TÜRK KASiDESiNiN MENŞEi OLARAK MUALLAKALAR ÖZELiNDE ARAP CAHiLiYE DÖNEMi KASiDE ÖZELLiKLERi

Transkript

1 tem Yt/:9 Sayt: ÜRK KASDSNN NŞ OLARAK UALLAKALAR ÖZLND ARAP CAHLY DÖN KASD ÖZLLKLR Dr. Ayhan RDOGAN Selçuk Ünverte lahyat Fakülte ÖZ Br nazım bçm olan kade ürk debyatından çok önce Arap debyatında vardı. Şekl ve çerk olarak bakıldığında ürk Kadenn menşenn Arap Kade olduğu tept edlr. Bu çalışmada muhtaar olarak ürk Kade, daha ayrıntılı br şeklde de Arap Kadenn şekl ve muhteva yönünden özellkler ortaya konulmuştur. Arap Kadenn özellkler ncelenrken uallaka olarak blnen ınırlı ayıdak kadeler örnek alınmıştır. Bu çerçevede yapmış olduğumuz mru'u'i-kay'a at muallaka çevrnde, genelde Arap şr dl, özelde de uallaka dl ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca muallakalardak beytlerde yer alan temalar ve bu temaların şlendğ beytler göterlmştr. Anahtar kelmeler: Kade, uallaka, Arap Şr Dl. ABSRAC he Charactert/c of Pre-ltam/c Arablc Qada In the Ca e of the u'altaqat A the Orlgln of urkh Qada A a poetc genre, qadah had been n Arabc lterature long before t extence n urkh lterature. On the ba of the latter' form and content, the cholar of clac urkh lterature have etablhed that the urkh qa/dah derved from the Arabc qadah. he purpoe of th artcle to expoe the charactertc of the urkh qadah n general term and thoe of the Arabc qadah n detal on the ba of ther repectve form and content. In examnng the charactertc of the Arabc qadah, 1 have taken the u'allaqat a ample text. In my urkh tranlaton of the u'allaqah by lmr a-qa, 1 have tred to elucdate the charactertc of Arabc poetry n general and of the u'allaqat n partcular. In addton, ı ponted out the theme of the u'allaqat and howed ther place n the lne. Key word; Qadah, u'allaqat, Arabc poetcallanguage GRŞ k ürk edebyatında br nazım formu olan kadenn kaynağı Arap kadedr.1 debyatımııda lk denemeler aymazak gerçek anlamda kadey 1 Hüeyn lmalı, "Kade", DİA, tanbul, 2001, XXIV, 562; ehmed Çavuşoğlu, "Kade", DK ürk

2 210 Dr. Ayhan RDOGAN başlatan XV. yüzyılın knc yarıında, Ahmed Paşa olarak kabul edleblr. 2 Zamanla yetşen büyük şarler çok güzel kadeler yazmışlardır. Kadey y değerlendreblmek çn menşen ve özellklern blmenn faydalı olacağını düşünmekteyz. Bu huuta Arap kaden ncelemek ve özellklern tepte çalışmak doğru olacaktır. Arap kade denlnce, türünün en güzel örnekler olan uallakalar akla gelr. Bz de bu örnekler üzernden çalışmamızı yapmaya çalışacağız. Arap kaden ncelemeden önce, ürk debyatındak tema etmek tyoruz. kadeye kıaca 5 ürk debyatında Kade kender Pala: "ürklern ülüman olmadan önce hakan veya beyler övmek çn, kopuz eşlğnde öyledkler koşma, muhteva yönünden kadeye benzer." 3 der. Bu yüzden Arap kade ve yne Araplardan alınmış olan ra n kade de kolaylıkla kabullenlmştr. Kadenn konuları Hz. Peygambermz ve dğer dn büyüklernn övülme, bey ve hakanların övülme, Allah'a dua ve yakarış, yne Hz. Peygamberden şefaat teme, devlet büyüklernden makam ve memuryet taleb, hmayelerne ığınma, br cezadan kurtulmak çn af dleme, hama duyguları fade ve vatan evg veare olablr. 4 Kade, bazen çerdğ konulara göre de adlanırdı. Kade, anrı'ya yakarmak ve bağışlanmayı teme k çne, buna münacat denrd. Hz. Peygamber veya ehl beytn övmek çn yazılmışa buna na't denrq. Br kmenn erdemler ayılarak övülüyora methye, olumuzlukları ayılarak aşağılanıyora hcvye denrd. Br ölünün ylkler anlatılarak övülüyora buna da merye denrd. 5. Kadenn beyt ayıı genelkle beyt araındadır. 6 Ancak 7, 9 beyt ayıı en az olmaı gereken mktar olarak belrtlmştr. Bazıları da 15, 21 ayıını dda etmşlerdr. 7 Kadenn lk beytne ~-matla", on beytne de "&v-makta" denr. atla beytnn, her k mıraı kafıyeldr. Buna "~_,..-muraa" denr. Kade çnde muraalı beyt tekran zaman zaman yapılablr. Buna da "dh-.~j.l?.-tecdd- matla" denr. Bu tp kadelere "dlkll.;.ıl)-zatu'l-metal" denr. Şarn mahlaını zkrettğ beyte "ı::\:ô-tac", kadenn en güzel beytne de "~ı..:..:ı-beytu'l-kad" denr. 8 -->--> Şr Özel Sayıı, ayı 415, 416, 417 /emmuz, Aguto, ylü11986, ehmed Çavuşoglu, a.g.e., kender Pala, "Kade-ürk debyat", DA, tanbul, 2001;XXIV, Aynı eer, ehmed Çavuşoglu,a.g.e., kender Pala, a.g.e., ehmed Çavuşoglu, a.g.e., kender Pala,a.g.e., 564; ehmed Çavuşoglu, a.g.e.,. 22.

3 ürk Kadenn enşe Olarak ua/lakalar Özelnde Cahlye Dönem Kade Özellkler 211 Genel olarak şarlern benmedğ kade tpnde kadenn bölümler şöyledr:9 1. Nelb (eşblb): Grş bölümüdür. Gazel gb aşıkane duygulardan baheder beyt uzunluğunda olablr. 2. Grzgah: Br k beytlk br bölümdür. Nepten methyeye geçerken mantıklı br geçş ağlayan kıımdır. 3. ethye: Kadenn makadına uygun olarak övülen kş veya şeyden bahedlr. Uzunluğu konuya ve şare göre değşr. Kadenn en anatkarane bölümü buraıdır. 4. eğazzül: ecdd- matla le başlar ve 5-12 beyt araında gazeldr. Bu bölümü olmayan kadeler yanında, yanlızca tecdd- matla yapıp, onunla yetnenler de vardır. 5. Çahrye: Şarn kendn övdüğü bölümdür. Şar bu bölümde bazen de arzuunu dle getrr. Fahrye bölümü olmayan kadelern yanında, meela Nef''nn kadelernde olduğu gb beyt ayıı kabarık olan kadeler de vardır. 6. Dua: Buradak brkaç beytte, övülen şaha dua edlr. Kadede dua bölümü mutlaka bulunur. Arap Kade Arap kadende mutawal denlen uzun şrlern bazı özellkler vardır. Bu özellkler e-uallakat adıyla çok açıktır. meşhur Cahlye dönemnn gözde kadelernde Fıtrat bakımından Sam ırkının şre en yatkın olanları Araplardır. Dllernn zengnlğ, çevre faktörünün hayal etmeye uygun olmaı, zhnlernn berraklığı, yaşamlarındak adelk, kable tutuculuğundan gelen heyecan, özgürlüklernden tavz vermemeler ve üzerlernde düşüncey ınırayacak devlet otorte olmadan, ema le ahra araındak hayatları bunu ağlamıştır. 10 Gelşen şr ruhu (buna müzk zevk de dyeblrz) ve şr öyleme meleke hayatlarında şr öneml kılıyordu. bu 'Amr b. e-'aa dyor k: Arapların öyledğnden ze yanlızca çok azı ulaşmıştır. Fazlaı ulaşaydı, büyük çaplı blg ve çok şr ulaşırdı. 11 Kade kelme, "~katett" kökünden gelr. 12 Katedlerek öylenen anlamındadır. 7 beyt ve ütü olan şrere kade denleblr. 13 Şr le kade aynı şeye delalet eder. Genelde recez veznnde öylenen şrler kade kavramının dışında tutula da, bn Reşk beyt ayıının uzunluğuna bakarak buna da ka- 9 İkender Pala,a.g.e., 565; ehmed Çavuşoglu, a.g.e., Ahmed Haen ez-zeyyat, arhu'i-deb'i-arab, Daru ı-arlfe, 3. bakı, Beyrut, 1996,. 27. ı 1 uhammed b. Sellam e-cumah, abakat Fuhul'ş-Şuara, Kahre, tarhz, ı, 24. ıı F. Krenkow, "Kade, A, İtanbul1993, VI, 388; Hüeyn lma lı, a.g.e., XXIV, İbrahm n ve dgerler, e-u'cemu'/-vat, 2. bakı, Kahre, ot.>"' t3 madde.

4 212 Dr. Ayhan RDOGAN de denlebleceğn öyler. Ona göre kade en az 11 beytten oluşur. 14 Arapçada <li;,ı.ı-e-uallaka kelmenn çoğulu olan..:jt.l.ı.ı-e-uallakat adıyla şöhret bulan bu kadeler, e-seb'u't-val, e-uzehhebat, e-sum0t 15, e eşhurat ve e-seb'yyat gb farklı mlerle de anılmıştır. e-seb'yyat m de meşhurdur. 16 e-seb'yyat olarak farklı rvayetlerde farklı şarler yer almıştır. Bazıları eb'yyat çnde yer alan şarlern tamamını e-uallakat e-aşr olarak da br araya getrmşlerdr. e-uallakat myle bu kadeler lk defa br araya getren, Hammad er Ravye (185 h/801 m)'dr. uallakaların Ka'be duvarlarına aılmaı huuu gerçek değldr. Şevk Dayf bunu efane kablnden br haber olarak değerlendrr. Bu yanlışlığın altında, kelmenn özlük anlamıyla tercüme edlme vardır. Yalan rvayetlerle tham edlen Hammad er-ravye'nn 17 bu habern kaynağı olmaını, şüphe duymak çn yeterl görür. 18 bu Ca'fer Ahmed b. uhammed en-nehha (338 h/949 m), "nanların, bu kadelern Ka'be duvarına aıldığı yönündek haberler kenleşmemştr" der. 19 Car Brockelmann, Hammad er-ravye'nn bu derlerney e-sumut veya blnen myle e-uallakat adıyla mlendrdğn öyler. Bu mler vermekten amacı, yaptığı bu şn nefaetn ortaya koymaktır. Kend çn övünç kaynağı olmaını tedğ bu mler, daha onra özlük anlamıyla değerlendrlmş ve Ka'be duvarlarına aılmaı gb anlaşılmıştır. Noeldeke de bu görüşü paylaşmaktadır.20 Ahmed Haen ez-zeyyat bu görüşün karşıında yer alır. Ama kend cdd br şey ortaya koymakızın "olmadığını avunanlar, kna edc br dell ortaya koyamıyorlar", der. Halbuk, br şeyn varlığı pat edlr, yokluğu değl. Öte yandan heodor Noeldeke'nn konuyu onayladığı h veren garp br cümle kullanır.z1 Gerçekte Noeldeke bu olayın vuku bulmadığını avunur bn Reşk e Kayravan, e/-umde f ahan'ş-ş'r ve Adabh ve Nakdh, thk. uhammed uhyddn Abdulhamd, Daru'I-Beyda, tarhz, ı ekl.ı..,..: Kolye, gerdan lık. 16 bu Bekr uhammed b. el-kaım el-nbar, Şerhu'/-Kaad'-Seb''t-17val'I-Cah/yyat (uhakkk Abdue/am uhammed Harun'un yazd@ mukaddme), hk. Abduelam uhammed Harun, Daru'I earf, 5. bakı, ıır, tarhz.. 11; Haşm Salh enna', F'I-deb'I-Cahl, Daru'I-enar, 1. bakı, Dubey,1996, Hammad er-ravye'nn güvenlmez olduguna at rvayetler çn bknz. bn Sellam e-cumah, a.g.e., ı. 48 ve onraı. 18 Şevk Dayf, e/-aru'j-cahl, Daru'I-earf, 10. bakı, ıır, tarhz, Aynı yer. 2 Car Brockelmann, arhu'i-deb'f.arab, tre. Abdulhalm en-neccar, Daru'I-earf, 4. bakı, ıır, tarhz, ı, ez-zeyyat, a.g.e.,. 28., -- Brockelmann. a.g.e., ı. 67.

5 ürk Kadenn enşe Olarak uallakalar Özelnde Cahlye Dönem Kade Özellkler 213 uallakaların ayıı hakkında da çeştl değerlendrmeler vardır. Brockelmann, üzernde ttfak edlen muallaka şarlern 5 olarak verr. Bunlar mru'u'i Kay, arafa, Zuheyr, Lebd ve Amr b. Kulum'dur. e-ufaddal ed-dabb brçok rvayette yer alanantera ve e-har b. Hllze'nn yerne en-nabğa ve e-'aşa'yı alır. Böylece 9'a ulaşan bu kşler, Cahlye dönemnn meşhur şarlerdr. Noeldeke'ye göre, yeternce meşhur olmayan e-har b. Hllze'nn bu lteye alınmaı farklı mülahazalarladır. Son olarak da Yahya b. Al et-ebrz (502 h/1108 m) yazdığı şerhte Ubeyd b. e-abra'ı da bu dokuza lave eder ve ayı 10'a ulaşır?3 Bundan onra 7, 9 ve 10 kadeye yer veren derleme ve şerhler yazılmıştır?4 Kadenn Konulan CahUye dönemndek şr konuları gazel, medhye, hamae, fahrye, merye, hcvye, tavr-vaf, özür dleme, hkmet ve ahlaktır. Bu konuları farklı almler aralarında benzerlkler kurarak, brbrnn çnde değerlendrp ayıını azaltmış, bazıları da artırmıştır. 25 Kadeye başlangıç yapılan JjJı-gazel term, ~ı-neb ve ~ı-teşbb adlarıyla da anılır. Gazel, bayanlarla eğlenmek, ohbet etmek anlamındadır. Neb e kadın konulu, nce fadel şrdr. eşbb, her kn çerrken, bell br kadını şre konu etmektr. Ancak bu termern ınırları tam oturmamıştır. Kşden kşye farklılık götermekte ve br dğernn yerne kullanılmaktadır. 26 edh, hcv veya başka konuları çeren kadeye gazelle başlanır. Ancak ölünün erdemlernden baheden ve onun hayattak ylklern anlatan merye, dğer kade örneklernden farklı olarak tek konuludur. Yan başka konulara değnlmez. Ancak tna olarak Dureyd b. e-smma, kardeş çn öyledğ meryeye gazelle başlamıştır. 27 Şar hcvle lgl şr öyleyeceğ zaman farklı br eda tarzı kullanırdı. Kahn Iern gydğ gb br elbe gyer, kafaını tıraş eder, k perçem bırakır, kafaının yarıını yağlar, tek ayağına ayakkabı gyerd. Bu hal, hac yaparken ve dua ederken de uygulanırdı. Böylece aleyhne konuştuğu kşye lanetlernn ulaşacağına nanırdı f20U 23 Brockelmann, a.g.e., ı. 68; bu Zeyd e-kureş, Cemheretu ş'ar'i-arab, hk: uhammed Al e Haşm, 2. bakı, Dmaşk, 1986, muhakkıkın önözü, 1, Bknz: Brockelmann, a.g.e., ı, 67 ve onraı. 25 Bknz. Haşm Salh enna', a.g.e.,. 205 ve onraı. 26 Haşm Salh enna', a.g.e., bn Reşk, a.g.e., ll, Haşm Salh enna', a.g.e.,. 231.

6 214 Dr. Ayhan RDOGAN Kadenn Özellkler ür olarak Cahlye şr lrktr; şarn yaşadıklarından duygularına yanıyanları anlatır. Batıda lr eşlğnde öylenen şr, tam bu anlamıyla Araplarda da öylenr. e-uhelhl, kend şrlern şarkı havaında öylerd. ef, davul, ud gb azlar eşlğnde nağmel öylenrd. Araplar, düz yazı okumayı ö~l)-kıraat, Kur'an okumayı.,~-tlavet, şr okumayı ~l..:.;ı-nşad, şarkı öylemey de ~ı-teğann ola-. rak adlandırırlar. Şr çn fade edlen nşad, aruz veznndek aruz kalıp ahengn hettrerek okunmaktır. Cahlye şr yapı bakımından gelenekel olup bu gelenek şar ~ell kalıplarda şr öylemeye zorlardı. Bu kalıplar yanlızca rtm, aruz ve katye le ınırlı değldr. Konular, kelmeler ve ele alınan manalar hep şr geleneğ çndedr. Şu beytler geleneğn şar üzerndek etkn net br şeklde anlatmaktadır. 29 mru'u'i-kay dyor k: 30 ı;,.;. ~ jldı ~~ d\ı.j:;, 5 ~.;..uı w- <->~.:.,ıı c'~ ana: Yıllanmış şu ev kalıntılarında [z knz] durunuz. Çünkü bz bn Hzam gb kalıntılara ağlarız. Zuheyr'e at olduğu öylenen şu beytte şöyle der: ana: Söyledklermzn, başkalarından alıntı veya tekrardan başka brşey olmadığını düşünüyorum. Antera muallakaında şöyle der: j.a ;5~ ~~~ 0-: c3j.! f y d? ;ııı ~ ~JI 17/20U ana: Öncek şarler ele almadıkları br şey bıraktılar mı? Yoka evn yern, [tereddüt edp] vehme kapıldıktan onra mı bleb Id n? Bu yüzden Cahlye şr yapıında brbrne benzerlk oldukça fazladır. Brkaç beytten oluşan makta'ları br kenara bırakırak, mutavvel kadenn eda edlş bçm ve konuları bakımından çok benzeştğn öyleyeblrz. Şarler de bu gelenekel kade formunda kalmaya özen göterrlerd. Şar lk olarak F-matla' denlen beytle ş re başlar. Başlangıç bölümünde daha önce yaşadığı J')l.k'Jı-ev kalıntılarının yanında durup ağlayarak, burada evglyle yaşanan hatıralar ve ona duyulan özlem dle getrlr. Bu bölüm gazel veya neb olarak adlandırılır. Sonra şarn ahrada yaptığı br yolculuk tavr edlr. Bu yolculuktak bneğ, karşılaşılan hayvanlar, bazen de br av ahne anatıldıktan onra başka br konuya geçlrd. Bu medh, hcv, fahr veya başka br konu olablr. Daha onra 29 Şevk Dayf, el-fen ve ezahbuhu f'ş.ş'r'i Arab,. 18; Haşm Salh enna', a.g.e., bn Sellam, a.g.e.,. 39; mru'u'i-kay'ın beytnde geçen, bn Hzam'ın kmlg konuunda uzun tartışmalar vardır. Bu mle anılan br şar blnmemektedr. Haşm Salh enna' ktabında bu konudak tartışmaları ve farklı yorumları verr. Sonunda da bu kşnn bn Humarn oldugunu, onun da mru'u'i-kay b. e-humam e-kelb oldugunu öyler. Bknz. Haşm Salh enna', a.g.e.,. 15.

7 ürk Kadenn enşe Olarak ual/akalar Özelnde Cahlye Dönem Kade Özellkler 215 br veya brkaç hkmetl beytle kade on bulur. utavvel kade, şarn kşel brkm veya özel tecrübelernn onucu oluşan br yapı değldr. Gramer, dl ve aruzun ötende oluşan kade geleneğne bağlıdır. 31 Bu denl ınırlamanın yanında gerçekten muhteşem şrlern yazılmaının arkaında şarlern mutavvel kadeler üzernde yoğun çalışmaları vardır. Bazı şarler kadeler üzernde tam br yıl çalışırdı. ekrar tekrar ona bakar, aklıyla ölçer, üzernde fkr yürütür, hata arar, yenden gözden geçrr, şrne br ayar verr, ürettğnn üzerne ttrer ve ttzlk göterrd. Bu şeklde ürettkler kadeler de -:..ol.,l_,.j-ı-e-havlyyat (yıllık), -:..oı.lllı-e-ukalledat (gerdanlık), _..:.>l...:l.ı~e- unakkahat (düzeltlmş) ve -:..o~ı-e-uhkemat (yapıı güçlü) adıyla anarlardı. Böyle yaparak kendlerne uta şar denmen ağlarlardı. 32 Bazl şarlern şrler üzernde ttzlkle durmaları, şre hzmet etmek gb algılanmış ve onlara _r-:..ıı ~şrn köle denmştr. e-ama şöyle der: Zuheyr b. b Sulma, e-hutay'e ve benzerler şrn köledrler. Şarn şr üzernde bu denl uzun ürel çalışmaı ve ttz davranmaı onucu oluşan bell br kaltenn yanında, Ahmed ez-zeyyat'ın eleştr konuu yaptığı noktalar da vardır. 1. Fkr bütünlüğünde zafyet vardır. Değnlen konular araındak alaka güçlü değl, hatta bazen kopuktur da. 2. Beytlern ıralanmaında tutarızkar bulunablmektedr. 3. Beytlern bazıları ötek beytlern önüne veya onraına getrle bozulma veya ekklk ortaya çıkmaz. 4. Bedev mantığı olayları bağımız şeklde değerlendrr. Peşpeşe gelşen olaylar ırayla anlatılmaz. 5. Bu yüzden Araplarda edeb tenkd beyt üzerne kurulmuştur. Çünkü mana bütünlüğü kade boyutunda değl de, beyt boyutunda ele alrnır. Bu yüzden "en güzel kade" kavramı yerne "en güzel beyt" kavramı vardır. 33 Haşm Salh enna', kadey bölümlere ayırır ve her bölüme bazı mler verr. Bu mler şunlardır. c:lklı-e-atla: Kadenn lk beytne denr. Bu beytn k özellğ vardır. Brnc her k mıraının da kafyeye uymaıdır k buna &).ı..:...,.,jı-e-beytu'i uraa' denr. knc e, kadelern adlarının olmamaı ebebyle, matlaları kade adı gb kullanılmaıdır. Ancak matla yazmanın özel br kablyet gerekt- 31 Şevk Dayf, e-fennu ve ezahbuhu f'ş-ş'r'i-arab, e-cahz, el-beyan ve't-ebyn. hk. Abdueıam uhammed Harun, ektebetu'ı-hanc, 7. bakı, Kahre ll, Ahmed ez-zeyyat, a.g.e.,. 27.

8 216 Dr. Ayhan RDOGAN ren brşey gb unulmaı veya mütakl br bölüm gb algılanmaı yerzdr. ~,ı)-1-e-huruc (veya ~1-et-ahallu): Br konudan br dğerne geçş. Kade ncelendğ zaman, konular araındak geçşte, br uyum veya mantıklı br çağrışım gerekçe görülmez. Bu da, bu değerlendrmenn fazla güçlü olmadığını göterr. klerde br konudan dğerne geçş fade çn kullanılan bu kelmeler, Haşm Salh enna tarafından mütakl br ter m gb unulmuştur. Kaldı k, daha öncende Ahmed ez-zeyyat'ın haklı eleştrn de aktarmıştık. 41\.;L.I-e-Hatme: Kadenn onuç kımıdır. Sonuç kımı faden "onlandırmak" olarak adlandırmak daha doğru gözükmektedr. Çünkü kadelern onuç kımı kadenn hkmetl özlerle btrlmedr. Ancak bu özellk tüm kadelerde bulunmaz. eela muafıakaların çoğunda hkmetl özlerle bten br onuç kımı yoktur. Bu da göteryor k, hatme dye anılan ve mütakl br bölüm olarak şaret edlen şey, alında on beytten başka brşey değldr. Kadenn ortak özellklern özel-lafz ve çerk-manev olarak tanf edebl rz. çerk-anev özellkler 1. Sadelk ve anlamlarındak batlk Cahlye şrnn en belrgn özellğdr. Aşırılık pek görülmez. Şar, duygularını fadede ammdr, hayal alemne dalmaz. Bu manada öyledkler yaşadıklarını anlatan tarh br vekadır. Bunun en öneml ebeb anat kaygıının duygunun önüne geçmemedr. Söyledklernden hareketle şarn yaşamı hakkında blg ahb olunablr. 34 unfat adı verlen kadelerde şar düşmanlarının cearet ve gücünü dürütçe anlatır. 35 Burada delaylı olarak kendn övme vardır. Yan karşıında galp geldğ kş ıradan br değldr. O durumda da kazandığı zafer büyüktür. Antera muallakaının 47. beytnde şöyle der: 4 7. c::>.-.:ı..!: Pür lahlı. ~ :-;1..:ı~ı: Br konuda ler gtmek, cdd olmak. ana: Yğt avaşçıların karşılaşmaktan hoşlanmadığı nce pür lahlı avaşçılarla [karşılaştım. Onlar öyle] kolaylıkla avaş meydanından kaçmazlar, hem de telm olmazlar. 2. Kullanılan ıfatlar hep muşahha ve müceem olarak verlr. Güzellk, cearet ve cömertlk üzernde durulmaz. Ama, güzel, ceur ve cömert kşler konu edlr. Soyut değerler yerne, bu değerler üzernde taşıyan omut örnek şahyetler konu edlr. Bu da yne anlatımdak adelğ ve anlama kolaylığını ağlar. Sonuçta her şey br şeye benzetlerek anlatılır. 36 Bu benzetmelerde, 34 Şevk Dayf, e/-aru'/-gahl,. 219; Ahmed ez-zeyyat, a.g.e.,. 27; F. Krenkow, a.g.e. VI, Şevk Dayf, e/-aru'i-cahl, Şevk Dayf, e-aru'/-cahl,. 220; Ahmed ez-zeyyat, a.g.e.,. 27.

9 ürk Kadenn enşe Olarak uallakalar Özelnde Cahlye Dönem Kade Özellkler 217 evglnn ceylana benzetlme gb makul olanların yanında alışık almadığımız ben zetmeler de yapılablr. eela mru'u'i-kay muallakaının 39. beytnde evglnn parmaklarını övgü bağlamında tırtıla benzetr. Antera da, 57. beytte evglnden "koyun" dye baheder. 57. ;L:Jı: Koyun, kadından knayedr. lo: Zat harf. şlevz de dyeblrz. Vurgu edatı olarak kullanıldığı öylenmektedr. ~ı: Avanan şey..jc ~W: Avlamak. ana: Kendne yaklaşma he/al [uygun] olan kş çn kolay br av [br koyun gb. Ancak şartlar önüme engeller ç1kard1 ve ondan] mahrum kaldm. Keşke mahrum katmaayd1m. ~-.::.>.\.>.-.0t r1. ->lı ~ ı.:.-t:;:. -1 f;,_ı- 58 ';-1 ~ <.,?-~- --- :ı. '-? ı.p-'j 58. ana: Caryem (kız kölem) gönderdm ve ona "Gt ve benm çn onun haberlern araştırıp öğren" dedm. 59. _,~ı:düşman, çağulu ~ı_,_.,~ı onun da çağulu ı.p~.<>~ı. j- ~ t!jl- ~: Blmernek, gafl olmak. ~j.ı: Hedef alan, amacına gden, kateden. ana: Ded k: Düşmanlan gaf/et halnde gördüm. tekl br çn koyun u/aşablr gözükmektedr. 3. arzları gereğ, duygu ve düşüncelern tahllne grlmez eşbhler haa gözlemlere dayanır. Bu gözlemler şaşırtıcı ncelkler çereblr. 38 Örneğn Antera'nın muallakaının 15. beytnden tbaren yaptığı bahçe tavr ve 19. beytndek nek benzetme eşşzdr. Ayrıca 66. beytndek mızrağın kuyu pne benzetlme de çarpıcıdır ,»._A.: Bozulmamış, otlanılmamış bahçe..}:;lll: Gübre. Bu beytte evgln knc br şeye benzetyor. ana: Ya da [o], yağmurun yeşerttğ, gübre az, otlanılmamış ve çğnenmemş blnmeyen [bakr] br bahçe gbdr. Q5\>.- ~ ZJS' ~ ~ J'? js' ~ı) ~jlıls' Aı: Her şeyn önde gelen. Burada öncü yağmur anlamındadır. o_:;,lı: Her şeyn afı, temz. ;_;ı;ıı: Çukur anlamındadır. ana: [O bahçeye] temz ulu lk yağmurlar cömertce yağmıştır. Bunun onucunda oradak çukurlukları ularla doldurmuş ve o çukurları adeta drheme 37 Şevk Dayf, e-aru'i Cahl, Aynı eer,. 221.

10 218 Dr. Ayhan RDOGAN çevrmştr. 17. t;=.- b~>.::.: Su dökmek, dökülmek. yl<::..:.::ıı ve.:,...<:.:...ıı aynıdır.~<.;_,.:,...~ ~: Su dökmek anlamındadır. ~;.a=ıı: Kelmek, ona ermek. ana: Her akşam, bardaktan boşanırcaına agnak yagan ve kelmeyen yagmur uları akıp dökülmektedr.... "j.;:.j y\:.ljı \".:,-;lı (?~ ~)' ~ '7'}\..!Jı (flt q. (:;? b..;ı: Zal olmak, gtmek. hf: h~: Öterek, e çıkartarak. ana: Snek, çkl brnn [şarkı] öyleme gb, vızıldayıp durmakta ve oradan ayrılmamaktadır. 19. t; ~ b,.y.: Şarkı öylemek, bu kelmeden vaıf d' şeklnde gelr..2j>. ~ 5:.>-: Sürtmek. ~ı: glp brşeyle meşgul olmak, anlamındadır. t.:t t~ 1.>-.:ıJ: Çakmagı çakmak. -ljll: Çakmak. Burada anlatılan ek tp çakmaktır. k r çakmak taşı, k el kullanılarak brbrne vurularak ateş yakılırdı. r.l;,. tyı: Çolak, kıa kollu. ana: [Snek vızıldayarak şarkı] öylerken, kıa kollu çolak brnn eglp de çakmak taşıyla ateş yakmaı gb kollarını brbrne ürtmekte. 0_;~ fo t~;ıı_, t;ı-.)\1}.. -h L) 9\;3 ı;";\ıı J=..:Jı: Kuyudan u çeklen p, çogulu.:.ıl.k.ltyı..:.ıı.;lıı: Gögü. r-"~tyı: Syah at. ana: "Antera" dye eı:;lendklernde, yah atımın gögüne apanan mızrakların görüntüü kuyuya allanan kova p gbyd. (Buradak teşbh, dolu kovayı çekerken allanan pn merkezndek nanın onu görüş şeklyle, atın yanındak kşnn atın gögüne aplanmış mızrakları görüş şekl araındadır.) 5. avr br heykeltraş edaıyla nce ayrıntıları atlamadan yaparlar. Bu konuda arafa'nın deve tavr eşzdr. (uallakaında 3-5, 11-41, nolu beytler) Yne mru'u'i-kay atının özellklern anlatırken 59. beytte 4 ıfatı brden ıralamıştır. 6. le aldıkları manalarda çeşt azğı görülür. Şarler ınırlı konuları farklı üluplarla ele alırlar. 39 Örneğn rakbndak korku haln anlatanantera 53. beytte lgnç br fade kullanır. 39 Aynı yer.

11 ürk Kadenn enşe Olarak ual/akalar Özelnde Cahlye Dönem Kade özellkler ;1331: Azı dşler. ekl.b;-81. ana: Kend çn [bneğmden] ndğm görünce, [nrnden yüzü o denl gerld k] gülümemedğ halde azı dşlern göterd. Yne Antera'nın rakbnn rlğ n anatış tarzı ve anne ütünü kz kardeşyle paylaşmadan tek başına çtğ çn zayıf kalmadığın ı öyleme lgnçtr. 56. '->-;:.Jı : Yükek ve büyük ağaç. ; : 111 Jw : abaklanmış der ayakkabı. Zengnlğne ve aaletne delalet edyor. 11>.- _,~ ~l;.. : Ayakkabı yapmak. ürkçedek "elbe ke m ek", yan terzde dklrnek üzere kelme gb. Alı br şey örnek alarak, şablon kullanarak kelme. l;=ı1: kz. Burada "kz yok" le anla- ' tılmak tenen, o annenn karnında da tekt, doğum onraında da anne ütünü kardeşyle paylaşmadığı çn belenme zafyet yaşamamış br olduğudur. Dolayııyla y belenmş cüel br. ana: [Uzun boylu] üzerndek elbe yükek br ağaca gydrlmş gbyd. Ayakkabıı tabaklanmış derden yapılmıştı. (Ayakkabının yn gyyordu.] kz de yoktu. [y belenmş bu yüzden r cüelyd.] 7. Yaşam tarzları zaman zaman şrlerne yanır. Bu ebeple ele aldıkları manalarda hep br hareket vardır. Br hayvanı tavr ederken, onun hareketz haln değl de hareket hcıln tavr ederler. arafa örneğnde olduğu gb Yne bu hareketllk şarn br konu üzernde uzun üre d urmamaını ağlar. Br konuya değn r ve hemen başka br konuya geçş yapar. Belk de bunun br netce olarak vecz (caz) anlatım çok, uzun anlatım (tnab) azdır. Beyderdek mana bütünlüğü bunun netcende ortaya çıkmış olablr Brbrlernden bağımız pek çok konunun br araya getrlmş olmaı, br başka deyşle "çoklukta brlk" kadelern ortak özellğdr. 42 Sözef-Lafz Özeffkfer 1. Cahlye şrnde fadeler güçlüdür. Anlatmak tedğn ölçüünde ve utaca anlatır. Bu da şrn utalık dönemn fade eder, fade gücünün yanında "vahş" dye anılan garp kelmeler kullanılır. Bu tp kelmeler ancak özlük yardımıyla anlaşılır. 44 mru'u'i-kay'ın 31. beytte andığı J:..:.-Jı bunlardan brdr. 17/20ll 40 Şevk Dayf, e-aru'i-cahl, Şevk Dayf, e-aru'i-cahl,. 224; Ahmed ez-zeyyat, a.g.e., Şevk Dayf, e-aru'i-cahl, Şevk Dayf, e-aru'i-cahl,.226; Ahmed ez-zeyyat, a.g.e., Ahmed ez-zeyyat, a.g.e.,. 27.

12 220 Dr. Ayhan RDOGAN 3. Konuların ınırlı olmaı şarler fadeye yoğunlaştırmıştır. Bu da fadeye becer ve utalık getrmştr. eela hemen hemen bütün şarlerde gücünün ve üratnn anlatıldığı br at tavr vardır. Ama mru'u'i-kay'ın 52. beyytte kullandığı J.;ı}Jt..y fade orjnaldr. Kendnden başka kmeden duyulmamıştır. Aynı şeklde daha önce verdğmz Antera'nın nek benzetme de lk defa duyulmuştur. 4. Şarler şrler üzernde ttzlklkle durmaları ebebyle ~ı-nce yapan, şleyen, ~)t-üleyen, güzelleştren, ].>Jı-güzelleştren, gb ıfatlarla anılmıştır Dnleyenler üzernde etkl olmak amacıyla edeb anatlar kullanılmıştır. Bunların başında en çok kullanılan teşbh gelr. tare, mekn ve tarh çeşdyle kullanılır. Ayrıca tbak, cna gb lafz muhanat örnekler de kadeye güzellk katar. uallakalartn Şr Dl Şu ana kadar verlen özellklern yanında uallakaların veya genel anlamıyla Arap Cahlye şrnn anlatım dlnn ne olduğuna br bakmak tyoruz. Bunu da kelmelere bağlı kalarak tercüme yaparak ortaya koymaya çalıştık. akalenn fazla uzamarnaı çn bu terdrney mru'u'i-kay'n kadeyle ınırlı tuttuk. Bu tercümede yer yer daha güzel ürkçeyle fade edleblr cümleler bulunablr. Bu yöntemden katımız hang kelmelerle hang manaların anlatıldığının yanında, manaların hang kelmelerle ne denl ayrıntılı anlatıldığının görülmedr. Ayrıca toplu mana verrken boşlukların ne kadarının bzm tarafımızdan daldurduğunu belrtmek amacıyla da köşel parantez kullandık. ercümede ez-zevzen şerh ea alınmıştır. 46 Sürekl alıntılar yapıldığı çn dpnotta belrtlmemştr. Beyt numaraından lgl ktaba müracaat edleblr. Bunun dışında faydalanılan dğer şerhler dpnotta belrtlmştr. Sözlük kullanımında her kelmenn kaynağını vermek dpnotları aşırı şşreceğ çn e-ucem e-vat'ten 47 yapılan alıntılar verlmemştr. Yan belrtlmemş kelme alıntılarının kaynağı e-ucem e-vat'tr. Farklı özlüklerden yapılan alıntılar dpnotta belrtlmştr. 1. w: mr kpndek fıl k kşye öylenmştr. Zevzen, m vermeden yaptığı naklde bazılarının bu k kşnn gerçek olmadığı, alında br kşye htap ed- 45 Şevk Dayf, e/-aru'i-cah/, eı-hueyn b. Ahmed ez-zevzen, Şerhu'/-ual/akat'-Seb', hk. uhammed uhyddn Abduıhamd, Beyrut, tarhz. 47 brahm n ve dgerıer, e-ucemu'i-vat, 2. bakı, Kahre, 1972.

13 ürk Kadenn enşe Otarak uatlakatar Özelnde Cahlye Dönem Kade Özellkter 221 lrken şr geleneğnde bu şeklde fade edldğn öyler. ~: Br şeyn uç tarafı. <S}Jı: Kumuğu n bttğ yer veya kumaldak kıvrım. Jy -.ı.lı ve J-_,.,- : ekan mler. Bölgenn ınırları knc beyttek yer mleryle tamamlanıyor. ana: DahOI le Havmal [ayrıca udha ve krat] araındak [şu] kumal kıvrımının btm yerndek ev ve [o yere at] evglnn anıları çn durun da ağlayalım. ;;..._;,~ öl'''ü :ı ~!<~ t.;j t<!"c':!_.... ~ J\1-_,- 2 L... -'... '.r;:" 1 ~'"tr'").. ~u..,..j :. ~ )c. fo.,.1.1:.: _jj'ıl \...c.: z lnp koyboldu. r'"")l: Buradak anlamı, yerleşm yerndek ev veya çadırın toprakta bıraktığı z. [..:J 6::~.;...:.J: L,.ıl_jll C:!)l ~-,; :.:;: Rüzgar toprağı avurdu. yfo: Güney; güneyden een rüzgar. JW: Kuzey veya kuzeyden een rüzgar anlamında kullanılan kelmelerden brdr. Aynı zamanda,jw J.;,W da denr. l:ına: Güneyden ve kuzeyden een rüzgarlar ebebyle, [brnn örttüğünü dğer açtığı çn] onun z kaybolmadı. 3. fo.: Çft tırnakl hayvanların dışkıı. ".J\11: ekl 1":1)1: Saf beyaz ceylan veya ceylan yavruu...:ıl..:. _;c: ekl :\...,_;c: Ara, araz. ü~: ekl tt!: trafı yükek dağ ve tepelerle çevrl düz araz. Jl: Karabber. ana: O evn [cvarındak] araz ve [çevre] yerlerde beyaz ceylanların dışkıını görürün. Onlar[ın görüntüü] ank karabber tane gbdr. ~' ~ıjj. -.:..:ıı ---,_ı, _,.:J.. :..ı-:;.. <Lı j.;u ~ 4 <;? ':;'- ~y.. :r-'"..., ' :.r..,. ' '-: 4. wlfo: ekl öfo: Br çeşt ağaç (akaya olablr)..:l~ l: Br şey çndekn çıkartacak şeklde yarmak. J,l;.b.: bu Cehl karpuzu dye blnen, portakal büyüklüğünde karpuz benzer, oldukca acı br btk. Bu fade k şeyden knaye olablr. Ya, ne yapacağını blememekten dolayı faydaız br şle uğraşıyor, ya da, durduramadığı göz yaşları, ank bu Cehl karpuzu keen brnn gözyaşları gb akıyor olmaı. Çünkü bunu yapan kşnn göz yaşları, oğan oyanın k gb akar. ana: Ayrılık abahında, [eşyalarını] yüklendkler gün, mahallenn ağaçlarının orada [şaşkınlıktan ve çarezlkten] bu Cehl karpuzu yarıyer gbydm. [Göz yaşarım durmuyordu.] \.)j~~~l ~b 5. ~: ekl '-:-">-L..:.: Arkadaş, yoldaş. t_,!.j: Zevzen, bu kelmey brnc beyttek fılden hal olarak öyler. Bzce m matarın, meful mutlak olarak alınmaı daha anlamlıdır. Fl e mahzuftur. Açılımı U_,!.J l~_j şeklndedr. ~I:ekl ~1: Bnek hayvanı. ~~~ L ~.J: ~.J 4.l: Üzülmek. ana: Arkadaşlarım bneklern benm çn orada durdurdular. Onlar şöyle dyorlar: Üzüntüden helak olma! oparla kendn!

14 222 Dr. Ayhan RDOGAN.:ıı.ı.;L4 ~ ~w.:w ~ c-=-j ı.(s ~ ~ 6 6. öy.c-: Göz yaşı. :..SI-*": Bu kelme dökmek anlamındadır. ıjl) 0:ıı :..Sj) şel~lndek kelmenn değşk br şeklde &Jı 2;;~ ~~~ ve <l.)ıl Jft.ı.:..!I.).J veya <ll.)ıl4~ ly_).j olarak gelr. m- fal J:ua~, m- mef'ul Jl~ veya JI_.;. olarak gel.r. 48 <->"~l.:ı: ıj.j:ı ı)..)~ Lı_;:ı L_,.)~: kmek, yıpranmak, lnmek. J.JJI: Dayanak, detek alınan şey. Ya da J;..)l J:,C.: Kendne barınak ednd, anlamından hareketle ığınılacak yer, şeklnde de anlaşılablr. Brnc anlam daha mandardır. ana: Benm şfam akıtılan gözyaşındadır. Slnp gden zlerden hç detek olur mu? ~:5' ~ (l.;..)y,.i ~ tı.jl>.-j ( '"J'lJI..f~ ,.,1~1 ve...,.,~l: Adet, durum. ~L.: Dağ m. ana: [Sevdklernden ayrılma adetn lk değl.] Ondan önce de, e'el'de Ummu'I-Huveyr ve komşuu Ummu'r-Rabab'[la da aynı şeyler yaşamıştın.] ' ~ ~~,;_,-t>,. ı:;- t!ô-:ıı 8 r-=-::-'. ~ f; ı.r.r-. 8. t~: Kokuu güçlü br şeklde yayıldı. ~.)ll: Güzel koku. ana: [O k] kalktıklarında onlardan güzel koku gelr. Karanfl kokuu getren abah meltem (gb]. 17/20U 9 ' ~ 'Wl d''k-1 - '' ~ -w1 d"k k y...:ı ~._, : " uyun o u meı, y...:ı y...:.:ı. : " uyu o me, ~< :o} ~t.,ı.;:...: "-;ıl) Brn özlemek, ştyaklı olmak. m fal erkek: y;..., bayan: ~. Zevzen bu kelmenn mef'ul leclh olduğu çn manub olduğunu öyler. _;:>-lll: Boyun. ~1: Kılıç akıı. ana: [Onlar] özledğm çn gözyaşarım boynurndan aşağı boşanıyor. Hatta gözyaşarım kılıcımın akıını ılattı. 'ı' u -..w ~ ':,.J~.:ıe,.ı ~y 10. J;J.;. _;l.:ı: ekan m. 'ı'' J ~ " Ö'l:.. ıd; ey._~;~ ana: O bayanlara [nal olduğun] nce [gönlüne] uygun günlern oldu. Özellkle de Daratu Culcul'dek gün. 11. t.s).:wi: ekl ı>i_;.:wi: Bakre. _;}.: yer veya emer. ~1: Üzernde taşınmış, üzerne yüklenmş. Zevzen, bu kelmey üzerndek eşyaları veya kızların taşıdığı eyer gb verr. ana: [Daratu Culcul'da] bakrelere bneğm ketm. Bnlen eyer [veya 48 e-kamu e,uht naşr lgl maddenn dpnotunda, ~ şeklnde yer alan kelmenn doğruunun,:,.:;;.,ı olduğunu öyler. Bakınız: Feyruzabad, e-kamuu'l-uht, Beyrut, 1986,-" J ıj madde.

15 ürk Kadenn enşe Otarak uattakalar Özetnde Cahlye Dönem Kade. Özellkler 223 yüklenmş eşyaların başına gelen] ama neyd öyle! J1.' <.Sjı.klı 0J.ft ~ ~-' '7'ı.45"?1ıı p,tı y~; Kenan açaklı olan kumaş. ~:lll; brşm. Jll.!l: Sürülmüş. J,l:,; Alında gün boyu yapılan şler çn kullanılan nakı br fldr. Ancak manaya bakılıra br üre bu ş yaptılar, şeklnde anlamak daha uygun gözükmektedr. ~..>.!:Atıyorlar. kram edyorlar olarak değerlendrdk. ana: Bakreler br üre [kurban ettğm bneğmn] etlern [brbrlerne] kram edyorlar. [Atılan] yağlar, bürülmüş açaklı pek [gbyd.]..._ ::..1;:.~ -2-ı -:ı.,.,..,.:.:jw "'' ~)l.;_:<~ı.!.jj.ı ı"r'j 13 ~Y--' J ' J, ~ "'-" "' ı.,:vu 13..J.l.OJI; Çadır. Burada katedlen devenn ütündek çadır, yan hevdec. öj:!.c.; Şarn evgl. J,ı_;ll: Kötülüğün kşye bulaşmaı anlamında, bzdek "boyun devrln" benzer beddua fadedr. J.y: Benm bneğm öldürüp ben yaya bırakacakın, anlamında ü)l! J;..): Brn yaya bırakmak, anlamındak kökten m faldr. ana: O gün Uneyze'nn hevdecne grdm. "Boyun devrln, [bneğm. dürüp] ben yürümek [zorunda] bırakacakın" ded. öl j_,.; :ıjj Jt; 1:?1 ~ w ~p ı.?t-fı lı ;;ı ~~ -J}G ~1: Bayanlara ha deve emer. fo.p-:ı )c. )C.: Devey kemek amacıyla ayaklarından brn kep yere düşürmek veya hayvanı kemek. P.l: Bnlen veya yük taşınan deve. ana: Semer bzmle brlkte eğlmş h~ldeyken "Devem öldürdün mru'u'i Kay! n!" dyordu. 15. Jk,.JI; Kökü ÜC. ~ ~ )Uc; çlen knc yudum veya peşpeşe çlen yudumlar. Burada, peşpeşe alınan öpücükler böyle fade dlmştr. Jk,...ll..!lü.;..: Senn peşpeşe toplanan meyvelern. ana: Ona dedm k: Dzgnlern bırak meyvelernden uzaklaştırmal ve yürü! Ben peşpeşe toplanan 16. ~: Hamle. ~y; mzkl kadın. rt...:: ekl ~: Nazarlık. Nazarıkl olmaı annenn kendnn ütüne ttredğn de fade edeblr. Yan anaını, brcğ yavruundan alıkyodum, demek temektedr. J.?"": Jb. kökünden, br enen doldurmuş, burada çocuk katedlyor. ana: Senn gb, hamle brnn ve emzkl br kadının kapıını çaldım. Hatta emzkl kadını br yaşına grmş, [anaının brcğ] nazarlıklı bebeğnden alıkoydum.

16 224 Dr. Ayhan RDOGAN 17. ana: [Bebek, o emzklnn] ardından ağladığında, [vücudunun] br yarııyla ona döndü, dğer yarıı benm altımdaydı ve dönemed. t.:.:;- 1;:, ~~~,:Jı ~-k ~I c..;jü ~ 1 ıl 18.,~J ~..Jtr' ~ ~J t.f J r ~ 18. ~1: Kumal...,b _;~: Zorlaşmak, meşakkatl olmak. Jb.:; r :ö..b. wl : Hç br tna bırakmadan yemn ett. Burada evgl kendnden ayrılmak üzere yemn eder ve hç br ger dönüş htmal bırakmaz. "Vallah, en zyaret edeceğm, ancak yağmur olura harç. n cümle nde, yağmur yağmaıyla br tna durum ortaya konulmuştur. Seyttek yemnde e hç br açık kapı bırakılmamış olduğu fade edlmektedr. ana: Br gün kumalın ütünde bana [kendne yaklaşmamı] zorlaştırdı ve [ben terketmek üzere] dönüş htmal olmayacak br şeklde yemn ett. r+g ~ ~ ılı j.bı 0!3 ~.D 0]1 <.?'_:;.,.fou 19 17/ Jll: Naz. c--): Kararlı olmak, br şey yapmak çn cdd br şeklde çalışmak. ~:;...:. ~~ L.Y:..,: Kernek yan öldürmek anlaşılablr. Beytte matann mef'ulüne zafet vardır. knc br htmal, aradak alakayı kernek olablr. Bu durumda açılım ~)tc f'->'-"" şeklnde olablr. knc takdr terchmzdr. Dğer yandan ~ Geçşz br fl n matand ır. Ama burada -Allah c. c. blr- wl:.. anlamı yüklenp, onun gb geçşl olarak kullanılmıştır. Bu yüzden de u-"=1 kelme manub gelmştr. Yoka şöyle br açılım da takdr edleblr... P:=:~-'~: Ağır ol, ve şu nazı kımen hafıflet. ana: y Fatmal Bu nazı kımen (hafıflet} kaldır. Alakamızı kemeye kararlıyan, [enden tedğm] güzel davranmandır..!.lj ~ 0 &.,,ı_; ~-~',Ş}& ~ı ıd:: 20,ış:- <,?-.J - ı.;---' 20. J:. ~ U.Jb. ~,Y.:.: Bazı şeylere karşı cahl ve gaflet çnde olmak. J:. J.: _;_,.)b.: Aldatmak, batıla yönlendrmek. u-1-ı"u: Burada gerçek ölüm değl de, zzet nefnn yaralanmaı, aşağılık hallere düşme katedlmektedr. ı._şy,l.: ~ -:lll.:ı ~ yt.ıı bu bölümde Zevzen, çeştl htmaller verr. Ona göre bur~dak yl\1 le katedlen evglnn kalbdr ve öylemek tenen, "Sen, kend kalbne hükmetmekten ve en ona ne deen o yapar, ama ben kalbme hükmedemyorum." Ardından da cümley zahryle almanın yanlış olacağını vurgular ve gazel adednde bu tp br anlayışın uygun olmayacağını öyler. Bz, buradak kalbn şarn kalb anlamına gelen, dğer htmal terch edyoruz ve bunun daha da uygun olacağını düşünüyoruz. ana: [çmdek ana karşı olan] evgmn ben perşan etme ve enn her dedğn kalbmn yapıyor olmaı, [yoka] en aldattı mı?.:ıı_,.!.ı;.d.;.l~l:..};! ~.)D ~~ :X ~~ ~ ~: Kşnn doğaı, huyu. J;.ı ~ ~: Br şey br şeyn çnden uygun br şeklde çıkartmak. Kılıcı kılıfından veya kılı tereyağından çıkartmak gb. yy:: ekl: y~: lbe demektr. Burada katedlen "kalp"tr. Antera aşağıdak beyt-

17 ürk Kadenn enşe Olarak ual/akalar Özelnde Cahlye Dönem Kade Özellkler 225 te aynı kelmey kalp anlamında kullanmıştır. ~ c:-)lı ~'""')lı '!Y...r-1 f.fjı ~ l:.lı rp- (ana: Sağır mızrağımla elben (yüreğn) deld m. Alzadeler de mızraktan mahrum bırakılmazlar, [naplern alırlar].) Ayrıca ~ ~y:;.j ayetndek yy: da kalp olarak yorumlanmıştır. ~ ~ \tyj: Br şeyden ayrılıp düşmek. Bu fln faln..::..ü dye takdr ederek, "ayrıl" derz. Kalp anlamındak elbeler fal yaparak da, "ayrılıp düşün" derz. ana: ğer benm huyum ana kötü [etk] edyora, kalbm kalbnden çıkar; ayrılıp düşşün! ı;,.;..j-1.!lı.:.:p ':lı.1,.~, J ~ ; - ~ ~~.ı -~-... ~ ~ ~..._lı,;,:~{ 22 ı.r-.j 22. ü.j~ w,.ıs;ı U.J~ U.J.JS.J ~):Göz yaşı akmaı veya gözün ulanmaı. ü) w_;s;ı U~: Yalnızca göz yaşı akmaı....ı~: Parçalanmış anlamının yanında, ona bölünmüş ~eya onda br anlamındak ~ı kelmenn de çoğuludur. Llfu: Aşağılanmış. ana: Gözlernn yaş akıtmaı ben, aşağılanmış ve parçalanmış kalbrnden okarın Ia vurmaktan başka brşey değldr ı.ı.:..ll: Çadır. ~...ı.ı=..: Güneşten korunan, reng bozulmamış y~murta anlamındadır ve kadından knayedr. Kadın, ten rengnden dolayı yumurtaya benzetlmştr. ç.\.,ı.:ji: Çadır ev. ~: Faydalanmak, nmetlenmek, efa ürmek. Beytn lk kelmenn mecrur olmaı Zevzen'nn de fade ettğ gb ondan önce Y...ı: nce, kelmenn takdryle açıklanmıştır. Ancak burada hakkında konuşulan kş bell br kme olduğu çn bu takdr uygun gözükmemektedr. Bunun yerne...ı.ı=.. :..4 <,?"> veya...ı.ı=.. ~ ().o 4.1 \,ı gb br takdr daha mandar gözükmektedr. Bz onuncu takdr terch ettk. ana: Korunmuş yumurta gb [ne kadın ama!]. v ayak altı [olup da yanına gelenler çok] değl. Onunla acele etmekzn, hoş br ohbetle efa ürdü m. ~J.3~ Lı;. ~~ ~.3 t}- L~J:; _;J 0~ Jl _y.,l: Gzlemek. J:.: Öldürmek, mml matar. ana: Ona [gderken] nöbetçler ve br grup nanı aştım. [O nanlar] ben öldürme [nyetlern] gzlyor [olalar da bu konuda] aşırı tekldrler. ı1ı ı; ~)ıı ıj ~~ı ~)S.:,;._;0 ~d çl.!._fı ~ı y)ll: Ülker yıldızı. ç.lt: ekl ~: Zaman dlm, burada "araında" anlamında zarf olarak kullanılmıştır. cw:.}i: Üzerne nc ve mücevher dzmş ve örülmüş k pten oluşan br ü kemer. J.:.:.WI: DzmŞ mücevherlern araına farklı mücevherler konularak şlenmş. ana: [Ona gelşm] Ülker yıldızının farklı mücevherlerle şlenmş kemer üzernde [barz br şeklde] görünüreene gökte gözüktüğü zamand ı.

18 226 Dr. Ayhan RDOGAN 26. ı.:a:..:,.0j.l1 A _,.:.;,.}: lbey çıkartmak. ~ şeklnde şedd.el olmaı aynı anlamda veya mübalağalı olarak, ıyırıp atmak şeklnde öyleneblr. 4 kelme u.rı flnden hey' et mdr. Yan br çeşt gynmek. ~1 ~: Zevzen bunu haff br gy olarak verr. Kelmenn veznn ea alırak terch edlenn gylm e, blerek br tarzda gynmek gb anlayablrz. ana: [Ona] geldm. [Görülmek] tedğ kıyafetler harç uyumak çn elbelern perdenn orda oyup çıkartmıştı. 27. :J,ı.:....al 1...: Alında :J,ı.:....l.. L. şeklndedr. Bu şeklde anlayablmek çn cümley :J,ı.:.. &.!.ıl L. veya :J,ı.:.. ı).o ~ L. şeklnde takdr edeblrz. :J,ı.:..: Çıkış yolu, çare. ts):. t.ff:.: ~ ve.ş.f- c.sj;ı ~1):.: Yoldan çıkmak, azmak. ana: Ve [ben görünce] ded k: Allah'a yemn olun k enden kurtuluş yok. Görüyorum k enn azgınlığın da geçmyor.,_ - t:o l ;l'l u ı - ır. 8-t"j -ı~1..ı. ı=--' 28 <.;;...>..;> > ~.r- :.ı) c..-.ır '-" -~ q-.r" 28..b.J.:?: pek, yün veya ketenden dokunmuş, kadının üzerne ardığı br çeşt gy. ~Y.: Üzernde deve emer şeklnde deenler olan. ana: Onunla beraber çıktım ve yürüyorum. Ardımızdak zlermzn üzernden emer şeklndek nakışlı abaının eteğn ürüyor[ du.] \.l u:>.-1 :ı.;..t.:.. d_ ı...;..::;,, G { L<..:..:;:. ~ J\.b. ı~:~;.- 29.,- ı...s'" ı...:ı J ; ~ ". fo$ ~ 29. ı~ lı ~ı: Bze gözüktü. ~ ;J ~: c:.ıı...jı: ekan düz oldu. utb.: ekl u.:jı: Uzun ve bükümlü kumal. JUc.: Büyük vad, kumal kümeler brbrne karışmış kum tepeckler. ana: Kavmn bölgen geçtğmzde ve bükümlü kumal kümelernn brbrne karıştığı yerdek düz alan bze gözüktüğünde. ~~:,..'rs:l. ~< j..::1;~ 1;.. r :..:;, ' SJı ~- ıd::,_q 30 _,...- '? J ;...-:::.ı - <r -- ç::---- 'J cr ~.)~oaj ~: ç.~ı Br şey çekmek, eğmek..:ı~: Şakak. ~ı~: Böğürler genş olmayan. nce bell. uı::ı.:ı: tl dolgu n, ağlam. üenne Y.J gelr. J.:,..l.:,JJI: Halhal takılan yer, ayak blekler. ana: Şakaklarından çektm. Bunun üzerne eğld, nce bell, dolgun bacaklıydı. 31. ~ ~: Dar kalçalı, küçük karınlı. Bunun zıttı da Lı.;. dır. Yan büyük karınlı etler arkmış. c,..ı:ııjlı: ekl :.,yjlı: Göğü, gerdan. Jt.:, ~ )I.L.: Parlatmak, clalamak. ~ı: Ayna. ana: Dar kalçalı, küçük karınlı, beyaz tenl, etler arkmış koca karınlı değl. Göğü parlak ank ayna gb.

19 ürk Kadenn enşe Olarak ual/akalar Özelnde Cahlye Dönem Kade özellkler 227 r<f ~u~ı Jol;;lı ~ u.ı.:u.. jj,1,1.ı ~ ~~ _fo,ll: Örneğ olmayan lk; lk çocuk, lk yapılan ş. üenne ve müzekker çn kullanılır. Burada mn ıfatına zafet vardır. ol...wi:.)1..5: flnden br şeyle br şey karıştırmak. ç.wl _>.ı.a-: Suyun temz ve güzel. Jh,..ıı_>.ıC: Kendne çok gelnp de bulardırılmamış. Zevzen, bu renklerle kadın deve kuşuna veya edefe benzetlmştr der. Beyaz rengne arı karışma halnn, Cahlyede Araplarca kadın ten olarak en gözde rengn bu olduğunu öyler. ana: [Fazla] baılmadığı[ndan bulanmamış] uyun ynnn beledğ, beyaz rengne arı karışmış, görülmemş br güzellkte. ~..,..d- y. ~~ -:<, a.~ :X,_;..>-:, ~3 ~ 33 _,.).--~) -- ' 33. ~ ~~ :U~.uı: Pürüzüz ve düzgün olmak. Vaıf: ~ gelr. Burada yana k katedlmektedr. Zevzen bu kelmey düzgün ve uzun anlamında veryor..?.-...ı: Yer adı. ~:Yavruu olan hayvan. ı;.=...ı 0-;' faden Zevzen Yı~ kelmeyle Hntl değerlendryor ve manayı: Yavruları olan Vecra bölgenn vahş hayvanl~rının bakışlarıyla bakmak, şeklnde veryor. Aynı fadey t}jj le Hntl kılarak, Vecra bölgenn yavrulu vahş hayvanlarından korunmak, şeklnde fade edleblr. ana: [Pürüzüz] yanağını kah göterp kah kaçırıyor. Vecra bölgendek yavruu olan vahş [ceylan ürkeklğndel br bakışla [etrafındak tehlkelere karşı] korunuyor. Veya: [Pürüzüz] yanağını kah göterp kah kaçırıyor. Vecra bölgenn yavrulu vahş hayvanarına karşı [ürkek br ceylan gb] bakıp korunuyor. ~j~ ~Jı~.r:U., ı~ı~~':/j~ *: Boyun. r-sjı: Saf beyaz ceylan. ~\5: Normaln üzernde aşırı olan. ~ ~ ~: Br şey kaldırmak götermek. Lı.* ~ı ~ : Ceylan boynun u kaldırdı. ~: Zynetz. Bu ve bundan onrak beyttek brnc kelmenn mecrurluğunu, 23. beyttek takdrle anlıyoruz. ana: Boynu [ne güzel,] ceylan boynu gb. Kaldırdığında ne aşırı uzun, ne de zynetz.,.._;:;:, ~~~- J,\ :..1,..:>:"~ d..;z ;;l;:jı ıc:'t<~ll 35 ~..,;: v~:.- J 1.,."' ~-.. ~... ~ 35. t.j: Saç. r::.\5: Smyah...::.ıj: Çok. _,ıll: Hurma meyvenn bulunduğu alkım. Çoğulu ül~. JS.h:.JI: eyveler olmuş hurma ağacı. ana: [Onun güzel,] meyveye durmuş hurma ağacının alkımları gb myah gür açları vücudunu ülüyor. 36. _}ıl~: ekl.>.!~: Örülü aç perçem..jfol: Örüldü, bürüldü. <>"'\:Wl: ekl:;;: "lj;ıı: Saç örgüündek büklüm.

20 228 Dr. Ayhan RDOGAN ana: Saç perçemler yukarıya doğru örülü. Örgülern boğumları kl [örgülern] ve [örgüüz] alınmış [perçemlern] çnde kayboluyor. (Söz konuu olan, şekl zenc kadın açı şeklndek ık ve kıvırcık açların kıa ve küçük perçemler şeklnde örülmüş hal olarak düşünüleblr. Çünkü örülü açların yukarıya doğru durmaı başka şeklde düşünülemez.).ı -. ıji.;;.'... ' ($' ;""-.l Jl..,\.1 37 J ;:r.' ~ ' 37. ~: Böğür bel. ~1: Derden veya yünden örülmüş-bürülmüş dzgn. ~: Kadın çn nce bell. ı}-uji: Sulanmış, ulanmış hurma bahçe. JlJı: Sakılan bahçe. ana: Latf ve nce bel ırım gb. Sacakları ulanan bahçede, (gölgede kalıp, güneşten reng bozulmamış] kamış gb. 17/20U ~j ~~ı Z;.} ~!;} b51 ~1 l.:~ y. p ana: Kuşluk vaktne grdğnde mk parçaları yatağının ütünde, o bu vaktte hala uykudadır. [Hzmet etmez, ona hzmet edlr. rken kalkmaı gerekmyor. ş yapanların akne] kend terch ederek kuşak bağlamamıştır. ~...,;:.-~ ~1..!:;. t" ' t... 1:. 1 ~ l;...a 1-'.ı 39 J '. J; (jj 'f" J ;.; r..r l1:. ~ _,k: utmak, almak. ~.J ~Y. Lll...J:Yumuşak olmak. Vaıf kelme ~.J dır. Burada katedlen elnn parmaklarıdır. JW.\1: Kaba ve ert. cı)... : ekl t.j->"'1: Sebze ve yeşllklerde bulunan kurtçuk, lırtıl. ~: ekan adı. J=..,u,): Br ağaç...&...jt...: ekl..ılı_,...: vak. ana: [Br şey] ert olmayan yumuşak parmaklarıyla tutuyor. [Onun güzel parmakları, düzgünlük ve körpelk bakımından] ank Zaby'dek kurtçuklar veya hl ağacından yapılmış mvaklar gbdr. t.! '':>11Jı.GJL ıjt" ~-8 -:...~ '-">' ~~~ 40 ~ t ' '. ~ ~ 1,:ı ı.r ~:Akşam.~: Allah'a yönelmş, dünyev şeylerden atakayı kemş. ana: [Yüzünün parıltıı] akşam vaktnde karanlığı aydınlatıyor. Sank o, badete çeklmş rahbn akşamını aydınlatan kandl gb. J 'ı ~!,. ' ' y_rı-:ı..ı.:;ı::::,. ı1ı \;::_,.C- ı <"'.. ~~ J~ 41 ~.. ~ u. ı.;!- -:.rj 41. U.J )Y. ).J: tklenmek, kapılmak. ~t.,...: Kalb yumşamak ve özlem çnde olmak anlamına gelr fl ~ < : aj ~~ olarak gelr. Br öncek kelmenn mef'ul mutlak gb kullanılmıştır. L..._,l::...ı,ıj ~gb..:f+uıl: Boy veya aç uzamaı. t.j~: Yetşkn bayan elbe. J.J-?--4: rgen olmamış kız elbe. ana: Onun gbne aklı başında nan ble kapılır. [Şöyle boylanıp da] çocukluk ve kadınlık araındak elbeyle [boy göterre.).~ 1 ; ~~~ ~t>.-;ıı <! Ça.Jı.:,.;ı_, l?:?ıy y..;ııy. ~ all: Özlem, çocukluk. ana: rkekler, çocukluk [heve ve evdal körlüklernden ıyrıldılar. Benm