II. MERUTYET DÖNEM ETMCS SATI BEY VE CORAFYA ÖRETM II Constıtutıonal Monarchy Period s Educator Mr. Satı and Teaching of Geography

Transkript

1 II. MERUTYET DÖNEM ETMCS SATI BEY VE CORAFYA ÖRETM II Constıtutıonal Monarchy Period s Educator Mr. Satı and Teaching of Geography Dr. brahim Caner TÜRK * ÖZ Bu çalımada; II. Merutiyet dönemi ünlü eitimcisi Satı Bey in hayatı, eitim hizmetleri, Osmanlı Devleti nde Corafya eitiminin geliimi ve Satı Bey in Corafya öretimi konusundaki düünceleri incelenmeye çalııldı. Osmanlı Devleti nde 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile esaslı olarak resmi ders programlarına giren Corafya dersi bu dönemde isim ve niteleme corafyası safhasını aamamıtır. Modern zahlı Corafya Eitimi ise II. Merutiyetle birliktedir. II. Merutiyet dönemi ünlü eitimcisi Satı Bey, Corafya Nasıl Tedris Olunmalı? (Corafya Nasıl Öretilmeli?) isimli makalesinde Corafya eitiminde günümüzde de geçerli olan öretim usulleri öne sürmekte. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Corafya Öretimi, Satı Bey. ABSTRACT n this research, second constıtutıonal monarchy period s famous educator Mr. Satı s life, his contribution to education, development of the education of geography in Otoman Empire and his thoughts about teaching of geography are studied. Geography lesson which is participated to offical school timetables essentially with Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869) in Otoman Empire couldn t go beyond the stage of naming and descriptive geography. Education of modern and explanatory geography took place with second contsıtutıonal monarchy. Second constıtutıonal monarchy period s famous educator Mr. Satı suggested some teaching methods in his article, which are also valid nowadays, named How should be geography taught? Key Words: Otoman Empire, Teaching of Geography, Mr. Satı. I. Giri Eitim çaı olarak adlandırılan 19. Yüzyılda vatanda için faydalı olan bilimlerin kullanılması esastı. Tarih Corafya ve doa bilimleri bunların balıcaları idi. Çaa ayak uydurma çabasındaki Osmanlı Devleti nin de buna uymaya çalıtıı görülmektedir. Bu dorultuda Osmanlı Devleti nde önemli ölçüde gelime gösteren alanlardan birisi de Corafya idi. Maarif- i Umumiye Nizamnamesiyle(1869) her seviyedeki * Erzincan Üniv., Kemaliye H. Ali Akın Meslek YO, Ortak ve Zorunlu Dersler Ört. Üyesi.

2 !" Corafya öretimi resmi ders programına konularak imparatorluun her yerinde uygulanmak üzere kurumsallatı. Bu gelimelere paralel olarak Corafya öretim metotları geliti, Satı Bey gibi dönemin eitimcileri dersin öretimi konusunda programlar hazırladı, öretim usulleri gelitirdi. II. Satı Bey in Hayatı Eitim Hizmetleri Asıl adı Mustafa Satı-el Husri dir. Yemen de dodu(1880). Halep asıllı olan babası, Yemen de mahkeme reisi idi. Karde sayısı 15 idi. Mülkiye mektebinden mezun oldu(1900). lk önce Yanya dadisinde Tarih-i Tabii öretmenlii yaptı. Daha sonra öretmenlikten ayrıldı(1905). Radkoviç ve Florina da 1908 e kadar kaymakamlık yaptı. Manastır da çıkan Neyyir-i Hakikat gazetesinde merutiyet üzerine nutukları yayınlandı. stifa edip stanbul a gelince bu gazetenin yazarlıını yaptı ve Envar-ı Ulum adlı bir yeni dergi çıkardı. Çeitli yayın organlarında o dönemin ders programlarını tenkit etti. Bu arada çeitli konularda pek çok yazılar yayınladı. 1 Satı Bey in eitim ile ilgili görülerini çeitli gazete ve mecmualarda yazmı olduu yazılar ile dile getirmesi, devrin aydın ve yöneticilerinin dikkatlerini üzerine çekmitir. Nitekim o dönemin maarif nazırları Nail Bey ile Emrullah Efendi ye sunmu olduu layihalarda Darulmuallimin-i Aliyede yapılmasını gerekli gördüü reformların ana hatlarını ortaya koymutur. 2 Çeitli yazılarıyle dikkat çektiinden 1909 yılında Mülkiye mektebinden öretmeni olan Maarif Nazırı Nail Bey in teklifi üzerine Darülmuallimin müdürlüüne getirildi. Fizyolojiden tamamen pedagoji ve sosyoloji alanına geçti. Satı Bey program ve öretmenlerinde istedii deiiklii yapmak kouluyla, Darülmuallimin Müdürlüü nü kabul etmiti. Burada kendisine geni yetkiler verildi. Müdürlüü sırasında pek çok eyler yaptı. Programı istedii gibi düzenledi, öretmenleri istedii gibi seçti. Örencileri temelden deitirdi. Numune ve Uygulama Okulu (Tatbikat Mektebi) açtı. Burada konferanslar verildi. Vilayetlerden gelen okul müdürleri için kurslar düzenlendi. Okula her vilayetten ikier öretmen getirtilerek usul-ü tedris öretildi. Öretmen kongreleri düzenledi 3 1 Mustafa Ergün, Satı Bey, Hayatı ve Türk Eitimi ne Hizmetleri, nönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 1, Malatya, 1987,s.4., Hasan Ali Koçer, Türkiye de Modern Eitimin Douu ve Geliimi( ), stanbul, 1991, s Mustafa anal, Mustafa Satı Bey, Hayatı ve Türk Eitim Tarihi çerisindeki Yeri, Milli Eitim Dergisi, Sayı: , Kı- Bahar 2002, s Cavit Binbaıolu, Türk Eitim Düüncesi Tarihi, Ankara, 2005, s. 108., Hasan Ali Yücel, Türkiye de Ortaöretim, stanbul, 1938, s.218., Ergün, a.g.m., s.7.,koçer,a.g.e., s.174

3 ki ay süreyle talya, Almanya, sviçre, Fransa, Belçika, ngiltere ve Romanya yı kapsayan bir eitim aratırma gezisi yaptı(1910). Bir buçuk ay süreyle, vilayetlerdeki eski mezunların yaptıkları ileri ve karılatıkları güçlükleri tespit etti(1911). am, Beyrut, Adana, Konya, zmir, Selanik ve Drama yı ziyaret etti. 4 Mustafa Satı Bey, 25 Mart 1912 de Emrullah Efendi ile anlaamadıından ve Maarif nezaretinin son icraatlarını kendi siyasi fikirlerine ve memleketin fikri terakkisine aykırı gördüünden olaylı bir ekilde istifa etti. Ertesi yıl çok geni yetkilerle Darüafaka-i slamiye müdürlüüne atandı(5 Ekim 1913). Ancak kısa bir süre sonra buradan da ayrıldı. Dört aylık Avrupa gezisine çıktı(temmuz 1914), bu gezisinde çocuk senatoryumları, açık hava okulları, tatil kolonileri ve bilhassa Montessori usulünü uygulayan okulları ziyaret etti. Bu gezi, ertesi yıl kuracaı yeni mektebin esaslarında ve ekillenmesinde çok etkili oldu. Yeni Mektep adlı özel bir anaokulu ve ilkokul açtı(1915). Hatta bir de anaokulu öretmenleri yetitiren Darülmürebbiyet açtı. 5 Birinci Dünya Savaı nın sonlarında kendisine teklif edilen müstearlıı kabul etmeyerek Suriye ye geçti(1919). Orada öretimi Arapça ya çevirdi. Suriye ye Fransızların gelmesi üzerine talya ya, oradan da Irak a geçti. Irak ta milli eitimin kurucularından oldu. Suriye Maarif Müstearı oldu(1943). Bilahere Kahire ye gitti(1946). Ma had at- Tarbiye (Eitim Enstitüsü) de üç yıl pedagoji ve sosyoloji okuttu. Arap kültür dairesi ilmi müaviri ve Profesör oldu. lerleyen dönemde profesörlüü bırakarak yalnız bir hayata çekildi(1957). Kahire de öldü(1969). 6 Satı Bey, Türkiye de yaadıı yıllarda ve Darülmuallimin deki müdürlüü sırasında (Nisan 1325-Mart 1328) görü ve uygulamalarıyla eitime büyük katkılarda bulunmutu. Merutiyet döneminde Batı pedagojisinin temellerine dayanan ilmi karakterdeki yeni eitim anlayıının Türkiye de yerlemesinde etkili oldu. Bu dönemin her yönüyle takdir edilen eitimcilerinin baında gelmekteydi. Resmi hizmeti sırasında Maarif nazırlarının ve dier kuruluların tam desteini salamıtı. Aydın zümre arasında eletirisiz kabul edilen birisiydi. Darülmuallimdeki köklü temizlii ve ondan sonra da okulu tamamen kendi bilgisine göre idaresi sırasında hiç tepki görmemiti. yi eitimciydi ve çok çalıkandı. smail Gaspıralı Bütün Türk yurduna yüksek 4 Ergün, a.g.m., s.6. 5 Ergün, a.g.m.,s.6. 6 Ergün, a.g.m.,s.7.

4 !" sesle baırıyorum: stanbul Darülmuallimin Müdürü Satı Beyefendi nin yurda gösterdii usul-ü savtiyeye kulak ver, göz sal!... Satı Bey i çalı nidasıyla karılayın diyor; giriken ve çalıkan Satı Bey i övüyordu. 7 Satı Bey, uygulamalarla da didaktik esaslara çok önem vermidi. Darülmuallimin e uygulama okulu kurdurma, çeitli yerlerden gelen öretmenlere yeni öretim metotlarını öretme, örencileri stanbul un en kötü okullarına kadar gönderip ders verdirme, onun yaptıı baarılı çalımalardandı. O, genel öretim metotları üzerinde durduu gibi, çeitli derslerin özel öretim metotları üzerinde de durmu, pek çok makaleler ve ders örnekleri hazırlayıp yayınlamıtı. 8 Eitim ve öretimde yeni teknolojileri ilk olarak kullanan da O dur. lk kez projeksiyon makinesi ile ders yaptı. Öretimi, doanın içinde yapmaya özen gösterdi. Nesnenin tasarımı, yani sözü yerine kendisi üzerinde(ayani) öretim yaptı. Anlatma öretimi yerine, buldurucu (tekifi) yöntemi kullandı. Resim elii ve müzik derslerini programa koydu. Kendisi de okulun yeni programına göre Fenn-i Terbiye (Pedagoji) kitabı yazdı. Bu kitabında bugün Meslek dersleri, yani pedagojik formasyon dediimiz hemen bütün dersler vardı. Eitim bilimleriyle ilgili bir giriten sonra, çocuun bedensel, düünsel ve ahlaksal eitimi üzerinde duruluyor, öretim yöntemlerine, eitim yöntemlerine, okul yönetimine önem veriliyordu. 9 Satı Bey, yayın ilerine de el atarak, Türkiye deki en eski ve ciddi eitim dergilerinden birisi olan ve bir süre sonra Tedrisat Mecmuası adıyla çıkacak olan Tedrisat-ı btidaiyye Mecmuası nı 1910 yılı ubatında ve Maarif Nezareti adına stanbul Darülmuallimin i öretmenleriyle birlikte çıkarmaya balamıtı. Bu dergi o dönemde on bin adet basılıyor ve bütün okullara gönderiliyordu. Bu dergide, özellikle öretim yöntemleri olmak üzere, eitim sorunları üzerinde birçok yazı yazdı. Onun ve birlikte çalıtıı arkadalarının görüleri ve eitimöretim uygulamaları, daha sonra görülen gelimelerin birer balangıcı olmutu. Çocua göre eitim, güncel konulara yer veren(aktüel) eitim, uygulama ve deneye yönelik eitim, ie ve hatta üretime yönelik eitim, çevre incelemelerini esas alan eitim onun zamanında henüz tartıılan konular arasında idi. smail Hakkı Baltacıolu, Tevfik Fikret, Ali Ulvi Elöve, hsan Sungu gibi eitimciler, onun yanında ya da çevresinde görev almılardı. Eitim konusunda 1916 da Hüseyin Ragıp(Baydur) ın çıkardıı Muallim mecmuasında, Ziya Gökalp ile 7 Ergün, a.g.m.,s Ergün, a.g.m., s.9. 9 Binbaıolu, a.g.e., s.109., Necdet Sakaolu, Osmanlı dan Günümüze Eitim Tarihi, stanbul, 2003, s.126., Necdet Sakaolu, Osmanlı Eitim Tarihi, stanbul, 1993, s

5 örnek olacak nitelikte seviyeli tartımaları vardı. Bu nitelikleri ile Satı Bey, zamanında stanbul da adeta bir okul oluturmutu. Bunun etkisi, Anadolu daki dier öretmen okullarında da görülmütü. 10 Ziya Gökalp in aksine Türk milliyetçiliine yanamayan, Osmanlıcılık yanlısı olan Satı Bey, Eitim bir yönüyle milli, bir yönüyle deildir. Düünce eitimini de kapsayan geni anlamlı bir eitim esastır. Bilgi ve düünce eitimi baka, ahlak eitimi bakadır. Ahlak eitiminde milli olunabilir görüünü savunmutur. 11 Osmanlıcılık fikrine taraftar olup, milliyetçi bir yaklaıma karı çıkan Satı Bey i ilerleyen dönemde Osmanlı Devleti nin yıkılmaya yüz tutmasıyla birlikte Arap milliyetçiliinin teorisyeni olarak görmekteyiz. Nitekim Türkiye yi terk etme kararı üzerine Tedrisat Mecmuasında Darülmuallimin öretmenlerinin kendisine yönelik ortak imzayla nerettikleri mektuplarında bu durum telin edilmekteydi: Muhterem ve Sevgili Satı Beyefendi ye, Atida vazı ül imza olanlar hakiki muhib ve takdirgarlarınızdan bir kısmıdır ki bu memleketin iyi düünen ve sizin gibi nevadır faziletinden tanıdıı zevatı daima bir teselli ve bir ümid addeden bütün insan evladını temsil ettiklerine kanidirler. Onlar kıymetli mevcudiyetinizin hakkı faziletinden bu kadar uzak kalan u zavallı memleketten ayrılması ihtimalini büyük bir eza ve derin bir üphe ile his ediyorlar ve sizin vicdanınıza müracaatı vatani olduu kadar insani bir vazife telakki eylemekte müttehid bulunuyorlar. Satı Beyefendi, senelerce bir muhitle ülfet etmi, adayı hayatını ordan almı ve en feyyaz semeratını orada vermi bir nebati nesline münae olan yere nakletmek tabiata gadr deil midir? Sizde zeka ve irfanınızı buradan ayırmakla hem kendi ahsiyetinize, hem de vatanınıza karı böyle bir gadri iltizam etmi olmayacak mısınız? Muhterem Satı Beyefendi, biz zannediyoruz ki bu memleketi terk ettiiniz takdirde ekseriyet azimesi buranın evladı olan dostlarınızın, hürmetkarlarınızın inkisarı sizi takip ve ihmal ettiiniz vezaifiniz madam el-hayat vicdanınızı tezib edecektir. 12 Türkiye deki çalımalarıyla kinci Merutiyet eitiminin ekillenmesinde ve gelimesinde bir Pestalozzi ruhu ve çabası gösterdii takdir edilen 13 öretmen yetitirme alanında göstermi olduu ciddi çalımaları dolayısıyla tüm Türk 10 Binbaıolu. a.g.e.,s , Koçer, a.g.e., s Sakaolu, Osmanlı dan Günümüze Eitim Tarihi, s Satı Bey Suriye ye Gidiyor, Tedrisat Mecmuası, cilt.10, no.1-44, Nisan 1919,s Ergün, a.g.m.,s.10.

6 !" aydınları tarafından takdir edilerek Türk Frobel i diye adlandırılan 14 Satı Bey in eitim yönü ve özellikle de Corafya Öretimi konusundaki düünceleri bu çalımanın özünü oluturmaktadır. III. Osmanlı Devleti Eitim Kurumları ve Corafya Eitimi Klasik dönem Osmanlı Devleti eitim-öretim kurumlarının balıcalarını; Sıbyan Mektepleri, Medreseler, Enderun, ehzadegan Mektepleri gibi kurumlar oluturmaktadır. Osmanlı Devleti nin kuruluundan beri aaı-yukarı her köy ve mahallede en az bir tane olan sıbyan mekteplerinde eitim-öretimin esası, dinin ve ahlakın öretilmesinden ibaretti. 15 Dolayısıyla Corafya dersi yoktu. Corafya dersi esaslı olarak sıbyan mekteplerine 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yle girecektir. Gazali çizgisini izleyen medreselerin geliimi de nakli ilimlerde olmutur. Bunlar Kuran ın ve nassların zahiri anlamlarıyla ilgileniyorlardı. Dolayısıyla bunlarda da Corafya dersi görülmemekteydi. Nitekim dönemin Avrupa eitim kurumları olan Trivium ve Quadrivium programlarının da medrese eitim programlarından farkı görülmemektedir. Emsal dersler okutulmaktaydı ve Corafya bunlarda da yoktu. Görevi orduda ve sarayda görev alacak çeitli elemanları yetitirmek 16 olan Enderun Mektebinde medrese programlarından daha ümullü bir program uygulanmaktaydı. Programda Corafya ve Harita Yapımı dersleri okutulmaktaydı. 17 lerleyen yüzyıllarla birlikte ise Avrupalı corafyacıların eserleri tercümeye balanmıtır(17.yüzyıl). Sonraki yüzyılda buna devam edilmitir. Bu yüzyıl corafyacılarının en renkli simasını brahim Müteferrika tekil eder. Sahip olduu çok geni mekan bilgisi ile El-Corafi lakabını alan brahim Müteferrika az sayıda telif corafi eser vermesine ramen, esas ününü, çok sayıda corafya eseri ve haritayı kurmu olduu matbaasında yayınlamasıyla duyurmutur. Müteferrika Usulu l Hikem Fi- Nizamü l Ümem adlı eserinde 14 Yahya Akyüz, Türk Eitim Tarihi(Balangıçtan 1993 e), stanbul, 1993, s.263., anal, a.g.m., s Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, stanbul, 1977, c.1, s.86., Bayram Kodaman, II.Abdülhamid Dönemi Eitim Sistemi, Ankara, 1991, s.ix. 16 smail Hakkı Baykal, Enderun Mektebi, stanbul, 1953, s.11., Ülker Akkutay, Enderun Mektebi, Ankara,1984, s Baykal,a.g.e.,s. 49., lhan Tekeli-Selim lkin, Osmanlı mparatorluunda Eitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluumu ve Dönüümü, Ankara, 1999, s. 20.

7 Osmanlıların yenileme yoluna girmelerinin, kendilerine çeki düzen vermelerinin, çevrelerini ve dünyayı tanımalarının art olduu ısrarla ileri sürülmekte, bunun için Tarih ve Corafyanın önemi belirtilmektedir. 18 Donanmada Corafya, Hendese ve gemi yapımını bilen kiiler bulunmasını salamak amacıyla kurulan Mühendishane-i Bahr-i Hümayunda da(1773) denizcilik bilgileri, Harita Bilgisi ve Corafya okutulmaktaydı. 19 Uzman subay yetitirmek üzere açılan Mühendishane-i Berri Hümayunda da(1793) deniz mühendishanesine kout dersler bulunmakta idi. Topçuluk, istihkam ve haritacılık öretilen dersler arasındaydı. Dört yıllık okulun ikinciüçüncü sınıflarında okutulan be dersten biri de Corafya idi. Corafya biliminin ve eitiminin zirveye ulaması ise 19. Yüzyılla birlikte olacaktı. Eitim çaı olarak adlandırılan 19.Yüzyıl da, vatanda için faydalı olan bilimlerin kullanılması esastı. Tarih-Corafya ve doa bilimleri bunların balıcaları idi. Çaa ayak uydurmak çabasındaki Osmanlı Devleti nin de buna uymaya çalıtıı görülmektedir. Nitekim bu düünce dorultusunda Osmanlı Devleti nde önemli ölçüde gelime gösteren alanlardan birisi de Corafya idi. 20 Tanzimat döneminin ilk okulları olan Mekteb-i Maarif-i Adliye, Mekteb-i Mülkiye, Mahreç-i Aklam gibi okullarda hükümete memur olarak yetieceklere Hendese, Tarih, politikaya dair derslerin yanı sıra Corafya öretilmesi lüzumu ileri sürülmütü. 21 Her seviyedeki Corafya öretiminin resmi ders programına konularak, imparatorluun her yerinde uygulanmak üzere kurumsallaması ise 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle gerçekleecekti. Mesela 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle ilköretime giren Corafya dersi, yeni tekil edilen Darülmuallimin(Erkek Öretmen Okulu) ve Darülmuallimat(Kız Öretmen Okulu) müfredatlarına girmekte de gecikmedi. Darülmuallimatın 1290(1873) senesi ders programında birinci, ikinci, üçüncü 18 Server skit,türkiye de Neriyat Hareketleri Tarihine Bakı, Ankara, 2000, s , Yahya Akyüz, a.g.e., s.121., Ahmet Cihan, Reform Çaında Osmanlı lmiye Sınıfı, stanbul, 2004,s T.C.Milli Savunma Bakanlıı, Osmanlı Döneminde Askeri Okullarda Eitim, Ankara, 2000,s.254., Sakaolu,a.g.e., s.61.,hamit Er, Osmanlı Devletinde Çadalama ve Eitim, stanbul, 1999, s Sadreddin Celal Antel, Tanzimat Maarifi, Tanzimat I, stanbul, 1999, s.448., Hasan Ali Yücel, a.g.e., s.6., Faik Reit Unat, Türkiye de Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bakı, Ankara, 1964, s.71., Ergin, a.g.e., s.599.

8 !" sınıflarda Arabi, Farisi, Hesap, Sülüs, Rika, Kıraat-ı Türkiye ve mla, Nakı ın yanı sıra Corafya da bulunmaktaydı Muharrem 1291(12 Mart 1874) tarihli resmi ilanda da Darülmuallimin; sıbyan, rüdiye, idadiye ubelerine ayrılarak, iki yıllık Dar-ı Sıbyan da okutulacak dersler; Usul-i Tedrisiye, Lisan-ı Türki ve mla, Tenasübe kadar Hesap, Muhtasar(Kısaltılmı) Tarih-i Osmani, Mebadi-i Hendese ve Mesaha, Muhtasar(Kısaltılmı) Corafya olarak belirleniyordu. Münif Paa nın nazırlıında(1891); sınıf-ı ibtidaiyye ve rüdiyeden bileik tahsil müddetleri altı seneden ibaret olan kız rüdiyelerine mahsus ders programında: sınıflarda, haftada ikier saat Corafya dersi bulunmaktaydı. 23 Nizamnamenin yayınlanmasıyla birlikte 23 Muharrem 1287/25 Nisan 1870 de okullarda okutulacak kitapların yazım ve tercümeleriyle ilgili 13 maddelik bir nizamname yayınlandı. (Takvim i Vekayi, 1216 [ 23 Muharrem 1281/28 Haziran 1864], 1217 [25 Muharrem 1281/30 Haziran 1864] ). Nizamnamede, önce kitapların taıyacakları genel nitelikler sıralanmıtı. Burada kitapların mümkün olduu kadar açık ve sade bir dille yazılması, örencileri özendirici olması isteniyordu. Nizamnamenin sıbyan okulları için öngördüü ders kitapları arasında Corafya (Corafi terimler, küre, be kıta, insan ırkları, Osmanlı fiziki, idari, beeri ve ekonomik corafyası), çeitli cetveller ve haritalar da vardı.(takvim-i Vekayi, 1275 [25 Cemaziyelevvel 1287/23 Austos 1870] ) kitapların yazımı için bir de yarıma açılmı ve ödüller konmutu. 24 Belirlenen program dorultusunda okutulacak kitapların daha ziyade yabancı dillerden tercüme edildii görülmektedir. 25 Nitekim brahim Hakkı Akyol, Tanzimat Devrinde Bizde Corafya ve Jeoloji isimli makalesinde: Bu suretle yabancı dillerden tercüme edilerek ptidai ve Rüdi mektepler (lk Tedrisat) için yazılmı olan corafya kitapları memleketimiz hakkında pek basit (Büyük nehirler, vilayet taksimatı ) malumatı ihtiva etmektedir. 26 Deerlendirmesinde bulunmakta, Tanzimat Corafyası nın tedris vasfının deiir 22 Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezaret-i Tarihçe-i Tekilat ve craatı, Haz:Mustafa Ergün, Tayip Duman, Sebahattin Arıba, Hüseyin Dilaver, Ankara, 2002, s Mahmud Cevad, a.g.e., s.115, Cahit Yalçın Bilim, Türkiye de Çada Eitim Tarihi( ), Eskiehir, 2002, s Bu konuyla ilgili olarak, Babakanlık Osmanlı Arivinde çok sayıda belge bulunmaktadır.babakanlık Osmanlı Arivi, HAT Tasnifi, 223/12436: Reis Efendi nin tercüme ettirdii Corafyanın tabettirilip, atlas da zeyline(ekine) rabt olunarak takdim kılınması, Babakanlık Osmanlı Arivi, Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruza-ı Analitik Envanteri Tasnifi, 3/53: Corafya kitabı tercümesi, v.s. 26 brahim Hakkı Akyol, Tanzimat Devrinde Bizde Corafya ve Jeoloji, Tanzimat II, stanbul, 1999, s.559.

9 bir ekilde ve tarihi istikamette isim ve niteleme corafyası safhasını aamadıını belirtmektedir. Modern izahlı corafya, mekteplerimize II. Merutiyet (1908/1324) ten sonra girmeye balayacaktır 27 IV. Satı Bey ve Corafya Öretimi Daha önce gösterildii üzere Satı Bey, Darülmuallimindeki müdürlüü esnasında görü ve uygulamalarıyla eitime büyük katkılarda bulunmutu. O, genel öretim metodları üzerinde durduu gibi, çeitli derslerin özel öretim metotları üzerinde de durmu, pek çok makaleler ve ders örnekleri hazırlayıp yayınlamıtı. Nitekim bu yayınların kaynaı olan Tedrisat-ı btidaiyye Mecmuası nın ilk sayısında yayınların amacı: lköretimde izlenmesi gereken amaç ve erei, bu eree ulamak için uygulanması gereken yöntemi herkese tanıtmak Ders örnekleri kısmı ile bu yöntemlerin uygulama ekillerini tam bir açıklıkla göstermek Tedrisat-ı btidaiyye Mecmuası nın ii ve erei bundan ibarettir 28 denilmekteydi. Bu dorultuda yayınlanan makalelerden birisi de bayazar Satı Bey in Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır? isimli makalesiydi. Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır?(Corafya Nasıl Öretilmelidir?) 29 Corafya, insana hayatta daima lazım olacak bir takım malumat verdii için dorudan doruya ameli faydalar temin eder; bundan baka, vatanı ve dier kavimlerin hal ve medeniyetlerini tanıttıı için terbiye-i vataniye ve medeniyede büyük hizmetler eyler; nihayet muhtelif melekat-ı akliyeyi ve bilhassa mahalliyeyi faaliyete getirdii için terbiye-i fikriye hususunda mühim bir tesir icra eder. Fakat corafyanın bu faydaları temin, bu terbiye tesirlerini icra edebilmesi, canlı ve tasviri bir surette öretilmesine balıdır. Corafya dersinde bahs olunan memleketlerin ahvali, nazarı hayal önünde canlandırılmazsa, bir isimler ve rakamlar silsilesi ezberletmekten, bir sürü hudut, nehir, göl, ehir, burun, ada isimleri ile birçok ölçü, uzunluk ve nüfus rakamları ezberletmekten ve nihayet nihayet, bir haritanın eklini zihinde nak ettirmekten baka bir ey yapılmı olmaz. Böylelikle ise ne hayat ve uygulamaya yarayacak bir ey öretilmi, ve ne de zihne faydalı bir idman yaptırılmı olur: Bu suretle öretilen 27 Akyol,a.g.m., s Önsöz, Tedrisat-ı btidaiyye Mecmuası, ubat 1910, Cilt:1, s M.Satı, Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır?, Tedrisat-ı btidaiyye Mecmuası (Nazariyat ve Malumat Kısmı), Sene:1, Numara:12.

10 !" isimler, ya zihinde hiçbir hayal ve mana uyandıramayacak kuru birer lafız halinde kalır veya nihayet nihayet bir harita üzerinde bir nokta veya ekli ihtar edecek birer kelime haline gelir Corafya dersini, böyle kazançsız bir karakterdeki bir ders ve kelimeler halinden çıkarmak için derhal canlandırmalı: Dersi bahs olunan memleketlerin ahval ve görüntüsünü nazar-ı hayal önünde canlandıracak bir ekle dönütürmelidir. Talebe, Corafya okurken, muhtelif memleketleri uzaktan, yüksekten görüyor gibi olmalı; onları hayalen canlandırmalı ve tasvir eylemelidir nsan gözü ile görmedii eyleri tarif ve tasvir üzerine tasavvur ve tahlil edebilir; ancak buna, tarifler ve tasvirler vakayı gördüü bildii eylere tatbik etmek sayesinde muvafık olabilir: Bir eyin tarif veya tasvirini dinlerken muhtelif yerlerde ve muhtelif zamanlarda görmü olduumuz muhtelif eylerin birer parçasını birer hal ve sıfatını- zihnen muhtelif suretlerle büyültüp küçültür, muhtelif 30 suretlerle ayırıp birletirir ve bu suretle o eyin hakikate az çok yakın bir hayalini görür gibi olur. Fakat, örneini veya unsurlarını olsun görmedii bilmedii eyleri, hayal etmekte baarılı olamaz: Mesela hayvanlardan baka bir nakil vasıtası bilmeyen, araba yüzü bile görmeyen birine lokomotifi tarif ve tasvir- ile hayal ettirmek mümkün olmaz. Hayalde canlandırma ancak bizatihi gözle görmekle meydana gelir. Onun için çocuklara gözleri önünde olmayan memleketlerin ahvalini hayal ettirebilmek için evvela gözleri önünde bulunan yerin ahvalini tetkik ve müahede ettirmek iktiza eder. Bu sebeple Corafya dersine, balangıçtan bir eya dersi gibi balamalı; öncelikle okulun bulunduu ehir veya kasaba ile civarının ahvalini aynen tetkik ile megul etmelidir. Çocukları arada sırada kasabanın nazretli mevkilerine götürmeli, kırlara çıkarmalı, oralardan etraftaki dalara, vadilere, ovalara, nehirlere, göllere, burunlara, adalara, köylere. velhasıl bütün Corafi unsurlara dikkat ettirilmelidir. Bunu muhtelif mevsimlerde tekrar etmeli, etraf ve bölgelerin kı ve yaz halleri arasındaki farkları nazarı dikkate çarptırmalı; hadisat-ı tabiyeyi bilhassa ehirlerde- nazarı dikkatten uzak tutmamaya itina etmelidir. Bu suretle yava yava birbiri arkasından gelecek ve birikecek gözlemler ve tetkikler, Corafya dersi için pek önemli bir temel, daha dorusu, pek zaruri bir ina malzemesi oluturur: Günein- ayın douu ve batııyla ilgili gözlem, ana yönler hakkında verilecek izahata esas olur; ovaların, derelerin ve daların kı manzarası bölgelerin durumu hakkında verilecek bilgilerin ilk zeminini oluturur; 30 Satı, Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır, s.244.

11 yamur esnasında, ve yamuru müteakip suların sel tarzı: Bahçelerde, meydanlarda kırlarda meydana gelen selciklerin istikametleri gerek su kaynaklarının gerekse sıcak su kaynaklarının anlatımı için bir esas hazırlar; küçük tepeler büyük daların, ufak ırmaklar büyük nehirlerin, adi birikintiler göllerin, göller denizlerin hayalde canlandırılmasını temin edecek birer örnek oluturur. Velhasıl bulunulan bölgede gözlenen arazi yapısı ve Corafi hadiseler, nahiye ve uzak bölgelerdeki arazi yapısı ve olaylar için bir mukayese-bir anlatma vasıtası ve ekillendirme hizmeti görür. 31 Ders bu gözle görünür muhitin dıına, derece derece ve okulun bulunduu kasaba ile olan ulaım ve münasebet sırasını takiben- gitmelidir: Kasabanın etrafındaki demir yolları nerelere ulaıyor? Limana girip çıkan vapurlar nerelerden gelip nerelere gidiyor? Memleketin muhtelif mahsulleri nerelere sevk ediliyor? Kasabadaki tacirler, mal almak için hangi ehirlere, hangi yollardan gidiyor? Kasabadaki hükümete hangi köy ve kasabalardan davacılar geliyor? Büyük davası olanlar kasabadan hangi ehre gitmeye mecbur oluyor? Velhasıl kasaba hangi kasaba ve ehir ve köyler ile idareten ve iktisaden münasebette bulunuyor? Bu meselelerin üzerine dikkat çekmeli, çocukların bu hususlarda zaten hariçten duydukları bilgileri tamamlamalı ve düzenlemeli; bu suretle Corafyayı dari ve ktisadi konuları için lazım olan esası da hazırlamalıdır. Bu bahisler sırasında her köyün mahsulü ile mevkii corafyası arasındaki münasebetler de nazarı dikkate çarptırmaa ihtimam eylemelidir. Osmanlı Ülkesi nin çou büyük ehirlerine varıncaya kadar her tarafında, haftada bir gün pazar kurulur, civar köyler ahalisi mahsulat ve mamulatını kasabaya o gün getirip satar; pazar günleri kereste, kömür, odun, zahire, sapan, kireç. baka baka köylüler tarafından getirilir. Bu muhtelif satıcılardan her birinin ehre hangi taraftan girip hangi yollardan geçtiine dikkat ettirmeli; köylerinin dada mı, ovada mı, nehir kenarında mı, orman içinde mi, sulak mı, talık mı, olduu tetkik ettirilmeli ve bu suretle her köyün mevkii ile ahalisinin meguliyeti arasındaki münasebeti göstermeye çalımalıdır. Bu tetkikat, ayrıntılı ve daha geni Corafya öretimine balandıı zaman, muhtelif memleketlerin ahval i tabiisi ile ahval-i iktisadiyesi arasındaki münasebetleri pek açık bir surette anlatmak için bir esas tekil eder. Corafya derslerinin en lüzumlu, en zaruri vasıtası herkesçe bilinir ve takdir edilir ki haritalardır; haritasız Corafya öretimi abes ile itigalden baka bir ey deildir. 31 Satı, Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır, s.245.

12 !" Fakat Corafya derslerinde haritalardan ciddi bir surette istifade olunabilmesi 32 için talebenin haritaları okumaya, bir haritaya bakınca onun yardımıyla tabii manzaralar hayal etmeye alıtırılması lazım gelir. Bunun için de en mahsus ve en kolay cihetten -muhitten- balamak, evvelemirde çocukları gördükleri eylerin plan ve krokilerini yapmaya ve okumaya alıtırmak iktiza eder: Bir masa üzerine siyah muamba koyarak üstüne tebeir ile dershanenin planını çizmeli, bu plandaki pencere, kapı ve duvarlardan her birinin odadaki aslını göstermeli, plan üzerinde iaret olunan bir noktanın ortadaki mevkiini, ve bil-mukabele odanın bir tarafında bulunan bir eyin plan üzerindeki mevkiini tayin ettirmek yolunda alıtırmalar yaptırmalı; bu hususta yeteri derecede beceri ve gösterme yetenei oluturduktan sonra bütün okulun planını, daha sonra okulun etrafındaki sokakların krokilerini çizmeli Çocukları bu krokilerden mana çıkarmaya, kroki üzerinde iaret olunan bir noktanın mevziini bulmaya, veya hayal etmeye evlerinin yolunu böyle krokilerle tarif etmeye alıtırmalıdır. Bundan sonra kıra çıkıp etraftaki dereleri, köyleri, tepeleri, gösterecek surette kabataslak bir kroki çizilirse bahusus kumdan veya kilden kabartma olarak yeryüzü örnekleri yapılır ve bunların yanlarına bu hayal ürünü bakiyeleri gösteren birer harita konulursa artık çocukların Corafya haritalarından mana çıkarmaları, haritaya bakınca zihnen araziye intikal etmeleri temin edilmi olur. Matematiksel Corafya konusuna gelince: Bunlar dahi gözlemlere ve seyahat hakkındaki bilgilere dayandırılmalıdır. Köye yaklaılırken, köyden uzaklaılırken, bir gemi gelirken veya giderken köyün ve geminin nasıl kayıp olduuna veya nasıl göründüüne dikkat ettirerek bundan yeryüzünün düz olmayıp yuvarlak olduu neticesini çıkartmalı; sonra dünyanın dolaılması seyahatlerinden bahs ederek bu bahisleri seyyahların hatıraları ve ülkenin ahvali hakkında merak uyandırıp izahatla aydınlatarak yerin küre eklinde olduu fikrini ortaya atmalı. Eer bir demiryolu üzerinde bulunuluyorsa, mahallin saati ile trenlerin saatleri arasındaki fark üzerine dikkati çektikten sonra muhtelif memleketlerin saatleri arasındaki farktan bahsetmeli, seyahatlerde ve telgraf muhaberelerinde bu yüzden görülen neticelerin garipliklerini anlatmalı; ve gece ve gündüz 33 hadisesinin sebebini bu suretlerle açıklamalı; Matematiksel Corafyanın konusuna ondan sonra geçmelidir Enlem ve boylam dairelerinden bahsederken bunların mevcut ve maddi zan olunmasına mani olacak surette idare-i lisan etmeli, mıntıkalar hakkındaki bilgiyi verirken mıntıkaların ahvalini 32 Satı, Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır, s Satı, Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır, s.247.

13 iyice tasvir ederek bu taksimatın bir gizli taksimatından ibaret olduu yolunda bir zan husulüne mani olmalıdır. Yaanan muhit hakkındaki tetkikat ile, ve kroki ve plan hakkındaki alıtırma ile metin bir esas hazırladıktan sonra sair ülkelerden bahse balamalı; fakat daima bu bahisleri harita ile takip etmeye, ve tabii durum, iktisadi durum, yaam tarzı, seyyahların hikayeleri ile. izahat ile canlandırmaya itina etmelidir. Haritaları mümkün olduu kadar, talebenin gözü önünde ve ders esnasında resm etmeli; ayrıntıyı söyledikçe harita üzerine iaret ederek haritayı büyük ve ifadeler ile ahenkli bir ekilde dereceli vücuda getirmeli, ve bu suretle örencinin zihninde açık bir surette intiba ettirmelidir. Tabii durum ve iktisadi durum hakkında verilecek ayrıntı, rakam mukayeseleri ile açıklanmalı, bu mukayeselerle mümkün olduu kadar, diyagramlar vasıtasıyla bir özel ekil ve görüntü vermeye çalımalı; mesela bir memleketin nüfusundan, büyüklüünden bahs edildii vakit, bu nüfus bizim nüfusumuzla, kendi memleketimizin büyüklüü ile, velhasıl evvelce çocuklar tarafından haklarında açık bir fikir edinilmi miktarlar ile mukayese ederek ve yalnız bu mukayese nispeti ile ifade eyleyerek, bu miktarların zihinde kuru bir mana bir rakam halinde kalmamasını temine çalımalıdır. Velhasıl: Corafya öretimine bilinen ve özel olan yerlerin ahvalini tetkik ile balamalı; ve dier yerlerden bahsederken de, bunların bakılarda da iyice olumasını temin için, özelliklerini bildirmeli ve gözlemlerle mukayeseler yapmaya itina eylemelidir. Bizde Corafyanın nasıl öretilmekte olduu nazarı dikkate alınırsa bu hususta ne kadar büyük bir deiim ve inkılap yapmaya muhtaç olduumuz bidaheten anlaılır; Malumdur ki bizde Corafya dersine, bu ilmi tarif etmekle ve dünyanın küre eklinde olduu söylemekle balanır; bu kürenin mihveri, daireleri, engebeleri hakkında 34 birçok tarifler söylenir; sonra mıntıkalardan, kıtalardan, daha sonra muhtelif memleketlerden bahs edilir Ve hemen umumiyetle, asıl yaanan mahal - ta sonlarda bile- kaale alınmaz Bütün bu bahislerde kuru kuruya bir sürü isimler, bir sürü rakamlar söylenir; harita gösterilse, kullanılsa bile, bunun ne olduu hakkında izahat verilmez, çocukların haritadan yere intikal etmelerini temin yolunda bir ey yapılmaz 34 Satı, Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır, s.248.

14 !" Bunun netice-i tabiiyesi olarak: Corafya dersi hayal ürünü eylerden bahs eder, bir sürü rakam ve isim ezberletir bir ders halini alır u birkaç misal, bu usülun ne kadar fena olduunu ispata kafi olsa gerektir: Daın tarifini ezberden söyleyen bir çocua, Siz bir da gördünüz mü? diye sormutum; çocuk Evet; haritada gördüm yolunda bir cevap verdi; Haritadan baka yerde, dıarıda da görmediniz mi? diye sordum, o zaman Hayır! Görmedim dedi Halbuki, bulunduumuz ehrin etrafında dalar dolu idi!... Dier bir okulda, Yayla nın tarifini ezberden okumaya muvafık olan bir çocua yayla görüp-görmediini sordum; çocuk bir müddet tereddüt ettikten sonra Gördüm, mezarlıkta! dedi. Dier bir okulda bir çocua, Asya haritasını göstermeyi teklif etmitim; çocuk kalktı, Asya haritasının yanına gitti, fakat orta ve sol tarafındaki (Asya Haritası) kitabesinin birini gösterdi; Yalnız orası mı, burası da Asya deil mi? diye sorduum vakit ise, gösterdiim yere baktı Hayır, orası Hindistan! dedi ve Asya nın o köedeki yazıdan ibaret olduu hakkındaki ifadesinde ısrar etti! Douyu ve batıyı tayin edemeyen, dou ve batı ile sa ve solu arasındaki farkı anlamayan bulundukları mevkiin nerde olduundan bihaber kalan velhasıl Corafya dersinin ve haritalarının hakikat ile, muhit ile münasebetini tasavvur bile edemeyen talebe mateessüf idadilerimizde bile nadir deildir 35 V. Sonuç Osmanlı Devleti klasik dönem eitim kurumları içerisinde yer almayan Corafya dersi, Avrupadaki geliimine paralel olarak özellikle 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti eitim kurumları-programları içerisinde yerini alacaktı. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi(1869), bu dönüümde bir dönüm noktasıydı. Bu nizamnameyle her seviyedeki Corafya öretimi resmi ders programına konularak, imparatorluun her yerinde uygulanmak üzere kurumsallamıtı. Corafya müfredat programlarında dünya, dünyanın hareketleri ve sonuçları, Osmanlı Ülkesi nin büyük nehirleri, daları, vilayet taksimatı gibi pek basit bilgiler verilmiti. Osmanlı Devleti nde Corafya eitiminde devrim niteliindeki bu çalımalara karın bu dönem Corafya eitimi isim ve niteleme corafyası safhasını da aamamıtı. Modern zahlı Corafya Eitimi, Osmanlı Mektepleri ne II. Merutiyet( ) ten sonra girmeye balayacaktı. 35 Satı, Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır, s.249.

15 Nitekim II. Merutiyet eitiminin ekillenmesinde ve gelimesinde bir Pestalozzi ruhu ve çabası gösterdii takdir edilen, öretmen yetitirme alanında göstermi olduu ciddi çabaları nedeniyle Türk Frobeli diye adlandırılan dönemin ünlü eitimcisi Satı Bey Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır? adlı makalesinde II. Merutiyet e kadar olan Corafya eitimi hakkında bilgiler verirken, Corafya öretimi konusunda günümüzde de geçerli olan önerilerde bulunmaktaydı. Buna göre, II. Merutiyet dönemine kadar olan Corafya eitimi isim ve niteleme corafyasıdır. Oysa Corafya insana hayatta daima lazım olacak bilgiler vermektedir. Vatanı ve dier kavimleri tanıttıı için medeni terbiye ve vatan terbiyesinde büyük hizmetler yapar, fikri terbiyeye tesir eder. Fakat Corafyanın bu faydaları temini canlı ve tasviri surette öretilmesine balıdır. Corafya öretiminde yakından-uzaa, bilinenden bilinmeyene ilkeleri uygulanmalı. Dereceli bir eitim yapılmalı. Ezber yaptırılmamalı. Canlı gözlemler yaptırmalı. Merak uyandırmalı. Harita kullanmalı ve kullanmayı bilmeli. Matematiksel Corafya gözlemlere ve seyahat hakkındaki bilgilere dayandırılmalı. Diyagramlar vasıtasıyla mukayeseler yaptırmalıdır. KAYNAKLAR 1.Ariv Kaynakları: Babakanlık Osmanlı Arivi: Hatt-ı Hümayun Tasnifi, Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzat-ı Analitik Envanteri. 2. Aratırma ve Kaynak Eserler: ANTEL, Sadreddin Celal, Tanzimat Maarifi, Tanzimat I, stanbul, 1999, AKKUTAY,Ülker, Enderun Mektebi, Ankara, AKYOL, brahim Hakkı, Tanzimat Devrinde Bizde Corafya ve Jeoloji, Tanzimat II, stanbul, AKYÜZ, Yahya, Türk Eitim Tarihi(Balangıçtan 1993 e), üstanbul, BAYKAL, smail Hakkı, Enderun Mektebi, stanbul, BLM, Cahit Yalçın, Türkiye de Çada Eitim Tarihi( ), Eskiehir, BNBAIOLU, Cavid, Türk Eitim Düüncesi Tarihi, Ankara, 2005.

16 !" CHAN, Ahmet, Reform Çaında Osmanlı lmiye Sınıfı, stanbul, ER, Ahmet, Osmanlı Devletinde Çadalama ve Eitim, stanbul, ERGN, Osman, Türk Maarif Tarihi, c.i, stanbul, ERGÜN,Mustafa, Satı Bey, Hayatı ve Türk Eitimine Hizmetleri, nönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı.1, Malatya,1987. FORTNA, Benjamin C., mperial Classroom slam, The State and Education in the late Otoman Empire, Oxford, SKT, Server, Türkiye de Neriyat Hareketleri Tarihine Bakı, Ankara, KODAMAN, Bayram, II.Abdülhamit Devri Eitim Sistemi, Ankara,1991. Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Tekilat ve craatı, Hazırlayan: Mustafa Ergün, Tayip Duman, Sebahattin Arıba, Hüseyin Dilaver, Ankara, SAKAOLU, Necdet, Osmanlıdan Günümüze Eitim Tarihi, stanbul, SAKAOLU, Nejdet, Osmanlı Eitim Tarihi, stanbul,1993. SATI, M., Corafya Nasıl Tedris Olunmalıdır?, Tedrisat-ı btidaiyye Mecmuası, Sene.1, No.12. ANAL, Mustafa, Mustafa Satı Bey, Hayatı ve Türk Eitim Tarihi çerisindeki Yeri, Milli Eitim Dergisi, Sayı , Kı- Bahar T.C. MLL SAVUNMA BAKANLII, Osmanlı Döneminde Askeri Okullarda Eitim, Ankara, TEKEL, lhan- LKN, Selim, Osmanlı mparatorluunda Eitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluumu ve Dönüümü, Ankara, Tedrisat Mecmuası, Satı Bey Suriye ye Gidiyor, Cilt.10, No.1-44, Nisan, Tedrisat-ı btidaiyye Mecmuası, Önsöz, Cilt.1, ubat, UNAT, Faik Reit, Türkiye de Eitim Sisteminin Geliimine Tarihi Bir Bakı, Ankara, YÜCEL, Hasan Ali, Türkiye de Orta Öretim, stanbul, 1938.