SÜT İNEKLERİ~DE ŞAP HASTALI.QI YE QİABETES MELLITUS ARASINDAKı ILIŞKI

A.Ü. Vet. Fak. Derg. 41 (2): 169-181 1994 SÜT İNEKLERİ~DE ŞAP HASTALI.QI YE QİABETES MELLITUS ARASINDAKı ILIŞKI Mehmet Hüseyn Şaha' Yılmaz İmren' Mehmet Resm Özlem 2 Retül Tanyel) The Relatonshp Between Dabetes Melltus and Foot and Mounth Dsease n Dary Cattle Summary: Ths study was carred out n 21 dary cattle gettng over foot and mouth dsease and n 12 healthy dary cattle. Recovered from foot and mouth dsease were dvded nto two groups n respect to ther urne glucose concentratons. Blood and urne samples were taken n 60 ı and 70 ' days after recovery from foot and mouth dsease. Concentratons of glucose. trglycerds. totallpd. total cholesterol. urea. total proten. sodum, potassum and ehlorde n the blood sera were determned. Urne transparency. color and ph were recorded and also urne concentratons of glucose, acetone, proten estmated. The glucose levels n the urne were between 1-5 mg/dı n 14 cows n 60, and 18 cows 70, days. These values were more than 5 mg/dı n 7 and 2 cows n 60, and 70, days respectvely. The maxmum glucose level was 12.23 mg/dı. Glucose levels of blood were hglıer n the treatment groups than the control (p<o.ol). Hghest glucose level of the blood serum determned as 84.85 mg/dı. Blood sera tryglycerde, totallpd. total cholesterol. total proten. sodum. potassum and ehlorde levels were hgher n affected anmals than those of control anmals (p<o.ol and p<0.05). As o result. t s thought that Dabetes Melltus could have resultedfromfoot and mouth dsease. Özet: Bu çalışma, şap hastalılfı geçren 21 süt nelf le 12 salflıklı süt nelf üzernde yapılmıştır. Hasta nekler drar glukoz yolfunlulfuna göre k gruba ayrılol'ak ncelenmştr. Şap hastall,~1 geçtkten 60 ve 70 gün sonra hayvanlardan drar ve kan örnekler alınmıştır. Kan serumlarında glkoz yolfunlulfu. trglserd. totallpd, total kolesterol. üre. total proten, sodyum, potasyum ve klor düzeyler belrlenmştr. Alınan drar örneklernde görünüm. renk. ph. aseton. proten mktarları le glkoz yolfunlukları saptanmıştır. İdrar glkoz düzeyler 60. günde 14 ne,kte ve 70. günde 18 nekte 1-5 mg/dı arasında delfşen delferlerde bulunmuştur. Idrarda bulunan glkoz mktarı 5 mg/ dl'den fazla olan hayvan sayısı 60. günde 7, 70. günde se 2 olarak saptanmıştır. Bu grup çersnde belrlenen en yüksek de<~er12.23 mg/dl'dr. ı. Prof. Dr. A.(j. Veterner Fakültes İç Hastalıklar Anablm Dalı, ANKARA 2 Doç. Dr. A.U. Veterner Fakültes ~ Hastalıklar Anahlm Dalı, ANKARA 3. Uz. Kmyager A.U. Veterner Fak. Iç Hastalıklar Anahlm Dalı, ANKARA

170 M. ŞAHAL-M. B. ÖZLEM-H.Y. İMREN-B. TANYEL Kan glkoz düzeyler çn belrlenen ortalamalar dama kontrol grubu değerlernden yüksek bulunmuştur (P<O.OL). Belrlenen en yüksek kan glkoz düzey 84.85 mg/dl'dr. Ayrıca, serum trglserd. totalpd, total kolesterol, total proten. sodyum, potasyum ve klor düzeylernde, kontrol grubuna göre P<O.Ol ve P<O.05 oramnda artışlar saptanmıştır. Bu bulgular, neklerde şap hastalığım takbeden Dabetes melltus olgusunu düşündürmektedr. Grş Dabetes melltus nsan, köpek ve kedlerde yaygın olarak rastlanılan br hastalıktır. Sığır (8, ıo, 11, 13, 17), at (16) ve koyun ( O, 11) gb dğer türlerde se ender olarak ortaya çıktığı bldrlmştr. Sığırlarda hastalık çoğunlukla 6 ay- 4 yaş arasında gözlemlenmştr (12, 13, 17). Şmdye kadar dşlerde 11 (12, 13, 15), erkeklerde se 2 olay (8, 15) bldrlmştr, fakat bu dumm sığırlarda hastalığın cnsyete bağlanableceğne şaret sayılmamaktadır (15). Phllps ve ark. (13) koyun ve sığırlarda hastalığın daha sık gözlemlenebleceğn, fakat bu konuda yeterl çalışma yapılmadığı çn olguların çoğunun gözden kaçableceğnden söz etmektedrler. Kaneko ve Rhode (10); 6 sığırda kronk pankreatts'e bağlı Oabetes melltus saptadıklarını, fakat hastalığın etyolojsnde roloynayan faktörlern belrgn olmadığını bldrmektedrler Whtlock (18) se sığırlarda pankreatk hastalıkların ender olarak ortaya çıktığını ve hayvanlarda nsuln azlığıyla brlkte olmaksızın Oabetes melltus gelşebleceğn bldrmektedr. Sığırlarda Oabetes melltus'un doğal ve deneysel şap hastalığından sonra meydana gelebleceğ belrtlmektedr (l, 3). Barbon ve ark. (2) şap hastalığından sonra şekllenen Oabetes melltus'da myokard ve pankreasta ortaya çıkan değşklkler mkroskopk olarak nceledkler çalışmalarında, bu hastalıkla lgl lk klnk ve laboratuvar muayenelernn 962 yılında Pedn ve arkadaşları tarafından başlatıldığından sözetmektedrler. Bazı araştırıcılar da Bovn vrus dyare (BVO) ve Mukoza hastalığı (MD) geçrmş neklerde Oabetes melltus meydana geldğn bldrmektedrler (4, 14). Oabetes melltus'lu neklern, aynı yaştak ve ortamdak sağlıklı hayvanlara oranla gelşme gerlğ gösterdkler, sürekl zayıflama nedenyle de hasta hayvanların çoğunluğunun kesn klnk tanıları konulmadan kesme gönderldk- Ier bldrlmektedr (12). Hasta neklerde klnk olarak sürekl zayıflarna, polür, poldps, karında şşknlk, rumen hareketlernde azalma gözlemlendğ, dışkının katı ve az mktarda olduğu belrtlmektedr (5, ıo, 1I, 18). Tanıyama ve ark. (15) bu belrtlern dışında hasta neklerde sulu shal şekllendğn, anoreks ve dspne saptadıklarını bldrmektedrer. Kanekove Rhode (lo), Oabetes melltus'lu br düvede yaptıkları laboratuvar muayenelernde %35-55 mg arasında normal kabul ettkler kan glkozu

SÜT İNEKLERİNDE ŞAP HASTALlGI 171 mktarını %9S-19Smg arasında bulduktannı, ketonem (% 14,S mg) ve kolesterolem (% ISO mg) saptadıklannı belrtmekte, ayrıca bu hayvanın drar analzlernde ph'nın ast reaksyonda olduğunu (ph:s,0-6,0), ketonür (%717 mg) ve glkozür (%1.6 mg) saptadıklannı bldrmektedrier. Phllps ve ark. (13) hasta 3 neğn drarında %S mg oranında glkoz tesbt ettklern, bu hayvanlardak kan glkoz düzeylernn de % 120-260 mg arasında değştğn bldrmşlerdr. Tanıyama ve ark. (1S), Dabetes melltus'lu neklerde kanda natçı br hperglsem saptadıklannı; lpd, proten, kolesterol, sodyum ve potasyum yoğunluktarının se normal sınırlarda bulunduğunu rapor etmektedrler. Aynı araştırıcılar ayrıca, drarda ketonür ve glkozür tesbt ettklern bldrmektedrler. Bu türün dışında Dabetes melltus'lu yaşlı atlarda şddetl br hperlpem, hperglsem, trglserd ve kolesterol mktarlarında artış meydana geldğ belrtlmektedr (S, 16). Bu çalışmada ülkemz neklernde sık rastlanılan şap hastalığı enfeksyonlarından sonra kanda ve drarda şekllenen değşklklern belrlenerek, hayvanlarda hastalığın komplkasyonu olarak ortaya çıkableceğ düşünülen Dabetes melltus'un ne ölçüde gelştğnn belrlenmes amaçlanmıştır. Materyal ve Metot 1- Hayvan materyal Araştırma materyaln. A~Ü. Veterner Fakültes Deneme Çftlğ'nde şap hastalığına karşı aşılanmalarına rağmen. hastalığa k ay önce yakalanmış ve yleşmş, 21 adet Holsten ve Montafon ve ırkına at. 3 yaşlı nekler oluşturdu. 2- Hayvanların gruplandırılması Araştırmada elde edlen sonuçların kesnlk kazanması çn neklerden ıo gün arayla k kez (hastalıktan sonrak 60 ve 70. nc günlerde) kan ve drar örnekler alındı. Brnc ve knc örnek alımında hayvanlar. drar glkoz mktarlarına göre k gruba ayrıldılar. Üçüncü grubu se aynı yaş ve aynı ortamda eşt koşullarda beslenen ve şap hastalığına yakalanmamış sağlıklı kontrol hayvanları oluşturdu. ı. grup: Bu grup, drar glkoz mktarları % ı-s mg arasında bulunan şap hastalığı geçrmş. brnc alımda oluştu. 14, knc örnek alımında se ı8 adet nekten 2. grup: Bu grup drar glkoz mktarları %5'dan fazla bulunan, şap hastalığı geçrmş. brnc örnek alımında 7. knc örnek alımında 2 adet nekten oluştu. 3. grup: Bu grubu aynı yaş. aynı ortamda ve eşt koşullarda beslenen. şap hastalığı geçrmemş sağlıklı 12 baş nek oluşturdu. 3- Laboratuvar muayeneler

172 M. ŞAHAL-M. B. ÖZLEM-B.Y. İMREN-B. TANYEL A- Kan muayeneler Hasta neklern kan serumunda aşağıdak metot ve yöntemlere göre; glkoz, trglserd, total lpd, total kolesterol, üre, total proten, sodyum ve klor mktarları tayn edld. -Glkoz: Glkoz ı;>ksdazmetodu le tespt edld (Enzmatk test, SIGMA cat. No. ~ ıo-a). kolormetrk -Trglserd: Glserol-fosfat oksdaz metodu le (Enzmatk kolormetrk testqclx cat. No. 9939/6). -Total kolesterol: Leffler metoduna göre (7). -Totallpd: Kunkel metoduna göre (9). -Üre: Modfye Gentzkow (Nesslerzasyon) metoduna göre (7). -Total proten: Büret metoduna göre (9). -Sodyum, potasyum:flamfotometre chazında (CORNİNG 480) -Klor: Klor analz chazında (CORNİNG 925). B- İdrar analzler -Glkoz: Glkoz oksdaz metodu le (Enzmatk kolormetrk cat. No.5 ıo-a) tayn edld. test, SİGMA Hayvanlarda drar sondası yardımıyla alınan drarın gorunum, renk ve ph'sl, aseton ve proten mktarları, drar analz yöntemlerne göre belrlend, ayrıca her nekten alınan drarın mkroskopk muayenes yapıldı (7). 4- İstatstksel ncelemeler Her k örnek alımında da 3 deney grubu arasındak sonuçlar varyans analz yöntemyle karşılaştırıldı. F değer öneml olanlarda Duncan metodu le hang gruplar arasındak farkın öneml olduğu tesbt edld (6). Bulgular İneklern genel klnk muayenelernde, şddetl zayıflarna, hırçınlık, derde kuruma, kaslarda zayıflık, rumen hareketlernde azalma ve dışkımn pastöz kıvamda olduğu tesbt edld. Bazı olgularda polür, poldps ve kondsyon kaybı gözlend. Hayvanların nabız, solunum frekansları ve beden ısıarının normal sımrlarda olduğu belrlend. Şap hastalığı geçrmş neklerde brnc örnek alımında (60. günde) saptanan drar glkoz yoğunluğu ortalamaları. g~pta %2.27 mg, 2.grupta se %8.09 mg bulundu (en yüksek değer %12.23 mg). Iknc örnek alımında (70. günde)

süt lneklerinde ŞAP HASTALlGI 173 bu değerler. grupta %3.0 mg, 2. grupta %7. 6 mg saptandı. Hrnc ve knc örnek alımlarında grupların sağlıklı kontrol hayvanlarıyla yapılan karşılaştınlmasında, her k grubun drar glkoz mktarları kontrol grubuna oranla yüksek bulundu (p<0.01) (Tablo ve 2). Brnc örnek alımında. grubu oluşturan neklern kan serumu glkoz yoğunluğu ortalaması %55.53 mg (en yüksek glkoz yoğunluğu %84.85 mg), 2. grupta se %58. 3 mg olarak saptandı. İknc örnek alımında bu değerler. grubta %61.25 mg (en yüksek glkoz yoğunluğu %82.14 mg), 2. grupta se %65. 8 mg'a yükseld. Grupların kontrol grubuyla yapılan karşılaştınlmasında, brnc ve knc örnek alımında deneme gruplarındak kan serumu glkoz yoğunluğunun kontrol grubuna oranla P<O.O düzeynde artmış olduğu belrlend (Tablo ve 2). İneklern kan serumu trglserd mktan ortalamaları brnc örnek alımında. grupta %119.79 mg, knc~ grupta se %155.80 mg (en yüksek trglserd mktan %232.49 mg) saptandı. Iknc örnek alınunda bu değerler. grupta %6.07 mg, 2. grupta se %137.8 mg bulundu. Grupların kontrol grubu le yapılan karşılaştıolmasında brnc örnek alımında gruplardak trglserd mktarlarının kontrol grubuna göre artmış olduğu (P<O.O) knc örnek alımında se bu artışın yalnızca 2.grupta oluştuğu (P<0.05) saptandı.. Kan serumu total lpd yoğunluğu ortalamaları, brnc örnek alımında. grupta. %365.66 mg, 2. grupta %383.60 mg (en yüksek değer %492.8 mg) saptandı. Iknc örnek alımında se bu değerlern. grupta %352.67 mg'a, 2. grupta %334.23 mg'a azaldığı belrlend. Bu grupların kontrol grubuyla yapılan karşılaştıolmasında yalnızca brnc örnek alımında 2. grupta P<0.05 düzeynde artma saptandı (Tablo ve 2). Brnc örnek alımmında kan serumu total kolesterol mktan ortalaması. grup~ %135.22 mg, 2. grupta %143.20 mg bulundu (en yüksek değer %210.10 mg). Iknc örnek alınımında bu değerler. grupta %145.70 mg (en yüksek değer %223. 6 mg), 2. grupta se %87.90 mg olarak belrlend. Grubların kontrol hayvanlarıyla yapılan karşılaştıolmasında brnc örnek alımında gruplardak total kolesterol mktanmn kontrol grubuna göre P<o.oı düzeynde arttığı, 2. alımda se yalmzca. grupta öneml derecede artış olduğu saptandı (P<O.Oı). İneklerdek kan serumu üre yoğunluğu ortalamaları brnc örnek alınımında. grubu oluşturan hayvanlarda %23.78 mg. (en yüksek değer %36.75 mg), 2. grupta se %26.98 mg olarak belrlend. İknc örnek alınımında bu değerlern. grupta %37.83 mg (en yüksek değer %57.32 mg), 2. grupta se %39.68 mg'a yükselmş olduğu gözlend. Grupların kontrollarla yapılan karşılaştınlmasında, yalnızca brnc örnek alınımında gruplardak serum üre mktarlarının kontrollara oranla P<o.oı düzeynde azalma gösterdğ belrlend (Tablo ve 2). Kan serumunda total proten mktarı ortalamalarının brnc örnek alınımında. grupta %7.57 gr (en yüksek değer %8.58 gr), 2. grupta se %7.76 gr oldu-

o Tablo ı. Şap Hastalı~ı geçrmş ve Saglıklı (kontrol) neklerde brnc dönem örnek alma zamanında saptanan drar glukoz yogunluau ve kan serurnu sonuçlan.. -- Glukoı. (ıdrar),",mg Glukoz (serum) %mg TrgllSerd (,",mg) Total lpd (%mg) Toıal kolesterol (%mg) Gruplar x ";S;,; mn-mu +S;,; mn - ma;,; ;: +Sx mn. max x +S;,; mn. max x +S;,; mn-mu. - ı 227' 0.25 1.35-417 55.53' 3.48 4199-84.85 119.79' 5.75 54.90-144 62 365.66" 9.55 293.6-441.3 135.22' 965, 62.92-186.52 n=14._. II, : -7 8.09" 10R 5.24.12.23 5R 13' 3.48 4416-7100 155.80' 16.60 117.3-232.49 38360' 20.70 32\.0-492.8 143.20' 14.70 88.30.210.10 ı~ :._._-. - -. -. III 0.07' 0.02 OOO-O.IR 3670" 2.35 2184.46.75 n=12 62.90' 1210 2820.13414 339.54' 8.12 3 514-397.80 : 85.48' 429 57.30-113.48.. - -- _..~ _. _.-.._-- F 71.78 u 13.07" 17.24 u 3.34', 11.22', : Test --6~~-+sx Ure (% mg) Total Proten (% gr) Sodyum (mmalil) POlasyum (mmol/l) Klor (mmalil)._. _. -..- mn. max 1 +S;,; mn. max x +Sx mn. ma;,; ;: +Sx mın. max x +5;,; mn. ma;,; -----'.-.- --- _. _.. _. n=14 23.7R' 146 1582-36.75 17.57 015 6.54.8.58 143.64' 0.44 141.147 4.72 1 0.09 3.96.51 1---..- _. 99.07 Ib 0.89 95-107 II n=7 26.98' 1.86 18.61-31.37 7.76 025 7.15-R.77 144. 4' 0.80 141.148 4.71 1b 0.21 3.68.5.32 97.14' 2.02 91-107 1---...-.. -_...J -- III n=12 40.47' 1.73 26.84.46.97 7.44 0.09 686-8.03 ı 15058' 1.20 144-156 515' 009 4.71-5.74 102.50' \.42 97-116.., F ı Test 30.8R" 0.88 20.84 u 5.02' 3.70' '------... _.. --.1. grup: Idrar glukoz mktan=%1.5 mg.. grup: Idrar glukoı. mktan>%5. III. grup:kontrol. x:p<o.05. xx: P<O OL. a.b.c: Aynı sulunda farklı harfler ıaşıyan ortalama deaerler arasında farklar önemldr.

Tablo 2: Şap hasıalı~ı geçnnş ve SaAlıklı neklerde (kontrol) knc dönem örnek alma zamanında saptanan drarglukoz yoaunlu~u ve kan serumu sonuçlan Glukoz (ıdrar) %mg Glukoz (serum) "'mg Tnglsend (%m8) Toıallıpıd (%mg) Total kolesterol (%m8) x.sx mın - max 1:.Sx mn - max,..sx mn. max x.sx mn- max l'.sx mn. max ~''''. n=j~~ F 3.01' 0.19 1.35.4.46 61.25' 3.08 32.14.82.14 61.07' 6.92 31.44-151.96 352.67 8.30 278.62-426.36 145.7Ü' 11.50 60.68.223.16 CIL ~' 1.97 5.20.9 13 65.18' 1.34 63.84.66.52 137.8' 17.70 '20.1. 555 334.23 5.81 328.42.340.04 87.90' 1.07 86.84.88.97 ttı ~!ll 002 0.00.0.18 36.70' 235 21.84-46.75 62.90' 12.10 28.2. 34. 4. 339.54 8.12 315.14.397.80 85.48' 4.29 57.30. 13.48 ız O ttı 86.86" 18.73" 4.57' 0.76 9.58 u O(IL ~ :ı: ız Ure(% mg) Total Pro!eın (% gr) Sodyum (mmolll) Poıasyum (mmelll) Klor (mmevl) > ~-_._..._._. CIL --l Gruplar X +Sx mn. max x.sx mın. max_1 x.sx m~~~~n.max r 'tsx mn - max > ı-. - C kb 37.83 2.07 21.40.5732 7.92' 0.12 6.69.8.79 141.89' 0.40 139.145.4.64 1 005 4.25.4.96 99.56 1.39 92.118 t l 9' -mt---' -----_. - --- ~ n=2 39.68 3.57 36. 1-43.24 7.59 1b 048 7. 11.8.06 45.0Ü' 100 144.146 14.48' 0.24 424.4.7.J 101.00 2.00 99.103 1.73 28.84.46.97 17.44b 009 686.803 1.20 144-156 0.09 4.71.5.74 1.42 97.116._--- b. j_5_~5' _.. j 1?2~0... '- n=~~_~ Test 0.43 17.5I _L ~_!~~80 u _.----_ 1.04.. 8ruP: Idrarglukoz mktan %1.5 mg. Il, grup: Idrarglukoz mktan>%5 mg. ııı. grup: KonıroL. x:p<o.05. xx: P<O.OI. a.b.c: Aynı solundafarklı harfler taşıyan ortalama de~erıer arasında farklarönemldr. -tl

176 M. ŞAlIAL-M. B. Ö71.EM-H.Y. İMREN-B. TANYEL ğu, knc örnek alınımında bu değerlern. grupta %7.92 gr'a yükseldğ, 2. grupta se %7.59'a düştüğü tesbt edld. Grupların kontrollarla yapılan karşılaştırılmasında, brnc örnek alınımında gruplar arasında belrgn br fark oluşmadığı, knc örneklerde se serum total proten mktarında. ve 2.grupta P<0.05 düzeynde br artış meydana geldğ belrlend (Tablo ve 2). İneklerdek kan serumu sodyum mktarı ortalamaları brnc örneklerde. grupta 143.64 mmol/l, 2. grupta 144.14 mmol/l (en yüksek değer 148 mmol/ L) saptandı. İknc örneklerde se bu değerlern ı. grubta 141.89 mmol/l, 2. grupta 145.Oü mmol/l olduğu belrlend. Gruplardak serum sodyum yoğunluğunun kontrollara göre p<o.oi düzeynde azalma gösterdğ belrlend. Kan serumu potasyum mktarı ortalamaları brnc örnek alınımında. grupta 4.72 mmol/l, 2. grupta 4.71 mmolll olarak belrlend (en yüksek değer 5.32 mmol/l). Bu değerler knc örneklerde. grupta 4.64 mmol/l, 2.grupta se 4.48 mmol/l olarak saptandı. Brnc örneklerde yalnızca grubun serum potasyum mktarında kontrollara oranla azalma (P<0.05), knc örneklerde se 1. ve 2. grubun kontrollara göre serum potasyum mktarlarında öneml derecede azalma oluştuğu belrlend (P<O.OI). Kan serumu klor mktarı ortalamalar~ brnc örneklerde. grupta 99.07 mmol/l, 2. grupta 97.14 mmolll bulundu. Iknc örneklerde se bu değerlern. grupta 99.56 mmol/l'ye (en yüksek değer 118 mmolll), 2. grupta 101.00 mmol/l'ye yükseldğ saptandı. Grupların kontrollarla yapılan karşılaştırılmasında yalnızca brnc örneklerde, 2 grupta azalma oluştuğu (P<0.05) tesbt edld (Tablo 1 ve 2). Brnc ve knc drar örneklernn alınımından sonra yapılan laboratuvar muayenelernde şap hastalığı geçrmş gruplardak neklern drar görünümlernn, haff bulanıktan bulanığa kadar değştğ, kontroll~rdak drarların se berrak veya haff bulanık görünümde olduğu tesbt edld. Idrar rengnn şap hastalığı geçrmş gruplarda açık sarı veya sarı renkte, kontrol grubunda se sarı renkte olduğu, drar ph'sının brnc örneklerde yalnızca 2. grupta 6.5-8.5 arasında değştğ, dğer alım gruplarında 8.0-8.5. arasında seyrettğ, kontrol grubunda se drar ph'sının 8.5 olduğu belrlend. Idrar aseton mktarının brnc örneklerde yalnızca 2. grupta, yoktan eser mktarına kadar değştğ, dğer örneklerde ve kontrol örneklernde se drarda aseton bulunmadığı belrlend. Brnc ve knc örnek gruplarında drar proten mktarlarının; yok, eser ve ++- ++++ arasında değştğ saptandı. Kontrol grubundak hayyanların drarlarında se, yok yada eser mktarda proten bulunduğu belrlend. Idrarlann mkroskopk muayenelernde şap hastalığı geçrmş gruplardaklerde 1-15 arasında değşen sayıda lökost'e, 1-8 arasında böbrek eptel hücresne rastlandı. Kontrollarda se mkroskopk muayenede çok az sayıda lökost gözlemlend (Tablo 3). Araştırmada brnc örnek alımlarının tamamlanmasından sonra drar glkoz mktarı % 12.23 mg olarak saptanan br nek, aşırı zay'~flama nedenyle çftlk yönetmnce zorunlu kesme gönderld. Bu.neğn A.U. Veterner Fakültes Patoloj Anablm Dalı'nda yapılan otopssnde: Iler derecede zayıflık, arka ba-

Tablo 3: Şap hastalığı geç nn ş ve Sağlıklı (kontrol) neklerde brnc ve knc örnek alma zamanlarında saptanan drar analz sonuçları. İdrarda Brnc alım İknc alım bakılan özeııkler. grup (n=14) II. grup (n=7). grup (n= 18) II. grup (n=2) Kontrol grubu (n=12) Göılnüm Haff bulanık-bulanık Haff bulanık- bulanık Haffbulanık Haff bulanık Berrak- Haffbulanık Renk Açıksarı-sarı Açıksarı-sarı Açıksarı-~_ı:.ı Sarı Sarı 1----.- -... -- _. -_.-. --_.- -.-,-- ---- ıh 8.0-8.5 6.S-8.S 8.0-8.S 8.0 8.S Aseton _..--- -- YOK YOK-ESER YOK YOK YOK 1--- -- Proten YOK-(++)_ YOK- (++++) YOK-(+++) ESER-(+++) YOK-ESER --- ---,----- -- ----------- Mkroskopk 1- LO adet lökost 2-10 adet lökost 1-1S adet lökos t Muayene. grup: İ.drar glukoz mktarı= %I-S mg, II. grup: Idrar glukoz mktarı>%s mg. ı-s adet böbrek 1-8 adet böbrek 1-2 adet böbrek 2- IS adet lökost Tck-tük lökost eptel eptel eptel

178 M. ŞAHAL-M. B. ÖZLEM-H.Y. İMREN.B. TANYEL caklarda dekubts yaraları ve arka bacak kaslarında nekrotk ve rrnl myosts, karacğerde yaygın durumda değşk büyüklükte abse odakları, kalbn endo ve epkard'ında kanamalar tesbt edld. Ayrıca coxae-femoral ekı em boşluğunda rni eksudat saptandı. Pankreasın makroskopk ve mkroskopk bakıda normal görünümde olduğu belrtld. Tartışma Şap hastalığı geçrmş neklern enfeksyondan sonrak 60 ve 70'nc günlernde yapılan klnk muayenelernde saptanan kondüsyon kaybı, kaslarda zayıflık, poldps, polür ve rumen hareketlernde azalma belrtler, şap hastalığı ve Bovn vrus dyare ve Mukoza (BVO-MO) enfeksyonu geçrmş neklerde bu ha talıkların komplkasyonu olarak şekllenen Oabetes melltus'ta gözlemlenmş (2, 14), aynı klnk bulguların daha şddetl düzeyde prmer Oabetes melltus'lu n~klerde ortaya çıktığı bldrlmştr (10, 3, IS). İneklern her k örnek alımında yapılan drar ve kan serumu glkoz konsantrasyonu ncelemelernde, glkoz mktarının kontrol grubuna göre P<O.O düzeynde artması, şap hastalığı geçrmş neklerde belrgn br glkozür ve hperglsem bulunduğunu göstermektedr. Genç neklerdek prmer Oabetes melltus olgularında drar glkoz mktarının %0.5- ı-ls mg arasında değşen oranlarda artableceğ, kan serumu glkoz yoğunluğunun se %95-195 mg arasında olableceğ belrtlmektedr (10, 15). Ntekm bu çalışmada da, drar glkoz mktarı % 1-5 mg ara~ında olan lk örnek alımında ı4, knc örnek alımında da ı8 nek saptanmıştır. Idrar glkoz yoğunluğu %5 mg'dan fazla nek sayısı se lk örneklerde 7 (en yüksek drar glkoz mktarı % ı2.23 mg), knc örnek alımında se 2 olarak belrlenmştr. Bu bulgulara paralelolarak hayvanların kan serumu glkoz yoğunluklarında da artış saptanmıştır (en yüksek kan glkoz düzey %84.85 mg). Çalışmada kan serumu trglserd mktarlarında, kontrol grubuna oranla brnc ve knc örnek alımlarında P<O.O ve P<0.05 düzeynde artışlar görülmüştür. Sığırlarda prmer Oabetes melltus olaylarında, kan serumu trglserd mktarlarındak artışla lgl br çalışmaya rastlanmamakla brlkte, atlarda prmer Oabetes melltus olgularında trglserd mktarında belrgn br artma meydana geldğnden söz edlmektedr (5). İneklerdek kan serumu total lpd mktarında, lk örnek alımında, glkoz yoğunluğu %5 mg'dan fazla olan 2. grupta, kontrol grubuna göre beljrgn br artış saptanmıştır. On gün sonra yapılan knc örnek alımındak ncelemelerde se gruplar arasında statstksel br farklılık oluşmamıştır. Hastalıkta hperlpdemyle lgl olarak neklerde br bldrme rastlanılmamasına karşın, atlardak Oabetes melltus olgularında şddetl br hperlpdem ortaya çıkableceğ belrtlmektedr (5). Kaneko ve Rhode (10), Oabetes melltus'un lerlemş olduğu neklerde perferal adpoz dokulardan yağ moblzasyonunun çok şddetl olduğundan söz etmekte ve hatta bu durumun plazmada süt gb br görünüme yol

süt NEKLERNDE ŞAP HASTALlGI 179 açableceğn ler sürmektedrler. Kan serumu total kolesterol mktarı lk örnek alınımında, her k grupta da kontrollara göre yüksek bulunmuştur (P<O.O 1). İknc örnek alımında se yalnızca drar glkoz mktarları %ı-5 mg arasında olan. gruptak neklerde öneml br artış saptanmıştır (P<O.Ol). Dabetes melltus'lu neklerde kan serumunda kolesterol mktarının artableceğ çeştl araştırıcılar (10, 15) tarafından da bldrlmektedr. Kaneko ve Rhode (10), prmer Dabetes melltus'lu neklerde kan kolesterol mktarını %125 mg, Tanıyama ve ark. (15) se %161-199 mg arasında bulduklarını bldrmektedrler. Bu çalışmada da kan serumu total kolesterol mktarı hasta neklerde en yüksek %223.16 mg bulunmuştur. Kaneko ve Rhode (ıo), hayvanlarda ortaya çıkan kolesterolemnn lpd metabolzmasında oluşmuş bozukluktan kaynaklanableceğn bldrmektedrler. Çalışmada şap hastalığı geçrmş neklerdek kan serumu üre yoğunluğu lk örneklern alınmasında, normal sınırlarda olmakla brlkte, kontrol grubuna göre daha düşük bulunmuştur (P<O.Ol). On gün sonra yapılan knc örnek alınımında' se belrgn br statstksel fark oluşmamıştır. Ntekm konuyla lgl olan dğer araştırıcılar da (13,15) neklerde Dabetes melltus'ta kan serumu üre yoğunluğunun normal sınırlar çersnde kaldığını vurgulamaktadırlar. Dabetes melltus'lu neklerdek kan serumu total proten mktarı. çeştl araştırıcılar (ıo, 3, 5) tarafından yapılan çalışmalarda normal bulunmuştur. Bu çalışmada da lk örnek alınımında gruplar arasında statstksel br farklılık saptanmamış, yalnızca knc örnek alınımında drar glkoz yoğunluğu % 1-5 mg arasında olan I, grupta. kontrol grubuna göre haff br artış belrlenmştr (P<0.05). Tanıyama ve ark. (15). spontan Dabetes melltus'lu 3 genç sığırda yaptıkları çalışmada kan serumu sodyum ve potasyum mktarlarının normal sınırlarda kaldığını bldrmektedrler. Phllps ve ark. (l3)'da Dabetl br nekte kan serumu klor yoğunluğunu normal bulmuşlardır. Bu çalışmada da brnc ve knc örnek alımlarında sodyum ve potasyum mktarları. kontrol grubuna göre P<O.OI ve P<0.05 düzeynde br azalma göstermesne karşın, yne de normal sınırlarda kalmıştır (Tablo 1 ve.2). Serum klor mktarları se lk örnek alınımında kontrol grubuna oranla yalnızca 2. grupta P<0.05 düzeynde azalma göstermş (Tablo 1), fakat knc örnek alınımında gruplar arasında statstksel br fark oluşmamıştır (Tablo 2). İneklerdek drar analzlernde saptanan haff bulanık görünüm ve açık sarı renk, Kaneko ve Rhode'nın (I O) drar bulgularına paralellk göstermektedr. Çalışmada drar ph 'sı yalnızca lk örnek alınımında drar glkoz mktarı %5 mg'dan fazla bulunan 2. grupta 6.5-8.5 arasında tesbt edlmş, bu grupta ayrıca drarda eser mktarda aseton'a rastlanmıştır. Dğer gruplarda se kontrol grubuyla uyumlu olarak drarda aseton'a rastlalanmamıştır (Tablo 3). Dğer araştırıcıların (10.13. 15) prmer Dabetes melltus'lu neklerde yaptıkları çalışmalarda se,

180 M. ŞAHAL-M. B. ÖZLEM-H.Y. İMREN-B. TANYEL drar ph'sının genellkle ast karakterde olduğu ve drarda değşk derecelerde aseton bulunduğu bldrlmektedr. Brnc ve knc örnek alımlarında dğer gruplarda drar ph'sının 8.0-8.5 arasında belrlenmes, neklerde hastalığın başlangıç dönemne rastlanılması dolayısıyla drarda aseton mktarının azlığından kaynaklanableceğne yorumlanmıştır. Çalışmada bazı olgularda drarda değşk derecelerde proten saptanmıştır. Mkroskopk muayenede de bu neklern drarlannda değşk sayıda lökost ve böbrek epteııerne rastlanılmış, bu durumun bazı hayvanlarda ortaya çıkan nefrts'e bağlı olarak gelştğ kanaatne vanımıştır. Phllps ve ark. (l3)'nın konuyla lgl olarak yaptıkları drar analzlernde de zaman zaman drarda protenür tesbt edlmştr. Zorunlu kesmne karar verlen ve drar glkoz mktarı en yüksek bulunan (% 12.23mg) neğn otopssnde saptanan kas zayıflığı, myosts ve kaşeks bulguları, dğer araştırıcıların (,2) şap hastalığı enfeksyonundan sonra ortaya çıkan Dabetes meııtus'da belrledkler bulgulara paralellk göstermektedr. Prmer Dabetes melltus'lu ve şap hastalığı enfeksyonundan sonra ortaya çıkan Dabetes melltus olgularında makroskopk olarak pankreas'ın normal görünüşte olduğu, fakat mkroskopk muayenede Langerhans adacıklarının sayısı ve büyüklüğünde azalma, kalan adacıkların bazılarında vakuolleşme saptandığı bldrlmektedr (I, 2, 12, 13). Son yıllarda yapılan mmunohstokmyasal ve elektron mkroskopk ncelemeler, beta hücrelerndek komple kayıpların veya brkaç küçük beta hücresnn dah bu yöntemlerle varlığının tesbt edlebleceğn göstermektedr (15). Bu çalışmada, pankreasta makroskopk ve mkroskopk olarak öneml br değşklğn belrlenmemes nekıerde hastalığın yen baş~amasına yorumlanmıştır. Araştırmada kan serumu ve drarda saptanan byokmyasal analz sonuçları ncelendğnde görülen değşklkler, şap hastalığından sonra ortaya çıkan Dabetes melltus olgularına benzerlk göstermektedr. Bu durum, daha sonra genş kapsamlı çalışmaların yapılmasına gereksnm olduğunu düşündürmüştür. KAYNAKLAR 1. Darbon, E. and Mannoccho, I. (ı 962). Pancreaıl' changes n caııle wıh Daheıes me/ltus after foot and moulhdsease. Arch. vet., 1101., 13:477-489. 2. Darbon, E. Manoccho, I. and Asdrubal, G. (I 965). The hehavour of ıhe cows myeardum wth Daheıes mellıııs followng ıhe fooı and mouth dsease. Alt. Soc. Ital. Sc. Vet., 9:408-4 1. 3. Darbon, E., Mannoccho, I. and Asdrubal, G. (I 966). The developmenı of Daheıes mel- /tus n caııle expermentally n{ecled wıh ı'n/s of fooı and moll/iı dsease Vel. ltal.. ı7: 339-368. 4. Baustad, n., Hansen, M.A., and Alcksandcrscn, M. (ı 99 I). Daheıes mellıııs n a hull wıh c/ıronc hol'ne darrhoea I'l'lts n(l'kıolı. Nork. Vcternocrtdzkrft 103. (8-9).833:835-

süt İNEKLERİNDE ŞAP HASTAUÖI 181 836. 5. Blood, D.C., Radostts, O.M Arundel, J.H. and Gal, C.C. (1989). Veternary Medcne. Ballere TndaL. London, Ph1adelpha, Sydney, Tokyo, Toronto. p.298. 6. Düzgüneş, O., Kesc T. ve Gürbüz F. (1983). İstatstk metodları I. A.Ü. Zraat Fak. yayınları 861, Ders ktabı: 229, A.O. Basımev, Ankara, 218. 7. Ersoy, E. ve Bay~ N. (1981). Pratk Byokmya. A.Ü. Veterner Fakülıes yayınları:372. Ders ktabı:270. A.U. Basımev, Ankara, XILI+279. 8. Gould, A.C. (1981). Dahetes melltus n ca((le. Vel. Rec. 109:539. 9. Gradwohl, R.B.H. (1956). Clncallahol'a/ory Me/hod and Dagnoss. Vol.. 5. Ed., The CV. Mosby Co., St. Lous, 300. 10. Kaneko, J.j. and Rhode, E.A. (1964). Dahe/es mell/us n a cow. J.A.V.M.A., 144 (4). 367-373. 11. Mattheeuws, D., Derjche, J. Rotters, R. and Hoorens, J. (1982). Dahe/es me///us n rwo rwn male lamhs. Vel. Q., 4: 135-138. 12. Mastaghn, K. and Ivoghl, B. (1977). Dahe/es mell/us n the hoı'ne. Cornel Vel., 67: 24-28. 13. Phllps, R.W., Knox, K.L., Person, D.E. and Tasker, J.B. (1971). BOl'ne Dahe/es ıııe/- Utus. Corneıı Vel., 61:114-124. 14. Tajma, M., Yazama, T. Hagwara, K., Kurosawa, T. and Takahash, K. (1992). Dahe/es mell/us n ca/ile nfec/ed w/h hol'ne ı'ral darl'hoea mucosal dsease I'rus. J.1. Vel. Med. Seres A., 39 (8):616-620. 15. Tanıyama, H., Shırakawa, T., Furuoka, H., Osame, S., Kılamara, N. and Mıyazarna, K. (1993). Spontaneous Dahetes mel/flls n young cat/le: Hstologc, Immunohsıochemcal and Electron mcroscopk sıudes of the slets of Langcrhans. Vel. PathoL.. 30: 46-54. 16. Tasker, J.B., Whteman, C.E. and Martn, B.R. (1966). Dahe/es mel//us n /he /ıorse. J.A.V.M.A. 149: 393-399. 17. Tonts, A and Wttmer, F. (1986). Spon/anel' Dahe/es mel//us he zweegen wehlclıen Zwllngsrndern. Schwez Arch. Terheld. 128: 475-482. 18. Whtlock, R.H. (1986). Dseases of /he dges/ı'e system. n: Howard, J.L., Ed: Current Veternary Therapy. W.B. Saunders Company, Phladelpha, London, Toronıo. Mexco cly, Ro de Janero, Sydney, Tokyo. Hong Kong. p.743-744.