2007, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak

Transkript

1 ULUSLARARASI REKABET STRATEJÝLERÝ: TÜRKÝYE GIDA SANAYÝÝ TÜSÝAD REKABET STRATEJÝLERÝ DÝZÝSÝ-10 EYLÜL 2007 Yayýn No. TÜSÝAD/T Meþrutiyet Caddesi, No Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0212) Telefax: (0212)

2 2007, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN : ERSÝS REKLAM, MATBAACILIK VE TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.65 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) Faks: (0216)

3 ÖNSÖZ Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði (TÜSÝAD), özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, demokrasi ve insan haklarý evrensel ilkelerine baðlý, giriþim, inanç ve düþünce özgürlüklerine saygýlý, yalnýzca asli görevlerine odaklanmýþ etkin bir devletin varolduðu Türkiye'de, Atatürk'ün çaðdaþ uygarlýk hedefine ve ilkelerine sadýk toplumsal yapýnýn geliþmesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlayýþýnýn yerleþmesine yardýmcý olur. TÜSÝAD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapýsýnýn yerleþmesine ve iþ dünyasýnýn evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun bir biçimde faaliyette bulunmasýna çalýþýr. TÜSÝAD, uluslararasý entegrasyon hedefi doðrultusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün artýrýlarak, uluslararasý ekonomik sistemde belirgin ve kalýcý bir yer edinmesi gerektiðine inanýr ve bu yönde çalýþýr. TÜSÝAD, Türkiye'de liberal ekonomi kurallarýnýn yerleþmesinin yaný sýra, ülkenin insan ve doðal kaynaklarýnýn teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biçimde kullanýmýný; verimlilik ve kalite yükseliþini sürekli kýlacak ortamýn yaratýlmasý yoluyla rekabet gücünün artýrýlmasýný hedef alan politikalarý destekler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar.

4 Bu çerçevede TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesinin Rekabet Forumu tarafýndan koordine edilen Uluslararasý Rekabet Stratejileri dizisinin onuncu kitabý olan ve Fransa Montpellier Akdeniz Tarým Bilimleri Enstitüsü tarafýndan desteklenen Uluslararasý Rekabet Stratejileri: Türkiye Gýda Sanayisi baþlýklý çalýþma gýda sanayisindeki uluslar arasý geliþmeleri inceledikten sonra Türkiye deki mevcut durumu ortaya koymaktadýr. Rapor, Doç. Dr. Murat Donduran, Dr. Selma Tozanlý ve Dr. Aylin Atay tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Eylül 2007

5 ÖZGEÇMÝÞ Dr. Selma Tozanlý S. Tozanlý, orta ve lise eðitimini TED Ankara Koleji'nde tamamlamýþ, 1973 yýlýnda da O.D.T.Ü. Beþeri Ýlimler Fakültesinden sosyoloji lisans diplomasý almýþtýr. Ayný yýl Fransa'ya doktora öðrenimine giden Tozanlý, 1981 yýlýnda Universite de Montpellier I'den ekonomi doktora diplomasýný almýþ ve 1983 yýlýnda da, önceden stajyer olarak girdiði Montpellier Akdeniz Tarým Bilimleri Enstitüsünde (CIHEAM- IAMM) sözleþmeli araþtýrmacý olarak çalýþmaya baþlamýþtýr yýlýndan beri bu ulusulararasý kuruluþta kadrolu öðretim üyesi-araþtýrmacý olarak görev görmektedir yýlýnda ise Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi'nden Pazarlama dalýnda doçentlik ünvanýný almýþtýr. S. Tozanlý, Akdeniz ülkeleri gýda sanayiinin yapýsý, tarým-gida zincirinde yapýlaþma, þirket stratejileri, çok uluslu gýda þirketlerinin yapýsý ve yayýlma stratejileri gibi konularda uzmanlaþmýþtýr ve uluslararasý yayýnlar vardýr. Birçok Avrupa Birliði araþtýrma projelerinde de etkin olarak çalýþmýþtýr. Doç. Dr. Murat Donduran M. Donduran, orta ve lise eðitimini Ýzmir Özel Fatih Koleji'nde tamamlamýþ, 1994 yýlýnda da Marmara Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesinde (Ýngilizce) Ýktisat lisans diplomasý almýþtýr. Ayný yýl ayný Üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsünde yüksek lisans öðrenimine baþlayýp, 1996 yýlýnda yüksek lisans diplomasýný almýþ ve 1995 yýlýnda da, Yýldýz Teknik Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi Ýktisat Bölümünde araþtýrma görevlisi olarak çalýþmaya baþlamýþtýr Yýldýz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Ýktisat doktara öðrenimine baþlayýp 2000 yýlýnda doktor ünvanýný almýþtýr. Ayný bölümde 2003 yýlýnda ise yardýmcý doçent olmuþ ve 2005 yýlýnda Mikro Ýktisat dalýnda doçentlik ünvanýný almýþtýr. Halen Yýldýz Teknik Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi Ýktisat Bölümünde öðretim üyesi olarak çalýþmaktadýr. M. Donduran, endüstriyel organizasyon özellikle piyasa yapýlarý ve enformasyon iktisadý gibi konularda uzmanlaþmýþtýr ve uluslararasý yayýnlarý vardýr. Ulusal araþtýrma projelerinde de etkin olarak çalýþmýþtýr.

6 Dr. Aylin Ataay Aylin Ataay 1993 yýlýnda Ýstanbul Üniversitesi Ýþletme Fakültesi Ýngilizce Ýþletme Bölümünü bitirdikten sonra ayný üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü, Organizasyon ve Ýþletme Politikasý programýný tamamlayarak 1994 yýlýnda yüksek lisans derecesi almýþtýr yýlýnda Ýstanbul Üniversitesi Ýþletme Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ýþletme ve Ýnsan Kaynaklarý Yönetim ve Organizasyon dalýnda doktora derecesi almaya hak kazanmýþtýr yýlýnda ise IAE- Paris 1- Sorbonne Üniversitesinden ikinci bir iþletme doktoru derecesi almýþtýr. Ataay halen Galatasaray Üniversitesi Ýþletme Bölümünde yardýmcý doçent doktor olarak görev yapmaktadýr. Dr. Ataay'ýn temel araþtýrma ilgi alanlarý uluslararasý stratejik ittifaklarý, doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarý ve çokuluslu þirketler, stratejik insan kaynaklarý yönetimi uygulamalarý ve eþ-evrimsel yaklaþýmdýr.

7 ÝÇÝNDEKÝLER KISIM 1 DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ 1. Giriþ Dünya Gýda Sanayii Tekelinin Yapýsý Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Ana Ülkeleri En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Ekonomik Özellikleri En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Dünya Çapýnda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý Çok Uluslu Gýda Þirketleri Tarafýndan Gerçekleþtirilen Operasyonlarýn Özellikleri Büyük Operasyonlarýn Dünya Gýda-Tarým Zincirinde Tekrar Ortaya Çýkýþý En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Gerçekleþtirdiði Mali Operasyonlarýn Coðrafi Daðýlýmý Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Satýn Alma Operasyonlarýnýn Coðrafi Daðýlýmý Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri Ortaklýklarýn Coðrafi Daðýlýmý Yatýrýmcý Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Coðrafi Kökenleri Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Olgun Pazarlarda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlandýrma Operasyonlarý Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yeniden Yapýlanma Stratejilerinde Öne Çýkan Sektörler Geliþmekte Olan Pazarlarýn Yükselen Deðerleri: Süt Sanayii, Alkolsüz Ýçkiler ve Bira Yapýmý Tarým-Gýda Zincirinde Aktif Rol Oynayan Çok Uluslu Þirketler En Aktif Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yayýlma Stratejileri Karlýlýk Getiren Faaliyetlere Yeniden Odaklanma ve Sektörel Konsolidasyon...73

8 3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Jeostratejileri Küreselleþmenin Stratejik Bir Öðesi Olarak Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmlarýnda Yatýrýmcýlarýn ve Yatýrým Alan Ülkelerin Kutuplaþmasý Tarým-Gýda Zincirinde Uluslararasý Yatýrýmlar Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yatýrýmlarýný Çeken Koþullar Ayýrýcý Öðe Olarak Gelir Düzeyi Pazar Boyutunu Belirleyen Öðe Olarak: Kentleþme Bölgesel Ekonomik ve Ticari Anlaþmalara Katýlým Yatýrým Alan Bölgelerin Karþýlaþtýrmalý Üstünlükleri Yabancý Sermayeyi Teþvik Yasalarý ve Uygulamalarý Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Uyguladýklarý Yayýlma Stratejilerinin Ampirik Olarak Ýspatlanmasý Sonuç...97 KISIM 2 TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ 1. Giriþ Türkiye Gýda Sanayii Tüketici Davranýþlarý ve Perakendecilik Gýda Sanayiinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri Gýda Ýþleme Sektörünün Yapýsý Türk Gýda Ýþleme Sanayiinin Ýmalat Sanayindeki Yeri Gýda Tüketim Kalýplarý ve Tüketici Davranýþlarý Gýda Perakende Sektöründeki Geliþmeler ve Gýda Ýþleme ve Ýçecek Sektörü Üzerindeki Etkileri Türkiye'de Modern Gýda Perakende Sektörünün Geliþimi Günümüzde Türkiye Perakende Sektörünün Yapýsý Büyük Þehirlerde Büyük Süpermarket Zincirlerinin Konsolidasyonu Süpermarket Özel Markalarý ve Gýda Sektöründeki Yeri...134

9 2. Gýda ve Ýçecek Sanayiinin Ekonomik ve Mali Performanslarý Gýda ve Ýçecek Sanayii Alt Sektörleri Gýda Sanayiinin ISIC Gruplandýrmasý Türkiye'nin Ýller Ýtibariyle Sýnýflandýrýlmasý Piyasa Yoðunlaþmasý Türk Gýda Sanayiinde Karlýlýk Metodoloji ve Veriler Kar-Maliyet Marjlarý Mark-Up ve Kar Oranlarý Alt sektörler Ýtibariyle Mark-up Dýþ Ticaret ISIC Gýda Ýhracat ve Ýthalatýnýn Toplamdaki Payý Alt Sektörler Ýtibarýyla Gýda Ýhracat ve Ýthalatý Gýda ve Ýçecek Sanayiinin Önder Þirketlerinin Yapýsý, Ekonomik ve Mali Performanslarý Gýda ve Ýçecek Sanayiinde Önder Þirketlerin Yeri ve Yapýsý: ÝSO 500 Firma Veri Tabaný ve Gýda Sanayii Firma Sayýsý Ýstihdam Ýhracat Üretimden Satýþlar Net Kar Hadleri Türk Gýda Sanayiinde Sermaye Yapýsýnda Deðiþmeler: Yabancý Sermaye, Birleþmeler ve Devralmalar Dünya Gýda Sanayiinde Sermaye Yapýsý Türkiye'de Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý ve Gýda Ýþleme Sanayii Gýda Sektörü Yeniden Yapýlanma Ýþlemleri ÝMKB'de Ýþlem Gören Gýda Þirketlerinde Yönetiþim Yapýsý Sonuç Kaynakça...202

10 TABLOLAR LÝSTESÝ KISIM 1 DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ Tablo Yýlýnda Dünya Gýda Sanayii...34 Tablo 1.2. Dünya Gýda Sanayii Tekelinin Son 30 Yýlda Yaþadýðý Deðiþiklikler...36 Tablo 1.3. Ana Ülkelerine Göre Çok Uluslu Gýda Þirketleri...37 Tablo ve 2005 Yýllarýnda En Büyük 15 Çok Uluslu Gýda Þirketi...39 Tablo 1.5. Dünya Lideri En Büyük 500 Firmanýn 2005 Yýlýndaki Performanslarý...40 Tablo 1.6. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Ana Ülkelerine ve 2005 Yýlýnda Gerçekleþtirdikleri Ekonomik ve Mali Performanslarýna Göre Sýralandýrýlmalarý...41 Tablo Yýlýnda Dünya Ýmalat Sanayiinde Gerçekleþtirilen Þirket Satýn Alma ve Evlenmeleri...48 Tablo 2.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Yýllarý Arasýnda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý...50 Tablo 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri En Yüksek Tutarlý 20 Operasyon...51 Tablo 2.4. En Büyük 100 Çok Uluslu Þirketin Gerçekleþtirdikleri Operasyonlarýn Dünyanýn Belli Baþlý Bölgeleri Arasýndaki Daðýlýmý...53 Tablo 2.5. Þirket Satýn Alma ve Birleþmelerinin Köken ve Hedef Bölgeler Açýsýndan Daðýlýmý...58 Tablo 2.6. Ýþtirak Satma, Ýþtirak Birleþtirme, Fabrika Kapatma vb. Olumsuz Operasyonlarýn Köken ve Hedef Bölgelere Göre Daðýlýmý...60 Tablo 2.7. Þirket Alým ve Birleþmelerinin Hedef Ülkelerin Ekonomik Sýnýflarýna Göre Sektörel Daðýlýmlarý...66 Tablo 2.8. En Aktif 25 Çok Uluslu Gýda Þirketi Tarafýndan Gerçekleþtirilen Operasyonlarýn Hedef Ülkelerin Gelir Gruplarýna Göre Daðýlýmý...68 Tablo 2.9. En Aktif 25 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Gerçekleþtirdikleri Ýþtirak ve Kýsmi Varlýk Satýþlarý, Ýþtirak Birleþtirme ve Fabrika Kapatma Operasyonlarýnýn Hedef Ülkelere Göre Daðýlýmý...74 Tablo 3.1. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 1996 ve 2002 Yýllarýnda Coðrafi Bölgelere Göre Daðýlýmý...84

11 Tablo Yýlýnda Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin Ev Sahibi Ülkelerin Gelir Düzeyine Göre Daðýlýmý...86 Tablo 3.3. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ev Sahibi Ülkelerin Kentleþme Oranlarýna Göre Daðýlýmý...86 Tablo 3.4. Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ekonomik ve Ticari Bölgelere Göre Daðýlýmý...88 Tablo 3.5. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ev Sahibi Ülkelerin Gelir Gruplarýna ve Faaliyet Alanlarýna Göre Daðýlýmý...91 Tablo 3.6. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Þirket Alýmý ve Birleþmesi Operasyonlarý ve Ýþtiraklerinin Ekonomik Bölgelere Göre Daðýlýmý...93 Tablo 3.7. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Faaliyetlerinin Sektörel Daðýlýmý...94 KISIM 2 TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ Tablo 1.1. GSYÝH Ve Tarým Sektörü Tablo 1.2. Seçilmiþ Ürünlerde Kapasiteler ve Kullaným Oranlarý Tablo 1.3. Türkiye Gýda Ýþleme Sanayii Alt Söktürlerinde Kapasite Kullaným Oranlarý Tablo 1.4. Çýktý Olarak Gýda Sektörünün Toplam Ýmalat Sanayii Ýçindeki Payý Tablo 1.5. Bazý Gýda Ürünleri ve Ýçeceklerin Kiþi Baþýna Yýllýk Tüketimleri ve Toplam Gýda Harcamasýndaki Paylarý Tablo 1.6. Bazý Seçilmiþ Ülkelerde Gýda Ürünleri Tüketimi Tablo 1.7. Türkiye de Perakende Sektörünün Evrimi Tablo 1.8. Büyüklüklerine Göre Perakende Gýda Outletlerinin Daðýlýmý Tablo 1.9. Gýda Perakendeciliði Pazar Payý Evrimi: Bölgelere Göre Daðýlým Tablo Perakendeciliðin Pazar Payý Evrimi Tablo Türkiye Organize Gýda Perakendeciliði Sektöründeki Önemli Oyuncular Tablo Dünyada Market Markalý Ürünlerin Ciro Paylarý ve Ürün Grubuna Göre Büyüme Oranlarý Tablo Türkiye de Özel Markalý Ürünlerin Sektörlerdeki Satýþ Tutarý Payý Tablo Özel Markalý Ürünlerin Hýzlý Tüketim Mallarý Tüketici Harcamalarýndaki Payýnýn Evrimi...137

12 Tablo Türkiye de En Fazla Satýlan Özel Markalý 10 Ürün Kategorisi Tablo Türkiye de Özel Markalý Ürünlerin Satýþýnda Kullanýlan Ticari Kanallar Tablo 2.1. ISIC REV.3'e Göre 4-Basamaklý Gýda Sanayi Alt Sektörleri Tablo 2.2. Ýllere Göre Yoðunlaþma Tablo 2.3 Ýller Ýtibariyle Gýda Sektörünün Yoðunlaþmasý Tablo 2.4. Türkiye de 1990 ve 2000 Yýllarýnda Gýda Alt Sektörlerinde Ýþyeri Sayýsý ve Yoðunlaþma Oranlarý Tablo 2.5. HHI ve Fiyat-Maliyet Marjý Tablo 2.6. Ýþlenmiþ Gýda Ýhracat Büyüme Oranlarý Tablo 3.1. ÝSO 500'de Bulunan Gýda Firmalarý Toplamý Tablo 3.2. ÝSO 500 Verilerinde En Büyük Ýhracatçýlar Tablo 3.3. ÝSO 500 Firmalarýnýn Dýþa Açýklýk Oranlarý Tablo 3.4. Yýllar Ýtibarýyla Yabancý Sermayeli Þirket Sayýsý ve Yatýrým Tutarý Tablo Yýlýnda Dünya Çapýnda En Büyük 15 Çok Uluslu Gýda Þirketi ve Türkiye deki Faaliyetleri Tablo 3.6. Gýda Sanayiinde Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý Tablo 3.7. Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinde Yabancý Sermaye Yapýsý Tablo 3.8. Yabancý Sermayeli Gýda Þirket Sayýsýnýn Ülkelere Göre Daðýlýmý Tablo 3.9. Gýda Sektörü Yabancý Sermaye Yatýrýmlarýnýn Bölgesel Daðýlýmý Tablo ÝSO 500'deki Yabancý Sermayeli Gýda Þirketleri Tablo ÝSO 500'de Yer Alan Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinin Ciro ve Katma Deðer Ýçindeki Payý Tablo Gýda Sektörü Birleþme ve Satýn Almalar Tablo Gýda Þirketleri Ýþlemleri Tablo 3.14 ÝMKB'ye Kote Gýda Þirketlerinde Yönetiþim Yapýsý...193

13 ÞEKÝLLER LÝSTESÝ KISIM 1 DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ Þekil 1.1. Dünya Gýda Ürünleri Ýhracatýnýn Evrimi...35 Þekil Yýlýnda En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Sektörel Farklýlýklarý...42 Þekil 2.1. Gýda Sanayiinde Gerçekleþtirilen Uluslararasý Mali Operasyonlar...43 Þekil 2.2. Þirket Satýn Almalarý ve Birleþmelerinin Hedef Ülkelerin Baðlý Olduklarý Ekonomik Birliklere Göre Daðýlýmý...55 Þekil 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri Ortaklýk Anlaþmalarýnýn Hedef Ülkelerinin Dahil Olduklarý Ekonomik Bölgelere Göre Daðýlýmý...57 Þekil2.4. Ýþtirak Satma, Fabrika Kapatma ve Diðer Operasyonlarýn Aktif Çok Uluslu Þirketlerin Köken Bölgelerine Göre Daðýlýmý...59 Þekil 2.5. Yeniden Yapýlandýrma Operasyonlarýnýn Hedef Þirketlerin Ana Faaliyet Alanlarýna Göre Daðýlýmý...63 Þekil 2.6. En Aktif 5 Çok Uluslu Þirketin Gerçekleþtirdikleri Þirket Satýn Alma ve Birleþmeleri Açýsýndan Karþýlaþtýrýlmasý...72 Þekil 3.1. OECD Ülkelerine Giren ve Çýkan Yabancý Sermaye Yatýrým Akýþlarý...81 Þekil 3.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin Sayýsý...82 KISIM 2 TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ Þekil 1.1. Toplam Ýmalat Sanayii ve Gýda Sanayii Üretimi Þekil 1.2. Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Gýda Üretim Endeksi Þekil 1.3. Toplam Ýmalat ve Gýda Sanayii Kapasite Kullaným Oranlarý Þekil 1.4. Firma Sayýsý Olarak Gýda Sektörünün Toplam Ýmalat Sanayii Ýçindeki Payý Þekil 1.5. Gýda Ýþleme Sanayiinin Genel Durumu Þekil 1.6 Gýda Ýþleme Sanayiinin Ýmalat Sanayiindeki Payý Þekil 1.7. Gýda Ýþleme Sanayiinde Kamu Kesiminin Payý Þekil ve 2002 Yýllarýnda Ortalama Hane Halký Tüketim Harcamalarý Þekil 1.9. Büyük Perakendeciler ve Toplam Perakendicilikteki Paylarýnýn Bölgesel Daðýlýmý Þekil Bölgelere Göre Özel Marka Pazar Paylarý ve Büyüme Oranlarý Þekil 2.1. Avrupa Birliði Bölge Sýnýfýlandýrmasýna Göre Gýda Yoðunlaþmasý...142

14 Þekil 2.2. Türkiye de Ýllere Göre Yoðunlaþma Þekil 2.3. Türkiye de Ýllerin Temel Geçim Kaynaklarý Þekil 2.4. Yýllar Ýtibariyle Alt Sektörlerde Firma Sayýsý Þekil 2.5. Gýda Sanayii Alt Sektörlerinde Piyasa Yoðunlaþmasý Þekil Gýda Sanayii Mark-Up Þekil Gýda Sanayii Kar/Çýktý Oranlarý Þekil Gýda Sanayii Kar/Katma Deðer Þekil 2.9. Et, Süt, Su Ürünleri ve Meyve ve Sebze Ýþleme Sanayinde Mark-Up Þekil Ýçecek Sanayilerinde Mark-Up Þekil Un ve Þeker ile Ýlgili Sanayilerde Mark-Up Þekil Yaðlar ve Baþka Yerde Sýnýflandýrýlmayan Gýda Maddeleri Sanayinde Karlar Þekil Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Toplam Gýda Ýhracatý Þekil Gýda ve Tarým Ýhracatý Þekil Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Balýk Ýhracatý Þekil ISIC Toplam Gýda Ýthalat ve Ýhracat ve Toplamdaki Payý Þekil Mezbaha Ürünleri Ýhracatý Þekil Süt Ürünleri Ýhracatý Þekil Hububat Ýhracatý Þekil Meyve Ýhracatý Þekil Diðer Ürünlerin Ýhracatý Þekil 3.1. ÝSO veri Tabanýnda Gýda Sanayii Firmalarýnýn Toplam Firma Sayýsýna Oraný Þekil 3.2. ÝSO 500 Gýda Sanayii Toplam Ýstihdam Þekil 3.3. ÝSO 500 Gýda Sanayii Ortalama Ýstihdam Þekil 3.4. ÝSO 500 Gýda Sanayii Firma Ýstihdamý Þekil 3.5. ÝSO 500 Toplam Ýhracat Þekil 3.6. Toplam Üretimden Satýþlarda Yüzde Deðiþim Þekil 3.7. Ortalama Net Kar Haddi Þekil 3.8. Gýda Sanayii Yabancý Sermayeli Þirketler Þekil 3.9: Yýllar Ýtibarýyla Gýda Sanayiine Yatýrým Yapan Yabancý Sermayeli Þirketler Þekil Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinde Yýllar Ýtibarýyla Yabancý Sermaye Yapýsý Þekil Gýda Þirketlerinde Yabancý Ortak Sayýsýnýn Ortaklýk Türüne Göre Daðýlýmý Þekil Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinin Yatýrým Türlerine Göre Bölgesel Daðýlýmý Þekil ÝMKB Kote Þirketlerin Ön Bilgileri...191

15 ÖZET

16

17 ÖZET 21. yüzyýlda küreselleþmenin artmasýyla sadece ulusal düzeyde yapýlan sektörel rekabet analizleri, ülke ekonomilerinin sanayii yapýlarýnýn tanýmlanabilmesi için yeterli olmamaktadýr. Ýncelemeye konu olan ülkenin, dünya ekonomisi içersindeki yeri göz önünde tutularak incelenmesi ve ulusal rekabet gücünün uluslararasý rekabet koþullarý açýsýndan irdelenmesi gerekmektedir. Bu baðlamda, dünya gýda sanayii ve çokuluslu gýda þirketlerinin tekelci yapýlarýnýn incelenmesi, Türkiye gýda sanayiinin yapýsýnýn ve gýda þirketlerinin rekabet güçlerinin saptanmasýnda önemli ipuçlarý vermektedir. Tarým, hayvancýlýk ve balýkçýlýk sektörlerinden elde edilen hammaddelerin endüstriyel olarak dönüþümlerini içeren bir imalat sanayii kolu olan gýda sanayii, 2 trilyon ABD dolarýnýn üzerinde gerçekleþtirilen yýllýk satýþlarý ile, dünya imalat sanayiinin en önemli kolu olarak ortaya çýkmaktadýr. Gýda sanayii, geliþmiþ OECD ülkelerinde yarattýðý katma deðer (dünya çapýnda toplam iþleme sanayii tarafýndan yaratýlan katma deðerin %15'i) ve toplam ücretli çalýþanlar sayýsý açýsýndan diðer imalat sanayii kollarý arasýnda ayrýcalýklý bir yer tutmaktadýr. Gýdanýn sadece bir ticari meta deðil, ayný zamanda insan yaþamýnýn en önemli ihtiyaçlarýndan biri oluþu, gýda sanayiinin sürdürülebilir ve daimi bir büyüme oranýný korumasýna neden olmaktadýr. Bu genel yapý içerisinde, çokuluslu gýda þirketlerinin, küreselleþme ve dünya ekonomisinin serbestleþmesinde oynadýklarý önemli rol de yadsýnamaz. Uyguladýklarý yeniden yapýlanma politikalarý ve büyüme stratejileri, ekonomik ve mali performanslarý ile özellikle geliþmekte olan ülkelerin ekonomik yapýlarýnýn þekillenmesini kuvvetle etkilemektedirler. Bu nedenle "Uluslararasý Rekabet Stratejileri: Türkiye Gýda Sanayii araþtýrmasý iki bölüm olarak hazýrlanmýþtýr. Birinci bölüm dünya gýda sanayiinin yapýsýný ve çokuluslu þirketlerin yayýlma stratejilerini, ikinci bölüm ise Türk gýda iþleme sanayiinde yapý ve davranýþlarý incelemektedir. I. Dünya Gýda Sanayii ve Çokuluslu Þirketlerin Yayýlma Stratejileri Dünyanýn en büyük çokuluslu gýda þirketinden oluþan gýda oligopolü son otuz yýl içerisinde önemli deðiþimler yaþamýþtýr. Önemli endüstriyel ve mali yapýsal deðiþimlerden geçen bu çokuluslu þirketlerin sadece %30'u 1974'den 2005 yýlýna kadar ayný güçle ve boyutlarla en büyük 100 þirket sýralamasýnda kalabilmeyi baþarmýþtýr yýlýnda toplam satýþtan elde edilen gelir göz önüne alýndýðýnda, Kuzey Amerika (ABD, Kanada ve Bermuda), dünya toplamýnýn % 48'i ile en büyük güç olarak ortaya çýkmaktadýr. Batý Avrupa (Avrupa Birliði ve Ýsviçre), bu toplamýn %38'ini, Japonya ise %11'ini, diðer ülkeler (Kanada, Meksika, Avustralya, Filipinler) ise %4'ünü ellerinde bulundurmaktadýr.

18 Dev gýda çokuluslularýn 2005 yýlý ekonomik ve mali performanslarý genellikle büyük farklýlýklar göstermektedir. Net karýn toplam satýþlara oraný göz önüne alýndýðýnda en yüksek oran %12.0 olarak Belçika'lý, en düþük oran ise %1.2 olarak Ýtalya'lý çokuluslular tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Ayný oran Ýngiliz kökenli gýda devleri için %10.6, Amerikan firmalarý için %7.4 ve Fransa çýkýþlý gýda firmalarý için ise %5.9 olarak hesaplanmýþtýr. Firmalarýn ülkelere göre sayýsal daðýlýmýnda önemli eþitsizlikler görülmektedir. Ýsviçre, Nestlé ve Barry Caillebot ile sýralamaya girerken, Nestlé, 73 milyar ABD dolarlýk cirosu sayesinde birinci sýrayý almakta ve ilk 100 çokuluslunun toplam satýþlarýnýn % 6.9'unu elinde tutmaktadýr. Fransa 7 çokuluslu gýda þirketinin ana ülkesi olmasýna raðmen bu toplamýn sadece %5.3'üne sahiptir. ABD, 34 firmayý barýndýrdýðý gibi, toplam satýþlarýn %42.8'ini gerçekleþtirmekte, Japonya ise 18 firma ve toplam satýþlardan %11.2 payla sýralamada önemli bir yerde bulunmakta, Hollanda ise 7 firma ile %7.7 paya sahip olmaktadýr. Sektörel uzmanlaþmanýn ekonomik ve mali performanslar üzerinde önemli etkileri bulunmaktadýr: alkolsüz içkiler yapýmýnda ortalama karlýlýk oraný %15 gibi önemli bir düzeye çýkarken, süt ürünleri yapýmýnda ortalama karlýlýk oraný %0.5'lerin altýna düþmektedir. Alkollü içkiler yapýmýnda uzmanlaþmýþ çokuluslular da ortalama %9.4 karlýlýk oraný ile ön sýralarda yer almaktadýrlar. «Çokürünlü» olarak tanýmlýyabileceðimiz birkaç gýda alt-sektöründe birden faaliyet gösteren çokuluslular da (100 çokuluslunun 25'i) %6.8'lik bir karlýlýk oraný ile ilk 100 þirket ortalamasýnýn üzerinde yer almaktadýrlar. Pazar büyüklüðü, karlýlýk ve verimlilik arasýnda kuvvetli bir iliþki bulunduðunu söylemek mümkün deðildir. Kullanýlan teknoloji ve pazarlama tekniklerinin modernliði de açýklayýcý öðeler olarak görülmemektedirler. Bu durumda, firmanýn tarým-gýda zincirindeki yeri en açýklayýcý öðe olarak ortaya çýkmaktadýr. Diðer açýklayýcý öðeler ise portföyünün yapýsal özellikleri (çokürünlü firmalarýn yüksek performanslarý) ve iþletmecilik yetenekleridir. Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý Gýda þirketlerinin büyüme stratejilerini uygulamak için en fazla kullandýklarý yöntem olarak þirket satýnalmalarý ve þirket evlenmeleri dikkat çekmektedir. Dünyanýn ilk 100 gýda çokuluslusunun gerçekleþtirdikleri yeniden yapýlanma operasyonlarý, 1990 yýlýndan beri sabit bir seyir takip etmekte ve yýlda yaklaþýk 300 operasyon gerçekleþmektedir. Azýnlýk payda satýn almalarý, ortak giriþimleri, daðýtým anlaþmalarýný, lisans anlaþmalarýný, franchising anlaþmalarýný ve diðer ortaklýk biçimlerini içeren operasyonlarýn gýda

19 çokuluslularý tarafýndan gerçekleþtirilen tüm operasyonlar içerisindeki paylarý, %16-18 arasýnda deðiþmektedir. Ancak 2000 yýlýndan bu yana bir düþüþ eðiliminin de olduðunu belirtmekte yarar vardýr. Doðrudan sermaye yatýrýmlarýnýn ise (greenfield investments) toplam operasyonlar içerisindeki paylarý yýllarý arasýnda %3-5 arasýnda deðiþirken, bu pay 2000 yýlýndan itibaren ufak bir artýþla %6'ya ulaþmýþtýr. Bu yatýrýmlar sadece yeni yan þirket ve temsilcilik kurulmasý olarak kalmamýþ, yeni fabrikalarýn kurulmasýna kadar da uzanmýþtýr. Stratejik küçülme (divestitures) operasyonlarý da artýþ gösteren operasyonlar arasýnda yer almaktadýr. Bu baðlamda, þirket satýþlarýnýn toplamdaki göreceli aðýrlýklarý, yýllarý arasýnda %19-22 arasýnda seyrederken 2000'li yýllarda %30'lara yaklaþmýþtýr. Bu tip operasyonlar içerisinde en göze çarpan kategori, 1990'dan bu yana «fabrika kapatma» ve «yan þirket birleþtirme» olarak ortaya çýkmaktadýr. Batý ekonomilerinin daralmasý ve dünya mali pazarlarýný yönlendiren finans þirketlerinin, dünyanýn önemli borsalarýna kayýtlý bu çokuluslu þirketlerin yatýrýmlarýnýn getirdiði verimlilik koþullarý üzerinde gittikçe daha fazla artan bir baský yaratmalarý, «kamusal ele geçirme» (takeovers) operasyonlarýnýn 1990'lý yýllarýn sonunda tekrar ortaya çýkmasýnýn önemli nedenleridir. Özellikle «çok-faaliyetli» çokuluslular (Unilever, Nestlé, Diageo, Philip Morris gibi) bu yýllarda aktif politikalar benimsayerek olaðanüstü operasyonlara imzalarýný atmýþlardýr. Gýda çokuluslularýnýn gerçekleþtirdikleri operasyonlar daha çok gelir düzeyi yüksek ülkelerde yoðunlaþmaktadýr ve 2006 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen bu operasyonlarýn %72'si Batý Avrupa'da (büyük bir çoðunluðu Avrupa Birliði'nde) ve NAFTA ülkelerindedir. OECD üçlüsünün (TRÝAD) üçüncü ayaðý durumunda bulunan Japonya, sözkonusu dönemde 149 operasyona evsahipliði yapmýþtýr. Orta ve Doðu Avrupa ülkeleri (ODA), yeniden yapýlanma operasyonlarýnýn üçüncü en çekici alaný olarak görülmektedir. MERCOSUR ülkeleri de geleneksel yabancý sermaye çeken bölge olarak ortaya çýkmaktadýr. Afrika ve Asya ülkelerinin yeraldýðý «düþük gelir düzeyli» ülkeler ise, yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen tüm operasyonlarýn sadece %2'sinin evsahipliði yapmýþtýr. Gýda çokuluslularý, «orta düþük gelir» veya «fakir» ülkelere yatýrým yaparken, yerel lider þirketler ile ortaklýk kurmak, lisans/daðýtým anlaþmalarý çerçevesinde iþbirliði geliþtirmek veya kýsmi katýlýmlarda bulunmak gibi operasyonlarý tercih etmektedirler.

20 «Stratejik küçülme» (divestitures) operasyonlarýnýn %35'inin Batý Avrupa'da gerçekleþmesi, bu pazarýn hala bir yeniden yapýlanma süreci yaþadýðýnýn bir iþaretidir. Ayrýca bu durum, sanayii yapýsýnýn halen yüksek bir yoðunluða ulaþmadýðýný göstermektedir. Tüm sanayileþmiþ Batý Avrupa ülkelerini bir araya getiren Avrupa Birliði ve Kuzey Amerika ülkelerini birleþtiren NAFTA birliði, gýda çokuluslularýnýn gerçekleþtirdikleri toplam þirket satýnalma ve birleþmelerinin dörte üçünün hedef bölgesidir. ODA'larýn toplamda bu türdeki operasyonlarýn %8.3'ünü; Latin Amerika bölgesel anlaþmasýna (MERCOSUR) dahil ülkelerin %4.3'ünü, Uzak Doðu Asya'daki ülkeleri biraraya getiren ASEAN anlaþmasýna dahil ülkelerin ise %1.7'sini barýndýrmaktadýr. Diðer yandan, günümüzde Tayvan ve Hong Kong'u da içersine alan Büyük Çin ise tek baþýna bu türdeki operasyonlarýn %2.6'sýnýn hedef ülkesi olarak ortaya çýkmaktadýr. Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde gerçekleþtirilen þirket satýnalmalarý ve birleþmeleri incelendiðinde, Avrupa Birliði ile gerçekleþtirilen ikili anlaþmalar ve Serbest Bölge giriþimlerine raðmen, bu bölgenin, %1.8'lik bir payla dünyanýn diðer bölgelerine göre çok daha az çekici bir konumda olduðu tespit edilmektedir. Yatýrýmcý gýda çokuluslularýnýn coðrafi kökenlerine bakýldýðýnda, coðrafi ve kültürel yakýnlýðýn en önemli deðiþken olduðu tespit edilmiþtir. Batý Avrupa'da gerçekleþtirilen þirket satýnalma ve birleþmelerinin %80.7'si Batý Avrupa kökenli þirketler, NAFTA bölgesinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %53.7'si ABD çýkýþlý çokuluslular tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Yine Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %74.7'si, ODA'larda gerçekleþtirilen operasyonlarýn %72.4'ü ve petrol zengini Arap ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %66.7'si Batý Avrupa'lý çokuluslularýn yatýrýmýdýr. Ancak, bazý Batý Avrupalý þirketlerin daha uzak pazarlara yayýldýðý da gözardý edilmemelidir : Güney Asya'daki operasyonlarýn %66.7'si, MERCOSUR'deki operasyonlarýn % 63'ü, Çin'deki operasyonlarýn %55.6'sý ve Kore'deki operasyonlarýn %57.9'u Batý Avrupa ülkelerinin gýda çokuluslularý tarafindan gerçekleþtirilmiþtir. Bu durum daha çok bu gýda devlerinin yeni pazar arayýþlarý olarak deðerlendirilmelidir. Gýda çokuluslularýnýn yeniden yapýlanma stratejilerinde öne çýkan sektörlere bakýldýðýnda, tarýmsal girdi yapýmý sanayiinin, tütün iþleme sanayiinin, kimya ürünleri ve ilaç sanayiinin, küresel tarým-gýda zinciri panoramasýnýn dýþýna itilen sektörler arasýnda yer aldýðý görülmektedir. Bu alanda faaliyet gösteren çokuluslular ya tamamen en büyük 100 sýralamasýndan ayrýlmýþlar ya da hayvan yemi, tohumculuk gibi

21 sektörlerde faaliyet gösteren yan þirketlerini satmýþlardýr. Diðer yandan, dev sanayii komplekslerinin devri de kapanmýþtýr. Gýda ve içecek sanayinin dev kuruluþlarý, yatay yayýlma sürecinde, ürün farklýlaþtýrmasý ve pazar bölümlendirmesine daha da fazla aðýrlýk vermektedirler. Süt sanayiinin dýþýnda hiç bir faaliyet dalý yatýrýmlarý çeken odak sektör olarak ortaya çýkmamaktadýr. Tam tersine, sektörler arasýnda uyumlu bir daðýlýþ söz konusudur. Buna karþýn, geliþmekte olan ülkelerin pazarlarýnda bazý eðilimleri gözlemlemek mümkündür: süt iþleme sanayii, biracýlýk ve alkolsüz içkiler, geliþmekte olan ülkelerde büyümeye en yatkýn sektörler olarak ortaya çýkmaktadýr. Gýda çokuluslularýnýn jeostratejileri incelendiðinde, 1985 ve 2002 yýlý arasýnda gýda þirketlerinin uluslararasý yayýlmasýnýn hýzlanarak arttýðý görülmektedir yýlýnda dünyanýn en büyük ilk 100 gýda çokuluslu þirketinin yabancý ülkelerdeki yan þirket sayýsý toplam yan þirketlerinin %36'sýný oluþtururken, bu oran 1996 yýlýnda %62'ye ve 1999 ve 2002 yýllarýnda da %68'e kadar yükselmiþtir. Bu dönem içerisinde 100 çokuluslunun toplam yan þirket sayýsý 8,249'dan 7,697'e gerilemiþtir. Yeniden odaklanma stratejileri, Batý Avrupa, ABD, Okyanusya'daki yan þirketlerin sayýsýnýn azalmasýna yol açmýþtýr. Ancak yeniden yapýlanma operasyonlarýnda da görüldüðü gibi bu geliþime paralel olarak kalkýnmakta olan ülkelerdeki yan þirket sayýsýnda önemli artýþlar saptanmýþtýr. Bu ülkeler arasýna Güney Afrika, Orta ve Doðu Avrupa ülkeleri yeralmaktadýr. ODA'lardaki yan þirketlerin sayýsý, 1996 ve 2002 yýllarý arasýnda 2.3 kat bir artýþ gösterirken, Güney ve Doðu Akdenizdeki yan þirketlerin sayýsý ayný dönemde 2.6 kat artmýþ, Latin Amerika'daki yan þirketlerin sayýsý ise, 1996'da 474 iken 2002 yýlýnda 827'e çýkmýþtýr. Ýlk 100 gýda çokuluslusunun, 2002 yýlýnda sayýlan yan þirketlerinin %62'si gelir düzeyi yüksek ülkelerde, %33'ü orta gelir düzeyindeki ülkelerde ve %5'den biraz daha azý da gelir düzeyi düþük ülkelerde faaliyet göstermektedir. Tüketicinin alým gücünün yanýsýra harcama eðiliminin de þirketlerin ürün farklýlaþtýrma stratejileri üzerinde ne kadar etkili olduðunu görmemiz böylece mümkün olmaktadýr. Þirket satýnalma ve birleþmelerinde ortaya çýkan sonuçlardan olan coðrafi yakýnlýk ve kültürel baðlarýn etkisi, yan þirketlerin yerleþtiði ülkelerin coðrafi konumu ile de pekiþtirilmektedir. Örneðin, Batý Avrupa kökenli çokuluslularýnýn yan þirketlerinin %70'i, Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde, ODA'da ve Batý Avrupa'da bulunmaktadýr. Japon yatýrýmlarýnýn %74'ü ASEAN ekonomik birliðine dahil Uzak Doðu Asya ülkelerinde, Büyük Çin'de ve Kore'de gerçekleþtirilmiþtir. ABD kökenli çokuluslular ise çoðunlukla

22 NAFTA ve MERCOSUR ülkelerine yönelmektedirler. Ancak buralarda iþlettikleri yan þirketlerin toplam içerisindeki payý sadece %44'dür ve zengin OECD ülke kökenli çokuluslularýn uluslararasý geliþme endeksinin en düþük oranýný sergilemektedir. II. Türk Gýda Ýþleme Sanayiinde Yapý ve Davranýþ Zengin tarýmsal kaynaklarý ile gýda iþleme sanayii Türkiye ekonomisinde ilk kurulmuþ sektörlerden biridir. Gýda sanayiinin GSYÝH içindeki payý son on beþ yýllýk dönemde %4.6'dan %4.8'e yükselmiþtir. Bu deðiþim küçük gibi görülmekle birlikte ekonominin diðer sektörlerindeki büyümenin bunda etkili olduðu ifade edilmelidir. Diðer taraftan, gýda sanayiinin döneminde sabit fiyatlarla üretim deðeri artýþ ortalamasýna bakýldýðýnda, ekonominin genelinde üretim artýþ oraný %2.8 civarýndayken, gýda sanayiinde bu oranýn %3.2 olduðu görülmektedir. Gümrük Birliði sonrasý sektörün üretim yapýsý incelendiðinde, gýda sanayi üretimindeki mevsimsellik hemen kendini göstermektedir. Diðer yandan da kullanýlan teknoloji de önemli bir etken olarak ortaya çýkmaktadýr. Türkiye'de modern teknolojileri kullanan büyük kapasiteli tesislerin sayýsýnýn yaklaþýk 2000 civarýnda olduðu kaydedilmektedir. Kurulu toplam kapasitenin büyük bir kýsmý modern tesislere aittir. Gýda sanayinde uzun yýllar kapasite kullanýmý %70 olup bu oran alt sektörlere göre deðiþmektedir. Fazla kapasite gýda sanayi alt sektörleri itibarýyla önemli bir sorundur. Gýda iþleme sanayiinin karþýlaþtýðý en önemli problemlerden biri olan aþýrý kapasite sorunu, hammadde arzýndaki sürekliliðinin olmamasý, sabit kalitede ve miktarda ürünün üretilememesi gibi nedenlerden kaynaklanmaktadýr. Bu durum, tarým ile endüstri arasýnda etkin bir koordinasyon eksikliði sorunun artmasýna neden olmaktadýr. Ayrýca, pazarlama kanallarýndaki çeþitli sorunlardan dolayý imalat sanayindeki kayýt dýþý sektör çok aktiftir. Gýda iþleme sanayiinin toplam imalat sanayii içerisindeki yeri firma sayýsý olarak incelendiðinde, 1950'li yýllardan günümüze kadar gýda firmalarýnýn toplam imalat þirketlerine oranýnýn %41.6'dan %20'lere düþtüðü gözlenmektedir. Bu düþüþ günümüzde de devam etmektedir. Buna karþýn, gýda sektörünün toplam imalat sanayindeki çýktýsýnýn payý (katma deðer, çalýþýlan toplam saat, ücretlerin ve iþçi sayýsý) yýllarý arasýnda artýþ göstermektedir. Gýda sanayiinin yapýsýný ve geliþme eðilimini saptayan en önemli öðelerinden birisi de taleptir. Tüketim kalýplarýnýn evrimi ve perakende sektörünün yapýsý gýda sanayiinin geliþmesini direkt olarak etkilemektedir.

23 Diyetlerin çeþitlendirilmesi sürecinin bir parçasý olarak, iþlenmiþ gýda ürünlerinin tüketimi artmaktadýr. Kiþi baþýna gelirýn artmasý, kadýn nüfusun gittikçe daha çok ekonomik çalýþma yaþamýna katýlýþý, yaþama biçimlerinin kentleþme sonucu deðiþmesi, ve çekirdek aile yapýsýnýn yaygýnlaþmasý sonucu hane halký harcama kalýplarý deðiþmektedir. Hane halký gittikçe daha fazla, gýda kalitesi ve güvenliðine önem vermeye baþlamaþtr. Bunun sonucu olarak, dökme þeklinde ürün satýn almaktan çok güvendikleri markalarý ve paketli ürünleri tercih etmektedirler. Markanýn þöhreti genelde ürün kalitesinin garantisi anlamýný taþýmaktadýr. Son yýllarda öne çýkan bir baþka eðilim de organik ya da doðal meyve ve sebzelerde ve bunlardan üretilen ürünlerde görülmektedir. Yüksek gelir grubu artýk tarýmsal kimyasallarýn kullanýldýðý ürünleri tüketmek istememektedir. Diðer yandan, gýda ürünleri ve içeceðe ayrýlan göreceli paylar, gittikçe artan bir þekilde de yolculuk ve gezi, kültür ve eðlence ve ev dýþý yemek harcamalarýna kaymýþtýr. Bu geliþmelere raðmen, gýda harcamalarýnda görülen genel eðilim fiyat esnekliðinin çok yüksek oranlarda seyretmesidir. Bu geliþmelere raðmen perakende fiyatlar gýda ürünleri tüketim artýþýnýn önündeki gerçek engel olarak ortaya çýkmaktadýr. Mevsimlik ve bölgesel perakende fiyat farklýlýklarý kiþi baþýna gýda tüketimini nitel ve nicel olarak doðrudan etkilemektedir. Kýrsal ve kentsel tüketim kalýplarý arasýnda önemli farklýlýklar bulunmaktadýr. Bu farklýlýklar bölgelere göre önemli boyutlara ulaþmaktadýr yýlý nüfus sayýmý sonuçlarýna göre, 100,000 kiþiden fazla nüfusu olan yerleþim yerlerinde Marmara ve Ege bölgelerinin Türkiye toplamý içerisindeki payý %53.2, 300,000 kiþiden fazla nüfusu olan kentlerdeki payý ise %52.8'dir. Diðer taraftan, Karadeniz Bölgesi, Doðu ve Güney Doðu Anadolu bölgesi ekonomik açýdan daha az yatýrým almakta ve belirli bir az geliþmiþlik göstermektedirler. Ýklim koþullarýnýn da az geliþmiþ bölgelerdeki tarýmsal üretime olumsuz etkileri de göz önüne alýnýnca, bölgesel farklýlýklarýn daha da önem kazandýklarý görülmektedir. Türkiye nüfusunun %30'luk bir bölümünün zor yaþam koþullarýnda olduðu varsayýlabilir. Bu nüfus grubunun iþlenmemiþ veya kayýt dýþý sektörün sunduðu az iþlenmiþ gýda ürünlerine kayacaðý açýktýr. Gýda sanayiinin alt sektörlerinde gerçekleþtirilecek ölçek ekonomileri ve kapasite kullanýmýnýn artýþý bir ölçüde perakende fiyatlarýný düþürecek ve daha dar gelirli tüketici gruplarýnda da bir talep artýþý oluþturacaktýr. Modern perakende sektörü, Türkiye'de en hýzlý geliþen sektörlerden birisidir. 1950'li yýllarýn baþýndan itibaren büyük kentlerde var olan sektör asýl geliþmesini 1985 yýlýndan itibaren büyük alýþveriþ merkezleri ve süpermarket zincirleri kurulmaya

24 baþlamasýyla gerçekleþtirmiþtir. Pazara yabancý sermayenin de girmesi, özellikle Avrupa sermayesinin kendi topraklarýndaki kýsýtlamalardan dolayý yeni alanlar aramalarý ve bunun için Türkiye'yi seçmeleri de bu geliþmeyi hýzlandýrýcý öðelerdendir. Bu büyük ölçekli perakendecilerle rekabet edebilmek için küçük perakendeciler de bir araya gelerek sendikal iþletmeler kurmuþlardýr. Anmar, Ýsmar ve Karmar çeþitli þehirlerde kurulmuþ olan bu türdeki perakendecilerdir. Günümüzde perakende sektörü Türkiye ekonomisinin GSYÝH'nýn %11'ini ve istihdamýn %8'ini saðlayan önemli bir oyuncudur. Hýzlý tüketim maddeleri perakendeciliði ise kayýt altýndaki perakende pazarýnýn %37'sini temsil etmektedir. Harcamalar yöntemiyle GSYÝH içinde özel nihai tüketim harcamalarý altýnda gösterilen gýda ve içecek harcamalarý 2005 yýlýnda 101,4 milyon YTL diðer bir deyiþle yaklaþýk 76 milyar ABD dolarý civarýndadýr. Türk perakende sektöründe 2004 yýlý itibarýyla 50 zincir faaliyet göstermektedir. 2000'li yýllar, uluslararasý zincirlerin büyük þehirlerden Anadolu'ya açýlmasýna ve artan rekabet, düþen kar marjlarý ve ölçek ekonomisinin giderek önem kazanmasý sonucu konsolidasyonlarýn yaþanmasýna tanýklýk etmiþtir. Konsolidasyonlarýn bir baþka nedeni olarak küçük pazar paylarýný da göstermek mümkündür. Gýda perakendeciliði sektörü pazar paylarý itibarýyla küçük paylara bölünmüþtür. Hiçbir oyuncu %3'ün üzerine çýkamamaktadýr. Süpermarket ve hipermarketlerin perakende pazarýnda paylarýnýn artmasýnýn yaný sýra son yýllarda dikkat çeken önemli bir baþka geliþme de özel markalý ürünlerin (private label) yükseliþidir yýlý rakamlarýna göre, özel markalý ürünlerin toplam satýþlardaki payý %17'dir ve 2003 yýlýna göre %5 artmýþtýr. Markalý ürünlerin büyüme rakamý %2 iken, özel markalý ürünlerin %5 oranýnda büyüme kaydetmeleri dikkat çekici bir durum olarak deðerlendirilebilir. Özel markalý gýda ürünlerinin tüketici harcamalarýndaki payý %31.1 ile en hýzlý artan kategoriyi oluþturmaktadýr. Gýda ve içecek sanayiinin ekonomik ve mali performanslarý konumunda bölgesel farklýlýklar incelendiðinde, gýda sektöründe ücretle çalýþanlarýn yaklaþýk olarak %39'unun Ýstanbul, Ýzmir, Bursa, Kocaeli, Ankara gibi kentleþme oranýnýn yüksek olduðu illerde yoðunlaþtýðý gözlenmektedir. Ancak gýda sektörü, Herfindahl uzmanlaþma endeksi sonuçlarýnýn da gösterdiði þekilde ülkenin her bölgesinde yaygýndýr. Yoðunlaþmanýn en fazla olduðu ilk 20 sektör içerisinde sadece çay ve kahve imalatý görülmektedir. Yoðunlaþmanýn en az olduðu sektörlerde, öðütülmüþ tarým ürünleri imalatý ve et hayvanlarý için yem imalatý öne çýkmaktadýr.

25 Yýllar itibarýyla firma sayýlarý alt sektörlerde ilginç geliþmeler sergilemiþtir yýlýndan 2000 yýlýna kadar firma sayýsýnýn sürekli arttýðý sektörler Mezbaha Ürünleri, Süt ve Süt Ürünleri, Sebze ve Meyve Ýþleme ve Þeker Üretimi ve Arýtýmý sektörleri olarak sýralanmaktadýr. Firma sayýsýnýn dalgalanmalar gösterdiði ancak son yýllarda artýþ trendine girdiði sektörler Þekerleme, Kakao, Çikolata vb. maddeler, Baþka yerde Sýnýflandýrýlmamýþ Gýda Ürünleri Üretimi ve Damýtýk Alkollü Ýçkiler Üretimi sektörleri olarak görülmektedir. Firma sayýsýnýn arttýðý sektörler ise Su Ürünleri, Bitkisel ve Hayvansal Yaðlar, Un ve Unlu Mamuller, Ýþlenmiþ Unlu Ürünler ve Þarap Üretimi sektörleridir. Önce artýþlarýn yaþandýðý daha sonra ise firma sayýsýnýn azaldýðý sektör ise alkolsüz içkiler üretimidir. Piyasa Yoðunlaþmasý göz önüne alýndýðýnda, Türk gýda iþleme sanayiinin bazý alt sektörlerinin henüz olgun ve istikrarlý olmadýðý ortaya çýkmaktadýr. Kullanýcý dostu paketlenmiþ gýdalar, dondurulmuþ gýdalar, alkolsüz içecekler ve þiþelenmiþ sular, iþlenmiþ ve hazýr etlerin geliþme potansiyeli yüksektir. Türkiye'de daha çok düþük gelir gruplarý tüketici davranýþlarýný belirlemektedir ve dolayýsýyla söz konusu alt sektörlerin geliþmesinin önünde önemli bir engel teþkil etmektedir. Diðer bir deyiþle Türk tüketicisinin büyük çoðunluðu düþük gelirli tüketici grubuna girmektedir ve ürün fiyatlarý satýn alma kararlarýnýn hala en önemli belirleyicisidir. Ýlk firmanýn piyasa paylarýný irdeleyen CR 4 oranlarýna göre, 2000'li yýllarýn baþýnda, damýtýlmýþ alkollü içkiler (%71), þarap (%73), bira ve malt (%77), alkolsüz içkiler (%68), sebze ve meyve konserveleri (%68), su ürünleri iþleme (%68), dondurulmuþ et (%57), þekerleme, kakao ve çikolata yapýmý (%59) ve süt sektörü (%50) gibi sanayii dallarýnda yoðunlaþma oldukça yüksektir. Orta yoðunluða sahip alt sektörler olarak, et iþleme (%35), bitkisel ve hayvansal yaðlar sanayii (%35), fýrýn ürünleri (%35), þeker sanayii (%36) sayýlabilir. Sebze ve meyve iþleme sanayii %20'lik ve öðütülmüþ tahýl ürünleri de %18'lik yoðunlaþma oranlarý ile rekabete açýk, küçük ve orta boyutlu firma sayýsýnýn yüksek olduðu sanayii dallarý olarak görülmektedir. Türk gýda sanayiinde karlýlýðý hesaplýyabilmek için kullanýlan mark-up ve kar-çýktý oranlarý ve hipotetik Lerner endeksi incelendiðinde, gýda alt sektörlerinin, diðer imalat sanayii dallarýnda olduðu gibi, 1994 krizinden önemli ölçüde etkilenmiþ olsalar bile, sonradan toparlandýklarý ve karlýlýk oranlarýný genel olarak arttýrdýklarý gözlemlenmektedir. Mezbaha ürünleri sanayisinde aþýrý dalgalanmalar olmamakla birlikte 1990'lý yýlarýn ilk çeyreðinden sonra dalgalanmalarýn arttýðý gözlemlenmektedir. Süt ve süt ürünlerinde artan karlar sektörde varolan yabancý yatýrýmcýlarýn da incelenen dönemlerde ilgisini

26 çektiði söylenebilir. Dýþa açýklýk oranýnýn yüksek olduðu su ürünleri sanayinde 2001 sonrasý geliþmeler sektördeki rekabetin ve kalitenin arttýðý yönündedir. Diðer yandan, içecek sanayii de oligopolist yapýsýndan dolayý yüksek kar marjlarýyla çalýþmaktadýr. Sektörleri gruplandýrýrken dikkate alýnan yöntem mallarýn birbirine yakýn ikame olmasýdýr. Un ve þeker sanayilerinde kar oranlarý diðer sanayilere göre düþüktür. Þeker üretiminin tekel olduðu göz önüne alýnýrsa 1995 sonrasý karlardaki düþüþ dikkat çekicidir. Bunun yanýnda unlu ürünler sanayinde artan kar marjlarý söz konusudur. Bu dörtlü grupta en yüksek kar marjlarý þekerleme, kakao vb. maddeler sanayinde görülmektedir. Bunun en baþtaki nedeni sektörün oligopolist yapýda olmasýdýr. Son iki sektör yað sanayi ve baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ gýda maddeleri sanayidir. Türkiye'nin gýda ihracatýnda önemli yer tutan iþlenmiþ tarým ürünleri kayýsý, incir, fýndýk gibi ürünler bu 4-basamaklý sektörde sýnýflandýrýlmaktadýr. Kar marjlarýnýn düþüklüðü dikkat çekicidir. Yað sanayinde ise 1992 yýlýna kadar olan artýþ trendi daha sonraki yýllarda yerini düþüþ trendine býrakmýþtýr. Gýda sanayiinin dýþ ticareti son 25 yýlda çok önemli geliþmeler göstermiþtir. Ancak, yýllarý arasýnda ekonominin krize girdiði dönem itibarýyla toplam gýda ihracatý negatif deðiþim göstermiþtir yýlý sonuna doðru ekonominin düzlüðe çýkmasýyla beraber sürekli artmýþtýr. Toplam ihracatta gýdanýn payý 2003 yýlýndan itibaren artmaya baþlamýþtýr. Türkiye gibi geliþmekte olan bir ülke için gýda sektörünün yükselen ihracat payý katma deðerli ürünler üretilmesi açýsýndan sinyaller vermektedir. Katma deðeri düþük gýda ürünlerinin ihracatý yerine katma deðeri yüksek gýda ürünleri yaratarak bu payýn artýþ trendi desteklenmelidir. Ocak 2006 itibarýyla Türkiye'de faaliyet gösteren toplam 258 yabancý sermayeli gýda ürünleri ve içecek imalatý þirketi bulunmaktadýr. Ýmalat sanayine yönelen yabancý sermayeli þirketlerin %10'unun, Türkiye'ye yatýrým yapan tüm yabancý sermayeli þirketlerin ise %2'sinin gýda iþleme sektörüne yatýrým yaptýðýný söyleyebiliriz. Sermaye büyüklüðü olarak söz konusu bu yatýrýmlarý incelersek, yýllarý arasýnda tüm imalat sanayiine yapýlan 1,463 milyar ABD dolarlýk yatýrýmýn 363 milyon ABD dolarlýk (%25) kýsmý gýda alt sektörüne yapýlmýþtýr. 11,108 milyar ABD dolarlýk toplam yabancý sermaye yatýrýmýnýn ise %3'lük bir kýsmý gýda sektörüne yönelmiþtir. Yabancý þirketler Türkiye'ye yatýrým yapma þekli olarak aðýrlýklý olarak ortak giriþim þeklini tercih etmektedirler. Gýda sektöründe de ayný yapýnýn korunduðu gözlenmektedir: %100 yabancý sermaye yatýrýmlarý %36'lar düzeyinde korunduðu gözlenmektedir:

27 %100 yabancý sermaye yatýrýmlarý %36'lar düzeyinde kalmaktadýr. Sektörde yabancý ülke uyruklu þirketler aðýrlýklý olarak Türk ortaklarla birlikte ortak giriþim yapýsýnda faaliyet göstermektedir (%64.2) ve yabancý-türk ortaklýðý þeklinde kurulmuþ þirketlerin yarýsýna yakýn kýsmýnda ise yabancý þirketleri azýnlýk paya sahiptir. Ortaklarýn uyruðu incelendiðinde yabancý sermeyeli þirketlerde yabancý sermaye yatýrým veya katýlýmýnýn daha çok AB üye ülkelerden geldiði saptanmýþtýr. Türkiye'nin en baþarýlý 500 sanayi iþletmesinin listelendiði ÝSO sýralamasýnda ise gýda iþleme sanayinde 2004 yýlýnda faaliyet gösteren 22 yabancý sermayeli þirket olduðu tespit edilmiþtir. Söz konusu þirketlerin %27'si doðrudan yabancý sermaye yatýrýmý iken %27'sinde ise yabancý sermaye katýlýmý %10'un altýnda kalmaktadýr. Yabancý sermayeli þirketlerin bu listede yer alan tüm gýda iþleme sanayi þirketlerinin gerçekleþtirdikleri toplam cironun %26.39'unu, yarattýklarý katma deðerin ise %26.17'sini gerçekleþtirmektedirler. Tüm ÝSO 500 büyük sanayi iþletmeleri için bu oranlar %3.4 ve 2.3'tür. 1993'te 9 olan yabancý sermayeli þirketlerin bu 11 yýllýk zaman aralýðýnda önemli bir geliþme gösterdiðini söylememiz mümkündür. Her ne kadar sektördeki tüm yeniden yapýlanma operasyon türlerini sistematik olarak izlememiz veri eksiklikleri nedeniyle mümkün olmasa da sektörde tüm diðer sektörlerde olduðu gibi rekabeti farklýlaþtýran dikey entegrasyonu saðlayacak satýn almalarýn ve özelleþtirmelerin, grup ve holding içi þirket birleþmelerinin ve yatay çeþitlendirme için þirketlerin baþarýlý ama bazen de nostaljik markalarý satýn aldýklarýný gözlemlediðimizi söylemek mümkündür. Gerek Türk gerekse yabancý þirketler tarafýndan 2003 ve 2005 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen birleþme ve satýn alma operasyonlarýný incelediðimizde genelde bu tür operasyonlarýn 2005 itibarýyla daha azalmýþ olduðu saptanmýþtýr. 2003'te tüm sektörler çapýnda gerçekleþtirilen 70 operasyonun 15'i gýda sektörü þirketleri ile ilgiliyken, 2005'te bu oran 178 operasyonda 10'a düþmüþtür. Gýda þirketleri deðeri açýklanmýþ satýn alma ve birleþme iþlemlerinin toplam tutarý 2003, 2004 ve 2005 yýllarý için sýrasýyla ; ve milyon ABD dolarýdýr. 2000'li yýllarýn baþlarýnda önemli gýda grup þirketlerinin bünyelerinde yer alan þirketlerin operasyonlarýný etkinleþtirmek için birleþtirdikleri ve yeniden yapýlandýrdýklarý gözlemlenmektedir. Diðer bir dikkat çekici unsur ise, özellikle 2004 yýlýnda özelleþtirme kapsamýndaki satýþlarýn ön plana çýkmasýdýr. Bu yýlda gerçekleþtirilen operasyonlarýn sayý olarak %56'sý, tutar olarak da %90'a yakýn kýsmý özelleþtirme þeklinde gerçekleþmiþtir. Gýda sektöründe Türk þirketlerinin birleþme ve satýn alma faaliyetlerinde ön planda olduklarý bir baþka önemli bulgudur yýlýnda gerçekleþen 15 faaliyetin 8'inde,

28 2004'teki 9 faaliyetin tamamýnda ve 2005'in 10 faaliyetinin 7'sinde satýn alan taraf bir Türk yatýrýmcýsý olmuþtur. Az sayýda iþlem gerçekleþtiren yabancý þirketler arasýnda Avrupalý þirketler ön planda görülmektedir. Þirketlerin ortaklýk ve yönetim yapýsýnýn etkinlik üzerinde önemli etkileri bulunmaktadýr. Sistematik bilgilerine ulaþabildiðimiz Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasýna (ÝMKB) kote 23 adet gýda þirketinin sermaye yapýlarý ve yönetim þekilleri genel olarak gýda sektörü hakkýnda bazý ipuçlarý verebilmesi amacýyla genel hatlarýyla incelenmiþtir. Söz konusu þirketler gýda sektörünün büyük ve köklü kuruluþlarýdýr. Þirketlerin yaþý 8 ila 42 yýl arasýnda deðiþmektedir, ortalama yaþ ise 27 yýldýr. Aðýrlýk olarak Ýstanbul ve Ýzmir'de nerkezlidirler ve örneklem geneline baktýðýmýzda gýda sektörünün hemen hemen tüm alt sektörlerinde faaliyet göstermektedirler. Tüm þirketler özel teþebbüstür. Þirketlerin büyük bir çoðunluðu aileler tarafýndan kontrol edilen holding/grup þirketleridir ve/veya aile üyelerinin sahipliðinde bulunmaktadýr. Çoðunluðunu aile þirketlerinin oluþturduðu gýda þirketlerinin tepe yönetim kadrolarýný incelediðimizde sadece iki þirkette genel müdür ve yönetim kurulu baþkanlýðý pozisyonlarý ayný kiþi tarafýndan doldurulmaktadýr. Ýncelediðiniz þirketlerin %65'inde sahip aile üyesi olmayan yöneticiler iþbaþýndadýr. Buna dayanarak söz konusu þirketlerde Genel Müdürlük pozisyonunun profesyonelleþtiðini söylememiz mümkün olabilir. Yönetim kurullarýnýn oluþumlarýna baktýðýmýz da ise, çoðunluðu aile kontrolündeki gruplara ait olan þirketlerin yönetim kurulu baþkanlýðý pozisyonlarýnýn ve üyeliklerinin çoðunluðunun aile üyeleri tarafýndan yürütüldüðü, üst yönetimde aile kontrolünün olduðunu belirtmemiz gerekmektedir.