Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt 8, Say: 4, 2006 KÜRESELLEME SÜRECNDE TÜRKYE DE TURZM SEKTÖRÜNE SALANAN TEVKLER Yrd. Doç. Dr. Ozan Bahar Özet 1947 ylnda ticaretin ülkeler arasnda geli'mesi ile ba'layan ve 1980 sonrasnda da ksa ve uzun vadeli sermayenin dünya piyasalarna entegre olmasyla devam eden küreselle'me olgusunun, her sektörde oldu,u gibi turizmi de dolayl ya da do,rudan, olumlu ya da olumsuz bir 'ekilde etkiledi,i bilinen bir gerçektir. Bu ba,lamda, bir turizm ülkesi olan Türkiye de de, küresel geli'melerle birlikte turizmin 1980 ylndan sonra çok büyük geli'me gösterdi,i, kalknmada lokomotif görevi üstlendi,i ve sonuçta de,i'ik bir takm te'vik ve yatrmlarla desteklendi,i görülmektedir. Böylece bu çal'mayla birlikte, küreselle'me sürecinin meydana getirdi,i ekonomik etkilerin ',nda, küreselle'me ve turizm ili'kisi, Türkiye de turizm sektörüne sa,lanan te'vikler ve te'viklerin önemi ile te'vik uygulamalarnn genel bir de,erlendirmesinin yaplmas amaçlanmaktadr. Mevcut bilgilerin ',nda elde edilen bulgulara göre; küreselle'me, Avrupa turizmi ba'ta olmak üzere dünya turizmin büyük ölçüde geli'mesine, ülkeler arasndaki rekabetin ve sunulan turizm ürününün kalitesinin artmasna ve eskiye oranla çok daha fazla insann turizm hareketine katlmasna neden olmu'tur. Küresel hareketlerin hzland, 1980 sonras ise, Türkiye de çkarlan te'vik yasalarnn da büyük etkisiyle ülkedeki tesis, yatak ve turist saysnda önemli oranlarda art' oldu,u görülmektedir. Ancak, 1983-1995 arasnda çok etkili kullanlan te'vik mekanizmasnn, özellikle 1995 sonras ülke turizmini geli'tirecek ölçüde ve yeterlilikte uygulanmad, da bu çal'ma sonucunda ortaya çkan di,er bulgulardandr. Anahtar Sözcükler: Küreselle'me, Turizm, Turizm Yatrm ve Te'vikleri ile Ekonomik Geli'me. Giri, Küreselle'me, günümüzde yaplan birçok bilimsel çal'mada, konferansta ve söyle'ide çok sk duyulan ve konu'ulan bir kavram halini alm'tr. Ekonominin her alannda ya da her sektöründe artk küreselle'menin çok fazla etkili oldu,u görülmektedir. Küresel (global) sözcü,ünün kökeni, 400 yl öncesine gitse bile, küreselle'me (globalization), oldukça yeni bir kavramdr. >öyle ki; ilk olarak 1960 larda ortaya çkan küreselle'me kavram, 1980 lerde skça kullanlmaya ba'lanm' ve 1990 lara gelindi,inde de, bilim 34
adamlarnn önemini kabul etti,i anahtar bir sözcük haline gelmi'tir (Sarger'il, 2004: 148). Buradan hareketle, küreselle'menin daha çok ekonomik anlamda ve ekonomik konularn açklanmasnda kullanlan bir kavram oldu,unu söylemek mümkündür. Bununla birlikte, baz yazarlar küreselle'meyi sosyal ve kültürel düzenlemeler üzerinde co,rafi snrlamalarnn etkisinin ortadan kalkt, ve insanlarn her geçen gün bu geli'melerin daha fazla farknda oldu,u sosyal bir süreç olarak tanmlayarak, söz konusu kavramn sadece ekonomik anlamda kullanlamayaca,na da i'aret etmektedirler (Uysal, 2005:230). Böylece, küreselle'me etkisini toplumsal ya'amdan ekonomiye kadar hemen hemen her alanda hissettirmeye devam etmektedir. Günümüzde küreselle'me, ekonomideki tüm sektörlerin rekabet güçlerini de,i'ik biçimlerde etkilemekte, baz sektörler tamamen bir de,i'ime u,rarken bazlarnda da önemli farklklar ortaya çkmaktadr. Ülkeler ve firmalar arasndaki rekabet sava'n arttran küreselle'me süreci (Çoban, 2001/4: 32), bu birimlerin rekabet üstü kalabilmeleri ve art bir katma de,er elde etmeleri için yeni yöntem ve teknikler geli'tirmelerini gerektirmektedir. 1947 ylnda ticaretin ülkeler arasnda geli'mesi ile ba'layan ve 1980 sonrasnda da ksa ve uzun vadeli sermayenin dünya piyasalarna entegre olmasyla devam eden küreselle'me olgusunun (Seyido,lu, 2001: 189), dünyann üç temel hizmet sektöründen biri olan turizm sektörü (Bahar ve Kozak, 2005: v) üzerinde de büyük bir etki olu'turdu,undan kimsenin 'üphesi yoktur. Bu ba,lamda, küreselle'me sürecinin her sektörde oldu,u gibi, turizmi de dolayl ya da do,rudan ve olumlu ya da olumsuz bir 'ekilde etkiledi,i bilinen bir gerçektir. Uluslararas ticaret kapsamna giren geleneksel hizmet faaliyetlerinin ba'nda turizm gelmektedir. Bugün, geli'mi' ve geli'mekte olan birçok ülkede turizm; ekonomik büyümenin ve geli'menin en önemli kaynaklarndan biri olarak görülmekte (Jayawardena ve Ramajeesingh, 2003: 176; Boxill, 2004: 269) ve ekonomik geli'mede öncü sektör olarak kabul edilmektedir. Ulusal snrlarn a'lmas, insanlarn e,itim ve kültür düzeylerinin yükselmesi, daha yüksek bir refah düzeyine ula'lmas ve de hükümetlerin, e,itimcilerin ve özel sektörün turizmi en temel insanlk hakk olarak te'vik etmesiyle birlikte (Bahar ve Kozak 2005:15), turizmin iktisadi geli'meye olan büyük katks herkes tarafndan bilinmektedir. Bu nedenle; uluslararas turizm, ekonomik anlamda döviz kazandrc özelli,i ile tüm ülkeleri etkilemekte ve ilgilendirmektedir. Nitekim turizm, ba'ta geli'mekte olan ülkeler olmak üzere, turizm potansiyeline sahip birçok ülkede; istihdama, gelir düzeyine, d' ve iç borç yükünün hafiflemesine, ödemeler dengesine ve sonuçta ülke insann refah düzeyinin yükselmesine önemli ölçüde katklar sa,lamaktadr (Marcouiller vd., 2004: 1031-1050; Göymen, 2000: 1025-1048). Geli'me yolundaki bir turizm ülkesi olan Türkiye için de turizmin ülke ekonomisinde çok büyük bir yeri bulunmaktadr. Turizmin Türkiye nin GSMH s içindeki pay, 1980 ylnda %0.6 dan 2003 ylnda %5.5 e, turizmin ihracat geliri içindeki pay ayn yllar için %11.2 den %28 e; d' ticaret aç,n 35
kapama pay ise %6,5 den %86 ya çkm'tr. Ayrca bugün, turizm sektörü Türkiye genelinde çal'an nüfusun % 5,5 ine tekabül eden 1 milyonu a'kn bir istihdam yaratm' bulunmaktadr. Dolayl istihdam ile birlikte bu say 2.5 milyonu bulmaktadr (Bahar ve Kozak 2005: vii). Dünya genelinde küreselle'menin büyük hz kazand, 1980 sonras, turizmin Türkiye nin ekonomik kalknmada lokomotif görevi üstlenmesinde, sektöre sa,lanan te'viklerin çok önemli bir yeri bulunmaktadr. Buradan hareketle yaplacak bu çal'ma ile; küreselle'me sürecinin meydana getirdi,i ekonomik etkilerin ',nda, küreselle'me ve turizm ili'kisi, Türkiye de turizm sektörüne sa,lanan te'vikler ve te'viklerin önemi ile te'vik uygulamalarnn genel bir de,erlendirmesinin yaplmas amaçlanmaktadr. I. Küreselle,me Nedir ve Neyi fade etmektedir? Berlin Duvar nn 1989 ylnda çökü'ünün ardndan, 1990 l yllardan itibaren hemen her alanda skça kar'la'lan küreselle'me olgusu, günümüzde sadece ekonomik bir kavram olarak de,il, içinde bulunulan uluslararas sistemi tanmlamak için de kullanlmaktadr. Küreselle'me, ekonomiden siyasete, sosyal politikadan kültüre, hemen hemen yeryüzünün her alanndaki de,i'imi ifade etmek için kullanlan sihirli bir sözcük haline gelmi'; ünlü sosyolog Peter Burger n deyimiyle, Alman kömür endüstrisindeki gerilemeden, Japon gençlerinin cinsel al'kanlklarn açklamaya kadar geni' bir alanda kullanlan kli'e ye dönü'mü'tür. Burger n görü'lerine paralel bir biçimde adeta geçmi' ve gelece,in kaplarn açacak anahtar bir kavram olarak görülen küreselle'meyi, Bauman da parolaya dönü'mü' moda bir deyim olarak de,erlendirmektedir (Bozkurt, 2000: 1). Küreselle'me konusunda çok geni' bir literatür oldu,u görülmekte birlikte, konuya ili'kin olarak yaplan tanmlamalar ve yakla'mlar farkllk arz etmektedir. Dolaysyla; küreselle'me konusunda, gerek teorisyenler, gerekse uygulamaclar arasnda uzla'madan söz etmek mümkün de,ildir. Bu konu ayr bir ara'trma konusu olaca,ndan, çal'may snrlandrmak amacyla burada sadece daha önceden yaplm' olan birkaç tanma yer verilecektir. Buradan hareketle; küreselle'me, çok yaln ve genel anlamyla ülkeler arasndaki ekonomik faaliyet ve i'lemlere yönelik konulan kstlamalarn ve engellerin azaltlmasdr (Ethier, 2005: 238). Ya da geni' anlamyla küreselle'me, dünya genelinde çe'itli faktörlerin etkisiyle olu'an ve insani varolu'un sosyal, kültürel ve ekonomik yönleri açsndan co,rafi snrlarn önemini yitirmeye ba'lamas ile birlikte toplumlarn gitgide bunun bilincine varmalar sürecini anlatan bir kavramdr (Karakayal vd., 2005: 70). Dar anlamyla ise, sermaye hareketlerinin dünyann tümüne yaylmas etkisi olarak ifade edilmektedir (Ba'türk, 2001:1). Ba'ka bir tanma göre de kürselle'me, ekonomik, sosyal ve teknik nedenlere dayal olarak ticaretin, sermeyenin, eme,in, teknolojinin uluslararas rekabete konu olma e,iliminin kuvvetlenmesi ve sonuçta mal/hizmet piyasalar ile faktör piyasalarnn bütünle'mesi olarak tanmlanmaktadr (Özdemir, 2005: 36
325). Çok ksa olarak tanmlamak gerekirse; küreselle'me, uza,n yakn olmas ve ülkeler arasnda hiçbir engel ya da formalitenin bulunmamas demektir. Telekomünikasyon, bili'im ve ileti'im alannda ortaya çkan teknolojik devrimle birlikte, özellikle küreselle'me olgusu dünya ekonomisinde ve dolaysyla turizm sektöründe yeniden yaplanmay zorunlu hale getirmi'tir. Daha önce vurguland, üzere, 1947 ylnda GATT la ba'layan küreselle'me süreci; karma'kla'an ticaret ili'kileri, blokla'ma ve entegrasyon, teknolojinin çevrim hznn yükselmesi, finansal serbestle'me, be'eri sermayeye ba,l yaratclk ve entelektüel sermaye, sadece fiyata ba,l rekabeti dünya piyasalarndan pay almak için gerekli ve yeterli ko'ul olmaktan çkarm'tr (Dulupçu, 2001: 71). Özetle; küreselle'me, firmalar arasnda artan rekabette ve yeni sektörel yaplarn olu'umunda kendini a,rlkl olarak göstermektedir (Fawzy, 2002:1; Bakml, 2005: 5). Nitekim, küreselle'me sonucu hzla de,i'en dünyada, ülkeler küresel piyasadan daha fazla pay alabilmek için rekabet güçlerini arttrma konusunda büyük bir çaba içerindedir. Ekonominin her sektöründe oldu,u gibi turizm sektörü de, bu büyük ve ykc yar'tan etkilenmektedir. II. Küreselle,me ve Turizm li,kisi Ulusal ekonomilerin ve uluslararas ticaretin geli'mesinde, sosyal ve kültürel alanda uluslararas iyi niyet ve anlay'n yerle'mesinde turizmin oynad, rol, uluslarn bu sektöre büyük önem vermelerini zorunlu hale getirmi' ve bu konudaki kalknma yar'n hzlandrm'tr (Paksoy, 2005:1046-1057). Dolaysyla, dünya genelinde ya'anan hzl küresel hareketler, uluslararas turizmin do,asn de,i'tirmi' ve bugün turizmi dünya ölçe,inde ekonominin en önemli sektörü haline getirmi'tir (Ryan, 1996: 184). Küreselle'menin 1980 sonras hz kazanmasnn ardndan, özellikle ula'trma, ileti'im ve konaklama sektöründeki geli'meler, turizm sektörünün dünya ölçe,inde ne kadar önemli bir ekonomik faaliyet oldu,unu göstermi'tir. Nitekim; küreselle'me ile birlikte, turizm ülkesi konumunda olan geli'mekteki ekonomilerin d'a açlmalar sonucu, bu ülkelerin sektördeki rekabetçi güçleri ve turizmden elde ettikleri gelirde buna paralel olarak artm'tr (Croes, 2005: 3). Bu ba,lamda, turizm sektörü açsndan genel bir de,erlendirme yapld,nda küreselle'me; Fordist i' sürecinin ölçek ekonomileri mant,, standart ürünler ve fiyat rekabeti yerine, daha seçici olan tüketiciler için daha bireysel, daha kaliteli ürünlere yönelirken, fiyatla birlikte yüksek kalite-dü'ük fiyat, yenilik, çe'itlilik, hz ve mü'teri memnuniyetinin ön plan çkarld, bir rekabet anlay'n gündeme getirmi'tir (Çetinta', 2000: 33). Ayrca, küreselle'me sonucu sektörde bilgisayarl rezervasyon sistemleri, global da,tm sistemleri, telekonferanslar, video bro'ürleri, bilgisayarlar, yönetim bilgi sistemleri, havaliman elektronik bilgi sistemleri, elektronik malzeme transferleri, dijital telefon 'ebekeleri, mobil ileti'im cihazlar, internet ve tüm 37
telekomünikasyon hizmetleri büyük bir geli'me göstermi'tir. Bu durumda, tüketicilere daha fazla bilgi sunma imkan do,mu', giderek artan bir biçimde talep ve tercih yaps farklla'm', de,i'mi', bireyselle'mi' ve böylece turizm sektöründeki rekabetin artmas sa,lanm'tr. Küresel geli'meler sonucu ortaya çkan ve turizm sektörünü de etkisi altna alan di,er baz geli'meler ise 'unlardr: Küreselle'me, özellikle ula'm, hz, konfor, kapasite, fiyat, küresel seyahatin demokratikle'mesi, yatrmlar, hisse devirleri, sermaye hareketleri, finans ve bankaclk sektörlerinin turizm ile olan ili'kilerinin güçlenmesi, ileti'im teknolojilerindeki yenilikler, farkl seyahat güdüleri ile da,tm kanallarnn ortaya çkmasna yol açm'tr (Çeken, 2003:120). Yukarda belirtilen tüm bu faktörler ise, hiç ku'kusuz uluslararas turizmin geli'mesi yönünde olu'an küresel etkilerden bazlardr. Küreselle'me, ülkeler arasndaki ekonomik ve siyasi snr ve formaliteleri kaldrrken, turizm de kültürel snrlar ortadan kaldrmaktadr. Mnsanlar, turizm yoluyla kültürlerini ve bilgilerini gittikleri yerlere götürmekte ve oralardan da yeni bir takm kazanmlarla dönmektedir. Nitekim, küreselle'menin son 40-50 yllk dönemde büyük hz kazanmas ile uluslararas seyahate çkan ki'i saysnn yüz milyonlarca ifade edildi,i dönemlerin 20. yüzyln son çeyre,ine rastlamas tesadüf de,ildir (Özbey, 2002: 135-150). Buna paralel olarak; Tablo 1 e baklacak olursa, küreselle'menin büyük hz kazand, 1980 sonras dönemde, hem uluslararas turist saysnda ve hem de turizm gelirlerinde çok büyük bir art' oldu,u görülmektedir. 38
Tablo 1: Uluslararas Turizm Hareketlerinin Yllar Mtibari ile Geli'imi Yllar Turist Say5s5 (Milyon Ki,i) Art' Oran (%) Turizm Geliri (Milyar $) Art' Oran (%) 1950 25.3-2.1-1960 69.3 173.9 6.8 223.8 1970 165.8 139.2 17.9 163.2 1980 287.8 73.5 102.3 471.5 1990 451.0 56.7 269 162.9 1993 517.9 14.8 321 19.3 1994 546.5 5.5 353 9.9 1995 563.6 3.1 401 13.5 1996 594.9 5.5 434 8.2 1997 613.5 3.1 444 2.3 1998 625.0 1.8 445 0.2 1999 650.0 4.0 455 2.2 2000 686.0 5.5 475 4.3 2001 684.0-0.2 463-2.5 2002 703.0 2.7 480 3.6 2003 691.0-1.7 523 8.9 2004 763.0 10.4 623 19.1 Kaynak: www.wto.org.16.02.2006. Yukarda belirtilen faktörlerin yannda, küreselle'menin turizm sektörü üzerindeki etkisi daha çok, turistik i'letmeler arasndaki bütünle'me hareketlerinde kendini göstermektedir. Daha do,rusu küresel anlamdaki ekonomik geli'meler, her sektörde oldu,u üzere turizm sektöründeki uluslararas firma ve i'letmeleri de birle'me ve bütünle'meye zorlamaktadr. Küreselle'me ve bölgele'me hareketleri, i'letmeler için olu'an verimlilik ve kalite normlarn geli'tirmeyi ve uluslararas turizm piyasasna üretim yaparak, di,er i'letmelerle i'birli,i yapmay zorunlu hale getirmektedir. Çünkü, günümüzün bu acmasz ve rekabetçi küresel ortamnda, bütünle'me hareketi içinde yer almayan i'letmelerin zamanla, rekabet güçlerini ya da avantajlarn kaybedecekleri ve turizm piyasasndan geri çekilmek zorunda kalacaklar da bir gerçektir. Küresel rekabet ortamnda turizm sektöründe yer alan i'letmeler arasndaki rekabette her geçen gün artmaktadr. Dolaysyla sektördeki i'letmeler, bir yandan bölgesel pazarlar kontrol etmeye yönelik strateji geli'tirirken, di,er yandan ba'ka ülkelerle bütünle'meye dönük stratejiler uygulamaya koymaktadr. Böylece, söz konusu i'letmeler bu bütünle'me hareketleri sonucunda, frsat maliyetlerinden yararlanmay, riskleri da,tmay, rekabet gücünü arttrmay, te'vik uygulamalarndan yararlanmay ve de maliyetleri dü'ürmeyi amaçlamaktadr (Özdemir, 2005: 326). 39
Küreselle'me hareketleri ve ya'anan ekonomik de,i'imler sonucu, birçok yeni destinasyon turizm endüstrisi içindeki geleneksel destinasyonlarn gücüne meydan okumaya ba'lam' ve bu da, destinasyonlarn daha rekabetçi ve karma'k sistemlerle yönetilmesini ortaya çkarm'tr. Çünkü, uluslararas turizm ve seyahat sektöründeki birçok turizm destinasyonu, bölgesine daha fazla yabanc turisti çekmek ve turizm gelirlerini arttrmak için kyasya bir rekabet ortam içindedir. Destinasyonlarn rekabet gücünü geli'tirmeleri ve artan bu rekabet ko'ullarnda pazar paylarn koruyabilmeleri, günümüzün de,i'en talep yapsna ve küresel 'artlara uyum sa,lamasna ba,ldr. Az geli'mi' ya da geli'mekte olan bir ülkede ise, bütün bunlarn yaplabilmesi için yeterli bir te'vik sisteminin ve mali düzenlemenin olmas 'arttr. Aksi takdirde, küreselle'me sonucu geli'mi' ülkelerdeki rakip turizm i'letmelerinin dü'ük maliyetle uluslararas finans piyasalarndan yararlanma imkannn do,mas onlara büyük bir avantaj sa,larken, geli'mekte olan ülke i'letmeleri için bu geçerli olmayacaktr. Destinasyondaki firmalarn/i'letmelerin dü'ük faizli uzun vadeli kredi kullanabilmeleri, sektörel te'viklerden yararlanabilmeleri, yabanc sermayeyi çekebilmeleri ve dü'ük katma de,er vergisi oranlar ile faaliyetlerini sürdürebilmeleri, rekabet üstünlü,ünün elde edilmesinde önemli olacak unsurlardr. Bölgeler aras dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak, istihdam yaratmak, katma de,eri yüksek ileri ve uygun teknolojileri kullanmak ve uluslararas rekabet gücü sa,lamak için yatrmlarn uluslararas yükümlülüklere aykrlk olu'turmayacak 'ekilde te'viki, yönlendirilmesi ve desteklenmesi, destinasyonun uluslararas turizm pazarndaki rekabet gücünü olumlu yönde etkileyecektir (Bahar ve Kozak, 2005: 136). Son olarak da küreselle'menin turizm sektörüne ve sektörün geli'imine; Do,u-Avrupa ülkelerindeki siyasi rejimlerin hzla liberalle'mesi ve ekonomilerini d'a açmas sonucu seyahat özgürlü,ünün kolayla'mas açsndan da büyük etkisi bulunmaktadr (Johnson ve Iunius, 1999: 247-250). Örne,in, iki Almanya nn birle'mesi ya da eski Sovyetler Birli,i nin parçalanmas ile Do,u Blo,u nun çökmesi ve söz konusu ülkelerin serbest piyasa ekonomisine geçmeleri, hiç ku'kusuz Avrupa turizmi ba'ta olmak üzere dünya turizmin büyük ölçüde geli'mesine ve eskiye oranla çok daha fazla insann turizm hareketine katlmasna neden olmu'tur. III. Küreselle,me Sürecinde Sektöre SaClanan Te,viklerin Önemi Rekabet düzeninin hakim oldu,u serbest piyasa ekonomilerinde devlet yardm ve te'vikleri, haksz rekabete yol açtklar gerekçesiyle ele'tirilse de artk dünya genelinde ya'anan küresel geli'melerinde etkisiyle te'viklerden tamamen arndrlm' bir ekonominin varl,ndan söz etmek mümkün de,ildir (Dilik ve Duran, 1998: 67). Ekonomi biliminde son yllarda ya'anan geli'meler bilgi ve küresel rekabetin de,i'en yaps üzerine odaklanmakta (Stiglitz, 2004: 248) ve artan bu rekabet ortamnda devlet yardmlarnn niteli,i ve çe'itlili,i de 40
giderek daha fazla önem kazanmaktadr. Bir hizmet sektörü olan turizmde, çok yönlü ve dinamik bir yapnn olmas nedeniyle geli'tirilecek plan ve politikalarda devletin deste,ine, ülkenin ekonomik açdan geli'imi, kalknmas ve ülke insann daha müreffeh bir ortamda ya'amn sürdürebilmesi için büyük gereksinim duyulmaktadr. Herhangi bir ülke bir sektörünü te'vik edecekse, bu sektörün kulland, kaynaklar yönünden ekonominin zengin olmas gerekmektedir. Çünkü bu 'ekilde, ekonomik anlamda snrl düzeyde olan ülke kaynaklarnn, rasyonel kullanm da sa,lanacaktr. Böylece, turizm sektörü açsndan zengin kaynaklara ve potansiyele sahip bir ülkede faktör donatm teorisine de uygun olarak, turizmin te'vik edilmesi ve devlet tarafndan desteklenmesi, ekonominin do,al dengesi içinde kabul edilebilir bir durumdur. Örnek vermek gerekirse; enerji arz açsndan yeterli potansiyele sahip olmayan bir ülkede, devletin üretimi yo,un elektrik enerjisi kullanmm gerektiren bir ekonomik faaliyeti ya da sektörü te'vik etmesi, yukarda belirtilen te'vik politikasna ters bir uygulama olmu' olacaktr (Duran, 1997: 41). Bu durumda ise, kaynaklarn etkin ve verimli kullanm sa,lanamayacak ve ülke insan için ekonomik refah kayb söz konusu olacaktr. Bu açdan bakld,nda te'vik sistemi kapsamnda turizm sektörü ile ilgili olarak 'unlar söylenebilir: Bilindi,i üzere, turizm yatrmlar; geri dönü'üm süresi uzun yllar alan, her türlü ekonomik, politik, siyasal ve toplumsal olaya kar' duyarl, fazla cazip olmayan riskli yatrmlar olarak kabul edilmektedir (Olal ve Timur, 1986: 17). Örne,in; sanayi yatrmlarnda geri dönü' süresi 4-5 yl olmasna kar'n, turizm yatrmlarnda bu süre en az 7-10 yl alabilmektedir (DPT, 2001: 50). Bölgeler aras dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak, istihdam yaratmak, katma de,eri yüksek ileri ve uygun teknolojileri kullanmak ve uluslararas rekabet gücünü sa,lamak için yatrmlarn uluslararas yükümlülüklere aykrlk olu'turmayacak 'ekilde te'viki, yönlendirilmesi ve desteklenmesi, turizm bölgesinin uluslararas turizm pazarndaki rekabet gücünü de olumlu yönde etkileyecektir. Böyle oldu,u için de, turizm sektörü; günümüzde geli'mi' ve geli'mekte olan birçok ülkede, iktisadi geli'mede önemli bir rol oynad, dü'üncesiyle de,i'ik 'ekillerde te'vik edilmektedir. Bununla birlikte; turizmin varlk nedeni olan do,al güzelliklerin, ormanlarn, vah'i ya'amn vb. çekiciliklerin korunmas amacyla verilen te'viklerin, uluslararas ziyaretçi says ile ulusal döviz girdisini arttraca, öngörülmektedir (Ickis ve Rivera, 1997: 47). Ayrca; turizm bölgelerindeki, yerel halkn turizm faaliyetinden ekonomik bir kazanç elde etmesi ve bunu sürdürebilmesi çevreyi korumaya yönelik te'viklerin artmasna ba,ldr (Wunder, 2000: 465-466). Turizm ekonomisi açsndan bir de,erlendirme yaplacak olursa; te'vikler olmadan sürdürülebilirli,in, ekonomik geli'menin ve çevre korumasnn sa,lanmas mümkün de,ildir. Nitekim, turizmden gelir elde etmek 41
hiç ku'kusuz az geli'mi' ve geli'mekte olan ülkeler için çok önemlidir. Bu ba,lamda, söz konusu ülkelerin ekonomik geli'iminde ve sürdürülebilir kaynakl turizm faaliyetlerinde, de,i'en ko'ullara, 'artlara ve çevreye uyum çok önemlidir (Barnes vd., 2002: 667-668; Özbey, 2002: 135-150). Dolaysyla, turizm sektörü yoluyla elde edilen döviz gelirleri ya da iç/d' te'vikler, bu gibi ülkelerde ekonomik talebin kar'lanabilmesinde yeni ve gerekli fon ve kaynaklarn olu'umuna da yardmc olmaktadr (Yap, 1996: 588-591). Özetle; turizm potansiyeline sahip geli'mi' ve geli'mekte olan birçok ülke için sektörün de,i'ik te'vik sistemleri ile desteklenmesinin, ülkelerin ekonomik geli'imine büyük katklar sa,lad, ortadadr. Sektöre sa,lanan te'viklerin ekonomik geli'meye olan olumlu etkisi yannda, turizmin neden oldu,u olumsuz çevresel etkilerin azaltlmas ve sürdürülebilir turizm politikalarnn uygulanmasna da yardmc oldu,u görülmektedir. IV. Türkiye de Turizm Sektörü ve Te,viklerin Geli,imi Tablo 2 ye bakld,nda; Türkiye nin aktif d' turizminin, ya'anan küreselle'me olgusunun da etkisiyle önemli geli'me gösterdi,i görülmektedir. Özellikle 1980 ylndan sonra, Türkiye nin dünyadaki bütün turistler için popüler bir turist çekim merkezi halini ald, görülmektedir. 1983-1989 yllar arasnda, 1983 ylnda çkarlan 2634 sayl Turizmi Tevik Kanun un da büyük ve önemli etkisiyle turist saylar ve turizm gelirlerinde büyük oranlarda bir art' söz konusudur. Küresel geli'melerin etkisiyle, artan turistik talebi kar'layabilecek turistik arzn yaratlmas amacyla çkarlan bu kanunun özü; yatrmclar turizme yöneltmek ve ülkede yeterli düzeyde olmayan arz (oda, yatak ve tesis says vb.) kapasitesini arttrmaktr (Küçükaltan, 2005: 92). Buradan hareketle, Türkiye deki te'vik, yabanc sermaye (Ay ve Çetinkaya, 2005: 75-87) ve yatrm uygulamalarnn hzl bir 'ekilde uygulamaya konulmas ksa zamanda olumlu sonuçlar göstermi' ve turizm gelirlerinin GSMH içindeki pay 1980 ylnda %0.6 dan, 2003 ylnda % 5.5 e; benzer 'ekilde turizm gelirlerinin toplam ihracat içindeki pay da ayn dönemlerde %11.2 den %28.0 e yükselmi'tir. 42
Tablo 3 de ise, Türkiye de yllar itibariyle tesis ve yatak saysndaki gelimeler gösterilmektedir. 1980 ylnda ülkedeki tesis says 511 den 2003 ylnda dört kattan fazla bir artla 2.408 e; yatak says da 56.044 den yedi kat artarak 399.369 a yükselmitir. Bu büyük gelimenin en büyük nedeni ise 1980 sonras çkarlan tevik yasalar ile turizme verilen önemden kaynaklanmaktadr. Tablo 3 den, 1983 ylndan sonra sektöre sa)lanan teviklerin artmasyla birlikte, ülkedeki tesis saysnn 1980-1990 yllar arasnda %146.5 orannda büyük bir art gösterdi)i görülmektedir. Benzer ekilde, ayn yllar için ülke genelinde yatak saysndaki gelimelere baklacak olursa, %209 orannda büyük bir artn oldu)u ayn tablodan anlalmaktadr. Bunun yannda, tevik uygulamasnn Türkiye de etkili bir ekilde devam etti)i 1990-1995 yllar arasnda, söz konusu göstergelere ilikin de)iim oranlar srasyla, %42.5 ve %65.3 dür. 1995 ylndan sonra ise, tevik uygulamalarnn eski önemini yitirmesiyle beraber, tesis ve yatak saysnn kümülatif olarak artmasna karn, de)iim oranlarnda çok belirgin bir düü oldu)u görülmektedir. Ekonomik olarak bakld)nda, özellikle teviklerin yo)un oldu)u söz konusu dönemlerde (1983-1995), sektöre sa)lanan yatrm tevik uygulamalarnn ülkenin ekonomik büyümesi ve geliimine de olumlu yönde katk sa)lad) yorumunu yapmak mümkündür. Çünkü, artan turizm gelirleri ile birlikte ülke GSMH ile kii bana düen GSMH geliri de artmaktadr (bkz. Tablo 2). Bu konuyla ilgili olarak, genel ekonomi ve turizm ekonomisi literatürüne baklacak olursa, turizmin ekonomik büyüme üzerinde olumlu katksnn oldu)u daha önce yaplm olan çalmalarda da görülmektedir. 1 1992 yl sonrasnda turizm sektörüne verilen tevikler kaldrlm olmasna karn, 1987 ve 1991 yllar arasnda devletin turizm sektörüne verdi)i her 1 Dolar nakdi tevik, 25 Dolar olarak geri dönmütür (Turizm Bakanl), 2002: 7). Dolaysyla, Türkiye de özellikle 1983-1991 yllar arasnda turizm sektörünün gösterdi)i gelimede teviklerin çok büyük rolü oldu)unu söylemek mümkündür. Tablo 2 ve 3 deki rakamsal artlarda bu durumu do)rular niteliktedir. 1 Daha ayrntl bilgi için bkz: YILDIRIM, J., ÖCAL, N., Tourism and Economic Growth in Turkey, Ekonomik Yaklam, 15 (52-53), 2004, ss. 131-141; BALAGUER, J., JORDA, M.C., Tourism as a Long-run Economic Growth Factor: the Spanish Case, Applied Economics, Vol 34, 2002, ss. 877-884; DURBARRY, R., Tourism and Economic Growth: the Case of Mauritius, Tourism Economics, 10 (4), 2004, ss. 389-401; MODESTE, N.C., The Impact of Growth in the Tourism Sector on Economic Development: the Experience of Selected Caribbean Countries, Economia Internazionale, Vol 48, ss. 375-385. 44
Tablo 3: Türkiye de Kletme Belgeli Tesis ve Yatak Saysnn Geliimi (1980-2003) Ylla r Tesis Says % Deiim Yatak Says % Deiim 1980 511-56.044-1990 1.260 146.5 173.227 209.0 1995 1.796 42.5 286.463 65.3 2000 1.824 1.5 325.168 13.5 2001 1.998 9.5 368.819 13.4 2002 2.045 2.3 375.027 1.6 2003 2.408 17.7 399.369 6.4 Kaynak: A.ÇIMAT, O. BAHAR, Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi içindeki Yeri ve Önemi Üzerinde Bir De)erlendirme, Akdeniz Üniversitesi '.'.B.F. Dergisi, 3 (6), 2003, s. 8; Turizm Bakanl), Turizmde Altn Dönem, Ankara: Turizm Bakanl) Yayn, 2002; www.turizm.gov.tr 02.05.2005 den yararlanarak düzenlenmitir. Tablo 4 e bakld)nda, Türkiye de yllar itibariyle düzenlenen yatrm tevik belgelerinin says görülmektedir. Genel olarak, 1985 den günümüze toplam 4.017 adet turizm yatrmna Yatrm Tevik Belgesi düzenlenmi olup, bunlarn %47 si nakit deste)in en fazla oldu)u 1985-1991 yllarn kapsayan dönemdedir. Ayrca, 1991-1995 yllar arasnda kredi ihtiva eden, Kaynak Kullanm Destekleme Fonu Kaynakl ve Fon Kaynakl Kredili belgelerin verildi)i dönemlerde de yatrm tutarlarnn oldukça yüksektir (Ataer vd., 2003: 9). Buna ba)l olarak da, daha öncede vurguland) üzere söz konusu yllar arasnda toplam yatak kapasitesinin %65 gibi önemli bir oranda artt) bilinmektedir (bkz. Tablo 3). 45
Tablo 4: Türkiye de Yllar Ktibariyle Düzenlenen Çeitli Yatrm Tevik Belgeleri Yllar Tüm Belgeler KKDP li* Belgeler KKDFKK l ** Belgeler FKK l*** Belgeler Bölgesel Gelimeye Yönelik FKK KDV Deste)i 1985 90 70 - - - - 1986 195 170 - - - - 1987 288 262 - - - - 1988 463 444 - - - - 1989 592 578 - - - - 1990 138 137 - - - - 1991 141 79 59 - - - 1992 115 2 37 36 - - 1993 152 10 1 68 - - 1994 57 7 2 9 - - 1995 137 4 2 - - 73 1996 186 2 - - - 160 1997 284 1 - - 1 215 1998 244 - - - - 122 1999 199 - - - - - 2000 154 - - - - - 2001 138 - - 1 - - 2002 187 - - - - - 2003 257 - - - - - Toplam 4.017 1.766 101 114 1 570 * Kaynak Kullanm Destekleme Primi; ** Kaynak Kullanm Destekleme Fonu Kaynakl Kredi; *** Fon Kaynakl Kredi Kaynak: M.U.ATAER, S. ERDEMLK ve A. VARIPLI, Turizm Sektörüne Sa)lanan Devlet Yardmlar, Hazine Dergisi, Say 16, 2003, s. 9. Tablo 5 de, 1980-2005 yllar arasnda turizm sektörüne sa)lanan yatrm ve teviklerdeki gelimeler verilmektedir. Tablodan da görüldü)ü üzere, 1985 ve 1992 yllar arasndaki tüm veriler, di)er yllara oranla daha yüksek de)erlere sahiptir. Bunun nedeni ise, daha önce de vurguland) gibi, 1983 yl sonras sektöre verilen teviklerin artmasndan kaynaklanmaktadr. Tablo 6 ya bakld)nda ise, 1990 ylndan sonra ise sektöre yaplan yatrm teviklerinde oransal bir azalma söz konusu olmakla birlikte (bkz. Tablo 4-5), toplam ve sabit yatrm miktarlarnn cari olarak artt) ve bu nedenle de sektörde istihdam edilen kii saysnda bir yükselme oldu)u gözlenmektedir. 46
Tablo 5: Türkiye de Turizm Sektöründeki Yatrm ve Teviklerin Geliimi (1980-1999) 1980-84 1985-92 1993-99 2000-05 Toplam Yatrm Tevik 2.1 10.3 4.7 7.5 Belgesi Saysndaki % Pay Yatrm Tevik Belgelerinin 1.3 26.7 6.1 - Toplam Bedeli Turizm ve Türkiye Kalknma - 0.7 0.1 - Bankas Tarafndan Verilen Krediler (milyar $) Toplam Sabit Yatrmlar Kçindeki % Pay Özel Kamu 0.7 0.6 Kaynak: H.M. YÜCEOL, N. DORAN, Türkiye de Turizm Teviklerinin Ekonomik ve Mali Analizi, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yaynlar Dairesi, 5-7 Mays 2005, s. 69; www.dpt.gov.tr den yararlanlarak düzenlenmitir. Tevik uygulamalar ile ilgili olarak, Türkiye nin Akdeniz bölgesindeki rakiplerine baklacak olursa: Örne)in; hibe eklinde yaplan tevikleri Türkiye 1992 ylnda kaldrmken, Fransa nn geri kalm bölgelerinde yatrm yapacak turistik iletmecilere, turizm alannda yatrm yapacaklara toplam yatrm maliyetinin %20 ila %70 i kadarn hibe etmektedir. Benzer ekilde, Yunanistan da yaplan yatrm tutarnn miktarna göre, yatrm masrafnn belirli bir ksm tekrar geri ödenmektedir. Kspanya da ise ülke dört ayr gruba ayrlmtr. Birinci bölgeye toplam yatrm tutarnn %50 si, ikinci bölgeye %40, üçüncü bölgeye %30 u ve dördüncü bölgeye de %20 si kadar devlet yatrm iadesi yapmaktadr. Ktalya da ise, yaplan yatrm tutarnn %15 ila 40 arasnda de)ien tevikler söz konusudur ve bunlar tevik uygulamasnn önemli bir bölümünü oluturmaktadr (Küçüktürkmen, 2004: 6-7) 2. 3.4 1.4 3.0 1.2 6.5 0.6 2 Turizm sektörü açsndan, Türkiye nin Akdeniz bölgesindeki rakiplerine ilikin olarak verilen tevik uygulamalar, çeitleri, kapsamlar ve miktarlar hakknda daha ayrntl bilgi için; G.U. Küçüktürkmen, Tevik Politikalar ve Do)rudan Sermaye Yatrmlar, Sektörlere Etkileri ve Etkilerinin Kyaslanmas Üzerine Bir Aratrma, http://www.turizmdebusabah.com/extras/tesvik_arastirma.doc, ss. 1-15, (Eriim Tarihi: 31.05.2004) e baknz. 47
Tablo 6: Türkiye de Turizm Sektörüne Verilen Yatrm Tevik Miktarlar (1980-2005) Yllar Toplam Yatrm (YTL)* Sabit Yatrm (YTL)** Döviz Tahsisi (1000$) Kstihdam (Kii) 1980 3.152 2.210 989 567 1981 8.901 7.686 2.245 1.386 1982 11.882 9.103 2.226 1.428 1983 157.057 130.125 21.113 4.192 1984 159.775 116.091 66.169 4.383 1985 391.127 315.839 51.879 7.736 1986 1.457.881 1.274.758 100.229 13.264 1987 6.565.028 6.205.688 177.074 22.522 1988 8.481.584 8.177.960 180.065 27.713 1989 15.001.237 14.536.925 183.354 34.526 1990 4.824.978 4.774.559 68.064 11.522 1991 7.703.826 7.554.742 54.678 10.747 1992 61.008.956 60.934.080 56.317 6.997 1993 45.775.390 45.528.815 89.509 8.331 1994 10.569.729 10.027.089 69.035 5.040 1995 83.854.304 83.413.517 110.584 11.013 1996 151.826.934 151.669.056 83.397 13.729 1997 389.509.779 390.379.568 149.982 26.246 1998 319.181.270 319.070.270 149.982 17.952 1999 407.180.583 407.180.583 100.213 19.378 2000 346.834.613 340.015.902 66.297 12.002 2001 962.202.176 962.202.176 66.790 9.224 2002 1.689.423.345 1.689.423.235 276.343 17.685 2003 2.783.108.584 2.783.108.584 447.398 29.739 2004 1.795.223.421 1.795.223.421 136.400 25.088 2005 132.855.305 132.855.305 10.850 1.326 Toplam 9.223.320.817 9.214.137.287 2.776.027 343.736 * 31.01.2005 sonu itibariyle; ** Cari fiyatlarla. Kaynak: http://www.treasury.gov.tr/giris.htm, 25.05.2005 Sonuç olarak, Türkiye de bugün turizm yatrmlar özel önem tayan yatrmlar olarak kabul edilmekte ve Yatrm Tevik Belgeli yatrmlar KDV istisnas, Gümrük Vergisi ve Toplu Konut Fonu istisnas desteklerinden 48
yaralanabilmektedir. Yatrm indirimi, tevik belgesi aranmakszn %40 orannda otomatik olarak uygulanmaktadr (Ataer vd., 2003: 8). Dolaysyla, Heckscher-Ohlin in faktör donatm teorisine uygun olarak (Jayadevappa ve Chhatre, 2000: 177); turizm arz kaynaklar açsndan çok zengin olan Türkiye de, bu alana yönelik yatrm yaplmas ve tevik uygulanmas, sektörden büyük beklenti içinde olan ülke ekonomisi için çok önemli bir konudur. Sonuç Bu çalma, küreselleme sürecinin meydana getirdi)i ekonomik etkilerin )nda, küreselleme ve turizm ilikisi, Türkiye de turizm sektörüne sa)lanan tevikler ve teviklerin önemi ile tevik uygulamalarnn genel bir de)erlendirmesini yapmak amacyla yaplmtr. Buradan hareketle; dünya genelinde yaanan hzl küresel hareketler, uluslararas turizmin do)asn de)itirmi ve bugün turizmi dünya ölçe)inde ekonominin en önemli sektörü haline getirmitir. Dolaysyla; küreselleme ile birlikte, turizm ülkesi konumunda olan gelimekteki ekonomilerin da açlmalar sonucu, bu ülkelerin sektördeki rekabetçi güçleri ve turizmden elde ettikleri gelirde buna paralel olarak artmtr. Nitekim, küresellemenin son 40-50 yllk dönemde büyük hz kazanmas ile uluslararas seyahate çkan kii saysnn ve elde edilen turizm gelirlerinin, yüz milyonlarca ve milyar Dolarla ifade edildi)i dönemlerin 20. yüzyln son çeyre)ine rastlamas tesadüf de)ildir. Türkiye de ise, özellikle dünya genelindeki küreselleme hareketlerinin artmasyla birlikte 1980 sonras dönemde, sektöre sa)lanan önemli oranlarda ki teviklerin, ülkede turizmin geliimine ve sonuçta ekonomik büyümeye çok olumlu katklar sa)lad)n söylemek mümkündür. Türkiye deki tevik, yabanc sermaye ve yatrm uygulamalarnn hzl bir ekilde uygulamaya konulmas ksa zamanda olumlu sonuçlar göstermi ve turizm gelirlerinin GSMH içindeki pay 1980 ylnda %0.6 dan, 2003 ylnda % 5.5 e; benzer ekilde turizm gelirlerinin toplam ihracat içindeki pay da ayn dönemlerde %11.2 den %28.0 e yükselmitir. 1992 yl sonrasnda turizm sektörüne verilen tevikler büyük ölçüde kaldrlm olmasna karn, 1987 ve 1991 yllar arasnda devletin turizm sektörüne verdi)i her 1 Dolar nakdi tevik, 25 Dolar olarak geri dönmütür. Dolaysyla, Türkiye de özellikle 1983-1991 yllar arasnda turizm sektörünün gösterdi)i gelimede teviklerin çok büyük bir rolü olmutur. Ancak, Türkiye de özellikle 1980 sonras etkili bir ekilde uygulamaya konulan turizm teviklerinin, 1994 ylndan itibaren önemini kaybetti)i görülmektedir. Bu ba)lamda, küresellemenin hemen hemen ekonominin tüm sektörlerinde a)rl)n giderek daha fazla hissettirdi)i günümüzde; Türkiye gibi önemli turizm potansiyeline sahip ülkelerin, rekabet gücünü gelitirmeleri ve artan bu rekabet koullarnda pazar paylarn koruyabilmeleri ve arzu ettikleri turizm 49
gelirini elde edebilmeleri, sektörde de)ien talep yaps ile küresel artlara uyumun sa)lanmasna ba)ldr. Tevik mekanizmas, dünya genelindeki hemen hemen tüm gelimi ve gelimekte olan ülkelerde de)iik ekillerde uygulanmaktadr. Uluslararas turizm piyasasnda da, Türkiye nin rakipleri olan ülkelerin, kendi turizm sektörlerini destekleri bilinmektedir. Küresel gelimelerle baa çkabilmek, rekabet gücünü kaybetmemek ve rakipleri ile yarabilmek için, Türkiye nin de bu sektörü 1985-1990 yllar arasnda oldu)u gibi tevik etmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, iç kârll) olmayan bir sektöre, ülke içi ya da dndan hiçbir giriimci ve yatrmc girmeyecektir. Ülkenin belki de en rekabetçi sektörü durumunda olan turizmin tevik edilmesi, bu alandaki yatrmlarn hzla yükselmesine, yeni i sahalar ile istihdamn, ulusal ve kii bana gelirin daha da artmasna neden olacaktr. Sektörün küresel arenadaki rakipleriyle daha etkili bir ekilde rekabet etmesi, Avrupa Birli)i normlarna uyum sa)lamas ve ekonomik etkinli)ini arttrmas, turizm sektörünün de)iik tevik uygulamalar ile desteklenmesine ba)ldr. Uluslararas turizm sektöründeki Türk firmalarnn ve iletmelerinin, her geçen gün de)ien ve artan uluslararas fiziksel, çevresel, siyasal, hukuksal ve sosyal standartlara uyum sa)layabilmesi ve hizmet kalitesi ile müteri memnuniyetini artrabilmesi, ülke içinde uygulanacak dinamik bir tevik sisteminin varl)n zorunlu klmaktadr. KAYNAKÇA ATAER, M.U., ERDEMLK, S. ve VARIPLI, A., Turizm Sektörüne Sa)lanan Devlet Yardmlar, Hazine Dergisi, Say 16, 2003: 1-11. AY, A. ve ÇETKNKAYA, M., Turizm Sektöründe Do)rudan Yabanc Sermaye Yatrmlar ve Dsallk Etkisi, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yaynlar Dairesi, 5-7 Mays 2005. BAHAR, O. ve KOZAK, M., Uluslararas Turizm ve Rekabet Edebilirlik, Ankara: Detay Yaynclk, 2005. BAKIMLI, E., Uluslararas Rekabet Gücü: Ölçümü ve Önemi, Uluslararas Rekabet Sürecinde Türkiye, M. Faysal Gökalp ve C. Yenal Kesbiç (Ed.), Kstanbul: Beyaz Yaynlar, 2005. BALAGUER, J., JORDA, M.C., Tourism as a Long-run Economic Growth Factor: the Spanish Case, Applied Economics, Vol 34, 2002: 877-884. BARNES, J.I., MACGREGOR, J. ve WEAVER, L.C., Economic Efficiency and Incentives for Change within Namibia s Community Wildlife Use Initiatives, World Development, 30 (4), 2002:667-681. BAPTÜRK, P., Bir Olgu Olarak Küreselleme, '-güç Dergisi, Cilt : 3 Say: 2, 2001. BOXILL, I., Towards an Alternative Tourism for Jamaica, Journal of Contemporary Hospitality Management, 2004, 16 (4/5): 269-272. 50
BOZKURT, V., Küreselleme:Kavram, Geliim ve Yaklamlar, '-güç Dergisi, Cilt : 2 Say: 1, 2000. ÇEKEN, H., Küreselleme, Yabanc Sermaye ve Türkiye Turizmi, Kstanbul: De)iim Yaynlar, 2003. ÇETKNTAP, H., Küreselleme Sürecinde Türkiye nin Rekabet Politikas ve Rekabet Gücü, Baslmam Doktora Tezi, K.Ü.S.B.E., Kstanbul 2000. ÇIMAT, A. ve BAHAR, O., Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi içindeki Yeri ve Önemi Üzerinde Bir De)erlendirme, Akdeniz Üniversitesi '.'.B.F. Dergisi, 3 (6), 2003: 1-18. ÇOBAN, O., Teknolojik Gelime ve Rekabet Gücü, Verimlilik Dergisi, 2001/4. CROES, R.R., A Paradigm Shift to a New Strategy for Small Island Economies: Embracing Demand Side Economics for Value Enhancement and Long Term Economic Stability, Tourism Management, 2006, (Article in Press). DKLKK, B. ve DURAN, M., Türkiye de Uygulanan KOBK Tevik Politikas ve Uygulama Sonuçlarnn De)erlendirilmesi, Hazine Dergisi, Nisan 1998:59-80. DPT, Turizm Özel 'htisas Komisyonu Raporu, Ankara: DPT Yayn No:2589, 2001. DULUPÇU, M.A., Küresel Rekabet Gücü, Ankara: Nobel Yaynlar, 2001. DURAN, M., Kalknma Stratejileri ve Tevik Politikalarnn Belirlenmesi, Hazine Dergisi, Ocak 1997: 27-45. DURBARRY, R., Tourism and Economic Growth: the Case of Mauritius, Tourism Economics, 10 (4), 2004: 389-401. ETHIER, J. W., Globalization, Globalisation: Trade, Technology, and Wages, International Review of Economics and Finance, Vol 14, 2005: 237-258. FAWZY, S., Globalization and Firm Competitiveness in the Middle East and North Africa Region, Washington, D.C: The World Bank Publishing, 2002. GÖYMEN, K., Tourism and Governance in Turkey, Annals of Tourism Research, 2000, 27 (4): 1025-1048. ICKIS, J.C. ve RIVERA, J., Cerro Cahu, Journal of Business Research 38, 1997: 47-56. JAYADEVAPPA, R. ve CHHATRE, S., International Trade And Environmental Quality: A Survey, Ecological Economics 32, 2000. JAYAWARDENA, C. ve RAMAJEESINGH, D., Performance of Tourism Analysis: a Caribbean Perspective, International Journal of Contemporary Hospitality Management, 2003, 15 (3): 176-179. JOHNSON, C. ve IUNIUS, R.F., Competing in Central Eastern Europe: Perspectives and Developments, Hospitality Management 18, 1999. KARAKAYALI, H., YALÇINKAYA, M. H. ve ÇILBANT Ç., Modern Ça)n Kavramlar: Küreselleme ve Rekabet, Uluslararas Rekabet Sürecinde 51
Türkiye, M. Faysal Gökalp ve C. Yenal Kesbiç (Ed.), Kstanbul: Beyaz Yaynlar, 2005. ERKLMEZ, M. ve KUMCU, E., Ekonomi Politikas, Kstanbul: Om Yaynevi, 2000. KÜÇÜKALTAN, G., Turizm Sektöründeki Teviklerin Çevresel Etkileri, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yaynlar Dairesi, 5-7 Mays 2005. KÜÇÜKTÜRKMEN, G.U. Tevik Politikalar ve Do)rudan Sermaye Yatrmlar, Sektörlere Etkileri ve Etkilerinin Kyaslanmas Üzerine Bir Aratrma, http://www.turizmdebusabah.com/extras/tesvik_arastirma.doc, ss. 1-15, (Eriim Tarihi: 31.05.2004) MARCOUILLER, D.W., KIM, K.K. ve DELLER, S.C., Natural Amenities, Tourism and Income Distribution, Annals of Tourism Research, 2004, 31(4): 1031-1050. MODESTE, N.C., The Impact of Growth in the Tourism Sector on Economic Development: the Experience of Selected Caribbean Countries, Economia Internazionale, Vol 48: 375-385. OLALI, H. ve TKMUR, A., Turizmin Türk Ekonomisindeki Yeri, Kzmir: Ofis Ticaret Matbaaclk, 1986. ÖZBEY, F.R., Sustainable Tourism Development in Globalization Progress, International Scientific Conference, Book: 4, Varna 1-3, 07/2002: 135-150. ÖZDEMKR, G., Globalleme, Turizm Üzerine Etkileri ve Türkiye, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yaynlar Dairesi, 5-7 Mays 2005. PAKSOY, S. Bölgesel Kalknmada Turizmin Rolü ve Önemi (Güneydo)u Anadolu Bölgesi- GAP Örne)i). III. Uluslararas Türk Dünyas Sosyal Bilimler Kongresi, 05-09 Haziran 2005, Cilt: II, Sayfa: 1046-1057, Celalabat- Krgzistan. RYAN, C., Limits to Globalization- a Review of Globalization and Tourism, The 46th Congress of the International Association of Scientific Experts in Tourism (AIEST), Rotorua, New Zealand, September 1996. SARIGERPKL, G., Küreselleme ve Çok Uluslu Kletmelerin Çalma Klikilerine Etkileri, Dokuz Eylül Üniversitesi S.B.E. Dergisi, Cilt 6, Say 1, 2004: 147-157. SEYKDORLU, H., Uluslararas 'ktisat Teori Politika ve Uygulama, Kstanbul: Güzem Yaynlar, Gelitirilmi 14. Bask, 2001. STIGLITZ, J.E., Küreselleme Büyük Hayal Krkl, (Çev: A. Taço)lu, D. Vural), Kstanbul: Plan B yaynclk, 2004. TURKZM BAKANLIRI, Turizmde Altn Dönem, Ankara: Turizm Bakanl) Yayn, 2002. 52
UYSAL, Y., Küreselleme ve Türkiye Tarmnn Rekabet Gücünün Arttrlmasna Yönelik Öneriler, Uluslararas Rekabet Sürecinde Türkiye, M. Faysal Gökalp ve C. Yenal Kesbiç (Ed.), Kstanbul: Beyaz Yaynlar, 2005. YAP, H.T., Attempts at Integrated Coastal Management in a Developing Country, Marine Pollution Bulletin, 32 (8-9), August-September 1996: 588-591. YÜCEOL, H.M. ve DORAN, N., Türkiye de Turizm Teviklerinin Ekonomik ve Mali Analizi, 1. Çanakkale Turizm Biyenali, Çanakkale: Dünya Turizm Örgütü Yaynlar Dairesi, 5-7 Mays 2005. YILDIRIM, J. ve ÖCAL, N., Tourism and Economic Growth in Turkey, Ekonomik Yaklam, 15 (52-53), 2004: 131-141. WUNDER, S., Ecotourism and Economic Incentives an Empirical Approach, Ecological Economics 32, 2000: 465-479. www.wto.org.08.11.2005. www.turizm.gov.tr. 16.11.2005. www.treasury.gov.tr/giris.htm. 25.05.2005. 53