Toni Morrison dan Sevgiye Gassetvari Bir Bak

Transkript

1 Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eitim Fakültesi Dergisi 20: (2006) Toni Morrison dan Sevgiye Gassetvari Bir Bak Aydan Apaydn* ÖZET Toni Morrison nn son çkan roman Ak ta iki kadn karakterin aslnda kendileri için yaamsal bir önemi olan dostluklarn ikinci plana atarak öncelii erkeklerle olan birlikteliklerine vermeleri anlatlmaktadr. Florida da siyahlara ait bir tatil beldesinin sahibi olan Bill Cosey ye odaklanan romanda onu baba, sevgili, koca, arkada ve evlat olarak seven insanlar vardr ama bu sevgi çeitlerinin hiçbiri Heed ve Christine nin dostluk sevgisi kadar derin ve güçlü deildir. Her ikisi de ayn adam sevdikleri için sekteye urayan dostluklar uzun bir aradan sonra tekrar canlanr. Heed in beklenmedik ölümünden önceki gece bu iki dost birbirlerine duyduklar sevgiyi açklar ve deneyimledikleri dier sevgi türleriyle karlatrrlar. Morrison nn sevgiyi tarif edii )spanyol filozof Jose Ortega Y.Gasset ninkiyle örtümektedir. Morrison ve Gasset nin bahsini ettii sevgide kii sevdii nesneyle ebediyen bütünlemi gibidir. Anahtar Kelimeler: Dostluk, Sevgi, Bütünlemek ABSTRACT In her last novel Love, Toni Morrison questions the primacy of men in women s lives by creating two women friends, who consider their friendship a secondary relationship, which is in fact vital to their survival. The novel focuses on Bill Cosey, the owner of the holiday resort for black people in Florida. The people around him love him as a father, lover, husband, friend or son, however, among these kinds of love none is as strong and deep as Heed and Christine s. Their friendship grows after a long period of stalling because both share the love of the same man. It is only during their reunion just before Heed s unexpected death that they confess their love for each other and compare it with the other kinds of love they experienced and which failed to last. Morrison s description of love between friends resembles to the Spanish philosopher Jose Ortega Y.Gasset s ideas on love. In true love Morrison and Gasset portray, we feel we are eternally unified with the object we love. Keywords: Friendship, Love, Unify Amor meus, pondus meum: illo feror, quocumque feror. 1 St. Augustine Adeta hayr, diyor Toni Morrison son roman A$k ta 2, Aristoteles in Ey dostlarm dünyada dost yoktur (alntlayan Montaigne, 2006: 26) düüncesine katlmyorum ylnda ald Nobel Edebiyat ödülünün yan sra, Haziran 2006 da Pulitzer ödüllü Sevilen adl kitabnn son 25 yln en iyi Amerikan roman olarak seçilmesiyle tekrar gündeme gelen Morrison n en yeni roman olan A$k n konusu dostluk. CBS teki bir radyo söyleisinde (Teichner, 2004) bu roman araclyla klielemi sevgi sözcüünü tüm yönleriyle analiz ettiini, tekrar biçimlendirdiini ve anlamn yeniden kurduunu belirten yazar, iki kadn karakter - Heed ve Christine- arasndaki dostlua bakn ayn zamanda )ncil e 3 göndermeler yaparak da açklar. Kadnlar aras dostluklara deindii Roman Sanat' adl kitabnda, kadnlarn hayatlarnda... erkeklerle olan ilikilere öncelik verdiklerini, hemcinsleriyle olan arkadalklarnn ise ikinci srada geldiini (alntlayan Wardi, 2005: 217) * Aydan Apaydn Dr. DEU Yabanc Diller Yüksekokulu, Buca, )zmir, aydan.apaydin@deu.edu.tr 101

2 vurgulayan Morrison a göre kadnlar aslnda kendileri için yaamsal olan gerçek sevgiyi ancak kadn arkadalaryla kurduklar dostluklarla deneyimleyebilmektedirler. )te tam bu noktada gerçek sevgiyi tanmlaylar ve benzersizliini gösteri ekli açsndan Morrison n sevgi anlay Jose Ortega Y.Gasset ninkiyle örtüür. Tpk Sevgide nesneyle bütünletiimizi duyumsarz (2005: 13) diyen Gasset gibi, Morrison n kadn karakterleri Heed ve Christine için de otelin açs L Benim gördüüm kadaryla o kz Christine e, Christine de ona aitti (133) der. Ak ve sevgi sözcükleri dilimizde çou kez birbirleri yerine kullanlmaktadr. Ama aralarnda kesin bir ayrmn olduu durumlar vardr. Örnein, kadn-erkek arasndaki iliki ya da tanr söz konusu olduunda ak ya da sevgiden bahsedebiliriz. Ancak, ana-baba ve dostumuz için sadece sevgi sözcüünü kullanrz. Eski çadan bu yana aklarn tutkulu ak üzerine çok fazla ey söylenmitir: Platon, Descartes, Spinoza, Rousseau, Stendhal, Freud, Kierkegaard, Schopenhauer, Nietzsche... ; liste böylece uzar gider. Ancak sevgi üzerine pek fazla ey söylenmemi, dinamikleri irdelenmemitir. Ak ve sevgi ayrmn oldukça net bir ekilde yapan )spanyol filozof Jose Ortega Y.Gasset sevgiyi öyle tanmlar: Sevgi bir nesneye kar duyulan salt duygusal etkinliktir. Bu nesne de herhangi bir ey, bir kii ya da bir ey olabilir. Duygusal bir etkinlik olarak sevgi, bir yanda tüm zihinsel ilevlerden alglama, düünme, inceleme, anmsama, imgelemeden- öte yandan da çou zaman kartrld arzudan ayrlr. Bir eyi arzu etmek kukusuz o eye sahip olmaya doru ilerlemek demektir. Bu nedenle arzu doyurulur doyurulmaz söner, doyumla birlikte sona erer. Oysa sevgi sonsuza dek doyumsuz kalr. Sevgi arzunun tam tersidir, çünkü batan sona etkinliktir. Sevgide nesnenin bana gelmesi yerine, ben nesneye giderim ve onun bir parças olurum. Sevgi eyleminde iki kii kendilerinin dna çkarlar. Belki de doann insana kendinin dna çkp baka bir nesneye yönelme olana tand en yüce etkinliktir sevgi. O bana doru gelmez, ben ona doru çekilirim.(2005: 33) Sevginin ne olduunu tanmlarken bu duyguya sadece kadn-erkek ilikileri açsndan bakmann konuyu daraltmak (7) olacan düünen Gasset ye göre sevgi merkezkaç yönde hareket eder ve kii kendini ruhsal bir devinim içinde, bir nesneye doru yönelmi ve hiç durmadan iç benliinden baka birine doru akar durumda (11) bulur. Seven kii, nesnesi yaknda ya da uzakta olsun, e ya da çocuk olsun, sanat ya da bilim olsun, vatan ya da Tanr olsun (13) onun yarar için çalr ve onu yüceltir. Sevmek sevilen eye sonu gelmez bir çabayla canllk katma, onu yaratma, isteyerek koruma eylemidir (13). Gasset ye göre sevgi Ta özünde bir seçmedir. )nsann kiisel özünden ruhsal derinliklerden doduu için sevgiyi belirleyen seçici ilkeler ayn zamanda bireysel özelliimizi oluturan en öznel ve en gizemli yelemelerden oluur (66). Gasset nin tanmlad bu sevgi, Morrison n iki kadn karakteri arasnda gerçeklemitir. Heed ve Christine in dostluu dardan baklnca imkansz görülür. Ait olduklar sosyal ve ekonomik snflar farkldr; Heed son derece yoksul, Christine ise zengin bir ailenin kzdr. Ama Christine, srtna elbise diye bir erkek fanilas geçirip kumsalda gezinen ve tpk kendisi gibi, yalnzlktan hayali arkadayla sohbet eden bu kza doru çekilir ve onun en yakn arkada olur. Bu dostluu onaylamayan annesi May in rzasn almak için ona kendi kyafetlerini verir ve görünüünü yeniden yaratp kendine benzer kld Heed ile simgesel anlamda bütünleir. Ruhsal anlamda zaten bir birlik içinde olan Heed ve Christine fiziksel açdan da özdelemilerdir: saç modelleri tpatp ayn; dörde ayrlp örülmü. (231). Birbirlerinde bulduklar sevginin ve dostluun deerini, bilinçli bir ekilde, ancak yllar sonra anlayacak olan Heed ve Christine in bu ei bulunmaz dostluu nasl tanmlanabilir? Eric Blondel e göre dostluk, aktan ya da holanmadan farkl olarak, sevecenlie dayanan karlkl bir duyguyu, duygularn, zevklerin, fikirlerin, kiiliklerin, tavr ve etkinliklerin uyuumunu belirtir ama ne kan bana ne de cinsel çekime baldr.... [;] [T]pk ak gibi, kzgnlklar, kskançlklar ve alnganlklar vardr (2005: 205). H.S.Sullivan ise yakn dostluu öyle tanmlar: Yaknlk iki insan arasnda her türlü kiisel deerlerin kabul edildii durumdur.... )nsann davranlarn karsndakinin gereksinmelerine göre düzenledii, bu düzenlemenin giderek birbiriyle daha çok bütünleen, bir baka deyile birbirine giderek daha çok yaklaan karlkl doyum ve koruma ilemleridir (alntlayan Fromm, 1995: 93). La Boetie ile kurmu olduu dostlukla ün salm olan Montaigne e göre de Dostlukta ruhlar o kadar derinden uyumu, karm, kaynamtr ki onlar birletiren dikii silip 102

3 süpürmü ve artk bulamaz olmulardr (2006: 25). Tpk Montaigne ve La Boetie gibi, Morrison nn Heed ve Christine i de birbirlerine varlklarnn özünden balanmlardr. Heed ve Christine arasndaki dostluun naslda kendiliinden, hesapsz ve plansz oluuverdiini Morrison öyle anlatr : Böylesi çocuklar birbirlerini daha kendi cinsiyetlerini ayrmsamadan ya da hangisinin doyduunu, hangisinin aç kaldn fark etmeden, bir rengi ötekinden, yabancy akrabadan ayrmadan önce bulurlarsa, bir daha onsuz edemeyecekleri bir teslimiyet ve bakaldr karm bulmular demektir. Çou insan böylesine güçlü bir tutkuyu, bu kadar erken yata tadamaz (241). Florida da siyahlara ait bir tatil beldesinin sahibi milyoner Bill Cosey ye odaklanan romanda, Bay Cosey yi baba, ak, koca, arkada ve oul olarak seven kiiler vardr. Ama bu sevgi çeitleri arasnda hiç biri Heed ve Christine in birbirlerine duyduklar sevgi kadar güçlü ve derin deildir. Yurttalk Haklar hareketinin insanlar ve mekanlar nasl etkilediini roman karakterlerindeki deiimler ve çöküü kaçnlmaz olan otel ile anlatan Morrison, yklmadan kale gibi ayakta kalan tek eyi Heed ve Christine nin dostluu olarak gösterir. Roman baladnda Monarch sokandaki büyük evde sadece Heed ve Christine yaamaktadr. Heed, Bay Cosey nin ikinci kars, Christine ise Bay Cosey nin torunudur. Evin ve içinde yaayan 20 yldr küs bu iki kadnn portresi ise gerçekten ilginçtir. Sandler in deyimiyle... bir kilise kadar büyük (24) olan bu evde telefonlar çalmaz, projektör yla aydnlatlyormucasna aydnlk olan Heed ve Christine nin odalar dnda her yer geceleri karanla gömülür, evin geleni gideni de yoktur. Üçüncü katta oturan Heed mafsal iltihab nedeniyle ellerini kullanamaz, bu yüzden alveri ve bahçe ilerini Sandler in torunu Romen e, evin yemek, temizlik ve ütü ilerini de Christine e yaptrr. Christine evin mutfaa bitiik iki oda ve bir banyodan oluan bölümünde yaamaktadr. Bu evde yaad için kira ödemez ama Bay Cosey nin dul kars Heed e bakmaktadr. Roman aslnda birbirlerine çok özel bir sevgiyle bal olan Heed ve Christine nin dostluklarndaki sorunlu dönemle balar, ancak sayfalar ilerledikçe bu ilikinin naif balangcn ve barn salanp dostluun ölümün ötesine geçtii an görmek mümkün olur. Dokuz çocuklu yoksul bir zenci ailenin kz olan Heed eitimsiz ve L ye göre ailesi tarafndan... çoktan gözden çkarlm (133) biridir. On bir yandaki en küçük kzlarn babas yandaki Bay Cosey ye veren böyle bir ailede sevgiden söz etmek elbette mümkün deildir. Zaten Heed de Junior la konuurken aile denen kunduz karncalardan kaçtk (159) cümlesiyle evliliin onun için bir kaç olduunu anlatr. Ancak Heed kendisiyle srf cinsel ihtiyaçlar ve çocuk sahibi olma istei nedeniyle evlenen ve onu sevdiini bir kez bile söylemeyen Bay Cosey de mutluluu bulamaz. Heed in, denizde boulan kardeinin cesedini almaya gelen ve otelde alt gün kalan Knox Sinclair adl müteriyle yaad ksa ak da ne yazk ki hüsranla sonuçlanr. Heed in yaamndaki tek ve en deerli sevgi, çocukken Christine de bulduu dostluktur. Durum Christine için de pek farkl deildir. Küçük yata babasn kaybeden Christine annesi May ile yaknlaamam, evlendii ve sonradan birlikte olduu erkeklerde de sevgiyi bulamamtr. Heed ile kurduu ve ald tüm darbelere ramen ayakta kalabilmi dostluk onun için anlaml olan tek eydir. Sonuç olarak, ailelerinde yeterli sevgiyi bulamayan Heed ve Christine in erken yata balayan dostluklar Ian D.Suttie nin deyimiyle içsel birliktelik ihtiyac n karlamaktadr (alntlayan Cogito, 1995: 58). Bu kurama göre çocuk kendini koruma amacyla bu tür bir yaknla gereksinir, bu da ya aile ya da arkada sevgisiyle giderilir. Bu yüzden, aradklar derin dostluu birbirlerinde bulan bu iki kadn için ailelelerinin de önüne geçen arkadalk sevgisi çok özeldir. Morrison dostluk sevgisini romann merkezine alrken ayn zamanda dier sevgi çeitlerini de inceler ve Heed ile Christine arasndaki sevginin büyüklüünü romann son bölümünde anlatr. Morrison bunun nedenini The Nation dergisinde yapt bir röportajda öyle açklar: Sevgi sözcüünün anlamn yeniden kazanmasn istedim ve sevgiyi hak etmeden kimsenin bu sözcüü kullanmasn istemedim (3). Dokuz bölümden oluan romann ilk sekiz bölümü boyunca bu iki arkadan küsken birbirlerine ne tür kötülükler yaptklar sralanr. Örnein yemek masasnda May ve Bay Cosey tarafndan gururu krlan Heed, Christine nin odasn atee verir. Bay Cosey ölünce tabutun banda kavgaya tutuurlar ve Christine Heed e bçak çkarr. Kukusuz bu tablo, on bir yanda zengin bir ailenin kz olan Christine nin elindeki eftalili dondurmay kendi yandaki yoksul Heed e uzatarak balatt dostluk görüntüsüyle tezat oluturur. )ki küçük kzken anlayamadklar ey, dostluklarnn neden sekteye urad konusu, 103

4 imdi apaçk ortadadr. Erikin dünyasnn önyarglar ve beklentileri dostluun snrlarn zorlam ve 20 yllk bir küslüe sebep olmutur. Christine in annesi May, yoksul, cahil ve pis (173) Heed i kendi kzna uygun görmemi, Bay Cosey ise Heed ile evlenerek bu arkadala son vermitir. Christine, bu evlilikle sona eren dostluu için içerler ve öyle der: En yakn arkadamd. Bir gün sahilde kumdan atolar yapyorduk, ertesi gün bir baktm dedemin kucanda oturuyor. Bir gün, benim yorgann altnda evcilik oynarken ertesi gün dedemin yatana girdi. Bir gün beta oynuyorduk, ertesi gün baktm dedemle düzüüyor (165). Heed ile arkada olabilmek ve bu arkadal sürdürebilmek adna annesiyle giritii mücadeleyi asla unutmayan Christine e göre Heed ona ihanet etmitir. Birlikte geçirdikleri günleri özlemle anmsayan bu iki dost tattklar arkadalk sevgisi ayarnda bir birliktelik bulamazlar... birlikte karnlar aryana kadar gülmü, gizli bir dili paylamlard; ayn yatakta uyurken, birinin gördüü rüyay ayn anda ötekinin de gördüünü bilmilerdi (166). Ancak dostluklar apansz bitirilmi, erikin bir erkekle paylalmas gerekmitir. Bir zamanlar ikisini de sarp sarmalayan bu dostluun evlilik nedeniyle askya alnmas hem Heed i hem de Christine i öfkeden deliye döndürmütür. Bu öfkenin çözülmesi yllar sonra Bill Cosey nin yazd vasiyetnameyi bulmak için gittikleri metruk otelde gerçekleir. Ancak Heed tavan arasnda çürümü bir tahtaya basarak aaya düer ve ar yaralanr. Arlar dinsin diye ona hemen bir aspirin veren ve üümesin diye pike bulup getiren Christine için tavan arasnda sabahlayacaklar o son gece çok önemlidir. Her ikisi için de hatrlanacak güzel anlar, paylalacak srlar ve itiraflar vardr. Erkekleri kendi dostluklarndan üstün tutmu olmann pimanln dile getiren Christine Seninle ikimiz dört bir yanda koca babay arayp duracamza hayatmz el ele geçirebilirdik (230) der. Heed ise evlenerek aslnda sadece arkadana yakn olmak istediini söyler: seninle olmak istiyordum. Onunla evlenirsem hep senin yannda olacam düündüm (234). Eski günleri tekrar yaarken alamaya balayan bu iki gerçek dost elele tutuurlar ve ilk kez birbirlerini ne kadar çok sevdiklerini söylerler. Heed sabaha kar, hayattaki tek dostuna tekrar kavumu olmann huzuruyla, ölür. Bir insann özünden kaynayp taan sevgi hiçbir durumda ölmez. Duyarl ruhun üzerinde sonsuza dek sürecek, aya benzer bir iz brakr (2005: 25) diyen J.O.Y.Gasset yi hakl çkarrcasna, Christine morga götürülmeyi bekleyen tek gerçek dostuyla konumay sürdürür ve üümesin diye ona bir battaniye örter. Ne ailelerinde ne de birlikte olduklar erkeklerde bulabildikleri bu özel sevgi onlar ve dostluklarn zamann ötesine tamtr. Heed için Christine in, Christine için de Heed in dostluu, onlara kadn-erkek aknn ve hatta aile sevgisinin ötesinde çok daha derin ve çok daha youn bir sevgi türünü yaatmtr. Morrison n okuyucusunu da gerçek dünyalarndan koparp romann içine dahil eden karakterleri Heed ve Christine adeta canlanp kulamza Horatius un u dizelerini mrldanmaktadrlar : Illam meae si partem animae tulit Maturior vis, quid moror altera, Nec charus aeque, nec superstes Integer? Ille dies utramque Duxit ruinam 4 KAYNAKLAR 1. Blondel, Eric. (2005). A$k. Çev. Esra Özdoan. 4.Basm.)stanbul: Yap Kredi Kültür Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.X. 2. Fromm, Erich. (1995). Sevme Sanat'. Çev. Itan Gündüz. 8.Basm. )stanbul: Say Yaynlar. 3. Gasset, Jose Ortega Y. (2005). Sevgi Üstüne Bir Konuya Çe$itli Yakla$'mlar. Çev. Yurdanur Salman. 6.Basm. )stanbul: Yap Kredi Kültür Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.X. 4. Montaigne.(2006). Denemeler. Çev. Sabahattin Eyübolu. 11.Basm. )stanbul: Türkiye ) Bankas Kültür Yaynlar. 5. Morrison, Toni.(2005). A$k. )stanbul: Can Sanat Yaynlar Ltd.Xti. 6. Suttie, Ian D.(1995). Ak ve Nefretin Kökenleri. Cogito 4 Bahar Teichner, Martha. (April 4, 2004). Words of Love. CBS News Wardi, Anissa Janine. (2005). A Laying on of Hands: Toni Morrison and the Materiality of Love MELUS volume 30, number

5 9. West, Cornel. (2004). Blues, Love and Politics. The Nation. 278 no 20 ( 1 Sevgim benim arlk merkezimdir; o nereye giderse, ben de oraya giderim (St. Augustine den alntlayan José Ortega Y Gasset, Sevgi Üstüne, 9). 2 Orijinal ismi Love olan kitabn türkçeye çevirisi Ak olarak yaplmtr; ancak kitabn içerii gerei, kanmca Sevgi sözcüü daha uygundur. Çünkü söz konusu olan iki kiinin dostluudur. 3 Yeni Ahit te havari Pavlus un Yunanistan Korintos taki Hristiyan cemaatine seslendii birinci mektup, Bap 13: Çocukken, çocuk gibi söylerdim, çocuk gibi anlardm, çocuk gibi düünürdüm. Adam olunca, çocuk eylerini braktm. Çünkü imdi ayna ile muammal surette görüyoruz, fakat o zaman yüz yüze göreceiz; imdi cüz i biliyorum, fakat o zaman bilindiim gibi bileceim. Ximdi ise, iman, ümit, sevgi bu üçü kalyor; ve bunlarn en büyüü sevgidir. (Alntlayan Eric Blondel, Ak, Çev. 58). Morrison, romann 242. sayfasnda )ncil in bu On Üçüncü Ayetine gönderme yapmaktadr. 4 Madem ki vakitsiz bir ölüm seni, ruhumun yars olan seni alp götürdü, yeryüzünde varlmn yarsndan, en aziz parçasndan yoksun yaamakta ne anlam var? O gün ikimiz birden öldük. Horatius 105