnde azalması yakınsamanın kanıı olarak ele alınablr. Eğer z z, sıfıra yaklaşıyorsa, o zaman her br çn, z ( / ) z < olmalıdır. Baslk sağlaması açısından, çalışmanın sonucunu değşrmeyecek ancak, güvenlrlğn arıracak şeklde w = olduğu kabul edlsn (Nahar ve 2 z ( ) Inder, 22: 24). Bu durumda yakınsama çn; / w < olması gerekr. Bu durumda (4) denklemndek yakınsama anımı, aşağıdak gb fade edleblr: lm E (w ) = (5) n + n ( / ) w olduğu düşünüleblr. Bu da ( ) ı bulablmek çn, w nn zaman rend nn br fonksyonu f le fade edlsn. 2 k k () + u = θ + θ + θ 2 + + θ k + θ k u w = f K + (6) Burada, θ paramereler ve koşullu ve koşulsuz olarak sıfır u oralamalı haa ermdr. (6) denklemnden harekele eğm fonksyonu bulunablr: w = f () (7) Bu eğm fonksyonunun ahmnler br ekonomnn yakınsama davranışını konrol emek çn kullanılablr. Gerçeke w serler zaman çnde ekdüze br bçmde azalma eğlmne sahp olmayablr. Ancak, eğer ekonom yakınsama eğlmnde se w nn zaman çnde azalması gerekr. Bu nokada eğmlern oralamasının negaf olup olmadıkları önem kazanmakadır. Eğer eğmlern oralaması negaf se, bu yakınsama lehnde br kanı olarak ele alınablr (Nahar ve Inder, 22: 25). 97
Türkye ve AB Ülkelernde Tarımsal Toplam Fakör Vermllğ ve Yakınsama Analz T T T = T = Yan; w < Bu fade (7) denklemnden harekele aşağıdak gb elde edleblr: w Burada, 2 = θ + θ r 2 2 k rk + θ krk = r (8) + K + θ θ (9) ( k ) T T T k 2 T = T = T = k 2 r =, K, rk =, rk = r = [ r K r ] ve θ [ θ θ θ ] 2 k rk k = K olarak anımlanmakadır. k θ k Yakınsamayı es emek çn boşluk hpoez şu şeklde anımlanablr; H : r θ ve alernaf hpoez, H : r θ < Boşluk hpoez yakınsamanın olmadığını fade emekedr. Bu hpoez es emek çn (6) denklem OLS le ahmn edlr ve θ vekörü bas -esne ab uulur. Boşluk hpoeznn red edlmes, yakınsamanın varlığı anlamına gelmekedr. Bu durumda ülkelere a oralama eğm kasayıları, oralamaya yakınsama davranışı serglemekedr. 5. Uygulama ve Sonuçlar Ele alınan örneklem ülkeler çn önce σ -yakınsaması araşırması yapılmışır. Elde edlen sonuç şekl 2 de sunulmakadır. Şekl 2, ele alınan ülkelere a örneklemn 962 26 dönemnde yakınsama davranışı serglemedğn oraya koymakadır. STDEV.2...9.8.7.6.5.4 65 7 75 8 85 9 95 5 Şekl 2. Örneklem ülkelernn 962 26 dönemndek TFV farklılıklarının sandar haası 98
M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU, Reşa CEYLAN Örneklem ç harekellğ analz emek çn Nahar-Inder esne bakılablr. Nahar-Inder esne a sonuçlar ablo 3 e sunulmakadır. Tablo 3. Kares alınmış oralamadan çıkarılmış serlere a Nahar-Inder Tes Sonuçları Ülke Polnom Dereces Oralama Eğm - değer Avusurya 4 -. -6.9885** Bulgarsan 4.26 5.574 Danmarka 4,6 2.685 Fnlandya 8 -,886-4.7857** Fransa 4 -. -3.489** Almanya 3 -.3-3.795** Yunansan 7 -.59-2.5637** Hollanda 5 -.33-26.9869** Macarsan 7 -.572-4.635** İrlanda 5 -.28-3.45** İalya 6 -.4 -.983** Polonya 3 -.36 -.8389** Romanya 6 -.25-2.879** Porekz 4 -.2-2.879** İspanya 6.33.9476 İsveç 3 -.2-2.75** Türkye 4 -.5-5.426** İnglere 5 -.3-3.86** No: ** şare %5 düzeynde anlamlılığı anımlamakadır. Polnom dereces AIC krerne göre seçlmşr. Paramerk olmayan -es çn 45 gözlem değerne a krk değer %5 anlamlılıka.67 dr. Bulunan es sask değernn negaf ve mulak değer olarak krk ablo değernden büyük olması yakınsama lehnde br kanı olarak alınırken, es sask değernn pozf ve krk değerden büyük olması se ıraksama lehnde br kanı olarak alınmakadır. Tabloya göre; İspanya, Bulgarsan ve Danmarka örneklem oralamasına ıraksama davranışı göserrken, Türkye de dahl dğer 5 ülke örneklem oralamasına yakınsama davranışı gösermekedr. Bu sonuçlara göre; Avusurya, Fnlandya, Fransa, Almanya, Yunansan, Hollanda, Macarsan, İrlanda, İalya, Polonya, Romanya, Porekz, İsveç, Türkye ve İnglere çn hesaplanan TFV değerler örneklem oralamasına doğru yakınsama davranışı serglerken, Bulgarsan, Danmarka ve İspanya çn hesaplanan TFV değerler se örneklem oralamasından ıraksama davranışı serglemekedr. Bu analz, Nahar-Inder esnn örneklem ç harekellğ oraya koymadak başarısını pekşrmeke ve Avrupa Brlğ üyes 4 ülke le Türkye arasında arımsal oplam fakör vermllğ açısından örneklem oralamasına doğru br yakınsama olduğunu gösermekedr. 99
Türkye ve AB Ülkelernde Tarımsal Toplam Fakör Vermllğ ve Yakınsama Analz 6. Sonuç 95 yılında alı ülkenn kaılımıyla oluşurulan ve 957 Roma anlaşmasıyla emeller aılan AB, söz konusu anlaşmayla emel polkalarından br olan OTP nn de yasal çerçevesn belrlemşr. OTP nn hayaa geçmes se 962 yılında orak pyasa düzennn oluşurulması le mümkün olmuşur. Brlk daha sonra 973, 98, 986, 995, 24 ve 27 yıllarındak kaılımlarla 27 üyel br opluluk halne gelmşr. Türkye de özellkle son yıllarda brlğe üye olma yönünde öneml adımlar amışır. Bu açıdan AB ülkeler arasında uygulanan OTP nn arımsal TFV llğ açısından br yakınsamanın oluşmasına neden olup olmadığını ve Türkye le Brlk ülkeler arasında da br yakınsamanın meydana gelp gelmedğn es emek üzere Malmqus endeks yaklaşımı kullanılarak TFV değşm ölçülmüş ve daha sonra yakınsama analzler yapılmışır. Malmqus endeks sonuçları söz konusu dönemde arımsal TFV llğnde oralama yüzde.8 lk br arışın meydana geldğn gösermekedr. Malmqus TFV endeks TD ve ED olarak ayrışırılmışır. TD de yüzde lk, ED de se yüzde.4 lük br arışın meydana geldğn gösermekedr. Bu sonuca dayalı olarak 962 26 dönemnde meydana gelen TFV arışının büyük ölçüde TD dek değşmeden kaynaklandığını söylemek mümkündür. Ülkeler açısından bakığımızda se söz konusu dönemde en büyük TFV arışı yüzde 3.4 le Danmarka da meydana gelmşr. Bunu sırasıyla yüzde 2. lk arışla Almanya ve İnglere, yüzde.9 luk arışla Macarsan zlemekedr. Beş ülkenn TFV snde se gerleme görülmekedr. En büyük gerleme yüzde 3. le Türkye de meydana gelmşr. Türkye y yüzde. lk azalma le Polonya zlemekedr. TFV değşmnden harekele örneklem büünün br yakınsama davranışı göserp gösermedğn belrlemek üzereσ -yakınsaması araşırması yapılmış ve anlamlı br sonuca ulaşılamamışır. Elde edlen sonuç örneklem büünün br yakınsama davranışı serglemedğn gösermekedr. Daha sonra örneklem ç harekellğ oraya koymak amacıyla gelşrlen Nahar-Inder es uygulanmış ve örneklem çnde yer alan 5 ülkenn oralamaya doğru yakınsama eğlmnde olduğu sonucuna varılmışır. Bu sonuca dayalı olarak, Türkye nn arımsal oplam fakör vermllğ açısından AB ülkelerne yakınsama sürec çnde bulunduğu söylemek mümkündür. Ayrıca Türk arım sekörünün, AB ye uyum sürecnde geçrmes gereken yapısal dönüşümler çselleşreblecek konumda olduğu bçmnde de yorumlanablr.
M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU, Reşa CEYLAN KAYNAKLAR AVCI, M. A. ve KAYA, A. A. (28), Geçş Ekonomler ve Türk Tarım Seköründe Eknlk ve Toplam Fakör Vermllğ Analz (992-24), Ege Akademk Bakış, 8(2):843-86. ARNADE, C. (998) Usng a Programmng Approach o Measure Inernaonal Agrculural Effcency and Producvy, Journal of Agrculural Economcs, 49(), 67 84. BAĞDADİOĞLU, N. ve ULUCAN, A. (25) Fnancal Effcency of he Turksh Texle and Clohng Indusry before he 25 Trade Lberalsaon, Eurasan Revew of Economcs and Fnance, (4), 2. BARRO, R. J., SALA-I MARTIN, X. (99) Economc Growh and Convergence Across he Uned Saes. NBER Workng Paper No: 349. BARRO, R. J. (99) Economc Growh n a Cross Secon of Counres, Quarerly Journal of Economcs, 6(2), 47 443. BARRO, R. J. ve SALA-I MARTIN, X. (992) Convergence, Journal of Polcal Economy,, 223 25. BAUMOL, W. J. (986) Producvy Growh, Convergence and Welfare: Wha he Long-Run Daa Show?, The Amercan Economc Revew, 76 (5), 72-85. BERNARD, A. B. ve DURLAUF, S. N. (996) Inerpreng Tess of he Convergence Hypohess, Journal of Economercs, 7, 6 73. COELLI, T. J. ve RAO, D. S. P. (23) Toal Facor Producvy Growh n Agrculure: A Malmqus Index Analyss of 93 Counres, 98 2, Inernaonal Assocaon of Agrculural Economcs (IAAE) Conference n Durban, Augus, 6 22. DOWRICK, S. ve NGUYEN, D. (989) OECD Comperave Economc Growh 95-85: Cach-Up and Convergence, The Amercan Economc Revew, 79 (5), -3. FARRELL, M. J. (957) The Measuremen of Producve Effcency, Journal of he Royal Sascal Socey, Seres A (General), 2(3), 253 29. FULGINITI, L. E. ve PERRIN, R.K. (997) LDC Agrculure: Nonparamerc Malmqus Producvy Index, Journal of Developmen Economcs, 53, 373 39. FULGINITI, L. E. ve PERRIN, R. K. (998) Agrculural Producvy n Developng Counres, Agrculural Economcs, 9, 45 5. GALANOPOULOS, K., LINDBERG, E., SURRY, Y. ve MATTAS, K. (26) Agrculural Producvy Growh n he Mederranean and
Türkye ve AB Ülkelernde Tarımsal Toplam Fakör Vermllğ ve Yakınsama Analz Tess of Convergence Among Counres, Paper prepared for presenaon a he 98h EAAE Semnar Markeng Dynamcs whn he Global Tradng Sysem: New Perspecves, Chana, Cree, Greece as n: 29 June-2 July, 26. GREASLEY, D. ve OXLEY, L. (995) A Tme Seres Perspecve on Convergence: Ausrala, UK, and USA snce 87, Economc Record, 7, 259 27. GÜNDEN, C., MİRAN, B. ve SARI, M. A. (998) Türk Tarımında Vermllk ve Eknlğn Ölçümü: Br Ver Zarflama Yönem, Tarım Ekonoms Kongres, 998, Ankara. HAYAMİ, Y. ve RUTTAN, V. W. (97) Agrculural Producvy Dfferences Among Counres, The Amercan Economc Revew, 6(5), 895 9. LUSIGI, A. ve THIRTLE, C. (997) Toal facor producvy and he effecs of R&D n Afrcan Agrculure, Journal of Inernaonal Developmen, 9(4), 529 538. MANKIW, G. N., ROMER, D. ve WEIL, D. (992) A Conrbuon o The Emprcs of Economc Growh, Quarerly Journal of Economcs, 7, 47-437. NAHAR, S. ve INDER, B. (22) Tesng Convergence n Economc Growh for OECD Counres, Appled Economcs, 34, 2 222. RAO, D.S.P., COELLI, T. J. ve ALAUDDIN, M. (24) Agrculural producvy growh, employmen and povery n developng counres, 97-2, Employmen Sraegy Papers, Employmen Trends Un, Employmen Sraegy Deparmen, 24/9. REZITIS, A. N. (29) Agrculural producvy and convergence: Europe and he Uned Saes, Appled Economcs, Frs, 6. RUTTAN, V. W. (22) Producvy Growh n World Agrculure: Sources and Consrans, The Journal of Economc Perspecves, 6(4), 6 84. SALA-I MARTIN, X. (996) The Classcal Approach o Convergence Analyss, Economc Journal, 6, 9 36. SANZIDUR, R. (27) Regonal Poducvy and Convergence n Bangladesh Agrculure, The Journal of Developng Areas, 4(), 22 236. SHESTALOVA, V. (23) Sequenal Malmqus Indces of Producvy Growh: An Applcaon o OECD Indusral Acves, Journal of Producvy Analyss, 9, 2 226. 2
M. Şükrü MOLLAVELİOĞLU, Reşa CEYLAN SUHARIYANTO, K. ve THİRTLE, C. (2) Asan Agrculural Producvy and Convergence, Journal of Agrculural Economcs, 52(3), 96. TARIM, A. (2) Ver Zarflama Analz, Maemaksel Programlama Tabanlı Görel Eknlk Ölçüm Yaklaşımı, Sayışay Yayınları, No:5, Ankara. THIRTLE; C., PIESSE, J., LUSIGI, A. ve SUHARIYANTO, K. (23) Mul-facor agrculural producvy, effcency and convergence n Boswana, 98-996, Journal of Developmen Economcs, 7, 65-624. TOSUN, M. U., GÜRAN, M. C. ve ULUCAN, A. (28) Performance of he Mddle Eas & Norh Afrca (MENA) Regon, Problems and Perspecves n Managemen, 6(2), 3-38. UÇAK, H. (29) Avrupa Brlğ Orak Tarım Polkası ve Üye Ülkelern Tarım Polkalarının Yakınsaması: Polonya Ülke Örneğ, Çukurova Ünverses, Sosyal Blmler Ensüsü, Yayınlanmamış Dokora Tez. 3