T.C. EGE ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ Amerikan Kültürü ve Edebiyatı Anabilim Dalı Y KIZLAR / KÖTÜ KIZLAR: GÜNÜMÜZ AMERKAN KADIN

Transkript

1 T.C. EGE ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ Amerikan Kültürü ve Edebiyatı Anabilim Dalı Y KIZLAR / KÖTÜ KIZLAR: GÜNÜMÜZ AMERKAN KADIN ROMANINDA CNSEL, ETNK VE SINIF KMLKLER DOKTORA TEZ Esra SAHTYANCI ÖZTARHAN DANIMANI : Prof. Dr. Aye LAHUR KIRTUNÇ ZMR-2006

2 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüüne sunduum yi Kızlar/ Kötü Kızlar: Günümüz Amerikan Kadın Romanında Cinsel, Etnik ve Sınıf Kimlikleri adlı doktora tezinin tarafımdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir ekilde hazırlandıını, tezimde yararlandıım kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdiimi onurumla dorularım. Esra Sahtiyancı Öztarhan ii

3 TUTANAK Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu nun 24/05/2006 tarih ve 19/4 sayılı kararı ile oluturulan jüri Amerikan Kültürü ve Edebiyatı Anabilim dalı doktora örencisi Esra SAHTYANCI ÖZTARHAN nın yi Kızlar / Kötü Kızlar: Günümüz Amerikan Kadın Romanında Cinsel, Etnik ve Sınıf Kimlikleri balıklı tezini incelemi ve adayı 27/06/2006 günü saat 13:00 da 90 dk. süren tez savunmasına almıtır. Sınav sonunda adayın tez savunmasını ve jüri üyeleri tarafından tezi ile ilgili kendisine yöneltilen sorulara verdii cevapları deerlendirerek tezin baarılı/baarısız/düzeltilmesi gerekli olduuna oybirliiyle / oyçokluuyla karar vermitir. BAKAN ÜYE ÜYE Baarılı Baarısız Baarılı Baarısız ÜYE ÜYE Baarılı Baarısız Baarılı Baarısız Not: Doktora Tezi Savunma Süresi asgari 90 dakika - azami 120 dakikadır. iii

4 TEEKKÜRLER Bu teekkürler bir tezin sayfaları arasında kalacak usulen yazılmı teekkürler deil, tezin son satırları daha yeni bitmiken gerçekten gönlümden yazdıklarım. Günümüz Amerikan edebiyatında çocukluktan yetikinlie geçme, büyüme, olgunlama öykülerini anlattıım kızlardan oluan bu doktora tezi, bu süre içinde ironik olarak benim de büyümeme, deimeme ve gelimeme ahitlik etti. Gelimenin ve aydınlanmanın yaı olmadıı ve de tek baına gerçeklemeyeceini okuduklarımdan ve yaadıklarımdan örendim. Benim bildunga ulama öykümde, hem akademik anlamda hem de hayata dair örendiklerimde yanımda olan herkese teekkür etmek istedim. Hereyden önce beni yazabileceime ve yaratıcı olabileceime inandıran, bıkmadan ve usanmadan yanlılarımı gösteren, beni gelitiren, zenginletiren ve deitiren yol göstericim, sevgili hocama Prof. Dr. Aye Lahur Kırtunç a gerçekten minnet borçluyum. Ayrıca doktora sürecim boyunca bilgileriyle beni aydınlatan, bana edebiyatı öreten bölümdeki bütün doktora ders hocalarıma çok teekkür ederim. Doktora tez aamasının zorlukları ile baa çıkabilmeme yardımcı olan, beni neelendiren en büyük desteklerim sevgili bölüm ve hayat arkadalarım Ör.Gör. Özlem Karagöz, Ar. Gör. Yonca Denizarslanı ve Ar. Gör. Melis Mülazımolu na içten teekkürler dilerim. Asıl canım annem ve babama bana istediklerimi yapabilme imkanı ve sonsuz sevgileri için çok teekkürler. Bana her alanda destek olan ve hereyi yapabileceime inandıran anneme, bana verdii okuma zevki, hayata bakıı ve fikirleri ile babama bu sayede teekkür ederim. Onlarsız iyi bir kız ve bir akademisyen olamazdım. Son teekkürüm ise benim büyümeme ve gelimeme en yakın ahitlerden ve desteklerden sevgili eim Gün e. Hereyi paylatıım gibi bu tezin satırlarını da paylatıım, vaktini çaldıım Gün e çok teekkürler. iv

5 ÇNDEKLER YEMN BELGES...ii TEEKKÜR...iv 1. GR KURAMSAL ARDALAN Kimlik Kuramları Postmodern, Post yapısalcı, Post sömürgeci, Feminist Kuramlar ve Kimlik Kız Kimlii Yeni Feminizm Kuramları Üçüncü Dalga Feminizmi Etnik Feminizm Çikana Feminizmi Siyah Feminizm Çinli Amerikalı Feminizm Marksist/ Sosyalist Feminizm Lezbiyen Feminizm Bildungsroman Kuramları Bildungsromanın Tanımı ve Tarihsel Geliimi Gençlik Kavramı ve Geleneksel Bildungsromana Etkileri Kadın Bildungsromanı Yeni Bildungsroman Amerikan Edebiyatında Bildungsroman v

6 3. GÜNÜMÜZ AMERKAN KADIN BLDUNGSROMANINDA BELRGN TEMALAR Ortak Temalar: Kız Olarak Büyümek Farklı Kimlik Temaları Evleri Neresi Bilmeyen Kızlar: Etnik Kimlik SORUN: Nereye Ait Olduunu Bilmeme ÇÖZÜM: Karı Gelmek Kendi Öyküsünü/ Tarihini Yazarak Karı Gelme Kimliini Deitirerek Karı Gelme Eitim ile Karı Gelme Verandanın Yanlı Tarafında Doan Kızlar: Sınıf Kimlii SORUN: Sınıf Kimlii ÇÖZÜM: Karı Gelme Sınıf Kimliini Kabullenme ve Klielere Karı Gelme Ataerkil Baskıya ve Orta Sınıf Deerlerine Karı Gelme Jane Deil, Tarzan Olmak steyen Kızlar: Cinsel Kimlik SORUN: Heteroseksüel Sistem ÇÖZÜM: Karı Gelme Kimliini Seçerek Karı Gelme Kötü Kızlar Olarak Karı Gelme SONUÇ KAYNAKÇA EK: ALINTILARIN NGLZCE ASILLARI ÖZGEÇM vi

7 ÖZET ABSTRACT vii

8 1. GR 1960 ve 1970lerde balayan etnik, feminist ve ecinsel hareketler, yani kısaca yeni sosyal hareketler ile birtakım sosyal, politik ve yasal haklar edinen gruplar 1990lara gelindiinde, artık yeni sava alanları olarak, kültür ve kimlik alanlarını belirlerler. Egemen kültürün dıında tutulan bazı kimlikler, eit politik ve sosyal haklar dıında, toplumda kabul ve temsil edilmek isterler. Egemen kültürden farklı etnik, cinsel ve sınıf kimliklerinin öne çıkmasını savunan bu yeni hareketler, kültürel olarak daha üretken olarak varolmayı hedeflerler. Egemen kültürün bu tür merkez dıı gruplara saladıı birtakım sosyal hakların yetersizliini dile getirmeye balayan bu gruplar için kendi sorunlarını ve deneyimlerini kendilerinin aktarması özellikle önem taır. Yüzyıllardır sadece sosyal alanda deil, kültürel çevrede de bastırılmı, sindirilmi ve taraflı temsil edilmi olmaya verilen bu tepki yirminci yüzyılın sonu, yirmi birinci yüzyılın ilk yıllarına da damgasını vurur. Bu sosyal gelimeler edebiyat eletirisindeki bazı gelimeler ile birlikte bir bütün olutururlar (Leitch et al ): Bunların ilki, Amerika daki farklı kimliklerin seslerini duyurma çabalarının ideolojik kuramlarla desteklenmesidir. Postmodern ve post yapısalcılıın edebiyat eletirisinde yaygınlaması ile bu hareketler de kendilerine edebiyatta ve kültürde yaam alanı bulurlar. Kimliklerin farklılıını ve çeitliini savunan bu kuramlar, etnik, feminist ve ecinsel hareketler gibi yeni sosyal hareketlerin varolma savalarını olumlu yönde etkilerler. Egemen kültürün dıında yer almanın her zaman güçsüzlük getirmeyeceini savunarak merkez dıındakilere de güçlü olabileceklerinin mesajını verirler. kinci gelimede, edebiyatta sesini duyuramamıların sesini duyurmayı amaçlaması, kiiselin politiklemesi ile kendini gösterir. Böylece kültürel alanda var olmayı isteyen etnik gruplar, ecinseller ve merkeze kabul edilmeyenler kendilerini ifade imkanı bulurlar. iirden, otobiyografiye, fantastik yazından realist romana kadar çeitli edebi türler toplumda sesini duyuramamılara olanak salar, onların amaçlarına 1

9 hizmet etmeye balar. Bu grupların bireysel deneyimleri, acıları, güç savaları edebiyatta toplumsal gelimelerle kout olarak büyük yer tutar. Üçüncü gelime ise kültürel çalımalar gibi yeni alanların artık metinden (text) daha çok söz çevresine (context) önem vermesi ile yeni hareketlerin kültürel alanda temsilini kolaylatırır. Metinlerin anlamlarının yazara, döneme ve kültüre balı olduunu savunan bu yaklaım, çeitli grupların kültürlerini ve deneyimlerini böylece edebiyata ve kültürel ortama taımayı amaçlar. Kültürel çalımalar, bireylerin çevreleriyle olan etkileimlerine dikkati çekerek aynı zamanda da toplumsal ve bireysel olarak yaratılmı kimliklerin de ayrımını yapar. Bireylerin etraflarını kuatan her türlü etki ve bunlara karı gelitirilen bireysel tepkiler kültürel çalımalar balamında yeni aratırma ve inceleme alanları haline gelir. Toplumsal eitsizlikler, toplumlarda hangi kültürün dierlerine üstün, güçlü görüldüü ve temsil edildii ya da hangi kültürün güçsüz bırakılıp, önemsenmedii gibi konular hakkında farkındalık artar. Böylelikle her türlü grubun kimlik politikaları yani toplumdaki güç ilikileri de kaçınılmaz olarak edebiyata yansır. Bu dönemsel gelimeler günümüz Amerikan edebiyatını egemen kültürün dıındaki gruplara da var olma alanı yaratma, seslerini duyurmayı salama ve toplumdaki yerlerini sorgulama imkanı vererek etkiler. Bu gelimeler ile, edebiyatta daha çok etnik kökenli, ecinsel ve egemen kültürün dıındaki yazarların çoalması, eserlerde bu tür egemen kültür dıı grupların deneyimlerinin daha çok yansıtılması, bu grupların güçlenmesi amacına yönelik temaların daha yaygın kullanılması ve hatta edebi türlerin uradıı deiiklikler görülür. Amerikan edebiyatında li yıllarda yazılmı kadın bildungsromanlarının incelendii bu tez de doal olarak bütün bu gelimelerin bir yansımasıdır. Günümüz Amerikan edebiyatındaki kadın bildungsromanları dönemin kimlik kuramları ve feminizm akımlarının etkisiyle marjinal kadınların seslerini duyurma ve kimliklerini egemen kültüre karı gelerek yapılandırmayı salayan bir edebi tür olarak kullanılır. Dolayısıyla bu çalımanın tezi birbiri ile ilikili üç amaçla yapılandırılmıtır: Birinci amaç kimlik politikalarının önem kazanması ile kimlik oluumu, çoul kimlikler ve merkez dıında kalan kimliklerin edebiyattaki temsilini göstermektir. kinci amaç etnik feminizm, lezbiyen feminizm gibi çeitli feminizm akımlarının edebiyatta kadın deneyiminin yansıtılmasında ne kadar 2

10 etkili olduunu vurgulamaktır. Üçüncü amaç ise bildungsroman türünün yirmi birinci yüzyılın balarında geçirdii son evrenin örneklenmesidir; egemen kültürün dıındaki kahramanları konu edinen tezdeki romanlar bildungsroman türünü kendi amaçlarına göre dönütürmülerdir. Tezin birincil amacı kimlik kuramlarının günümüz Amerikan edebiyatını nasıl etkilediini kadın bildungsromanlarını kullanarak göstermektir. Öncelikle postmodernizm, post yapısalcı ve post sömürgeci kimlik kuramları kimliklerin çeitliliini kabul ederek toplumda erkek, beyaz, orta sınıf ve heteroseksüel kimliklerin dıında melez, aykırı ve sıradıı kimliklerin de olabileceini savunur. Liberalizmin savunduu tekil ve özcü kimlik anlayıına tepki olarak öne sürülen kimlik tanımları farklılıı ve öteki olmayı övmeleri ile edebiyatı da etkilerler. Kimlik kuramlarının ikinci etkisi ise çoul kimliklerin varlıını kabul ederek, toplumda ve edebiyatta güç ilikilerini deitirmesiyle kendini gösterir. Lyotard ın, Batı merkezli büyük anlatıların (meta narratives) bittiini ilan etmesi, edebiyatta egemen kültürün yansıtıldıı, merkezinde gücü elinde bulunduranların yer aldıı edebi eserlerin de sonunu getirir. Artık sadece erkek, beyaz, heteroseksüel ve orta sınıftan olanların edebiyatta temsil edilme dönemleri böylece sona erer. Egemen kültür tarfından öteki olarak görülenlerin kendilerini temsil etme çabaları younluk kazanır. Bu, Batı merkezci, özcü, tekil, tutarlı kimlik oluumlarına bir karı gelmedir. Bu yaklaım toplumdaki herhangi bir ırktan, sınıftan ve cinsiyetten olan insanların birbirleriyle karılatırılamayacaını da öne sürer. Dolayısıyla hiçbir kültür ya da grup bir dierinden üstün ve ya da ayrıcalıklı olmamalıdır. Yani her kimlik deneyimi kendi baına önemlidir; edebiyatta da eit derecede yansıtılmaya hakkı vardır. Postmodern ve post yapısalcı kuramlar, üçüncü olarak kimliin bir kurgu olduunu savunmalarıyla günümüz edebiyatını etkilerler. Gerçein ve her türlü kavramın sabit anlamları olmadıını, söyleme dayalı kurgular olduunu belirtmek, sabit, tutarlı kimliklere ve ikili karıtlıklara bir bakaldırıdır. nsanların varlıına ait her türlü kimlik sabit olmayan kategorilerdir. Dolayısıyla sosyal kurgular olan kimlikleri toplumda kemiklemi egemen-egemen olmayan ikili karıtlıından kurtarmak mümkündür. Yani kimlii oluturan özellikler, politik ve sosyal gelimelerden veya 3

11 dönemin fikir akımlarından etkileniyorsa ve deiikliklere açık kurgular ise, bunları deitirmek, güç dengelerini tersine döndürmek de mümkündür. Son olarak her türlü kimliin gücün belirledii ve egemen kültürün parçası olan sabit esaslar deil, deiebilen kurgular olduunu savunan kimlik kuramları böylelikle yeni oluumlara imkan verirler. Postmodern ve post yapısalcı kuramlara göre, kimlikler, postmodern zamanlarda, bütünlemi deil, artan ekillerde bölünmü olarak; ve asla tekil deil, deiik, bazen kesien ve karıt olan söylemler, uygulamalar ve durumlar eklinde çoul olarak kurgulanmıtır (Hall 17). Egemen kültürün dıında yer alan kimliklerin, kendilerini ifade etmek, kendi öznelliklerini kurmak için varolan ve egemen kültür tarafından üretilmi, kısıtlı, duraan kimliklere karı gelmeleri gerekir. Bu durum, kiilerin özcü, belirli anlamlı ve sabit kimlikli olma durumlarından, kurgulanan, deiken ve çoul anlamlı öznelere dönümesine yol açar. Sonuç olarak bir çok edebi türde de, sabit ve tutarlı bireyin anlatıları, yani büyük anlatılar yerini bölünmü, deiken ve çoul deneyimlerin yansıtıldıı edebi anlatılara bırakmıtır. Günümüz kadın bildungsromanlarında da kimlik kuramlarının etkisi kimliin çeitlilii, merkez ve merkez dıı ilikisinin deimesi ve bireylerin kendi kimliklerini kurgulama hakları ile kendini gösterir. Tezde incelenen bildungsromanlar egemen kültür dıındaki öznelere kendilerini ifade etme ve kendi kimliklerini kurgulayabilme imkanı salayarak bu kuramların yansıması olduklarını gösterirler. Tezde incelenen kadın bildungsromanları kimliklerin egemen kültür tarafından belirlenmesine tepki olarak bir kimlik oluturma alanı olutururlar. Postmodernizm ve post yapısalcılıın ortaya çıkardıı kuramlar böylece çoul ve marjinal kimliklerin edebi yolla yapılanmasına yol açar. Tezin amaçlarından ikincisi feminizmin günümüz kadın bildungsromanlarındaki yansımasının ortaya konulmasıdır. Öncelikle feminizmin ortaya çıkıından beri savunduu kadınlar için öznel ve özgür kimlik arzusu, ataerkil sistemle olan mücadelesi, egemen kültür tarafından baskılanması yirmi birinci yüzyılda da aynen devam etmektedir. Bu yüzden kadınlar edebiyatta da, gücün söylemleri (discourses of power) etkisi altındaki grupların baında gelir ve temsil edilmek isterler. Bütün bu mücadelelerinde, feminizm birinci dalga feminizmden üçüncü dalga feminizmine kadar, birçok sosyal, politik ve yasal hak elde etmi, ancak cinsel ve kültürel alanda halâ 4

12 güçsüz kaldıı bazı alanlar olmutur. Bu yüzden kadınlar tarafından yazılan bildungsromanlarda en önemli ve deimez özelliin ataerkil sisteme karı gelmek olduu görülür. Bu anlamda günümüz kadın bildungsromanları feminizmin misyonunu günümüzde de devam ettiren politik bir amaca sahiptirler. Ancak li yıllara gelindiinde artık kimlik kuramlarının da etkisiyle tek bir kadınlık deneyimi olmadıı, feminizmin öznel kimlik yaratma ve ataerkil sistem mücadelesinden baka sorunları da olduu ortaya çıkmıtır. Tıpkı kimlik kuramlarının özcülüe karı gelmesi gibi bu dönemdeki feminizm de evrensel, her kültüre ve döneme egemen kadınlık durumunu eletirir. Kadınların ataerkil toplum tarafından baskılanması her kültürde ve dönemde ortak olan bir özellik olsa da günümüz kadın bildungsromanlarında toplumsal ve kültürel farklar önem kazanır. Aynı ülkede ve dönemde yaamalarına ramen kadınların etnik köken veya sınıf farklılıından doan farklı deneyimleri bu kadınların deiik sorunları ve çözümleri olduunu savunan feminizmleri dourur. Yeni sosyal hareketlerin kendilerini ifade etme istekleri arttıkça, bu birbirinden deiik sorunları olan kadınlar da feminizmin aslında beyaz, orta sınıf ve heteroseksüel olmayan kadınlar için bir güç söylemi olduunu öne sürerler. Kimliklerin çoul oluumlar olduu ve sabit esaslara dayanmadıını öne süren kavramlar kadın kimliini de etkilemitir. Bu kuramlar kadın olmanın da özcü bir oluum olduunu eletirerek, tek bir kadınlık deneyimi ve kimlii olamayacaını savunurlar. Kadın hareketinin son yirmi yılda geçirdii sosyal, politik ve kültürel deiiklikler sonunda feminizm de feminist özcülüe karı çıkan bir kavram haline gelmitir. Beyaz kadınların balattıı ve ikinci dalga feminizmle devam eden feminist hareket, 1980lerden itibaren farklı etnik, sınıf ve cinsel kimlie sahip kadınların politik ve kültürel isteklerini karılayamaz durumdadır. Özcülükle suçlanan ve egemen kültürün bir uzantısı olarak görülen feminizm, bazı kadınlar tarafından sadece beyaz, orta sınıf ve heteroseksüel kadınların sorunlarına eilmekle suçlanır. Farklı kadın deneyimlerine yer vermeyen kadın hareketine karı bu etnik, sınıf ve cinsel kimliklere sahip kadınlar kendi feminizmlerini olutururlar. Her türlü etnik grup, alt sınıf kimliine sahip kadınlar ve heteroseksüellik dıında farklı cinsel tercihi olan kadınlar kendi feminizmlerini yaratırlar. Ataerkil sistemde kadın olmanın zorlukları yanında egemen kültür tarafından ırkları, sınıfları ve 5

13 tercihleri yüzünden de baskılanan bu kadınlar yüzyıllardır onlara uygun görülen olumsuz kimliklere, rollere böylece karı gelirler. Tezde incelenen bütün kadın bildungsromanlarında egemen kültürün kabul etmedii kadın kimlikleri sergilenir. Bu bildungsroman kahramanları farklı etnik, sınıf ve cinsel kimliklere sahip olarak yirmi birinci yüzyılın baında kadın deneyiminin çeitliliini gözler önüne sererler. Dolayısıyla tezde genel olarak etnik feminizm, Çikana feminizmi, siyah feminizm ve Çinli Amerikalı kadınların feminizm hareketleri incelenecektir. Ayrıca Marksist/sosyalist feminizm ve lezbiyen feminizmin özellikleri de tezde incelenecek olan sınıfsal ve cinsel kimlikler için gereklidir. Bu feminizm türleri sahip oldukları çoul ve melez kimlikleri ile, kadınların eitsizliklerinin kaynaklarını sınıfsal ve cinsel nedenlere dayandırmaları ile kadın kimliine yeni boyutlar kazandırırlar. Günümüz kadın bildungsromanları bu çok çeitli kadın kimliklerinin deneyimlerini yansıtarak güçleri ellerinden alınmı, kendilerini temsil edemeyen kadınlara temsil imkanı verir. Tezdeki bildungsromanların hepsine egemen olan güçsüzlükten güçlenme yaratan öyküler böylelikle feminizmin de temel amacı olan öznel ve özgür kimlik yaratılmasına da hizmet ederler. kili karıtlıklardan toplumda güçsüz olan ve kabul görmeyeni seçen ve olumlandıran bu feminizm hareketleri, böylelikle edebiyatta özcülüü eletirirler. Tez sadece feminizm hareketlerinin edebiyata yansıması deil aynı zamanda 1990larda ortaya çıkmı genç kuak kadınları ve feministleri tanımlayan kız çalımaları ( girls studies ) nın da bir uzantısıdır. 1990larda kızlar ve kızlık etrafındaki imgeler, söylemler ve metinler medyada, popüler edebiyatta, televizyonda, sinemada, akademik konferanslarda sıklıkla yer almaya balamıtır. Kızların gerek cinsiyetleri gerekse yaları yüzünden güçsüz oldukları ve onların da egemen kültürle sorunları olduu gerçei kültürel çalımalarda öne çıkan, yeni bir inceleme alanı dourmutur. Günümüz kadın bildungsromanları bu akımın bir uzantısı olarak da kız kimliini edebiyata taır. Her türlü kimliin bir kurgu olduunun savunulması, kız kimliinin de anlamının zaman içinde deiikliklere uradıını kabul eder. Kimliin sosyal ve bireysel bir kurgu olduunu göstermek için, yirminci yüzyılın sonlarında kız olmanın 6

14 nasıl kurgulandıı tezdeki bildungsromanlarla gösterilecektir. Bildungsromanların kız kahramanları Amerikan toplumunda hem ya olarak küçük oldukları hem de egemen kültüre aykırı kimlikler yarattıkları için güçsüz bırakılmı gruplardandır. 1 Kızların toplumla olan bu çatımaları ve ne pahasına olursa olsun kendi kimliklerini kurma ve savunmadaki kararlılıkları dönemin kız kimliini de ekillendirir. Toplumda gerek geleneklerle gerekse popüler kültürle yaratılmı ve canlı tutulan birbiriyle zıt iki farklı kız kimlii bulunur. Egemen kültürle uyumlu, edilgen, sessiz yani iyi kızlar ve egemen kültüre karı gelebilen, güçlü ve hakkını savunan kötü kızlar. Bu ayrım tezin ana konusunu ve balıını oluturmaktadır. Böylece günümüz kadın bildungsromanları kadınlık deneyiminin ve sorunlarının çeitlilii ve yapısının toplumsal artlar, etnik köken, sınıf, cinsel tercih ve en önemlisi de ya ile yakından ilgili olduunu örneklerler. Bildungsroman türü ise postmodernizm ve feminizm gibi çeitli kuramsal akımların etkisiyle önem kazanan kimlik olgusu, özne ve öznellik, gücün söylemleri, çoul kimlikler gibi kavramları yirmi birinci yüzyıl edebiyatında en iyi yansıtan edebi türdür. Bu edebi tür, kimlik arama ve kurgulamayı konu edinmi olduu için bu tezin amaçlarına uygun görülmütür. Kimlik oluumunu konu alan bu türün zaman içinde deiikliklere uraması kaçınılmazdır. Tezde incelenen kadın bildungsromanları, kimlik kuramları ve feminizm kuramlarının bir uygulama alanı olmalarının yanı sıra bu türün yirmi birinci yüzyıldaki deiime uramı halini örnekler. Dolayısıyla tezin üçüncü amacı da 1990 ve 2000lerde yazılmı kadın bildungsromanlarının bu edebi türün çaın koullarını en iyi yansıtan kültürel malzeme olduunu kanıtlamaktır. Bildungsroman türü kökleri Alman edebiyatında olan, kahramanın çocukluktan yetikinlie geçiini göstermeyi hedefleyen bir edebi türdür. Gençlik dönemi bireyin kendi iç geliimini inceledii, kiiliinin ekillendii ve yerletii dönem olduundan bu türe kiisel geliim türü de denir (Labovitz 3). Bildungsromanın konu olarak ele aldıı bu yaam evresi, bireylerin kimlik kurgulamalarını gerçekletirdikleri evredir. Kahramanlarının geliimlerini yansıtan bu türde dolayısıyla bireyin yaadıı her türlü 1 Romanlardaki kahramanların yaları ve cinsiyetlerini belirtmek ve aynı zamanda erkek kahraman veya yetikin kadın kahramanı olan romanlardan ayırmak için tezde özellikle kız kahraman deyii kullanılacaktır. Kız sözcüünün Türkçe deki anlamlarından biri olan bakire anlamı bu çalıma için özellikle kastedilen bir anlam olmayıp sözcük teknik olarak yetikin olmayan anlamında kullanılmaktadır. 7

15 deneyim, baından geçen her türlü olay ve etrafındaki insanlar onların geliimini etkiledii ölçüde önemlidir ve romandaki olay örgüsünü oluturur. Kahramanın yetikinlie ermesi, olgunlaması, yaadıklarından dersler çıkartabilmesi ise amaçlanan geliimdir. Çocukluktan yetikinlie geçerken gençlerin yaadıı sosyal, ahlaki, psikolojik ve entelektüel gelimeyi konu alan bu tür, kimlik oluturma sürecinin zorluklarını da kapsar. Bildungsroman kahramanı gençler, içinde bulundukları bu büyüme evresinde, yetikinlerin ve egemen kültürün deerleri ile kendi istekleri ve deerleri arasında bir çok çeliki yaarlar. Gençlik dönemi bireyin topluma hazırlık evresi sayıldıından toplum deerlerinin gence öretildii ve gencin de bunlara uymaya zorlandıı bir dönem olmutur. Dolayısıyla bildungsroman türünde kimlik arayıının yanı sıra, topluma uyuma zorlanan ve uyum göstermeye çalıan bir genç kahraman modeli vardır. Geleneksel bildungsroman türünün olgunlamayı ve gelimeyi toplumla uyum ilkesine balaması ile bu tür, roman kahramanlarının kimliklerini oluturmak için evden ayrılmaları gibi bireysel bakaldırıları ve özgür kimlik seçimini bastırır. Hegel e göre gençliin büyümek için yola çıkarkenki ümidi ve cokusu geleneksel deerlerle karılatıında ve savatıında oldukça güçsüz kalır ve yenilmeye mahkumdur (Eysturoy da alıntı 8-9). Yani klasik bildungsroman, konusu ve kahramanları ile statükoyu destekleyen, oldukça gelenekçi bir edebi türdür Bu türü belirli bir zamanın ve deerler sisteminin parçası yapan baka bir özellik ise kahramanının ait olduu cinsiyet ve sosyal sınıfla ilintilidir. Bildungsroman kahramanları genellikle erkek ve orta sınıfa ait gençlerdir. Klasik bildungsroman örneklerinde ergenlik döneminde çevresinin deerlerine bakaldıran, evden ayrılıp kendi kimliini kurmaya çalıan ancak romanın sonunda toplumla uyum içinde kendisinin toplumun bir parçası olduunu kabullenen kahraman modelinde kahramanlar hep orta sınıf erkeklerdir. Kendi kimliini aramaya ve kurmaya hakkı olduu düünülen bu kahramanlar, kadınların edebiyatta temsil edilmemelerine de bir baka örnektir. Ancak zaman içinde her edebi türde olduu gibi klasik bildungsroman örnei de deimeye balar. Yazıldıı döneme, yere, yazarın cinsiyetine, kahramanın ait olduu sosyal sınıfa göre bildungsroman türü de gerek konusunda ve gerekse kahramanının deneyimlerinde ve amaçlarında yenilikler gösterir. Amerikan edebiyatında da erkek ve 8

16 orta sınıf merkezli tür deimi ve kadınların, azınlıkların da deneyimlerinin yansıtan bir tür olmutur. Ayrıca her dönem sosyal, politik ve kültürel gelimeleri ile türün konusunu, bu deneyimlerin yansımasını etkilemitir. Günümüzde bildungsroman türünün kullanılıyor olmasının en önemli nedenlerinden biri bildungsromanın bir kiisel geliim ve kimlik kurgulama alanı olmasıdır. Klasik bildungsromanın bu temel özellii kısıtlı tanımına, gelenekçi yapısına ramen deimeden kullanılan en önemli ve tek özelliidir. Deien zamanlar ve artlar, kimlik kurgulama alanı olan bildungsromanı kendi öznelliklerini ve kimliklerini kurgulamaya ihtiyacı olan herkesin kullandıı bir tür haline dönütürmütür. Böylece 1990lı yıllar ve sonrasında bildungsromanlar merkez dıı kimliklerin kendilerine temsil alanı buldukları bir kültürel platform haline gelirler. Tezde incelenen kadın bildungsromanları da bu balamda egemen kültürün deersiz gördüü, kendi kimliklerini ifade imkanı arayan grupların deneyim ve sorunlarını en iyi yansıtacak tür olarak bu tezde ele alınmıtır. Klasik bildungsromanın deimeden kullanılan bir baka özellii ise birey ve toplum arasındaki ilikidir. Dolayısıyla günümüz bildungsromanları da birey ve sosyal güçler arası birer kimlik çatıması örnekleridir. Yani gençlik ve toplum deerleri arasındaki sorun günümüzde de bildungsromanlarda yansıtılan ve bitmeyen bir temadır. Ancak günümüz örneklerinde bu çatıma gençlerin sonradan toplumla uyumu seçecekleri bir çatıma deildir. Tezde incelenen kadın bildungsromanlarında bu çatıma dönemin egemen kültürüne eletiri için kullanılır. Yani ergenlik döneminde doal olarak görülen genç ve toplum arası uyum zorluu, bu romanlarda da bilinçli olarak kullanılmaya devam edilir. Tezde incelenen bildungsromanlarda deiik etnik köken, sınıf ve cinsel tercihi olan kızlar kendi deerleri ve Amerikan toplumunun deerleri arasında bocalayan kızlardır. Bu bocalamanın bildungsromanlarda konu edilmesi ise basit bir ergenlik probleminden çok Amerikan toplumunun ırkçı, sınıfçı ve homofobik özelliklerini ortaya koymak içindir. Günümüzde bildungsroman türünün geçirdii baka bir deiiklik de kahramanın cinsiyeti ve sınıfının deimesidir. Bir kimlik kurma edebiyatı olan bildungsromanda, kimliklerini kurmaya ihtiyacı olanların baında egemen kültüre kabul edilmeyen kimlikler gelir. Feminizmin ataerkil sistemle olan mücadelesinde ve 9

17 geçirdii deiikliklerde deimeyen tek olgu, kadının kendini ifade etmesi ve kendini özne olarak yapılandırma istei olmutur. Bu yüzden bildungsroman türü, zaman içinde kadın deneyimini yansıtan edebi türlerden biri haline de gelir. Bu edebi türün geçirdii en son aama ise özellikle etnik kökenliler, ecinseller ve alt sınıfa ait gruplar gibi toplumda kimliklerini ifade imkanı arayanların da tercih ettii bir tür olmasıdır. Böylece egemen kültürün dıındaki her türlü kimlik bildungsroman türü altında kendini ifade imkanı bulur. Bir baka deiiklik ise bildungsromanda amaçlanan idealle ilgilidir. dealizmin etkisiyle çıkan klasik bildungsroman örneklerinde erkek kahramanlar için bildunga erime ve büyüme topluma uyum gösterme ve toplumda kabul görme ile edeerdir. Ancak kadınların, ya da egemen kültürün dıladıı grupların kimlik arayıı ve kimlik kurgulaması söz konusu olduunda, bu ideal son mümkün deildir. Ne toplum egemen kültürün dıında olanları kabul eder, ne de bu tür kahramanlar topluma dahil olmak isterler. Dolayısıyla bildungsroman türünün geçirdii en son evre olan egemen kültüre karı gelmek tezde incelenecek olan tematik özelliklerin baında yer alır. Bu tezin amacı da günümüz kadın bildungsromanlarının bir baskın kültür deerlerine karı gelerek kimlik kurma edebiyatı olduunu göstermektir. Bildungsroman türünün bu son evresinin yansımaları tezde belirgin temalar ııında incelenecektir. Bu temalar ortak ve farklı olmak üzere iki ayrı bölümden oluur. Ortak temalar bölümü, kız kahramanların büyürken karılatıkları etnik, sınıf ve cinsel kimliklerinden baımsız olan sorunlarını kapsayan bölümdür. Bütün kız kahramanlar romanlarda büyümenin getirdii fiziksel, sosyal ve psikolojik zorluklarla baa çıkmaya çalıırlar. kinci bölüm olan farklı temalar bölümünde günümüz kadın bildungsromanında, kız kahramanların etnik grubu, sınıfı ve cinsel tercihleri gibi farklılıklarının kahramanların geliimindeki etkileri incelenecektir. Bu bölüm egemen kültürün dıında kimliklere sahip kız kahramanların kimliklerini nasıl kurgulamaya çalıtıklarını göstermeyi amaçlar. Bildungsroman türünün, Amerikan toplumunda egemen kültürün dıladıklarına, farklı bir öznellik yaratma ve kendini ifade etme gücü verdiinin örneklenmesi bu temalar ile kanıtlanır. 10

18 Bu tezde incelenecek romanlarda öncelikle romanların 1990 ve sonrası dönemde yazılması esas alınmıtır. Böylece yukarıda sayılan dönemin felsefi ve sosyal akımlarının edebiyata etkileri gösterilmek istenmitir. kinci bir koul olarak hepsi kadın yazarlar tarafından yazılan bu romanlar feminizmin geçirdii evreleri örneklemesi açısından önemlidir. Üçüncü olarak bütün bildungsromanların kahramanlarının kız çocuklar ve genç kızlar olmaları esas alınmıtır. Klasik bildungsromandaki küçüklükten yetikinlie geçiin ilk aamalarını geçiren kahramanlar topluma getirdikleri saf ve eletirel bakı açısıyla incelenmek istenmitir. Dördüncü olarak, tezde kız kahramanların çocukluktan yetikinlie doru giden yolda toplum tarafından kadın olmaya hazırlanmaları incelenecektir. Toplumun kahramanlardan beklentileri ve onların tercihlerinin yarattıı çelikiler bütün romanların ana konusunu oluturur. Son olarak da kadın kimliinin yanı sıra bütün roman kahramanlarının özellikle egemen kültürün dıında yer alan kızlar olmalarına dikkat edilmitir. Böylelikle zaten yaları ve cinsiyetleri yüzünden toplumda güçsüz durumda olan kahramanların etnik, sınıf ve cinsel kimlikleri yüzünden nasıl daha da güçsüz bırakılmaları incelenecektir. Bu durumun kız kahramanların kimlik oluumlarına olan olumsuz etkileri gösterilecektir. Tezde etnik kimlik bakımından incelenecek olan romanların ilki Sandra Cisneros un Caramelo (2002) adlı romanıdır. Roman Meksikalı Amerikalı Lala nın kimlik kurma öyküsüdür; ve kahramanın etnik kimliinin, ırkçı ve ataerkil Amerikan toplumunda yarattıı güçsüzlükten kendini kurtarma çabasını anlatır. Ne Amerikan ne de Meksika kültürüne ait olan Lala, sınır kültüründe yaamanın zorlukları ile büyümeye çalıır. Klasik bildungsroman temalarından olan bireyin kendi kimliini kurmasının zorlukları böylece bu romanla örneklenir. Roman Lala nın kendisinin, ailesinin ve ırkının tarihlerini yeniden yaratmasını anlatır. Böylelikle kendi kimliini kendisi kurgulayabilen kız kahraman bildunga erimi olur. kinci etnik bildungsroman, Gish Jen in Mona in the Promised Land (1996) romanıdır. Yine Lala gibi, iki kültür arasında kalmayı konu edinen romanın kahramanı Mona Çinli Amerikalı bir kızdır. Mona bu belirsiz kimlik oluumundan, istedii kimlii istedii zaman seçtii kimlikler arası bir durumu seçerek kurtulmaya çalıır. Kimlik kuramlarının yansımasının en net örneklendii romanlardan olan bu roman kimliin bireysel olarak yaratılan bir söylem olduunu, güç dengelerini tersine çevirerek kanıtlar. 11

19 Yani güçsüz Çinli Amerikalı kahraman kim olduuna kendisi karar vererek egemen kültüre meydan okur. The Good Negress (1995) romanı A.J. Verdelle in Afrikalı Amerikalı Denise in kimlik kurgulama öyküsünü anlattıı bildungsromanıdır. Güçsüz ve edilgen kız kahramanın kendini gelitirerek kim olduunu ve içindeki gücü bulma öyküsü olmasıyla günümüz bildungsroman geleneinin bir devamıdır. Bu aynı zamanda ırkçılıa getirilen bir eletiridir. Bastard Out of Carolina (1993) Dorothy Allison ın fakirlik, taciz ve mutsuzlukla geçen çocukluk yıllarını anlattıı kız kahraman Bone un kendini bulma ve güçlenme öyküsüdür. Klasik bildungsromandaki orta sınıf kahramanların ve toplumun alt sınıf insanlara olan önyargısının eletirildii romanda kahraman alt sınıfa ait bir ailenin kızıdır. Egemen kültürün deerlerine karı çıkma bu romanda da dier bütün romanlarda olduu gibi en belirgin bildunga ulama yoludur. Sınıf kimliinden dolayı toplumda güçsüz bırakılmı kahramanın kimlik kurma öyküsünü anlatan ikinci roman Jasmine Paul un A Girl in Parts (2002) romanıdır. Bu romanı bildungsroman yapan özellik ise egemen kültürün alt sınıftan olanlara uygun gördüü aaılamaları hiçe sayarak kendini sınıfıyla tanımlayan, fakirliin zorluklarına göüs geren Dorothy nin her yıl geçirdii deiikliklerle kendini bulmasıdır. Cinsel kimlikleri ile egemen kültürün dıında tutulan kahramanların ilki ise, The Revolution of Little Girls (1991) bildungsromanındaki Ellen dir. Klasik bildungsroman tanımından farklı özellikleri olan roman heteroseksüellik dıında bir kimlik olan lezbiyen kimlii seçmesi ile kendini gerçekletiren kız kahramanın egemen kültüre karı gelmesini anlatır. Cinsel tercihin biyolojiyle saptanan deil, özgürce yapılan bir seçim olduunu savunan bildungsromanda beklentilerin ötesinde bir kadın olma öyküsü, bir karı bildungsroman olarak ortaya çıkar. Klasik bildungsromandaki mutlu ve belirli son özellii yok olur. Bett Williams ın A Girl Walking Backwards (1998) romanında ise lezbiyen kız kahraman, farklı cinsel tercihini annesine ve egemen kültüre karı savunur. Kimlik kurgulamasını lezbiyen olarak ve kötü kız olarak kurgulayan kahraman, topluma uyum göstermemeyi seçerek klasik bildungsromanın toplumla uyumlu birey anlayıını deitirir. 12

20 Görüldüü üzere tezdeki bütün romanlarda ortak ve benzer temalar vardır. Bunların en balıcaları kendini arama, kimlik oluturma gibi klasik bildungsroman temalarıdır. Ancak etnik, sınıf ve cinsel kimlik farklılıkları olan kahramanların sorunları için bildungsromanlar yeni temalar da içerirler. Etnik kökenli kahramanlar nereye ait olduklarını bilmez, kültürler arası kaldıkları için belirsizlik yaarlar. Sınıf bildungsromanlarındaki kahramanlar, fakirlik ve dılanma yüzünden orta sınıf deerleri ile çatıırlar. Lezbiyen kahramanlar ise heteroseksüel sistem dıında bir cinsellik yaamak isterler. Sonuç olarak bütün kahramanlar bu sorunlardan kurtulmanın yolunu karı gelmekte bulurlar. Dolayısıyla bu çalımada bildungsroman türüne yeni bir tanım getirilecektir ve 2000lerdeki kadın bildungsroman örnekleri etnik kökenleri, sınıfları ve cinsel tercihleri yüzünden dılanan ve güçsüz bırakılan kahramanların egemen kültüre karı gelerek kimlik kurgulamalarını örnekleyen metinlerdir. Tezde incelenen romanlar sadece roman kahramanının hayatı, kimlik seçimi, mücadelesi ve kendini bulma öyküsünü anlatmaz, aynı zamanda kimlik kuramları ve feminizm hakkında önemli cevaplar da verir. Egemen kültürün dıladıı genç kadınlar için kimlik kurgulama sorunsalını örneklerler. Bütün romanların ideolojik amacı toplumda egemen kültür dıındakilere uygulanan baskıyı ortaya çıkarmaktır. Bu yüzden, edebi kanon dıı sayılacak romanlar özellikle seçilmi ve bu çalıma balamında incelenmitir, çünkü önemli olan egemen kültürün dıladıı kızların seslerinin duyulmasıdır. 13

21 2. KURAMSAL ARDALAN 2.1. Kimlik Kuramları Postmodern, Post Yapısalcı, Post Sömürgeci, Feminist Kuramlar ve Kimlik Son yıllarda özellikle sosyal bilimlerde kimlik önemli bir tartıma ve inceleme konusu haline gelmitir. Sosyolojiden, felsefeye, popüler kültürden etnik çalımalara kadar her alanda kimlik çalımaları önemli bir yer tutmaktadır. Kimlik kuramları zaman içinde, postmodernizm, post yapısalcılık, post sömürgecilik, çok kültürlülük ve feminizm gibi akımların etkisiyle deimi, yeni anlamlar kazanmıtır. Sonuç olarak, liberal hümanist düüncenin savunduu tekil ve tutarlı birey tanımı deimi; çoul, her an deiebilen ve ikili karıtlıklara karı gelen bir kurgu haline gelmitir. Bu akımların ve yeni kimlik kuramlarının etkileri edebiyatta da kaçınılmaz olarak yer alır. Bu deiikliklerin günümüz kadın bildungsromanındaki yansımaları öyledir: Etnik bildungsromanlarda kimlikler çoul ve sürekli oluum içinde görülür. Sınıf bildungsromanlarında bu deiiklikler, kahramanlarının farklı güç odakları yaratarak güçsüzlükten bir güçlenme yaratması ile kendini gösterir. Lezbiyen bildungsromanlar ise varolan ikili karıtlıklara meydan okuyarak kimlik kurgulama çabasını belgelerler. Bildungsroman türünün konu olarak geliim halindeki bireyin öyküsü olması da, bu akımların uygulama alanı haline gelmesini kolaylatırır. Kimlik olgusu anlamını zamana, yere ve kullanıma göre deitiren söylemsel bir kurgudur. Bu da kimliklerin bazı sosyal ve kültürel oluumlara balı olarak deiebileceinin gösterir (Barker 166). Kimlik kuramları, her dönemin sosyal, ekonomik ve kültürel gelimeleri ile yakından ilgilidir. Amerika da 1960 ve 1970lerde ortaya çıkan etnik, feminist ve ecinsel hareketler kimlik kavramlarını temelden etkilemitir. Kimlik kavramı bu hareketler için sadece eit ve politik haklar, ekonomik özgürlük gibi istekleri içermez. Kimlik var olmanın, toplumda saygı görmenin bir metaforu olarak önem taımaya balar. Bu tezde incelenecek bildungsromanlardaki 14

22 kimlik oluumları da dönemin felsefi kuramları, yeni feminizm akımları, kadınların yaadıı sosyal baskılar, popüler kültürdeki eilimler gibi birçok etmenin sonucu olarak ortaya çıkarlar. Kimlik kavramını etkileyen dier bir etmen de, dönemin felsefi kuramlarının özcülüe ve liberal hümanist düünceye meydan okumasıdır. Özcülük kelimelerin sabit, deimez anlamları olduunu savunan düünce biçimidir. Buna göre gerçekler ve terimlerin çarıtırdıkları deimez esaslardır. Kelimeler sabit esaslara dayandıı gibi, kimlikler de sabit oluumlar olarak kabul edilir (Barker 384). Bu görüe göre, bireysellik de hepimizin içinde bulunan sabit, deimez olan özümüzle ilgilidir. Günümüzde üstün özne denilen (transcendent subject) bu görü, bireyin esasının sosyal güçlerden, deneyimlerden ve dilden üstün olduunu, önce geldiini savunur (Barry 18). Liberal hümanist düünceye göre tutarlı ve bütünlemi (unified) bir kimlik salıklı bir kiiliin ilk artıdır (Rishoi 135). 1960lardan itibaren, liberal hümanist düüncenin bu tutarlı, dilden ve deneyimlerden önce var olan özcü özne tanımına meydan okuyan birçok kuram ortaya çıkmaya balar. Bu dönemde yeniden doan Marksist ve psikoanalitik eletiri, dil eletirisi ve feminist eletiri liberal hümanist doruları ve kuramları sorgulamaya balar. 1970lerde ortaya çıkan postmodernizm ve post yapısalcılık kuramları ve 1980 sonrasında post sömürgeci kuramlarla bu meydan okuma en son aamasına ulaır (Barry 33). Farklı dönemlerde ortaya çıkmalarına ve farklı konulara odaklanmalarına ramen bu yaklaımlar, bazı ortak düünce sistemleri ile liberal hümanist düünceyi temelden sarsarlar ve kimliin tanımını yeniden yaparlar. Bu deiik kuramların savunduu ortak fikirlerin balıcaları, gerçein sosyal ve metinsel bir kurgu olduu ve büyük anlatıların sonunun geldii gibi fikirlerdir. Postmodern ve post yapısalcı kuramlar, öncelikle özcülüe karı gelmeleri ile kimlik kuramlarını etkilerler. Gerçein sabit olmadıı ve güvenilmez olduu felsefi görüü bu kuramların baında gelir. Bu görüe göre, ne sosyal gerçeklerin ne de doanın dil ile anlatılabilecek gerçek ve esas anlamları vardır. Anlamlar evrensel deildir. Sabit anlamlar içermeyen söylemler, farklı kültür ve zamanlara göre deiiklik gösterir (Barry 32). Cinsiyete ilikin kavramlar, bu tezde incelenecek romanlardaki genç kızlık kavramı, cinsel ya da sınıf kimlikleri gibi kavramlar da döneme, yere ve kültüre göre 15

23 deiiklik gösterir. Weedon a göre, tüm zamanlar için geçerli, aynı olan, özcü kadınlık ya da erkeklik kavramları da yoktur. Kelimelerin çarıtırdıkları ve anlamları, dil içinde deiken ve çoul anlamlar ile sosyal olarak üretilir (Weedon 22). Dolayısıyla insanların varlıına ait bireysellik, toplumsal cinsiyet rolleri gibi, birtakım özelliklerin, sabit esaslar olmadıkları, aksine sabit olmayan kategoriler olduunu savunurlar. Bu oluumların aslında gerçek dünyada var olmayan, sosyal kurgular olduunu söylerler. Yani kimlii oluturan özellikler, politik ve sosyal gelimelerden veya dönemin fikir akımlarından etkilenen, deiikliklere açık kurgulardır. Özcülüe karı çıkanlara (anti essentialism) göre, bu tür kimlikler rastlantısal kategorilerdir (contingent categories), yani duruma göre deien ve mutlak olmayan durumlardır (Barry 34). Kimlik kuramlarını etkileyen baka bir özellik ise dil ile ilgilidir. Gerçei yaratan ve ekillendiren dildir. Gerçei oluturan her ey dil ile ekillenir, gerçei görmemiz dille sınırlıdır ve dille belirlenmitir. Gerçein sosyal bir kurgu olmasının yanı sıra, metinsel bir kurgu olduunu savunan görüe göre, dil gerçei kaydeden deil, yaratan araçtır (Barry 35). Dolayısıyla metinlerdeki anlamlar da önceden var olan, belirli anlamlar deil, yazarın ve okuyucunun birlikte oluturacakları bir anlam kurgusudur. Bu görü, kuramcıları baka bir anlayıa, edebi metinlerin de asla güvenilir ve belirli olmadıı görüüne götürür. Buna göre, herhangi bir metindeki anlam aynı gerçeklik kavramı gibi, devamlı deiim halindedir ve farklı yorumlara açıktır. Yazarın ürettii metin okuyucuların katkıları, yorumlamaları olmadan anlamlı deildir (Barry 35). Bu yaklaımlar, ayrıca her türlü bütünletirici, hiyerarik kategoriye karı çıkmalarıyla da kimlik kuramlarını yeniden yapılandırırlar. nsan doası gibi bazı kavramların genelletirilmesi, evrensel sayılması, Avrupa merkezli ya da erkek merkezli bakı açıları temel eletiri konularıdır (Barry 36). Bazı cinsiyet ve ırktan olanların norm kabul edilmesi, yani dierlerinin daha az deerli sayılması gibi yaklaımlar hep büyük anlatıların sonucudur; bu yüzden de karı gelinmelidir. Postmodernizm ve post yapısalcılık, tüm bu yaklaımları içermeleri ile kimlik kuramlarını etkileyen akımlardandır. Postmodernizmin, kimlik politikalarına etkisi, gerçek ve bilimle ilgili kavramların sabit, deimez anlamlı olmasına karı çıkması, 16

24 bunların söylemsel kurgular olduunu belirtmesi ile olur. Liberal hümanist düüncenin savunduu bütün ve sabit özneye ve büyük anlatılara karı gelir. Postmodernistler bilginin evrensel olamayacaı, belirli zaman ve yerlere göre deieceini belirterek böylece çoul anlamlara olanak verirler. Post yapısalcılık ise kendinden önce gelen baka bir düünce akımı olan yapısalcılıkla tanımlanmıtır. Bu akımın yeniden düzenlenmesidir, çünkü bu iki akım birbirleri ile dilbilimsel balamda kesiirler. Saussare ün gösteren ve gösterilenden oluan iaretler sistemine dayanan, yapısalcılıın gösteren ve gösterileni birbirine ilikilendirmesine ve sabit ikili karıtlıklara karı, post yapısalcılık bu ilikinin dengesizliini vurgular. Yani anlamın sürekli deien kavramlardan olutuunu söyler. Post yapısalcılara göre dil sabit deil, oynaktır. Post yapısalcılıın kimlik kuramlarına olan etkisi, terminoloji deiiklii ile de belirlenir. Kii, ahıs ya da öz (self) diye adlandırılan birey, post yapısalcılıkla özneye (subject) dönüür. Liberal hümanizmin bütünlemi, akılcı bireyi ve öznellik kuramları post yapısalcılara görebütünlüü olmayan, statükoya karı bir alandır. Özne teriminin kullanılması insanların sembolik düzen denilen dil ya da söyleme katılmadan önce bir kimliinin olmamasını belirtir. Post yapısalcılıa göre özne, dil ve söylem ile var olur ve kimliini oluturur. Post yapısalcılıkta öznellik oluum halinde, bireyin her düündüünde, konutuunda bile deien bir kavramdır (Weedon 32). Gerçein sosyal ve metinsel bir kurgu olduu, hiyerarilere karı gelme, anlamın sürekli deimesi ve büyük anlatıların sonunun geldii gibi yaklaımlar, kimliin bir kurgu olduu düüncesini salamlatırırlar. Barker ın anlamın geçici olarak sabitlendii, bir olu olarak tanımladıı kimlik tanımlaması farklı kuramcılar tarafından da desteklenir (Barker 386). Farklı dönemlerde ortaya çıkan farklı kuramlar kimliin hem bireysel hem de sosyal olarak kurgulandıını öne sürerler. Kimliin bireysel bir kurgu olduu Anthony Giddens tarafından The Trajectory of the Self makalesinde öne sürülür. Giddens e göre kimlik kendimiz hakkında yürüttüümüz bir projedir. Kiisel kimliin kurgulanması, bireyin kendisi ile ilgili bir anlatı oluturma becerisine balıdır (Giddens 252-3). Bireyin gerçekte ne olduu deil, kendisini nasıl kurguladıının önemli olduu bu görüe göre, bireyin kendisi hakkında ne düündüü onun kimliini belirlemedeki en önemli basamaktır. Giddens a göre de 17

25 bireysel kimlik, kiinin kendisi hakkında bir anlatıyı kendisinin üretmesiyle oluur (253). Giddens in kimlik oluumu kuramında, kimliin bir kurgu olmasının yanı sıra, devamlı deiim ve ilerleme halinde bir süreç olduu da vurgulanır (Giddens 252). Buna göre kimlik üretme bir bireyin kendisi ile ilgili geçmii, günümüzü ve gelecei algılamasına dayanan anlatılar üretmesi olarak özetlenebilir. Birçok kuramcıya göre de kimlik sosyal çevreye, politik gelimelere, kültürel pratiklere göre deiiklik gösteren ve belirlenen bir kurgudur. Örnein kadın kimliinin içerdii anlamlar kültürden kültüre deiiklik gösterir. Farklı cinsel tercihlere sahip bireylerin kimliklerinin taıdıı anlamlar politik gelimeler ile zaman içinde ve farklı yerlere göre deiiklik gösterebilir. Bu kuramcılara göre kimlik bir güç ilikisidir ve sosyal olarak kurgulanır. Althusser ideoloji bireylere özne olarak seslenir diyerek kimlik kurgulamasının bireysel olmadıını belirtir (Althusser 34). Althusser egemen kültürün ya da sınıfın kaçınılmaz ve her yeri saran ve bireyleri etkileyen bazı kültürel oluumlar yarattıını öne sürer. Bu oluumlar resmi ve resmi olmayan aygıtlardan oluur. Bazıları asker ve polis gücü, yasal sistemler gibi baskıcı devlet aygıtlarıdır. Bazıları ise ideolojik devlet aygıtlarıdır ve resmi olmayan sosyal ve eitim kurumları, aile, din, edebiyat gibi kültürel oluumlardan oluur. Bu oluumlar içine aldıkları belirli bireylere belirli özneler olarak seslenirler (interpellate) (Althusser 33). Althusser e göre, bireyler kendi baımsız seçimleri ile deil, nereden nasıl çaırıldıklarına göre kendi öznelliklerini kurarlar. Yani bireyler egemen kültürün ideolojisinden kurtulamazlar; özne kategorisi ideolojinin bütününden oluur (Althusser 31). Althusser in kuramında kullandıı subject kelimesinin ngilizce de iki anlamı vardır. Hem kendi öznelliine sahip, kendi hareketlerinin sorumlusu birey yani özne anlamına gelir; hem de daha büyük bir özneye balı olan, dolayısıyla özgürlüü elinden alınmı, kul anlamına gelir (Althusser 37). Bu kelime oyunu ile de Althusser bireylerin kendi öznelliklerini kendilerinin kurmalarının zorluuna iaret etmi olur. Aynı görüte olan baka bir materyalist kuramcı Foucault da gücün her yerde ve kaçınılmaz olma özelliine deinerek, kimlik oluumunun tarihi ve maddi koullarla olan etkileimine dikkat çeker. Foucault nun hem dilde hem de pratikte var olduunu söyledii söylem her türlü bilgiyi kurgulayan, tanımlayan ve üreten bir oluumdur 18

26 (239). Öyle ki bu özellii söylemden farklı bir bilgi ve akıl yürütmeyi geçersiz ve deersiz kılar. Yani aynı ikili karıtlıklar gibi, hiyerarik bir oluum olan söylemler neyin gerçek ve doru olduunu belirler. Güç sosyal ilikileri ve kimlikleri yaratır. Öznenin oluumu da Foucault ya göre, gücün sonunda ortaya çıkar. Ancak gücün anlamı olumsuz deildir, tam tersine bireyi üreten ey güçtür (Barker 175). Belli bireyler belli tarihi ve sosyal artların ürünüdür (Foucault 242). Bu görü de aynı ekilde kadınlık, genç kızlık gibi bazı kavramların sabit ve evrensel tanımlar olmadıını, söylemsel kurgular olduunu yani dildeki tanımlar olduunu gösterir. Foucault a göre, Her toplumda söylemin üretilmesi bazı ilemler ile kontrol edilir, seçilir, organize edilir ve daıtılır (239). Bu disiplin edici ilemler, bireyleri kategorize edip, isimletirerek birbirinden ayırır. Dolayısıyla her dönemin kimlik kurgulaması deiiklik gösterir. Hem Foucault hem de Althusser, bireyin kimlik kurmasında kendilerinin dıındaki güçlerin ve ideolojinin rolünü belirtirler. Söylemlerin öznelerin kimlik oluumlarındaki etkileri, kimin konuup kimin konuamayacaı üzerine yetkileri, dönemlere göre ideolojinin bireyin özgürlüü üzerindeki söz hakkı gibi konularda kimlik kuramlarını olutururlar (Smith ve Watson 22). Kimlik kuramları özcülüe karı gelmeleriyle, çoul, deiken ve bölünmü kimliklerin varlıını ilan ederler. Kimliin bu yeni tanımı kimlik kavramını da tanımlamayı zorlatırır. Stuart Hall a göre kimlik hiçbir zaman tamamlanmayan bir süreçtir (Hall 16). Ancak bu, öznelerin yok olması anlamına gelmez, aksine öznelerin yeniden kavramlatırılmasına yol açar. Örnein, kültürel kimliin tanımı gibi deimez, kolektif ve doal bir kimlik kavramı aslında yoktur. Tüm farklılıkları göz ardı eden böylesi tanımlar, kimlii tekil ve sabit olarak tanımlamaktır. Kimlik oluumu deiken, bölünmü, çoul, bazen kesien bazen zıt söylemlerin yönlendirdii bir süreçtir (Hall 17). Kimliklerin çoul da olabileceini savunan düünürlerden biri Derrida dır. Derrida simgelerin bir tek sabit anlamı olduu söz merkezli yaklaımları eletirir. Metinlerin anlamları sabit deil, çeitli ve oynaktır. Kuramların anlamlandırılması özgür, yeniden adlandırmalara açıktır. Her metnin bir çok farklı yorumunun mümkün olduunu söyler. Derrida nın différance kavramı, gösteren ve gösterilenin, yani 19

27 kavramlarla, yazılı ya da sözlü imgelerin arasında tek bir anlam bütünlüü olmaması üzerine kurulmutur (Derrida 88-89). Her gösterenin anlamı söylemler tarafından yaratılır. Yani her kavramın çarıtırdıkları yoruma açık ve deiiklie hazırdır. Örnein gençlik kavramı içinde bulunulan döneme göre, yorumda bulunana göre farklı anlamları olan olumlu ya da olumsuz özellikleri yoruma açık bir kavramdır. Weedon a göre sosyal anlamlar, sosyal kurumlar ve pratiklerle oluturulur, ve bireyler tarafından deiime urayabilir. Ancak bu deiim bazen egemen kültüre hizmet eden; bazen de var olan güç dengelerini sarsacak bir deiim olur (Weedon 25). Derrida, buradan hareketle, dier post yapısalcı ve postmodernist kuramcılar gibi, ikili karıtlıkları da eletirir. Ayrıcalıklı olan ve ayrıcalıklı olmayanların zıtlıı üzerine kurulu Batı kültürünün, yapı bozum ile yeniden yapılanmasını amaçlar. kili karıtlıklardaki her zaman dierinden üstün kabul edilen tarafın üstünlüünü yıkmak ister. Metinlerin anlamlarının, metinlerde olmayan ya da söylenmeyenlere balı olduunu öne sürer. Metinleri inceleyerek metinde söylenir gözükenden baka neler söylendiini aratırır. Bu görü Batı düünce sisteminin dilden önce var olan, Tanrı, ruh, doruluk gibi, kendi kendine yeterli temel ilkelerini de eletirir. Judith Butler da ikili karıtlıklarla kurulan kimliklere karı gelir. Ona göre feminizmin, kadınları ortak özellikleri olan tek bir grup olarak öne sürmesi, cinsiyet ilikilerini daha da somutlatırıp, ikili karıtlıkları belirginletirir. nsanların erkek ve kadın diye kesin sınırlarla ayrılmı iki gruba ayrılması, Butler ın karı geldii kimlik kurgulamalarıdır. Erkek ve kadın toplumsal cinsiyet rollerinin belirginlemesi, bireylerin farklı bir kimlii seçmelerine fırsat vermez. Butler farklı insanlar, farklı durumlar için bu sabit kimlik oluumlarının deimesini gerektiini söyler. Cinsellik ve toplumsal cinsiyet rolleri ancak birbirinden ayrı olursa özgür seçimlere, farklı seçeneklere imkan verir. Bunu örneklemek için kadınların erkeksi özelliklere ya da erkeklerin kadınsı özelliklere sahip olabileceklerini öne sürer (Butler 10). Dolayısıyla ikili kategoriler yeniden üretilmelidir. Tüm kimliklerin, toplumsal cinsiyet rolleri gibi, sabit özellikler olmamalarını, zamana ve yere göre deien özellikler olmaları gerektiini öne sürer. Butler a göre toplumda, cinsiyetle ilgili ifadelerden baka bir cinsiyet kimlii görülmez. Ancak kimliimizi oluturan ana bölüm cinsiyet deildir. Çünkü toplumsal cinsiyet kimlii bir gösteri 20