SER Î [ cîlt 35 SAYI İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 SER Î [ cîlt 35 SAYI İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

2 GEODEZİDE OTOMASYON P ro f. D r. T ah sin TOKM A NOĞLU ı K ı s a Ö z e t B ü tü n bilim d alların a giren ve büyüle değişm elere sebep olan B ilgi S a y a r T ekniği, G eodezi yede g irm e k te ve b ü y ü k değişm elere neden olm a k ta d ır. E vvelce, lo g aritm e v eya T rig o n o m etri cetvellerinden y a r a r la n ıla ra k ve uzun sü re çalışılarak y ap ılan k o o rd in at ve dengelem e h e sapları, önce h esap m ak in eleri sayesinde s ü ra tli şekilde y ap ılm ıy a b a ş landı, d ah a so n ra devreye g iren B ilgi S a y a rla r sayesinde de bu h esap la r çok sü ratlen d i. Son y ıllard a, T ek n ik alan d a y a ra r b olm ıya b a şh y a n ve b ü y ü k değişik lik lere sebep olan ikinci b ir e tk e n d ah a o rta y a çık m ıştır. B u da L a se r ışın larıd ır. Ç ok çeşitli tip leri b u lu n an L a se r ışın ları y ardım ile u z a k lık la r çok d u y arlı ve sü ra tli şekilde ölçülebilm ektedir. K lasik teo d o litlerin ü zerine y erleştirilen, teo d o lit b ü y ü k lü ğ ü n d ek i b ir a le t y ardım ile L a se r ışını ü retilm ek te ve isten ilen u z a k b k la r 1 cm. d u y arlık la ölçülebilm ektedir. M ira ile yapılalı u z a k h k ölçm esinde 1 dm. d u y arlık sağ lanam azken ve 250 m. den dalın b ü y ü k u z a k b k la r ölçülem ezken, L aser ışını sayesinde 3-5 K m. h a tta b azen çok d a h a fa z la u z a k b k la r çok d u y a rh şekilde ölçülebilm ektedir. Sisli h a v a la rd a v ey a sık o rm an lard a, geodezi ölçüleri y apılırken, m iray ı görebilm ek için sisin k alk m asm ı beklem ek ve çok m ik ta rd a dal ve y a p ra k k esm ek zorm ıluğu v ard ır. L a se r ışın ı b u güçlüğüde o rta d a n k a ld ırm a k ta d ır. M ira yerine k u llan ılan b ir y an sıtıcı v e L a se r ışın ı s a yesinde, görünm eyen h edefler gözlenebilm ekte u z a k lık la r v e a ç ıla r ölçülebilm ektedir. B öylelikle sık o rm an lard a ve sisli h a v a la rd a, geodezi çalışm aları çok k o lay laşm ak tad ır. G İR İŞ Son y ılla rd a k i te k n ik gelişm eler, geodezi bilim ine de b ü y ü k ç a p ta fa y d a la r sağ lam ış ve bu bilim dalının büyük a tılım la r y ap m asın a neden o lm uştur. Ö rneğin B ilgisayar, hem en h e r bilim d alm a g irm iş ve büyük değişikliklere sebep olm uştur. B ir çok bilim adam ı, önüm üzdeki y ılla ra «B ilgisayar Ç ağı» dem ekte ve bu çağa a y a k u y d u ram ıy acak ulusların, y er yüzünden silineceğini b ildirm ektedirler. 1 İ.G.O.F. G eodezi ve Fotogram etri Bilim Dalı Ö ğretim Üyesi. Y ayın Kom isyonuna S unulduğu Tarih ı

3 2 T A H SİN TOKM ANOĞLU G eodezi bilim i, b ilg isay ard an geniş ç a p ta etkilendiği gibi, u zak lık ların elek tro n ik yöntem lerle çok d u y arlı şekilde ölçülm eye b aşlan m asın d an ve y ap m a uyduların geodezi problem lerinin çözüm üne sağ lad ığ ı büyük o lan ak lard an da y a ra rla n m a k ta ve etk ilen m ek ted ir. Ö zet o la ra k denilebilirki; geodezi bilim i büyüle b ir dönem ece g elm iştir ve bu dönem eci dönm ektedir. B u sözü söylerken, fo to g ra m e trin in sa ğ la m ış olduğu bilgilerin a rtık klasikleşm iş b ilg iler olduğu k ab u l edilm ektedir. S ağ lan a n büyük gelişm eler sayesinde, geodezi çalışm aları, büyük ölçüde kaliteli, hızlı ve ekonom ik ü re tim o la n a k la rın a k av u şm u ştu r. B u o lan ak lard an yeterin ce y a ra rla n a bilm ek için, g erek li teo rik bilgileri, k u su rsu z b ir şekilde k a v ra m a k ş a rttır. Geodezi eski M ısır ve M ezopotam ya m edeniyetlerinden beri, k am u ve özel k a ra k te rli iste k le ri dengeli b ir şekilde d ik k a te a la ra k a razilerin bu istek lere göre bölünm esi anlam ın a gelm ektedir. P la n la n a n a ra z i k u llan m a ve yerleşm e biçim lerinde, in san ların zam a n la değişen gereksinm e biçim lerine uyum sa ğ la m a k için, yenilikler, refo rm lar, k o ru m a la r ve oııarım larda, ala n la rın h azırlan m asın d aki değişiklikler d ik k a te a lın arak, a la n planlanışıdır. Geodezi, g eom etrinin ilersinde, k ırsa l alan ların ve yerleşim a la n la rın ın düzenlenm esinde de önem li görev ler y ü klenm iştir. G eodezinin yüklendiği g örevler bu k a d a rla d a k a lm a m a k ta, in san ların çevrelerin i tan ım a la rı, iste k ve gereksinm elerine uygun o la ra k şekillendirm eleri, toprak, in san ilişkilerinde toplu m sal b ir düzen k u rm a la rı k o n u ların d a d a yard ım cı olm aktad ır. Geodezi bilim inin am açladığı bu fo n k siy o n ların yerine g etirilebilm esi için, in san ların evvela çevrelerini ve üzerinde y a şa d ık la rı dünyayı, b ü tü n özelliklerde ta n ım a la rı ve b o y u tların ı h a ta sız b ir şekilde ölçm eleri gereklidir. Ç evreyi tan ım a in sa n la rd a b ir iç güdü halinde, ilk devirlerdenberi b u lu n m ak tad ır. G örülen çevreden a y rı o larak, b ir de hay allerd e o lu ştu ru lan çevre vard ır. Bu çevre, üzerinde y aşadığım ız dünyanın şeklidir. D ünyanın şekli ile ilgili o la ra k g e liştirilen düşünceler çok eski m edeniyetlere k a d a r u z an m a k tadır. İn san la rın doğay a egem en olm a am acile ilk y a p tık la rı çalışm alar, yol ve köprü gibi s a n a t y a p ıla rı yapm a, yerleşim a la n la rın a su g etirm e ve ta rım alan larım sulam adır. B u çalışm alarda, a razi ölçm e ve h azırlan an p ro jeleri aplike etm e işleri y ap ılm ıştır, b u n la r tam am ile geodezi yöntem leridir. T em el bilim lerdeki te o rik gelişm eler ve bu gelişm elerin u y g u lam ay a a k ta r ılm ası sonucu o rta y a çıkan a le t ve gereçler, geodezi problem lerinin k av ranm a sın ı ve çözüm ünü daim a önem li derecede etk ilem iştir. G eodezideki gelişm eleri, genel bilim deki ve tek n ik d ek i gelişm elerden so y u tlam ıy a olan ak y o k tu r. Y ıldızları ve u zaydaki n o k ta la rı gözlem iye y a rıy a n dürb ü n ü ilk defa G A L IL E y a p m ıştır (1610). K ısa b ir sü re so n rad a b u d ü rb ü n açı ölçm elerine uygun hale g e tirilm iş ve böylelikle ilk teodolitler y ap ılm ıştır y ılında da ilk nirengi zinciri k u ru lm u ş ve ölçülm üştür. B u örnekde G eodezinin diğer bilim lerle ne k a d a r yakın ilişkide bulunduğunu gö sterm ek ted ir. N iren g i h esaplarının, «E n K üçük K a re le r K anunu» u y g u la n a ra k yapılm ası zoru n lu d u r. Bu h esap lar, hesap m akin eleri k u lla n ıla ra k d ah i çok uzun zam a n d a y a pılm ak tay d ı. Ö rneğin; S ak so n y a d a k u ru la n n iren g i ağ ın ın h esab ı 6 yılda bitirilebilm iştir. B ugünkü b ilg isay arlar, bu h esap ların süresini binde birden d ah a k ısa bir

4 G EO D EZİD E OTOM ASYON 3 z am a n a in d irm iştir. B ilg isa y a rla r n iren g i h e sa p la rın a b ü y ü k k o lay lık lar g e tirm iştir. M a te m a tik bilim indeki gelişm elerde n iren g i h esap ların a girm iş ve büyük kola y lık la r sağ lam ıştır. Ö rneğin M atris h esap ları, son y ıllard a g eliştirilen ve Geodezide geniş ç a p ta u y g u lanan h esap ların başın d a g elm ek ted ir. A ynı şekilde, m a te m a tik is ta tistik d e k i b ü y ü k gelişm elerde Geodeziye girm iş ve b ü y ü k ç a p ta etk ili olm u ştu r. Ö rneğin ölçüler küm esinden, sonucu olum suz şekilde etkiliyen ölçülerin se çilm esi ve ay ık lan m ası, çok önem lidir ve m a te m a tik is ta tis tik sayesinde y ap ılm ak tad ır. B aşlan g ıçta B ilg isay arlar, geniş k ap sam lı ve hızlı h esap y ap an a le tle r o larak d ü şü n ü lm ü ştü r. F a k a t zam a n la b u n ların bilgi b ankala rı, bilgi sistem leri ve în te - r a k tif sistem ler o la ra k kullanılabileceği anlaşılm ış ve y ay g ın la ştırılm ıştır. în te ra k - tif sistem sayesinde h a rita çizim leri o to m a tik b ir şekilde y ap ılm ak tadır. E le k tro n ik u zak lık ölçerler, N iren g i ağı k av ram ın ı önem li ölçüde d eğ iştirm iştir. E vvelce n iren g i üçgenlerinde açılar ölçülür k e n a rla r hesaplanırdı. E le k tro n ik U zak lık Ö lçerler u y g u lam a a lan ın a ç ık tık ta n sonra, k e n a rla r ölçülüp a ç ıla r hesaplanm ıy a başlandı. D ah a so n ra n iren g i ağ ın d ak i b ü tü n a ç ıla rı ve k e n a rla rı ölçerek hep sin i birden dengelem eye sokm a yoluna gidildi, böylelikle çok d ah a d u y arlı a ğ la r elde edildi. Geodezi ölçm eleri y apm ak am acile, özel u y d u lar yapılm ış ve a tıla ra k dünya çevresindeki yörü n g elere y erleştirilm iştir. Bu u y d u lar y ardım ile y apılan ölçm elere «U ydu Geodezisi» denilm ektedir. B aşlan g ıçta U ydu G eodezisi yardım ile, sadece dü n y an ın şekline ait, g erçeğe d ah a uygun bilgilerin elde edileceği düşünülüyordu. D a h a so n ra la rı bu bilgilerin, p ra tik gereksinm elere de y a ra rlı olduğu görülm üş ve y a ra rla n m a yoluna gidilm iştir. Bu o lan aklard an y a ra rla n ıla ra k, önce dünyam ızdaki an a k a ra la ıı (K ıta la rı) kap lıy an b ir uydu a ğ ı k u ru lm u ş ve bu ağ d ak i k e n a r uzunlu k ları, L aser - E le k tro n ik u zak h k ölçerlerde b u lu n m u ştu r. N avigasyon problem leri bu yöntem lerle çözülm ekte ve henüz hiç b ir n iren g i ağ ı bulu n m ay an bölgelerde geodezik çalışm alara d a y a n a k olacak ü s t b a sa m a k ta n o k ta la rın k o o rd in a tla rı sa p tan ab ilecek ted ir. N o k ta sık la ştırm a sı için, n o k ta la r a ra sın d a k i u z a k lık la r veya koord in a tla rın a dönüştü rü lerek, ülke tem el ağ ı sistem inde ölçü o larak, dengelem eye sok u lm a k ta d ır. D ünya çevresinde dönm ekte olan Geodezi u y d u ları sayısının 1986 y ı lında a tıla c a k la rla b irlikte, 18 olacağı bildirilm ektedir. Y a k ın za m a n a ka d a r ulaşılm asına olanak bulunm ayan derecede duya rlılık iste y e n sorunlar, bu g ü n kola ylıkla çöziileblim ektedir. Ö rneğin, y e r k ab u ğ u h a re k e t lerin in saptanm ası, y e r y u v arı p la k a h a re k e tle rin in sap tan m ası, çökm e v e yükselm eler, o rta la m a deniz yüzeyi y üksekliğinin belirlenm esi, ısı değişim i v e d iğ er fiziksel k u v v etler sonucu n o k ta la r arasın d aki u zak lık ların değişm esi, bu tü r problem lerdir. B u n lara ilave o la ra k deniz.tabanın ın belirlenm esi de, bugünkü o lan ak la r sayesinde yap ılab ilm ek ted ir. «Deniz Geodezisi» k a v ra m ı y en i b ir te rim o larak bilim term in alo jisin e g irm iştir. Geodezi bilim ine g iren yeni o lan ak lar, G eodezinin genel k u ralla ım ın değişm eye yöneldiğinin ra h a tlık la söylenebileceği b o y u tla ra u laşm ıştır. A şağ ıd a Geodezi bilim ine g iren ve b ü y ü k değişm elere sebep o lan yeni alet ve k u ra lla rın önem lileri ö zetler h alinde açık lan m ıy a çalışılm ıştır.

5 4 T A H S İN TOKM A NOĞLU E L E K T R O M A G N E T İK U ZA K L IK Ö L Ç E R L E R V E K A L İB R A SY O N U Son 30 yıl içersinde u y g u lam a a lan ın a çık an E le k tro m a g n e tik U zak lık ölçerler, geodezi çalışm aların a büyük d eğ işik lik ler g etirm işlerd ir. G eodezi alan ın d a y a k ın zam a n a k a d a r sa ğ la n a n gelişm eler, genellikle açıların d a h a d u y arlı ölçülm e sine yönelik o lm u ştu r. A çılar b ir saniye, h a tta d ah a incelikle ölçülebildiği halde, u zak lık ölçm enin d uyarlığı, m ira la rın sağ lad ığ ı o la n a k la rla sınırlı k alm ıştır. M iran ın düşey tu tu lu p tu tu lm am ası, konulduğu n o k tanın a le t k u ru la n n o k ta d a n az vey a çok fa rk lı y ü k seklik te olm ası, ölçülen u zak lığ ı etk ilem ektedir. M ira ile u zak lık ölçm ede kullan ılan L = N c o s 2 a fo rm ü lü kesin b ir fo rm ü l değildir, y a k la şık d eğ er v eren b ir form üldür. Bu fo rm ü l çık artılırk en, ta m anlam ile dik olm ıyan 2 açı d ik k ab u l edilm ektedir, böylelikle bir h a ta n ın v a r olm ası, işin b aşlan g ıcın d a k a b u l edilm ektedir. B aşk a yöntem b u lu nam adığı için, bu h a ta y a k a t lanılm aktadır. K u llan ılan m ira la rd a k ü resel düzecin b ulunm ası v e bu düzecin doğru ltm a n düzlem inin m ira eksenine dik olm ası, m iran ın düşey tu tu lm a sın ı sa ğ la m ak tad ır. M ira düşey tu tu lm azsa, ölçülen uzak lığ ın h a ta s ı büyüm ektedir. D üşey tu tu la n m ira la rla y ap ılan u zak lık ölçülerinde d ah i 100 m. u z a k lık ta ±0,12-0,20 m. o rta h a ta n ın v a r olduğu teo rik o larak sa p ta n m ıştır. M aksim um h a ta bunun 3 k a tın a çık m akta d ır. A şağ ıd ak i çizelgelerden birincisi büyütm e gücü G = 10 olan bir teodolit d ü rb ü n ü ile 100 m u zaklığ a a it ölçülerin o rta h a ta la rın ı gösterm ek ted ir. S ü tu n ların b aşın d ak i «d eğ erleri d ü rbünün (o p tik eksenin) y a ta y la y ap tığ ı y ü k sek lik açılarını, b irinci sü tu n d ak i i a ç ıla n d a m iran ın düşeyle y a p tığ ı açıyı gösterm ek ted ir. A çılar g ra d cinsindendir. K üresel düzeç silin d irik düzeç k a d a r duyarlı olm adığından, hiç b ir zam a n m iran ın ta m anlam ile düşey olm asını sağ lıy am az k ü resel düzeç o rtalan d ığ ı zam a n m ira düşey ile 0,06 g ra d lık açı y apıy o r olabilir. Bu nedenle çizelgenin birinci satırın d a k i değerler, m iran ın düşey tu tu lm a sı haline a it d eğ erler o la ra k k ab u l edilebilir. İk in ci çizelge b üyütm e v eya y a k la ş tırm a gücü G = 1 6 olan teo d o lit d ü rbününe a ittir. H e r ik i çizelgede «.= 5 0 g rad, i 2,58 g ra d olm ası halinde o i'tah atan ın ±4,08 m olduğu görü lm ek ted ir. E ngebeli o rm an a ra z i lerinde ölçülen u zak lık ların 100 m. den çok, a razi eğim ininde a = 5 0 g ra d d a n d ah a bü y ü k olduğu çok görü lm ek ted ir. Bu nedenle o rm an ta h d it sın ırların ın ±4 m. nin 3 k atın d an, y ani ±12 m. den çok d ah a büyük h a ta la rla y ü k lü olduğu kolaylıkla söylenebilir. K e n a rla r üzerinde a ra n o k ta la r a lın a ra k u zak lık h a ta s ı k ü çültülebilir fa k a t; hiç b ir zam an, sın ır an laşm azlık ların ın çözüm lenebilm esi için g erekli düzeye çıkm az. A ve B n o k ta la rı a ra sın d a k i u zak lık 2 u ç ta n ölçüldükten so n ra birde P a ra n o k ta s ı y ardım ile ölçülürse o rta la m a şu fo rm ü l y ardım ile alm ır A B + B A + 2 ( A P + B P ) A B = ik i ta n e a ra n o k ta alın ırsa form ül İ A B + R A + 2 (A P - -B P )+ 2 (A R -fb R ) şekline dönüşür.

6 G EO D EZİD E OTOM ASYON 5 B üyütm e gücü G = 10 olan bir teodolit dürbünü ile ölçülen 100 m. uzaklığa ait orta hataları gösterir çizelge. \ a g ra d g ra d cm cm cm cm cm cm cm 0, ' , , , , ,

7 6 T A H S ÎN TOKM A NOĞLU Ü lkem izde y ap ılan O rm an T a h d it ve K ad astro çalışm alarında, k e n a r uzunlukların ın a ra n o k ta yardım ile ölçüldüğünü hiç görm edik. U zaklık la rı d ah a d u y arlı ölçebilm ek için D iyastim om etrelerden vej^a İn v a r la ta la rın d a n y a ra rla n ılm a k ta d ır. D ijıastim om etre tep e açısı çok k ü ç ü k b ir prizm adan ib a re ttir, teo d o lit dürb ü n ü n ü n objektifine ta k ılm a k ta ve o p tik eksenin m ira üzerinde g ö sterd iğ i n o k tan ın y e r d eğiştirm esine sebep o lm ak tad ır. Bu y er d e ğ iştirm enin büyüklüğünden y a ra rla n ıla ra k, teodolitle m ira a ra sın d a k i uzaklık, doğrudan d o ğ ru y a m ira o k u m ay a k ıy asla b iraz d ah a d u y arlı şekilde bulunabilm ektedir. B u ra d a m ira düşey tu tu lab ileceğ i gibi y a ta y d a tu tu labilir. In v a r la ta s ı ta m o la ra k 2 m. boyunda b ir latad ır. Ö lçülecek uzaklığın bir ucun a b u la ta, y a ta y ve o p tik eksene dik o la ra k tu tu lu r. D iğer u cad a teodolit k u ru la ra k la ta n ın 2 ucu gözlenir ve y a ta y açı ölçülür. B u lu n an açının y arısın ın koteng e n ti a ra n a n u zak lığ ı verir. A çı ne k a d a r d u y arlı ölçülürse u z a k lık ta o k a d a r d u y a rlı bulunur. U zak lık ölçm ede kullan ılan bu a le t ve yöntem ler, sın ır an laşm azlık larım, g i d erm ek için y e te rli d u y arlığ ı sağ lıy am am ışlard ır. S ınır a n laşm azlık ların ı giderm ek için, eski d eğ erlerin araziy e aplike edilm esi g erek m ek ted ir. İlk ölçüdeki h a ta y a b irde ap lik asy o n u n h a ta s ı ilâve olm ak tad ır. İlk ölçünün o rta h a ta s ı d x ile, ap lik asy o n u n o rta h a ta sıd a d2 ile g österilirse, b u lu n acak yeni sın ırın o rta h a ta s ı d değeri d - V d ı ^ + d 22 olur. Ç ok zam a n bu k a d a r h a ta y a v a ta n d a şla r razı o lm am ak tad ır, gerçek sın ır da bulu n am ad ığ ın d an o lay lar büyüm ektedir. G eodezi bilim inin önem li am açlarından birij va ta n d a şla r arasındaki sın ır anlaşm a zlıkla rım önlem ek olduğundan, u z ak lık ları çok d u y arlı şekilde ölçebilen alet ve y ö n tem ler uzun y ıllard an b eri aran m ak tay d ı. Ö zellikle n iren g i n o k ta la rı arasın d ak i u z ak lık ların d o ğ ru d an d o ğ ru y a ölçülm esine büyük g erek sin m eler duyuluyordu. N i re n g i k e n a rla rın ın en k ü çü ğ ü 1 Km. den d a h a büyük olduğundan, m ira ile a sla ölçülem iyordu. M ira ile te o rik o la ra k 400 m. y e k a d a r ölçü yapılabilm esi g erek iy o r du, p ra tik te 250 m. den d ah a fazlası y ap ılam am ak tad ır. B az büyütm elerinde de, bazd ak i h a ta, b ir k a ç k a tı ile büyüyerek n iren g i k e n a rla rın a geçm ektedir. Bu nedenle n iren g i k e n a rla rın ı d a d u y arlı b ir şekilde ölçebilen a le t ve yöntem lere çok b ü y ü k g erek sin m eler duyuluyordu. Son 30 yıl içersin d e geliştirilen elek tro n ik u zak lık ölçerler, b ü tü n bu g ereksinm eleri ta m o la ra k k arşıla d ıla r. B ugün a rtık nirengi ağlarında açılar kadar, ken a r ölçiisüde ya p ılm a k ta ve hepsi birden dengelem eye soku lm a kta d ır. E vvelce ya p ılm ış nirengilerin ken a rla rı, elektro n ik u za k lık ölçerlerle ölçülerek ko n tro ller yapılm aktadır. i E le k tro n ik u zak lık ölçerler sayesinde, o rm an cılık ta büyük k o lay lık lar sağ h y an yeni b ir poligon şekli çıkm ıştır. A çık a razilerin h a rita la rı y ap ılırk en önce I ve II derece n iren g i zin cirleri k u ru lu r d a h a sonra, b u n ların a ra la rı I I I ve IV derece n i ren g i n o k ta la rile doldurulur. K üçük p arselle rin bulunduğu y erlerde veya, büyük ölçekli h a rita la rın y ap ılm ası istenilen h e r yerde, n iren g i ağ ı daha, d a sık laştırılır. B una n iren g i sık la ştırm a sı v ey a T eksif n iren g isi denilm ektedir.

8 GEODEZ'İDE OTOM ASYON 7 Ü lkem izde 1/ ölçekli b ir p a fta n ın k ap lad ığ ı alan y a k la şık o larak hek. d ır ve içersin d e çeşitli derecelerde 30 ta n e n iren g i n o k ta sı bulunur. B u a ra z i n in 1 /5 000 ölçekli h a rita la rı y ap ılm ak isten d iğ i zam an, k e n a rla r 5 e bölünerek p a fta adedi 25 e çık arılm ak ta, n iren g i n o k ta sı say ısı d a ç o ğ a ltıla ra k 80 e ta m a m lan m ak tad ır. F o to ğ ra fla rd a görülem iyen sın ırla rın ölçüsüde, bu n o k ta la ra d ay an ı la ra k y a p ılm ak tadır. 1 /5 000 ölçekli b ir p a fta n ın alan ı 600 m 2 dir. içersinde o rta lam a 8 0 /2 5 3,2 ta n e n iren g i n o k tası b u lu n m ak tad ır. O rm anlık arazide, n iren g i sık la ştırm a sı y a p ıla m a m a k ta d ır v ey a çok güçlükle y apılm aktad ır. Ç ünkü n iren g i n o k ta la rın ın d ö rt b ir ta r a f ta n görülm esi isten ir. O r m an d a bu isteğ in yerine getirilebilm esi için, çok sayıd a ağ acın kesilm esi gerekir. Y eni n iren g iler a ğ a ç tepelerin e de yapılsa, çok say ıd a a ğ a c ın kesilm esi zorunludur. Bu d u ru m o rm a n a çok z a ra r v erir. E le k tro n ik u şa k lık ölçer sayesinde, orm anda n iren g i sık la ştırm a sı işi kaldırılm ış, yerin e «U sun K en a rlı P oligon» v e y a «D uyarlı Poligon» denilen yen i bir y ö n te m g etirilm iştir. E n sık o rm an d a dahi, çok az sa y ı d a d al veya a ğ a ç kesm ek su retile m. bazen d ah a fazla u zak lığ ı görm e olanağı v ard ır. B u o la n a k ta n y a ra rla n ıla ra k, u z a k n iren g i n o k ta la rı a ra s ın a polig o n lar k u ru lab ilir. B u poligonların açı ve k e n a rla rı çok d u y arlı şekilde ölçüleceğinden, k a p a n ış h a ta la n d a k ü çük olur. «U zun K en arlı Poligon» v ey a «D uyarlı P o ligon» denilen bu poligon n o k ta la rın ın konum h a ta la rı, sık laştırılm ış n iren g i nokta la rın ın konum n o k ta la n k a d a rd ır. Bu nedenle, U sun K en a rlı P oligon noktaları, sıkla ştırılm ış n iren g i n o kta la rı (T e k s if N iren g isi) yerine kulla n ılm a kta d ır. «U zun K enarlı Poligon» k u ru lm asın d a 2 d o ğ ru ltu y a b ak ıld ığ ın d an ve bu d o ğ ru ltu la rd a az çok değiştirilebildiğinden, kesilen dal v eya ağ aç sayısı çok az o lm ak tad ır. «U sun K enarlı P oligon» yö n tem in in bulunm ası ve g eliştirilm esi, orm anların k o n u lm a sı ve haritalarının ya p ılm a sı bakım ından b ü y ü k k o la ylık ve ra h a tlık sağla m ıştır. Bu yöntem, E le k tro n ik U zak lık ölçerin u y g u lam a a lan ın a çık m ası sayesinde o luşturu lm u ştu r. E linde, E lek tro n ik U zak lık Ö lçer bulunm ıyan b ir kim senin, «U zun K e n a rlı Poligon» k u rm a sm a d a olan ak yoktur. O rm an K ad astro K om isyonlarına, en az b irer ta n e «E lek tro n ik U zak lık Ölçer» a lın m ak isten m esin in sebeplerinden birisi, «U zun K en arlı Poligon» k u rm a la rın a olan a k sa ğ la m a k içindir. E le k tro m a g n e tik U zak lık Ö lçerlerle, sisli h a v a la rd a ve sık o rm an lard a d a u zak lık ölçm e olanağı v ardır. A letin gönderdiği ışın la r sadece kendi y an sıtıcısında y a n sım ak ta, ağ aç v eya ta ş üzerinde y an sım am ak tad ır. Bu nedenle a le t b aşındaki k im se, y an sıtıcıy ı görm ese fa k a t, k a b a c a dürb ü n ü y an sıtıcıy a döndürd ü k ten sonra, y a v aşça sa ğ a sola döndürerek, h a n g i duru m d a g eri dönen sin y allerin algılandığını sa p ta rs a, a rad ığ ı d o ğ ru ltu y u bulm uş, uzak lığ ıd a ölçm üş olur. A ynı o lan ak tan y a ra r la n a ra k y a ta y açıyıda ölçebilir. O rm an d a ölçü y ap a rk e n in san bazen, «şu ağ acı ve şu ik i dalı kesersem hedefi görebilirim» diye k a r a r veriy o r fa k a t; ağ aç ve d a lla r k esild ik ten so n ra hedefin görünm ediği b a şk a ağ aç ve d alların d a kesilm esi g ere k tiğ i k a n ısın a v arıyor. E le k tro m a g n e tik u zak lık ölçerler b ü tü n bu g ü çlü k leri o rta d a n k a ld ırm a k ta hem işlerin süratlen m esin i h em de o rm an a fa z la z a ra r verilm em esini sa ğ la m a k ta d ırla r. B ü tü n k o lay lık ların a rağm en, k ısa k e n a rlı poligonların ölçülm esinde E le k tro m ag n etik uzak lık ölçerlerden y a ra rla n m a k doğru değildir, çünkü ekonom ik olm a

9 8 T A H S İN TOKM A NOĞLU m a k ta d ır. U y g u lan m ası g erek en yöntem ; sık n iren g i y erin e k u llan ılm ak üzere, uzun k en arlı poligonlar k u rm a k ve b u n ların ölçüm ünde E le k tro m a g n e tik U zak lık ölçerden y a ra rla n m a k so n rada U zun K enarlı P oligon n o k ta la rı arasın d a, m ira ve klasik teo d o litten y a ra rla n a ra k k ü ç ü k k en arlı poligonlar k u rm a k tır. K üçük k en arlı poligon n o k ta la rın ın o rm an sın ır n o k ta la rı o lm alarını sağ lam ıy a çalışm ak g erek ir. B unun olanaksız bulunduğu yerlerde, sın ır n o k ta la rı ışın sal yöntem le ölçülebilir. B ugüne k a d a r ü retilen E lek tro m an y etik U zak lık Ö lçer T ip leri 100 ra k k a m m a ulaşm ıştır. H er biri üzerinde, çok say ıd a a ra ş tırm a yap ılm ıştır. A ra ştırm a la rın b ü y ü k çoğunluğu a letlerin d u y arlığ ı üzerinde y o ğ u n laştırılm ıştır. Bu a ra ş tırm a la rd a n elde edilen so n u çlar a şağ ıd ak i şekilde özetlenm ektedir. 1 E le k tro m a g n e tik U zak lık Ö lçerlerin hepsi, eşit zam a n a ra lık la rile kontro l ve a y a r edilm elidir. A n cak böylelikle siste m a tik h a ta la rın önüne geçilebilir. 2 Ç ok d u y a rlı şekilde ölçü yapılm asını g e re k tire n işler, ö rneğin y e r k abuğu h a re k e tle rin in geodezik yöntem lerle incelenm esi ve izlenm esi, bazı m ühendislik işleri, a letlerin uygun yöntem lerle k o n tro l ve a y a r edilm esi, ölçülerin a le t h a ta la rın ın etk ilerin d en arın d ırılm ası ile sağlanabilir. 3 'E lek tro m ag n etik U zaklık Ö lçerlerin siste m a tik h a ta la rı (a le t h a ta la rı), aleti o lu ştu ra n p a rç a la r n k alitelerin e bağlıdır. A ynı ü re tim serisinde b u lu n an a le t ler arasın d a, b ü y ü k siste m a tik h a ta fa rk la rın ın b u lu nduğu sa p ta n m ıştır. B u nedenle a y a r edilm iş b ir aletin d u y a rlık derecesine b a k a ra k, b ağ lı bulunduğu serin in tam am ile ay n ı d u y a rlık ta olduğuna k a r a r v erm ek a sla d o ğ ru değildir. 4 E le k tro m a n y e tik U zak lık Ö lçerlerin a y a r yöntem leri, ölçm e u zak lık ların a bağ lı o la ra k değişm ektedir. Ö rneğin 10 Km. y i ölçen aletin k o n tro l ve a y a rı 1 Km. y i ölçeninkinden çok fark lıd ır. H e r çeşit a le tte olduğu gibi, b ir E le k tro m a g n e tik U z a k lık Ö lçeri k u llan acak kim senin, aletin b ro şü rü n ü çok iyi okum ası, okudukların ı a le t üzerinde k adem e k a dem e u y g u lam ası zorunludur. U y g u lam a ile ilgili h erh an g i b ir şüphesi bulunan k im senin önce; ay n ı a le ti k u llan an b a şk a k im selerden v ey a firm asın d an so ra ra k bu şüphesini giderm esi, so n ra a le ti k u llan m ıy a b aşlam ası g erek ir. A ksi halde; uzun sürede y apılacak çalışm alar boşa gidebileceği gibi, a le tte b ü y ü k ç a p ta z a ra r a u ğ ray ab ilir. B ir a le ti k u llan acak kim senin, a le tte n d a h a d u y arlı olm ası ş a rttır. E L E K T R O N İK Y Ö N TEM LE O K U N A N L İM B U SLA R Ç eşitli çizgilerden ve g rafik le rd en y a ra rla n a ra k b ir lim busu v eya b a şk a h e r h an g i b ir değeri okum a yöntem ine A nalog yöntem denilm ektedir. K u llan ılm ak ta olan teodolitlerin lim bus ve eklim etreleri (düşey d aire), üzerlerin d ek i g ö sterg ele r den y a ra rla n ıla ra k okunur. G österge bazen verniyenin sıfır çizgisi olur, bü y ü k değ erler lim busdan, k ü çükler de verniyeden o k unur. H er iki okum ad a an alo g y ö n tem e g irm ek ted ir. B ir u zunluğun cetvelle veya çelikm etre ile ölçülm esi, k la sik saatlerd ek i ak rep ve yelkovana b a k a ra k sa a tin k aç olduğunun an laşılm ası ve b u n la ra benziyen çe

10 G EO D EZİD E OTOM ASYON 9 şitli ıskalalardan, y a ra rla n a ra k h erh an g i bir değerin elde edilm esi, tam am ile analog yöntem lere girm ek ted ir. Son y ıllard a çık an ve pille çalışan, sa a tin k a ç olduğunu h e r an ra k k a m la gösteren, ra k k a m la rı h e r d a k ik a veya h e r saniye değişen s a a tle r an alo g değildir, D i jita l (say ısal) dır. B u sa a tle r elde etm ek istediğim iz ra ltk a m ı y a z a ra k g ö ste rm e k tedirler. B ilg isayar tekniğ i g en işletild ik ten sonra, eski d isk lerin ve ısk a la la rın y e rin i D ijital yöntem le çalışan a y g ıtla r alm ıy a başladı. A nalog yöntem lerde g ö ste r gelere b akılarak, çok zam an d a o lasılıklar d ik k a te a lın a ra k bulu n an değerler, D ijital y ön tem lere geçild ik ten so n ra k o lay lık la o k u n ab ilir hale geldi. L im bus o k u y an kim seler çok zam an lim busun h an g i is tik a m e tte büyüdüğünü ş a ş ıra ra k te rs ta r a fta n sa y m a k ta ve k ab a h a ta la rla y üklü değ erler b u lm a k ta d ırlar. Ö rneğin 176 g ra d yerine 184 grad, 248 g ra d yerinede 252 g ra d okuyabilm ekted irler. D ijital y öntem bu şekildeki k a b a h a ta la rı tam am ile o rta d a n k a ld ırm a k ta dır. E lek tro n ik yöntem le okunan lim buslarda, lim buslar gene an alo g şekilde d eğ erler v erm ek ted irler. F a k a t lim busun ü zerine y erleştirilen b ir ay g ıt, lim busun verdiği an alo g değeri sü ra tli b ir şekilde D ijitale d ö n ü ştü rm ek te ve teodoliti k u llan an a h a ta sız b ir şekilde su n m ak tad ır. Ö zet o larak ; elek tro n ik yöntem le okunan lim b u slard a an alogdan D ijitale dönüşüm y ap ılm ak tad ır. A nalogdan D ijitale dönüşüm 2 şekilde y ap ılm ak tad ır. X E lektrooptilc dönüşüm 2 E le k tro m e k a n ik dönüşüm 1 E lek tro o p tilî D önüşüm Ş ekil N o: 1 de görülen lim busun bölüm leri b ir a tla n a ra k siy ah a boyanm ıştır. L im busun kendisi say d am b ir m addeden örneğin cam dan y ap ılm ıştır. Iş ık k a y n a ğ ın d an gelen ışınlar, lim busun h e r ta ra fın d a n geçebildiği halde, siy ah a boyanan k ı sım lard an geçem em ektedirler. Işık k ay n ağın ın ta m düşeyine ve lim busun hem en üzerine k ü çük bir fotoseıısor, y an i ışığın şiddetini ölçen b ir a y g ıt konulm u ştu r. F o to sen so ru n içersinden b ir elek trik devresi geçm ektedir. F o to sen so ra a ltta n çok ışık geldiği zam an, e le k trik devresinden çok ak ım geçm ekte, az ışık geldliği zam a n d a da az ak ım geçm ektedir. Fotosensoı-, b ağ lı bulunduğu ele k trik devresinden geçen ak ım ın şiddetinden y a ra rla n a ra k, kendine gelen ışığın m ik ta rın ı ve buna bağlı b aşk a değişgenleri say ı sal (D ijital) o la ra k v erm ektedir. F o to sen so ru n a lt kısm ı, y an i ışığın g ird iğ i y e r d aire şeklindedir ve çapı, lim busun b ir bölüm ü k ad ard ır. Şekil N o: 2 de F o to sen so ru n ağ zı ile Şekil N o: 1 deki lim busun kom şu 2 bölüm ü b ir a ra d a g ö sterilm iştir. T a ra n a n dikdörtgen, lim busun siy ah a boyanan b ir bölüm üdür, sa ğ ta ra fın d a k i beyaz k ısım d a lim busun boyaıım ı- y an b ir bölüm üdür, a, b, c, d, e h a rfle rd e g ö sterilen şekillerin h e r b iri a y rı bir şekildir ve ay n ı iki kom şu bölüm e a ittirle r. Şekiller, fo to sen so ru n bu iki bölüm üzerindeki çeşitli d u ru m ların ı gösterm ek ted ir.

11 10 T A H S İN TOKM A NOĞLU 2a şeklinde fo tosensorun ağzı, ışık geçirm iyen bölüm ta ra fın d a n tam am ile k a p a n m ıştır. Bu nedenle e le k trik devresinden geçen ak ım ın şiddeti de sıfırdır, a ltta k i g ra fik bu d urum u gösterm ek ted ir. L im bus b iraz döndürülünce, fotosensorun ağ zı b iraz açılır ve 2b deki d urum m ey d an a gelir. F o to senso ru n içersine b iraz ışık girer, e le k trik devresinden de b iraz ak ım geçer. 2b n in altın d a k i g ra fik altım şiddetin in az olduğunu g ö sterm ek ted ir. Lim bus b iraz d ah a döndürülünce, fotosensorun ağzının (g iriş deliğinin) y a n s ı a ç ılm a k ta ve Şekil 2c deki d u ru m m eydana g elm ektedir, ak ım ın şiddeti b iraz d ah a a rtm ıştır. Şekil 2d de fotosensorun ağzının 3 /4 ü, Şekil N o 2e de ise tam am en açılm ış o la ra k görü lm ek ted ir. ışekil 2e de elek- Ş e k il N o : 1 D ijita l y ö n te m le ç a lış a n b ir lim b u s u n ş e m a s ı. L im b u s s a y d a m b ir m a d d e d e n ö rn e ğ in c a m d a n y a p ılm ış tır. Ü z e rin d e k i b ö lü m le r b ir a tla n a ra k s iy a h a b o y a n m ış v e ış ık g e ç irm e z h a le g e tir ilm iş tir. A ltta k i ış ık k a y n a ğ ın d a n g e le n ış ın la r, s iy a h a b o y a n m ış b ö lü m le rd e n g e ç e m e m e k te, a r a la rın d a k i s a y d a m b ö lü m le rd e n g e ç e b ilm e k te d ir. L im b u s u n ü z e rin e y e rle ş tirile n F o to s e n s o r v e y a F o to d e te k tö r d e n ile n a y g ıt, alttan gelen ışığın m iktarını ölçm ektedir. Lim bus dönerken Totosensore gelen ışık, en büyük ve en küç ü k ik i d e ğ e r a ra s ın d a d e ğ iş m e k te d ir. Y Ş e k il N o : 2 ' Ş e k il N o : 1 d e k i fo to s e n s o ru n a ğ ız k ıs m ın ı ve lim b u s u n k o m ş u ik i b ö lü m ü n ü g ö s te re n ş e k ille r. Y u - kardaki şekil tek bir şekil değildir, 5 ayrı şekildir. D aire fotosensorun, lim busa sürünen ağzını, ta ran m ış d ik d ö rtg e n s iy a h a b o y a n m ış b ö lü m ü, b e y a z k ıs m ı d a b o y a n m a m ış b ö lü m ü g ö s te rm e k te d ir, a ş e k lin d e fo to s e n s o ru n a ğ z ı ta m o la ra k b ir s iy a h b ö lü m ü n ü z e rin e g e lm iş tir, fo to s e n s o re ış ık g e lm e m e k te d ir, e le k trik devresinden de akım geçm em ektedir. A lttak i g rafik bu durum u gösterm ektedir. b ş e k lin d e b ira z c ş e k lin d e ise % 5 0 o ra n ın d a ış ık g e ç m e k te d ir, d ş e k lin d e ış ık o ra n ı 3 /4 e 'e ş e k - pnde ise en yüksek değere ulaşm ıştır, a lttaki grafiklerde bu durum ları gösterm ektedirler.

12 G EO D EZİD E OTOM ASYON 11 tr ik ak ım ı en y ü k se k değere u laşm ıştır, bundan so n ra küçü lecek tir, çünkü bir sonra k i ışık g eçirm iyen bölüm, fotosen sorun ağzını k a p a tm ıy a bağlıyacaktır. Fotosenso r ve ışık k a y n a ğ ı yerinde d u rm ak ta, lim bus ise m erk ezi e tra fın d a dönm ektedir. L im bus, m erk ezi e tra fm d a döndükçe fotosensore gelen ışık devam lı şekilde a zalm a k ta ve ço ğ alm ak tad ır, d iğ er b ir deyim le; sinusoidal b ir e ğ ri çizm ektedir. Şekil N o:.3 de bu eğri g ö rü lm ektedir, a ve c n o k taların d a, fo to sen so ra gelen ışık en b ü y ü k değ erd ed ir (m ak sim u m d u r) çünkü bu n o k ta la rd a, foto sen so ru n ağzı, ışık geçirm iyen 2 bölüm ün ara sın d a d ır ve Şekil 2e de olduğu gibidir, b n o k ta sın d a ise, fotosensore gelen ışık en k ü ç ü k değerdedir (m inim um dur) v ey a tam am ile sıfır olm u ştu r. B u d u ru m d a fotosensorun ağzı, ta m o la ra k ışık geçirm iyen (siy ah a boyalı) b ir bölüm ün üzerine gelm iş, Şekil N o: 2a d a görülen d urum u alm ıştır. H Ş e k il N o : 3 Ş ekil No : 1 deki Fotosensore gelen ışığın ve buna bağlı o larakta, ele k trik devresinden geren a k ı m ın ş id d e tin in n a s ıl d e ğ iş tiğ in i g ö s te re n g ra fik. F o to s e n s o r Ş e k il N o : 2a d a k i d u ru m d a ik e n, y a n i ışık ç o k a z g e lirk e n v e y a h iç g e lm e z k e n, a k ım ın ş id d e ti en k ü ç ü k d e ğ e rd e d ir, y u k a r d a k i g ra fik b v e y a d n oktalarındadır. Fotosensor 2e durum unda iken, yani ışık en çok gelirken akım ın şiddeti en büyük değerdedir, yu kard aki g rafikd e bu durum a veya c noktalarile g ö s terilm ektedir. Lim bus m erkez noktası etra fın d a d ö n d ü k ç e, y u k a rd a k i s in is o id a l eğ ri d evam e tm e k te d ir. P ra tik te b ir sensoru ağzının çapı 1 m m. den d ah a k ü ç ü k y ap ılam am aktad ır. B u nedenle de lim busdaki bölüm lerin 1 m m. den d ah a k ü ç ü k olm am ası zorunluğu vard ır. G rad bölüm lü b ir lim busda, b ir g ra d lık yay ın 1 m m. olabilm esi için, lim bus çevresinin 400 m m. den, çapm ında 127,4 m m. den biraz d ah a b ü y ü k olm ası g e re k lidir. B u da oldukça büyük b ir lim bus d em ek tir. Ö zellikle ek lim etrede g ü çlü k y a ra tm a k ta d ır. B u güçlüğü önlem ek am acile, lim bus çevresi 200 e şit k ısm a bölünm ekte, 100 ta n e si siy a h a b o y an m ak ta, g e ri k a la n 100 ta n e si de saydam o la ra k bıra k ılm a k ta d ır. B öylelikle lim busun en k ü çü k bölüm ü 2 g ra d o lm akta, fotosensorun verdiği d eğerlerde b u n a g ö re düzenlenm ektedir. Bu d u ru m d a lim busun çapı d a y a rıy a y an i 63,7 m m. ye inm ektedir. B ölüm sayısı çok d ah a az d a yapılabilm ektedir. Ü zerinde 200 bölüm bulunan b ir lim bus, m erk ez n o k ta sı e tra fın d a b ir tu r y a p tığında, fo to sen so ru n v erdiği değer 100 d efa en büyük 100 d efa d a en k ü çü k olm ak tad ır. F o to sen so re fo to d e te k tö r de denilm ektedir. B u n lar k u llan ılan ışık k ay n a ğ ın a duy a rlı silikom fotodiyod v eya F o to - T ra n sistö rlerd ir. F o to sen so re veya fo to d etek tö re ışık gelirse, elek tro n çık m a k ta ve e le k trik devresinde ak ım o luşm aktadır.

13 12 T A IIS İN TOK M A NO ĞLU S ağlıklı ve d u y arlı b ir okum a yap ab ilm ek için, aynı lim bus üzerine birden çok okum a düzeni çizilm ekte ve hepsinden y a ra rla n m a yoluna gidilm ektedir. Şekil N o: 4 de ay n ı lim bus üzerine çizilm iş 3 okum a düzeni görü lm ek ted ir. H er düzenin a lt k ısm ın d a b ir ışık k ay n ağ ı, y u k a rsm d a d a b ir fo to sen so r v ey a b ir fo to d e te k tö r b u lu n m aktadır. D etektö rlerin verdiği sonuçlar, k o d la n a ra k b irleştirilm ek te ve lim busu n g ö sterd iğ i değer, d ijita l (say ısal) o larak, sağ lık lı ve d u y arlı b ir şekilde o rta y a çık m ak tad ır. U y g u lam ad a 3 den d ah a fa z la düzen b ir a ra d a çalıştırılabilm ektedir. L im busun b ü tü n yüzeyinden y a ra rla n ılm a k ta d ır. 3DEDEKT0R Ş e k il N o : 4 B ir lim b u s ü z e rin e ç iz ilm iş 3 anı d ü z e n i, d iğ e r b ir d e y im le ; 3 lim b u s b ir a ra d a. H e r d ü z e n in a lt ın d a, Ş e k il N o : 1 d o g ö r ü ld ü ğ ü g ib i b ir la m b a y u k a rs m d a da b ir fo to s e n s o r b u lu n m a k ta d ır. F o to s e n s o r- le rin v e rd iğ i s o n u ç la r k o d la n a ra k b ir le ş tir ilm e k te ve lim b u s u n g ö s te rd iğ i d e ğ e r, d ijit a l o la ra k (s a y ıs a l o larak) sağlıklı ve duyarlı şekilde elde edilm ektedir. 2 E lektrom ekanik Dönüşüm T eodolitlerde, lim busun üzerine b ir b üyüteç k o n u lm u ştu r. Bu b ü y ü teçten y a ra rla n ıla ra k, g ö sterg en in h an g i değeri g ö sterd iğ i o k u n m ak tad ır. B üyütecin kuvveti n e k a d a r fa z la olursa, g ö sterd iğ i değeri okum a o lan ağ ıd a o k a d a r a rta r. Çizgile-ı rinde b u n a göre ince çizilm esi gerek ir.

14 G EO D EZİD E OTOM ASYON 13 L im bus üzerine, büyüteç yerine b ir m ikroskop y erleştirilirse, lim busu okum a o lanağı çok d ah a fa z la a rta r. M ikroskop y ardım ile y ap ılan bu okum anın, elek trik sinyallerile yap ılm ası çok d ah a y a ra rlı ve p ra tik o lm ak tad ır. İle tk en şeritlerle önce k odlam a y ap ılm akta, so n rad a e le k trik k o n ta k la rile o k u m a o lanağ ı sağ lanm aktadır. B u şekildeki okum ad a d ijita l yöntem e g irm ekted ir. Y ani o rta y a b ir ra k k a m çık m a k ta ve o k u n m ak tad ır. G E O D İM E T R E L E R E le k tro n ik U zak lık Ö lçer aleti, b ir teodolitin üzerine m onte edilebileceği gibi, teoodlitin ay rılm a z b ir p a rç a sı halinde de yap ılabilir. A ynı a le tin üzerine G eodat ve b a şk a y ard ım cılard a m onte edilebilir. B öylelikle «E lek tro n ik T akeom etre» veya G eodim etre denilen a le t m ey d an a gelir. E le k tro n ik U zak lık Ö lçerler genel k u ra l o larak, eğ ik u zak lığ ı verirler, a n cak o p tik eksenlerinin y a ta y tu tu lab ild iğ i yerlerde, y a ta y u zak lığ ı verebilirler. E le k tro n ik U zak lık Ö lçerin bulduğu eğik u zak lığ ı y a ta y a çevirm ek, a y rıc a y ü k sek lik f a r k ın ı d a h esap lam ak zorunluğu vard ır. E le k tro n ik T ak eo m etreler bu h e sa p la rı sü ra tli b ir şekilde y a p m a k ta d ırla r. Sisli veya sık o rm anda görünm eyen hedefleri gözliyerek, hem y a ta y u zak lığ ı ve y ü k sek lik fa rk la rım b u lm aları, hem de y a ta y açıyı ölçm eleri, b ü y ü k k o laylık sa ğ la m a k ta d ır. E le k tro n ik Talceom etrelerin y a k ın bir g elecekte, k la s ik teodolitleri u yg u lam adan kaldıracağı k a n ısı yaygındır. Son y ılla rd a sü ratlen e n elek tro n ik teknolojisindeki gelişm elerin yönü, esas o lar a k y a rı iletk en lere bağ lı bulu n m ak tad ır. E le k tro n tü p ü, tra n sisto r, en teg re devre ve chip sırasıy le giden bu gelişm e, elek tro n ik devre elem an ların ın gü n geçtikçe d a h a k ü ç ü k hacim lere sığ d ırılm ası am acını g ü tm ek ted ir. A let boyların ın küçülm esi, a ğ ırlık la rın ın azalm asın ın y anı sıra d ah a fa z la iş y ap m a o lanağ ını y a ra tm ıştır. E le k tro n ik gelişm elerin yanında, elek tro p tik ölçü aletlerin in ve ışık k ay n ak la rın ın geliştirilm eside, E le k tro n ik U zak lık Ö lçerlerin o rta y a çık m asın d a etk ili olm uşlardır. G eodim eter sözcüğü G eodetic D istance M eter (G eodetik U zak lık Ö lçer) sözcüklerinden tü re tilm iştir. İlk G eodim etre 1941 yılında İsv eç li D r. B e rg stra n d t a ra fın d a n y a p ılm ıştır y ılm a k a d a r çeşitli kadem elerden g eçerek gelişm iş ve 1970 yılında ilk elek tro n ik tak e o m e tre olan G eodim etre yap ılm ıştır. G eodim etre 700 ve 710 delikli şeride k a y ıt y ap m aları nedenile, O tom asyon yolundaki ilk a le t ler o la ra k k ab u l edilm ektedirler y ılından so n ra ç ık arılm ıy a b a şlanan Geodim etrelerde, ışık k a y n a ğ ı o larak, kızılötesi ışın la r kullan ılm ıştır. G eodim etrelerin E k lim etrelerin e (D üşey L im bus), y ü k sek lik açıların ın duyarlı b ir şekilde ölçülebilm esi için «E ğim Sensörü» denilen b ir a y g ıt ilâve edilm iştir. Bu a y g ıt sayesinde E k lim etren in çizgisi o to m a tik o la ra k y a ta y d u ru m a g e tirilm e k te ve y ü k sek lik a ç ıla rı en fazla ± 5 saniye h a ta ile ölçülm ektedir. B ulunan y ü k sek lik açısı, a le tte bulunan b ir m ikroişlem ciye iletilm ek te ve b u rad an ıy atay u zak lık ile k o t fa rk ı o to m atik o la ra k h esap lan m ak tad ır. Y ü kseklik açısm ı ölçerek, y a ta y u zak lığ ı ve k o t fa rk ın ı veren a y g ıtta n duy a rlı sonuç alınabilm esi için, U zak lık Ö lçerin ekseninin, dürb ü n ü n o p tik eksenine p a ra le l olm ası g erek ir. D iğ er b ir deyim le; u zak lık ölçerin y ü k sek lik açısı ile, Teodolitin düşey açısı ay n ı olm alıdır. A le tte b u açıları a y a rla m a k için özel vida v a r

15 1-4 T A H S İN TOKM A NOĞLU dır. Bu ay arın, a ra z i çalışm aların a b aşlan ırk en yapılm ası, zam a n zam an da k o n tro l edilm esi gerek ir. G eodim etreler, aplikasyon çalışm aların d a da büyük k o lay lık lar s a ğ la m a k ta d ırlar. K lasik T eodolit ve m ira yardım ile, sık o rm an içersinde, b ir poligon k e n a rla rının aplike edilm esi istendiğinde bü y ü k g ü çlüklerle k a rşıla şılır. Önce m ira y ı d e vam lı görebilm ek için, çok sayıda dal veya ağ aç k esm ek g erek ir. S o n ra m irad a o kunan d eğerlerden y a ra rla n a ra k y a ta y u zak lığ ı h esaplam ak, d ah a so n rad a «geri git» v eya «ileri gel» şeklinde k o m u t v erm ek ve ölçülenle, h esab ı te k ra rla m a k g e rek ir. O rm an d a çok zam an, re tik ü l çizgileri m iran ın görülebilen k ısım ların a isab et etm ez. Ç izgilerden birini, m iran ın görülebilen yerine g etirin ce diğerlerinin görülem iyen y erlere isab et e ttiğ i çok k a rşıla şıla n o laylardır. B u d u ru m lard a, uzun z a m a n d al kesm e ile u ğ ra şm a k zorunda k alın ır. M ira g ö rü n d ü k ten so n rad a ileri veya g e ri g itm e zorunluğu, h esap sonunda m ira y a te k r a r y e r d eğ iştirm e... çok b u naltıcı işlerdir. G eodim etre b ü tü n bu g üçlükleri o rta d a n k a ld ırm a k ta v e b ü y ü k k o laylık sa ğ la m a k ta d ır. G eodim etre ile aplikasyon y ap ark en, g ö rülem iyen y ard ım cıy a önce b ira z sa ğ a v eya sola g it diye istik a m e t verilir, so n rad a 50 cm. y a k la ş v ey a 30 cm. u zak laş şeklinde k o m u t verilerek, a ra n a n n o k ta ta m o la ra k bulunur. G eodim etrelere U N IC O M denilen b ir konuşm a a y g ıtıd a eklenm iştir. B u ay g ıt sayesinde a le ti k u llan an kim se, reflek tö rü k u llan an a k o m u tla r verebilm ektedir. F a k a t re fle k tö rc ü a le t k u llan an a b ir şey söyliyem em ektedir. Y ani a y g ıt te k y önlüdür, bu nedenlede telsiz k ap sam ın a g irm em ektedir, telsiz izni alın m asın a g erek y o k tu r. S ık o rm an d a çalışırk en re fle k tö rü k u llananın, G eodim etrenin yerin i iyi tahm in etm esi g erek ir. A k si halde re fle k tö rü çok h a ta lı yönlere çev irir ve işin a k sa m a sın a neden olabilir. B u şekildeki a k saklığ ı önlem ek am acile, G eodim etrelerin üzerine T ra e k lig h t denilen b ir a y g ıt y erleştirilm iştir. B u a y g ıtın düğm esine basılın ca Geodim etreden b ir ışık ç ık m ak tad ır. Y ansıtıcıyı k u llan an b u ışığ ı g ö rerek G eodim etren in yerin i k a b a c a b u lu r ve y an sıtıcıy ı o ra y a yönlendirir. F a k a t bu k a b a b ir yönlen d iriş olur. T ra e k lig h t a y g ıtın d an 3 a y rı re n k te ışık yay ılır, b u n la r beyaz yeşil ve kırm ızıd ır. Y an sıtıcıy ı k u llanan beyaz ışık görürse, y ansıtıcıy ı ta m o la ra k Geod im etrey e y ö n e lttiğ in i an lar. Y eşil g ö rü rse G eodim etrenin k endine göre b iraz solda, k ırm ızı g ö rü rse b ira z sa ğ d a olduğunu a n lar. B una g öre y an sıtıcıy ı ta m o larak G eodim etreye döndürür. Y an sıtıcı G eodim etreye ta m döndüğünde, ışığın ren g i b e y az şiddeti de ik i k a tm a çık ar. G eodim etreden çıkan ışık, devam lı b ir ışık şek lin de değildir, b ir çak m a ğ ın çak m ası şeklindedir. Bu nedenle de d ah a k o lay g ö rü lebilm ektedir. B a zı G eodim etreler, kendilerini ko n tro l edeb ilm ekte ve herlm ııgi bir parçalarında b o zu k lu k v e y a a y a rsızlık bulunduğu ta k tird e, bunu hem en bildirm ektedirler..örn eğin; a le t 1 m esajın ı v erirse, genel ek sen ta m o la ra k düşey yap ılm am ış dem ektir, m esajım v erirse, h erh an g i b ir a k sa k lık yoktu r. Ö lçü yapabilirsiniz d e m ek tir. Ö lçü y ap ılırk en düzeçte k ü ç ü k k a y m a la r olursa, bunu a le t giderir, büyük k a y m a o lu rsa k u lla n a n ı u y arır. G eodim etre y an sıtıcıy a ta m o la ra k yöneltildikten so n ra u zak lığ ın ölçülm esi 0,5 san iy e k a d a r sü rer. A let d u rd u ru lm az sa ölçü h e r 5 saniyede b ir te k ra rla n ır.

16 G EO D E Z İD E OTOM ASYON 15 Belli başlı firm a la rın çık a rd ık la rı G eodim etrelerin m a rk a la rı ve a ğ ırlık la rı şöyledir : M ark a A ğ ırlık G eodim eter 220 1,3 Kg. G eodim eter 140 8,5» Zeiss E lta 2 13,0» Zeiss je n a D ecota 12,0» K ern E 2 ve DM ,3» K ve E Y ectron II 12,0» G örüldüğü üzere, engebeli ve orm an lık arazid e de taşın ab ilecek a ğ ırlık ta d ırla r. H a fifle r 1-2 Km. u zak lık için, S -1 0 K g. a şa n la rd a 20 Km. u z a k lık la r için k u llanılm ak tad ır. H e r çeşit elek tro n ik aletin, kullam cı ta ra fın d a n onarılab ilen bölüm ü, gün geçtik çe a z a lm a k ta d ır. B ir işin y ü rü tü lm esi için k u llan ılm ası zoru n lu olan alet, bozulu r ve k ısa zam a n d a d a o n arılam azsa, işle r büyük ç a p ta a k sa r. A letin bozulm a m asını sa ğ la m a k için, önlem ler alm ak, eşit zam a n a ra lık la rile k o n tro ller yapm ak, bozulanı o n a rm a k ta n çok d ah a y a ra rlı ve çok d a h a akılcı b ir yöntem dir. A letlerin k u llan ım güvenliği devam lı o la ra k ü s t düzeyde tu tu lm alıd ır. B iitiin G eodim etrelerin kontro l v e onarım işleri gene bilgisayarlar tarafından y a p ılm a kta d ır. H e r G eodim etrenin içinde özel b ir k o n tro l ay g ıtın ın bulunduğu ve b ir bozukluk v a rs a bunun h a n g i p a rç a d a olduğunun o to m a tik o la ra k bildirildiği y u k a rd a belirtilm işti. B u n lard an ay rı o larak, çok say ıd a G eodim etre k u llanan bir k u ru m u n m erkezinde büyükçe b ir k o n tro l ve o n arım ately esin in bulunm ası g e re k lidir. B u ately ed e de G eodim etreleri k o n tro l eden ve o n a ra n özel b ir b ilg isay arın b u lu n m ası çok y a ra rlı olm ak tad ır. Bu işleri yap ab ilen Özel B ilg isa y a rla r g eliştirilm iştir. H e rh a n g i b ir aletin o n aran ın d a, en önem li iş ak sak lığ ın k ay n ağ ın ın b ulunm a sıdır. A letin şem asın d an ve öngörülen k o n tro l y öntem lerin den y a ra rla n a ra k bu işlem i y a p m a k çok zam a n alır. O narım ately esin d ek i B ilg isay ar bu işi çok s ü ra tli b ir şekilde y a p m a k ta d ır. G eodim etrelere verilm esi g ereken bazı k a ts a y ıla rd a v a r dır. Ö rneğin; G eodim etre k atsay ısı, p rizm a k atsay ısı, açı ofset ayarı, K olim asyon h a ta la rı, b u n lard a B ilg isa y a rla ra verilm ektedir. Ö zet o larak ; G eodim etreler, B ilgisayar v e E le k tro n ik T ekniğinden yararlanılar a k yapılm ış m odern bir a le ttir ve Geodezi çalışm alarına b ü y ü k y e m lik le r ve k o la ylıkla r g etirm iştir. j K A Y N A K L A R i A K S O Y, A., N irengide K ronolojik G elişm e ve T ü rk iy e de N iren g i Sorunu. H a rita ve K adastro M ühendisliği D ergisi. S a y ı 35. A K S O Y, A., Jeodezi Ö ğretim ine K ısa B a k ış v e T ü rk iy e de Jeodezi Ö ğretim i. Î.T.U. T e k n ik E ğ itim K ongresi. İstanbul,

17 16 T A H S İN TO K M A NOĞLU A K S O Y, A., H aritacılığın Diinii, B ugünü. H a rita cılıkta O tom asyon Sem ineri. İstanbul. A L P O R A L, Ö.S., G eodim eter A letlerin in T a n ıtım ı, E k s e n Ö zellikleri ve K la s ik A letlerle K arşılaştırılm ası, H a rita cılıkta O tom asyon Sem ineri. İstanbul. A L P O R A L, Ö.S., K a rto g ra fyada O tom asyon. İstanbul. A L P O R A L, Ö.S., A ra zid en B üroya B ilgi A kışı. H a rita cılıkta O tom asyon S e m ineri, İstanbul. A L T A N. H., 19S5. D C S (D igital C om puter S y ste m ) O to m a tik Ç izim S istem in in T a nıtım ı, T e k n ik Ö zellikleri, P rogram lar (U y g u la m a lı). H a rita cılıkta O tom asyon S e m ineri. İstanbul. A m erica n S o ciety o f P h o to g ra m m e try M aııual o f Color P hoto graphy. A Y T A Ç, M. H a va F oto g ra m etr isi. Ç eviri, İstanbul. C H A R L E S, E.O. S E N Jr. Collect on and P rocessing o f M ultispectral Im a g ery. D E N İZ, R., K ısa B oyların E le k tro o p tik U za klık Ö lçerlerle Ö lçülm esinde Presizyo n A ra ştırm a sı. İstanbul. D E N İZ, R., E le k tro m a g n e tik U za klık Ö lçerlerin K alibrasyoııu. H a rita cılıkta O tom asyon Sem ineri. İstanbul. E R A S L A N, İ. F o to g ra m etri A lanında Y e n i G elişm eler. O rm an F a k ü lte si D ergisi, Cilt 16, S a ı 1. E R K İN, K., 197%. F o togram etri. İstanbul. H A L M O S, F., A P a rticular Case o f th e C alibration of distance - m eters and o f th e increose of tlıe accuracy o f distances. H elsinki. K IL F O R D, W.K. E lem en to ry A ir S u rvey P itm a n P ublishing Loııdon. K U R U L T A Y R A P O R U, 198%. T ü rkiye'd e H a rita - K adastro S e k tö r ü Sorunları ve Ç öziim Ö nerileri. TM M O H a rita ve K adastro M ühendisleri O dası İsta n b u l Şubesi B a şka n lığ ı M eslek K u ru lta yı, İstanbul. Ö ZD İL, T. - Ş E R B E T Ç İ, M., 198)\. Ö lçm e A letlerin d e ve U ygulam alarında G elişm e ler. H a rita M ühendisliği Sem ineri. D.S.İ. E tü d v e P lan D airesi, Trabzon, ler. H a rita M ühendisliği Sem ineri. D.S.İ. E tiid ve P lan D airesi, Trabzon. T A R A N, O., G eodim eter A letlerin in B a k ım S istem leri. H a rita cılıkta O tom asy o n Sem ineri, İstanbul. S E L Ç U K, M., G rafik B ilgi İşlem S istem lerin e G enel B a kış. H a rita cılıkta O tom a syo n Sem ineri, İstanbul. S U A T A Ç, Ü. K a rto g ra fya d a O tom asyon B a zı P roblem leri. Ç eviri, H a rita D ergisi Ö zel S a yı, A n ka ra, S P U R R, S.H. P hoto g ra m m e try and P hotointerpretation. R onald P ress N e w Y o rk. T O K M A N O Ğ L U, T., F o to g ra m etri A la n ın d a ki Y e n i G elişm elerden B azıları. O rm an G enel M üdürlüğü T e k n ik H aber B ü lten i, S a y ı 25. TO K M A N O Ğ L U, T., F o togram etri, İstanbul. Y A Ş A Y A N, A., K O Y U N C U, D., 198Jf. F o to g ra m etri ve K a rto g ra fya d a Gelişmeler. H a rita M ühendisliği Sem ineri. D.S.İ. E tiid v e P lan D airesi, Trabzon. U Z E L, T., 19S5. E le k tro n ik T akeom etreler. H a rita cılıkta O tom asyon Sem ineri, İstanbul. Y E R C İ, M., K a rto g ra fyada O tom asyon, H a rita D ergisi, Ö zel S a yı, A n ka ra. Y O S T, E., W E N D E R O T H, S. D etection o f m ineralized trees b y th eir refleciance. Tech. R e p o rt U n iversit o f L ong Island. Y O S T, E., W E N D E R O T H, S. A p p en d u x I. A d d itive Colour A eria l P hotograplıy.