HUDEYBiYE ANTLAŞMASI ÖZELiNDE HZ. ÖMER'iN

Transkript

1 tem Yıl:8 Sayı: HUDYBY ANLAŞASI ÖZLND HZ. ÖR'N KŞLK AHLL DNS Yrd. Doç. Dr. utafa Özkan Ş1mak Onverteltahlyat Fakülte ÖZ Hz. Ömer genelde ert mzaçlı, fevr davranablen, kendnden korkulan ve aklı duygularına tab olan br nan olarak tanıtılır. Parçacı br yaklaşımı ea alan ve Hz. Ömer' dogru nandıgımız bu tavrn oluşmaında da, onun Hz. Peygamber'! öldürmeye gderken ülüman olan kız kardeşne fzk şddet Hz. uhammed'n ölümü karşıında kendnden geçt!g ve Hudeybye Antaşmaı'na aşırı tepk göterd!gne lşkn haber ve benzer rvayetler etkl olmuştur. akalemzde, Hz. Ömer'n gerçek kşlgnn tept çn şu orunun cevabı aranacaktır: Hz. Ömer duruşuyla korku açan, duygual, her an ne yapacagı bell olmayan ve yanlış da ola fkrlernden tavz vermeyen br m; yoka o, dn ve toplumal gerçeg y blen, aglıklı çözümler üreteblen, tenktç br bakış açıını ea alan gerçekç br kşlk m d? Anahtar Kelmeler: Ömer b. e-hattab, Kşlk, Hudeybye, bü Bekr, Şüra. ABSRAC An Aay on PeronaUty Ana/y of Omar n Repect to Hudeba Agreement Omar, generally known a trct natured, ametme n haty act, fearome, and h mnd conrolled by h emoton. h decrpton, whch baed on partal chracterzaton and doe not reflectng real Omar n our beleve, wa born a the reult of everal meage and hearay uch a phycally abung h own ter who became ulm before gong to kji ohammed, the death meage of ohammad and fant afterward, and howed extreme reacton agant to Hudeba Agreement. In th artcle, an anwer wll be ought for the queton of: Wa Omar preadng teror a,h tandng, emotonal, unpredctable, and never compenate even f he wa wrong, or wa he a peron who knew the relgon and ocal realty very well, a oluton fnder, and a realt wth a cenorou pont of vew. KeyWord: Omar lbn a-hattab, Peronalty, I'Judeba, Abu Bekr, Councl. GIRIŞ Kşlk, nanın kendne ha vaıfların meydana getrdğ hal, şahyet ve kmlğ fade eder.' Kşfğmzn; zhn dünyamızın yapıı, şleyş, öz ve davranışlarımız, olaylar karşıındak duruş şeklmz ve olanı algılama bçmmz üze- 1 Dagan, D. ehmet, Büyük ürkçe Sözlük, tanbul, 1996, 660.

2 44 Yrd.Doç.Dr. utafa Özkan 1:: rnde belrgn br etk vardır. Dolayııyla nan olanı {öz, fl, olup bten okuma bçm ve ona karşı tavır belrleme), kşlkten oyutlayarak değerlendrmenn ağlıklı olmayacağı teptnden yola çıkarak, Hz. Ömer'e at öz, fl ve craatların doğru ya da doğruya yakın br şeklde öğrenmenn yolunun, onun kşlğn blmekten geçtğn düşünüyoruz. Hz. ömer'n kşlk yapıını konu ednen mütakl br çalışmaya henüz ratlayamadık. Hz. ömer'le lgl ınırlı ve bell rvayetler ea alarak yapılan karakter teptnde e o; genelde ert mzaçlı, güçlü, ceur, ateşl, zzetne düşkün, kendnden korkulan ve zaman zaman fevrl davranablen br olarak tanıtılmaktadır? Kanaatmzce Hz. ömer'e dar bu kşlk algıının oluşmaında da, Hz. ömer'n bazı gelşmeler karşıında takındığı tavırla gl rvayet ve yorumlar etkl olmuştur. örneğn, Hz. Ömer'e lşkn gelenekel kşlk algılamaı bağlamında şu olay zkredlr: Bu h ar ve ülm'de geçen br rvayete göre, brgün Hz. ömer, Kureyşl kadınların Hz. uhammed karşıında yükek ele konuştuklarını fark etmştr. Hz. Ömer, Hz. Peygamber'n yanına grmek çn ondan zn temştr. O ırada Hz. Ömer'n en duyan kadınlar, hemen toparlanıp kendlerne çekdüzen vermşlerdr. Bu durumu gören Hz. Peygamber gülümeynce Hz. ömer: "Allah en ömür boyu güldüron ya RaOullah, neden güldün?" demştr. Hz. Peygamber e kadınların durumuna güldüğünü belrtmştr. Daha onra kadınlara dönen Hz. Ömer: "y kendlerne yazık eden kadınlar! RaOullah buradayken benden korkuyorunuz, öyle m?" Kadınlardan br: "y Ömer, en ert/kaba br nanın." demştr. O enada Hz. uhammed devreye grerek: "y kadınlar, Ömer'le uğraşmayı bırakın. Ömer br yere grere, şeytan oradan kaçar." 3 Ayrıca, Hz. Ömer'n kşlğ le lgl olarak şu rvayetler nakledlr: Abdullah b. ömer, Hz. ömer kadar ert br nan görmedğn öylemştr. 4 Ömer'n hlafete gelmenden tedrgnlk/korku duyan bazı ülümanlar Hz. bo Bekr'e gdp erıenşte bulunmuşlardır. 5 Sert mzacının farkında olan ve bunu beğenmeyen Hz. ömer ktdara gelnce: "y Allah'ım, ert mzaç brym. Sana taat edenlere karşı ben yumuşak kıl." 6 dye dua etmştr. Bz e bu çalışmamızda, Hz. Ömer'n ürekl nrl duran, etrafa korku alan, duygularıyla hareket eden, aklı ve realtey önememeyen gelenekel ömer 2 bn Hşm, bu uhammed Abdülmelk (ö. 218/833), e-sretu'n-nebevyye, 1-IV, Beyrut, 1936, ı, 366; el-kettn, Abdulhay, Hz. Peygamber'n Yönetm, (çev. Ahmet Özel), tanbul, 2003, ll, 295;Lev Della Vda, "Ömer", A (B), tanbul, 1960, IX, ; Hamdullah, uhammed, /am Peygamber, 1-11, (çev. Salh uğ), tanbul, 1993, ı, 191; Şahn, Davut, Hz. Ömer'n Kur'an An /aytşt, (baılmamış doktora tez), Ankara, 2009,17. 3 Buhar, bu uhammed b. mal b. brahm b. uğre (ö. 256/870), e-cfmu'-sahh, 1-VIII, tanbul, 1992, Ktbu Ahb'n-Neb/6, Ktbu'I-deb/68; ülm b. Haccac, bu'i-hüeyn e-haccac (ö. 261/875), Sahh, 1-111, tanbul, 1992, Ktbu Fedlu'-Sahbe/22. 4 Kandehlev, uhammed Yuuf, Hayatu'-Sahbe, (çev. S. Gülle), tanbul, 1991, ı, aber, bu Ca'fer uhammed b. Cerr (ö. 310/922), arhu't-aber, 1-XI, Beyrut, thz, IV, 201; bnü'i-cevz, bu'~ferec Cemaleddn Abdurrahman b. Al (ö. 579/1200), enaktbu mr'i ümnn ömer b. el-hatta b, Kahre, 1997, 62-63; Fayda, utafa, "Ömer", DA, tanbul, 2007, XXXIV, 44; Şahn, bnü'i-cevz, 65; Safvet, Ahmet Zek, Cemheretü Hutab'/-Arab, 1-111, ıır, 1962, ı, 213.

3 Hudeybye Antaşmaı özelnde Hz. ömer'n Kşlk ahll Deneme 45. taawurunun doğru olup-olmadığını ortaya koymak tyoruz. Çalışmamızda e ana hatlarıyla şu yöntem takp edlecektr: Hz. Ömer'n kşlk yapıını tept amacıyla, onun öneml bazı hadeler karşıındak duruşuna lşkn rvayetler ele alacağız. Ayrıca lgl haberler ele alırken de, bu haberlern tarh değer üzernde durmak yerne, öz konuu rvayetler konumuz açıından değerlendrmeye çalışacağız. 1-HZ. ÖR'İN OSLüAN OLUŞUYLA İLGİLİ RVAYLR Hz. Ömer'n ülüman oluş şeklyle lgl brbrnden farklı k rvayet mevcuttur: lk dönem tarhçlernn doğru br rvayet olarak görüp aktardıkları ve Ömer majının oluşmaında öneml br etk olduğuna nandığımız brnc haber özetle şu şekldedr: "Kureyş, Hz.' Peygamber' öldürme çn Ömer b. el Hatta b' ı görevlendrmştr. Ömer, RaOullah'ı öldürmeye gderken yolda Nuaym b. Abdullah (k bu şahın o ırada ülüman olduğu belrtlr) mnde br kşyle karşılaşmıştır. Nuaym, Ömer'e nereye gttğn ormuştur. Ömer e, Kureyşller' beynzlkle uçlayan, onların lahlarını aşağılayan ve toplumun brlkberaberlğn bozan uhammed' öldürmeye gttğn öylemştr. Nuaym, Ömer'e yanlış br ş peşnde olduğunu öylemştr. O enada Ömer'n kendne zarar vermenden korkan Nuaym, Ömer'e, öncelkle (ülüman olan) kız kardeş ve enştene bakmaını öylemştr. Bunun üzerne Hz. Ömer, kız kardeşnn evne doğru gtmştr. Zra o, ülüman olan kız kardeşne zulmetmek temştr. O ırada Habbab b. e-ret evdeklere Kur'an öğretyordu. Kız kardeş Ömer' görünce, zarar verr endşeyle Kur'an ayfalarını aklamıştır. Habbab e korkudan eve gzlenmştr. ve gren ömer, kız kardeşne ne okuduğunu ormuştur. Hz. Ömer, cevap vermek temeyen kız kardeşn ıkıştırınca, kız kardeşnn kocaı Sad b. Zeyd b. Amr b. Nufeyl duruma müdahale etmek temş ve Ömer'n nanları yönlendrme ya da ıkıştırmaya çalışmaının doğru olmadığın öylemştr. Buna nrlenen Ömer, Sald' dövmüştür. Araya gren kız kardeşnn e başını kırmıştır. Bu duruma dayanamayan kız kardeş: "y Ömer duy! lahlarını terk ettğme lşkn ana gelen tüm haberler doğrudur. Şehadet ederm k Allah brdr ve O'nun ortağı yoktur. uhamm~d e O'nun kulu ve raoüdür." Ömer bu özler duyunca, yaptığına pşman olmuş ve kız kardeşne: "Söyle bakalım, ne okuyordun, onu getr bakalım. _Yemn edyorum ona zarar vermeden ana ade edeceğm." demştr. ömer'den yakaını kurtaramayacağını anlayan ve Kur'an'a zarar vermeyeceğne dar öz alan ömer'n kız kardeş, Kur'an ayfalarını getrp ona okumuştur. Daha onra ömer'n "lam nedr" oruuna kız kardeş: "AIIah'ın varlığına, brlğne nanmak, uhammed'n O'nun kulu ve raoü olduğunu tatk etmek ve putlara tapmamaktır." dye cevap vermştr. O ırada ülüman olan Ömer, Hz. uhammed'n yanına götürülmüştür. Bu gelşmeye çok evnen ülümanlar tekbr getrmşlerdr.'' 7 7 bn hk (ö 151/768) Sretu bn htk, Konya, 1981, 162; bn Hşm, ı, ; Sühey!, Abdurrahman b. Abdullah (ö.581/1185), er-ravdu'i-unuf, 1-11, ıır, 1914, ı, ; Dahın, e-retu'n-nebevyye, 1-111, ıır, 1292, ı, ; Hamdullah, lam Peygamber, ı, 191.

4 46 Yrd.Doç.Dr. utafa Özkan Hz. Ömer'n ülüman olmaıyla lgl knc rvayet e kıaca şu şekldedr: ömer b. e-hattab br gece çk çmek çn Ka'be'nn yanına gtmştr. O, Ka'be'nn yanında namaz kılan Hz. Peygamber'n okuduğu Kur'an'ı -Ka'be'nn örtüünün arkaına aklanarak- dnlemştr. Okunan ayetler, Ömer'n Hz. Peygamber ve dn konuundak şüphelern gdermş ve onun kalbn lam'a ıındırmıştır. Namazdan onra eve gden Hz. Peygamber' takp eden Ömer, ona ülüman olduğunu öylemştr. Hz. Peygamber e Ömer'n kalbn ıvazlamış ve: "Allah ana h d ayet ett." demştr. 8 Yukarıdak brnc rvayetle lgl şu değerlendrme yapılablr: Hz. Ömer'n ülüman olma ürecnde takp ett@ yöntem ve ülüman olma şekl, o dönemn ya-oyal yapıı ve bldğmz Ömer'n kşlğyle örtüşmemektedr. Şöyle k, "kable" unuru ve "gücün" genelde belrleyc olduğu ekke toplumunda, zayıf br kableye (Adyoğulları) menup olan Hz. Ömer'n, hem güçlü hem de RaOullah'ı detekleğ br kablenn öneml br menubunu öldürmeye kalkışmaı ve bunu da -gzlemeden- gündüzün yapacağını öyleme, ekke toplumunu y blen ömer'n kşlğ ve mevcut şartlarla bağdaşmamaktadır. Daha önce Hz.uhammed' öldürme teşebbüünde bulunanların ayıları, zamanlamaları ve tratejler hatırlanıra, Ömer'n bu ş tek başına yapmaya kalkışmaı, ma'kul görünmemektedr. Ayrıca, Hz. Hz. uhammed' öldürme teşebbüünde bulunan Ömer'n küçücük br şehrde - k rvayette bu şeklde geçyor Hz. Peygamber'n kaldığı ev blmeme de br çelşkdr. Dolayııyla lk rvayetn bazı cümlelernn; Hz. Ömer'n kılıçla dolaşan, fevr hareket eden ve öğrenmeden karar veren gelenekel Ömer majına uygun olarak taarlandığı öyleneblr. Hz. Ömer'n ülüman oluşuyla lgl k rvayet br bütün olarak değerlendrldğnde e şunlar belrtleblr: ömer b. e-hattab'ın ülüman olmaında, okunan Kur'an'ın etkl olduğu öyleneblr. Çünkü rvayetlerde de belrtldğ gb ömer, okunan ayetler dnledkten onra fkrlernde değşklk yaşadığını belrtmektedr. Ayrıca, Hz. ömer'n Kur'an'dan etklenerek ülüman olduğunu belrten rvayetlerde de yne br ıkıntı vardır: lgl haberde, ank ömer Kur'an'ı lk defa dnlyor/tanıyor ve dn gerçeğyle lk kez karşılaşıp hemen ülüman oluyor şeklnde br zenm verlyor. Bu da, ter temez ömer'n aceleclğne, duyguallığına ve araştırmadan br şey hemen kabul ettğ şeklnde yanlış br anlamaya neden olablyor. 610 yılında vahyn ndğ, Hz. Ömer'n e 616 yılında ülüman olduğu düşünülüre, onun Kur'an'ı lk defa duymaı ve hemen ülüman olmaı pek tutarlı görünmemektedr. Dolayıyla Hz. Ömer, blşel ve duyuşal evrelerden onra, aklıyla hareket etmş ve blnçl br şeklde ülüman olmuştur. Durum bu meyanda olunca, Hz. Ömer'n ülüman olma şekl ve ürecn anlatan haberlern berabernde getrdğ "heyecanlı, etrafına dehşet açan, tratejk düşünmeyen, tam anlamadan hemen karar veren... Ömer" ma- 8 Ahmet b. Hanbel (ö. 241/855), üned, 1-IV, Beyrut, thz, ı, 17.

5 Hudeybye Antaşmaı Özelnde Hz. ömer'n Kşlk ahll Deneme 47 jına nanmak, ağlıklı olmaz dye düşünüyoruz. Çünkü lgl rvayetler, Hz. Ömer'n gerçekç karakter, ekke toplumunun mevcut yapıı ve nanın dn değştrmenn "anlık" br karar olmadığı gerçeğyle çelşmektedr. Ayrıca bu rvayetlerde, Hz. Ömer' e yakıştırılan özellkler, normal br nan çn pek de olumlu ıfatlar değldr dye düşünüyoruz. 2) HZ. PYGABR'İN UYGULAALARI V HZ.ÖR: HZ.OSAN'IN KK'Y LÇ OLARAK GÖNDRLS ÖRNG Ömer b. e-hattab, tabatı gereğ oru oran, tartışan, herhang br konudak eleştr ya da fkrn ortaya koymaktan çeknmeyen br nandı. O, bu özellğ nedenyle, Hz. Peygamber'n bazı uygulamalarının vahyn ürünü olup-olmadığını ona orablmş ve gerek duyduğunda lgl konudak düşüncen dle getrmştr br şahyettr. Hz. Peygamber e nana ve fıkre verdğ değer ve hoşgörüü gereğ, Hz. ömer'n bu tür davranışlarını oldukça normal karşılamıştır. Hz. Peygamber'n Hudaybye Antaşmaı öncende Ömer' ekke'ye elç olarak göndermeye çalışmaı, Ömer'n e öz konuu talebe traz etme, buna br örnektr. Kaynaklarımııda belrtldğne göre Hz. Peygamber, Hudaybye Antlaşmaı'ndan önce ekkellern, ülümanları ekke'ye okmamak çn drendklern fark etmştr. 9 Hz. uhammed, kendnn avaş çn değl, umre amacıyla ekke'ye gelmek tedğn belrtmek ve ekkeller' buna kna etmek çn Hz. Ömer' ekke'ye elç olarak göndermek temştr. Hz. Ömer e, kendyle lgl terch doğru bulmadığını RaOullah'a şu gerekçeyle belrtme gereğn duymuştur: "ekke'de Adyoğulları çernde ben koruyacak kme yoktur. Kuryşller, onlara naıl düşmanlık beledğm çok y blrler. ekke'ye gtmem halnde, onların bana zarar vermelernden korkuyorum. Onun çn, ekke'ye Oman'ı elç olarak gönder. Zra orada onu koruyacak çok ayıda adamı vardır." 10 Dkkatedlre burada ömer, ekke'nn dn, ya ve oyal gerçeğnden yola çıkarak, Hz. Peygamber'n terchnn gerçekç olmadığını ve Oman'ın ekke'ye gtmenn daha ağlıklı olacağını öylemştr. 11 Hz. Peygamber e -! ümer'n bu önern kabul edleblr bulmuş ve onun öner doğrultuunda Hz. Oman'ı ekke'ye göndermştr. Ayrıca Ömer'n teklfnn abetl olduğunun göterge e, ekke'de çok akrabaı olduğu halde Oman'ın ble orada tutuklanmış olmaıdır. 12 Zkredlen örnek, bze ömer'n duyguallıktan uzak, ler görüşlü, mevcut toplumu doğru okuyablen, gerektğnde Hz. Peygamber'n planla- ' 9 bn Hşam, lll, ; Ya'kub, bu Ya'kub b. Ca'fer b. Vehb (ö. 297/898), arhu'i-ya'kub, 1-111, Necef, ll, 40; bn Hbban, bn Ahmed et-emm e-but (ö. 354/965), e- Sretu'n-Nebevyye ve Ahbru Hulefa, Beyrut, 1987, ; bnü'i-r, zzuddn bl-haan Al b. uhammed (ö. 630/1232), el-kaml f't-arh, HX, ıır, 1348, ll, bn Hbbln, 282; bnü'l- r, ll, 138; Akbulut, Ahmet, Sahabe Devr Sya Hadelernn Kelam Problemlere tkler, tanbul, 1992, 40; Fayda, ömer", DA, XXXIV, Azml, ehmet, Syer Farklı Okumak, Ankara, 2008, bn Hşam,ııı, 320; aber, arh, ll, 279; bn Ker, bgi-fda (ö.746/1345), e Bdaye ve'n-nhye, 1-X, Beyrut, 1996, lll, 324.

6 48 Yrd.Doç.Dr. utafa Özkan rını ble -gerçeğ öğrenmek ya da götermek amacıyla- orgulayablen br kşlk olduğunu omut br şeklde götermektedr. ğer dda edldğ gb ömer duygual, natçı, her zaman gücüne güvenen, ürekl kılıcıyla ş gören ve hç korkmayan br şahyet olmuş olaydı, Hz. Peygamber'e yukarıdak teklf unmaz, ekke'ye gder ve muhtemelen cdd ıkıntara maruz kalacaktı. Görüldüğü gb Hz. ömer, olayları br bütün olarak değerlendren, şartlara göre alternatf çözümler üreteblen, kararlarını akıl ve hayatın gerçekler ışığında şekllendreblen, gerçeğ öğrenmk çn oru oran ve orgulanmayı önemeyen ufku genş br nandır. 3) HUDYBİY ANLAŞASI V Hz. ÖR Hz. Peygamber, görmüş olduğu br rüya üzerne 13 hcr altıncı yılın Zlka'de ayında, 14 umre yapmak amacıyla cvarındak ahaben yanına alarak ekke yolculuğuna çıkmıştır. 16 O, ekke'ye avaş çn gtmedğn belrtmek çn yanına 70 kurbanlık deve almış, 17 hrama grmş 18 ve yolculuğunun amacını ekkeller'e bldrmek çn de ekkel müşrklere çok ayıda elç göndermştr.19 ekkeller'n drendğn fark eden Hz. Peygamber, on olarak Hz. Oman'ı elç olarak onlara göndermştr. Ancak Hz. Oman ekkellerce tutuklanmıştır. Hz. Oman'ın ekke'de tutuklanmaı e, onun öldürüldüğü şeklnde yayılmış ve bu gelşme üzerne, ülümanlar ekkellerle avaşmak çn Rıdvan Batı'nı yapmışlardır. 20 Blndğ gb Hudeybye Antaşmaı'ndan önce edne güneyden ekkeller'n, kuzeyde e Gatafan ve Fezare kablelernn yanı ıra, Hayber Yahudlernn tehdd altındaydı. Hz. Peygamber ya-aker durumu y olmayan edne'y düşman tehlkenden kurtarmak, lam'ı daha rahat br şeklde yaymak ve büyük br tehlke arz eden Hayber problemn halletmek çn ekkellerle br barış antaşmaı yapmak temştr. 21 Stratejlern gözden geçrme gereğn duyan ekkeller de ülümanlarla br antlaşma yapma gereğn duymuşlardır. Bunun brnc neden, ekke ekonomnn kalb olan tcaret kervan yollarının ednelber tarafından kelmenn berabernde getrdğ ekonomk krz; knc, ekkeller'n, Rıdvan Batı e- 13 Vakd, uhammed b. ömer (ö. 207/822), etfaz, 1-111, Beyrut, 1984, ll, 573; Ya'küb, 1358; Hamdullah, uhammed, "Hudeybye Antlaşmaı", DİA, tanbul, 1998, XVIII, Vakıd, lll, 573; bn Hşam, nı ; Belazur, Ahmed b. Yahya b. Cabr (ö. 279/892), nabu't-şraf, ı-viii, Beyrut, 1996, ı, Belazur, ı, 439; Halfe b. Yayyat (ö. 240/854), arhu Haffe b. Hayyat, (çev. Abdulhalık Bakır), Ankara, 2002, 106; Ya'küb, ll, 40; bn Hbban, ; bnü'i-r,, ll, bn Hşam, lll, ; Halfe b. Hayyat, 106; bnü'i-r, ll, Harıfe b. Hayyat, 106; Ya'küb, ll, 40; bnü'i-r, lll, Gazal, uhammed, Flkhu'-Sre, (çev. Raul oun), tanbul, thz, bn Hşam, 111, ; Ya'küb, ll, 40; bn Hbban, ; bnü'i-r, ll, bn Hşam, lll, 330; Harıfe b. Hayyat, 107; aber, arh, ll, Hamdullah, uhammed, lam'da Devlet dare, (çev. Kemal Kuşçu), tanbul, 1963, 222; Hzmetl, Sabr, İ/am arh, Ankara, 2005,

7 Hudeybye Antaşmaı Özelnde Hz. ömer'n Kşlk ahll Deneme 49 naında ülümanların ekkellere karşı avaş yapma kararlılığını fark etmş olmaları; üçüncüü e -onların- ülümanların ekke'ye zorla greceklern düşünerek, bunu kendler açıından br pretj kaybı olarak görmeleryd. Netcede ekkeller, ülümanların o ene ekke'ye grmemelern ağlayacak br antlaşma yapılmaı çn, Süheyl b. Amr'ı Hz. Peygamber'e göndermşlerdr. 22 Bazı tartışmalardan onra yapılan Hudaybye Antaşmaı'nın şartları e şu şeklde belrlenmştr: 1- Hudaybye Antaşmaı'nın üre on yıldır. Bu zaman zarfında hçbr taraf dğerne aldırmayacaktır. 2- ülümanlar bu ene umre yapmayacaklardır. Gelecek ene umre yapacak olan ülümanlar, ekke'de adace üç gün kalacak ve bu üre çernde kmeyle görüşmeyeceklerdr. 3- ekke'ye gelen ülümanlar, yanlarında adece yolculuk kılıçlarını bulundurableceklerdr. 4- Arap kablelernden teyen, tedğ tarafla ttfak yapablecektr. 5- Kureyş'ten br, velnn zn olmadan edne'ye gdere bu kş ade edlecek; fakat ednel br ülüman ekke'ye ığınıra o ade edlmeyecektr. 6- Antlaşma'ya katılan müttefkler dahl, her k taraf araında bu ulh antaşmaı 10 yıl üreyle yürürlükte kalacaktır. Söz konuu Antlaşma, k tarafın hükmü altında bulunan bölgelern, dğer taraftan gelecek kervanlara tam br geçt emnyet çnde açık tutulmaını ağlayacaktır. Aynı şeklde üçüncü şahılarla yapılacak avaşlarda, her k taraf da tarafız kalacaktır. 23 Netcede yapılan antlaşmayla, ülümanlar lk defa ya br güç olarak tanınmışlardır.2 4 Antlaşmanın yürürlükte olduğu k ene zarfında çok ayıda nan ülüman olmuştur. 25 Hz. uhammed antlaşmadan brkaç hafta onra Hayber', 26 k yıl onra e -ekkeller'n tek taraflı olarak antlaşmayı hlal etmeler üzerne- ekke'y fethetmştr. 27 Kıacaı Kur'an'da da belrtldğ gb zkredlen antlaşma, ülümanlar çn br zafer olmuştur. 28 Konumuza lgl olarak, Hz. ömer'n Hudaybye Antaşmaı'na traz ettğne 22 bn Hşam, lll, 331; bn Hbban, 283; bnü'i-r, ll, 138; bn Ker, lll, 338; Hamdulah, İlk lam Devlet, (çev.. Süreyya Sırma), tanbul, 1992, 54., 23 bn Hş m, lll, 332; Belazur, ı, 40; Ya'küb, ll, 41; bn Hbban, 284; bnü'i-r, ll, Fazlurrahman, lam, (çev.. Da~ -. Aydın), Ankara, 1996, 32; Gabr, uhammed, lam'da Syaal Akıl, (çev. Vecd Akyüz), tanbul, 1997, 231; Hamdullah, "Hudeybye Antlaşmaı", DİA, XVIII, 299; Ça~atay, Neşet, lam arh, Ankara, 1993, 225; Haan, Haan brahm, lam arh, (çev. mal Y~t- Sadreddn Gümüş), 1-V, tanbul, 1985, ı, 173; Zeydan, Corc,//am edenyet/ frh, (çev.. Çevk), 1-IV, tanbul, 1976, ı, 71., 25 bnü'i-r, ll, 139; Hamdullah, Ilam Peygamber, ı, 258; Ça~atay, 225; Arnold, homa W., Intşar-ı l/am arh, (çev. Haan Gündüzler), Ankara, 1871, 53; Kökal, utafa Aım, lam arh, 1-VIII, tanbul, 1978, VIII, 117; Fayda, utafa, lam'ın Güney Arabtan'a Yayı/ışı, Ankara, 1982, 30-51; Önkal, Ahmet, Raü/ullah'm lam'a Davet etodu, Konya, thz., en-nedv, e-sretu'n-nebevyye, (çev. O. Keko~lu), tanbul, 1981, 213; Hamdullah, lam Peygamber, ı, 258; Lng, artn, Hz. uhammed'n Hayatı, (çev. N. Şşman), tanbul, 1994, 363; Doj!uştan Günümüze Büyük lam arh, 1-XIV, (hzr. Komyon), tanbul, 1992, ı, Brockelmann, c., lam lletler ve Devletler, (çev. N. Ça~atay), Ankara, 1954, 27; Hamdullah, "Hudeybye Antlaşmaı", DİA, XVIII, l-feth, 48/1-3; Vakıd, ll, 617; bn Hbban, 287; ed, uhammed, Kur'an eajı-eal efr, ı lll, (çev. C. Koytak- A. rtürk), tanbul, 1996, lll, 1049.

8 50 Yrd.Doç.Dr. utafa Özkan dar rvayetler hem Syer-e~az ktaplarında, 29 hem de Genel lam arh kaynaklarında geçmektedr. 30 Ayrıca ça~daş araştırmacılar da bu rvayetlern gerçekl~n kabul ederler. 31 Dolayııyla bu rvayetlern mevgkyet konuunda herhang br şüphe görülmemektedr. Ömer'n mezkgr antlaşmaya karşı çıktı~ına lşkn haberlere göre, Hz. ömer'le Hz. Peygamber araında aşa~ıdak dyalog yaşanmıştır: Ömer: Ya RaGallah, en ragullah de~l mn? Hz. Peygamber: vet raoullahım. Hz. Ömer: Bz ülüman de~lmyz? Hz. Peygamber: vet, ülümanız. Hz. Ömer: Onlar müşrk de~ller m? Hz. Peygamber: vet, müşrktrler. ı ı:; Hz. Ömer: Öyleye neden dnmz çn hakarete maruz kalıyoruz? Hz. Peygamber: Ben Allah'ın kulu ve raoüyüm. lbette k Allah'ın emrne muhalefet etmem. Allah ben pşman etmez. 32 ezkor dyalog ebebyle Hz. Ömer'n çok pşman oldu~u, lgl tavrının affı çn çok ayıda köley hürryetlerne kavuşturdu~u ve ık ık adaka verd~ nakledlmektedr.33 Hz. Ömer'n, antlaşmaya lşkn Hz. Peygamber'e ordu~u orular ve lgl yorumlar dkkate alındı~ında, onun bu antlaşmayı, tavzler ve çelşkler zncr olarak gördü~ü anlaşılmaktadır. Hz. Ömer'n bu kanaata varmaında da, muhtemelen şu ebepler etkl olmuştur: 1- Hz. Peygamber'n tratej gere~, bu antlaşmayı neden yaptı~ı ya da mezkor özleşmenn do~uraca~ı olumlu onuçları ahabeyle paylaşmamış olmaı. 2- Süheyl'n trazı üzerne, antlaşma metnnn baş kımına "bemele" yerne "bmkellahumme", "raoullah" yerne "uhammed b. Abdullah" barelernn yazılmış olmaı ülüman olan ekkel bo Cendel'n yaşadıkları: Rvayete göre, Süheyl'n o~lu bo Cendel b. Süheyl b. Amr, ekke'de ülüman olmuştu. O, br yolunu bulup buka~ıyla Hudeybye'ye gelmşt. Antlaşma gere~ ekke'ye ade edlme gereken bu Cendel, dayanamayarak: "y ülümanlar, ben, dnmden çevrmek teyen müşrklere m telm edyorununuz?" 35 demştr. Hz. Peygamber e antlaşma 29 bn Hşm, lll, 331; bn Hbbn, Bkz. aber, arh, ll, 280; bü'i-fd, mmuddn mal (ö. 732/1331), e-uhtaarf Ahbr'I Beşer, HI, Beyrut, 1997, ı, Fazlurrahman, 32; brahm Haan, ı, 173; Sarıçam, brahm, Hz uhammed ve vrenel eajı, Ankara, 2004, 201; Fayda, ömer", DA, XXXIV, bn Hşm, lll, 332; Belzur, ı, 40; Ya'küb, ll, 41; bn Hbbn, 284; bnü'i-r, ll, 238; bn Kelr, e/-bdaye, lll, bn Hşm, lll, Vkıd, ll, ; bn Hşm, lll, ; Belzur, ı, 439; Ya'küb, ll, 41; bn Hbbn, Vkıd, ll, 607; bn Hşm, lll, 332; aber, lll, 331; bnü'i-r, ll,

9 Hudeybye Antaşmaı Özelnde Hz. ömer'n Kşlk ahll Deneme 51 gereğ, bo Cendel' ekke'ye gtmeye kna etmeye çalışmış ve ona abır tavye etmştr. 36 Bu enada dayanamayan Hz. Ömer'n, bo Cendel'n yanına yaklaşarak: "y bu Cendel! Sabret, onlar ancak müşrktrler. Onların kanları ancak köpek kanı gbdr." faden kullanmıştır. 37 Hatta, Hz. Ömer' n, b O Cendel'n Süheyl' öldürme çn, ona kend kılıcını vermeye çalıştığı zkredlmektedr. Kıacaı ömer, ülüman olup Hz. uhammed'e ığınan ancak ade edlen b O Cendel'n yaşadığı ıkıntıyı çne ndrememştr Antlaşmanın, mültecler n tek taraflı olarak aden çeren madde. 5- Hz. Peygamber'n rüyaında yap- mayı gördüğü ve ahabenn de çok tedğ umrenn br onrak eneye kalmaı. "" Hz. Ömer'n, güçlü ve doğru yolda olan mü'mnlern tavz vermen, müşrk olan ekkellern e gereğndeı:ı fpzla önemenmen br çelşk-hakızlık olarak yorumlamaı. 40 Kanaatmzce Ömer'n zkredlen antlaşmaya tepk götermende onun ert mzacı kadar, onun olup-btenlern arka planını kavrayamamış olmaı ve çelşkl gördüğü antlaşmanın maddelernn ne anlama geldğn öğrenmeye çalışmaı çabaı da etkl olmuştur. Dolayııyla Hz. Ömer, zkredlen maddelerde görülen tavzler hakızlık olarak görmüş ve tabatı gereğ, buna karşı çıkma lüzomunu hetmştr. Hz. Ömer, üobu tbaryle gördüğü çelşkler ya da çnden geçenler açıkça öyleyen ve merak ettğn oran tenktç-orgulayıcı br yapıya ahpt. 41 Örneğn, yapılan ulhtan memnun olmayan çok ayıda ahab olmaına rağmen, 42 bunların hçbr rahatızlkarını Hz. Peygamber'e letmemşlerdr. Hz. ömer e, her zaman yaptığı ve Hz. Peygamber'n de normal gördüğü gb, antlaşmanın ne anlam fade ettğn oru orma yöntemyle RaOullah'a ormuştur. Dolayııyla Hz. Ömer'n adı geçen antlaşmayla lgl Hz. Peygamber' e oru ormaı, onun Hz. Peygamber' e aygıızlık yaptığı, onu proteto ettğ ya da ona muhalefet ettğ anlamına gelmemektedr. Hz. ömer'n arka planını/hkmetn ve muhtemel onuçlarını blmedğ antlaşmanın çerğne lşkn oru ormaı, onun burada kımen de ola duygual davrandığı şeklnde okunablr. Ancak Hz. ömer'n ahtlaşmanın maddelern değerlendrrken k tarafın güç dengelern karşılaştırmaı, bu ntelktek br özleşmenn ebeplern/gerekçelern tartışmaı, muhtevaını anlamakta zorlandığı maddelern ne anlama geldğn orgulamaı; alında onun aklıyla hareket eden, gerçeğ öğrenmeye çalışan, br şey körü körüne kabullenmek ya da reddetmek temeyen ve 'doğruyu bulma arayışındak' amm, blnçl ve ceur 36 lbn Hşam, lll, bn Hşam, lll, 332; lbnü'l-r, ll, lbnü'l-r, ll, ; Hamdullah, İlam Peygamber, ı, 256; Fayda, "Ömer", DİA, XXXIV, Vakıd, ll, 602; lbn Hşam,lll, 332; lbnü'l-r, ll, ; Hamdullah, İlam Peygamber, ı, lbn Hşam, lll, 332; Belazur, ı, 40; Ya'küb, ll, 41; lbn Hbban, 284; lbn Ker, e-bdaye, lll, Şahn, lbn Hşam, lll, 333; lbnü'ı-r, ll, 139.

10 52 Yrd.Doç.Dr. utafa Özkan br kşlk olduğunu götermektedr. Hz. Ömer'n brçok olay karşıındak gerçekç duruşu, her şey yerl yernde öyleme ve yapma anlamına gelen adaletle özdeşleşme varken, Hudeybye ualahaı'na lşkn RaOullah'a oru ormaını onun duyguallığına, aceleclğne ve ert kşlğne yorumlamak ve bu yorum netcende ömer' "aklı d uygularına tab" br kşlk olarak ntelendrmek kanaatmzce doğru değldr. Bu, Hz. ömer' ve onun mantalten doğru okumamış olmayı fade eder dye düşünüyoruz. Şmd e gelenekel Hz. Ömer majının doğruluk derecen tartışmak ve onun gerçek kşlğn tept çn, gerek Hz. Ömer'n hayatında ve gereke ülümanların tarhnde öneml olaylar karşıında, onun duruş şeklne lşkn rvayetler değerlendrmek tyoruz. Bunu yaparken de, Hz. Ömer'n lşklendrldğ olaylar -k bu olaylar kronolojk br ıraya göre ele alınacaktır- hakkında özet bl~ g vereceğz, akabnde de mevzu bah edlecek olayla lgl rvayetler konu bağlamında tartışmaya çalışacağız. ' 4) HZ. PYGABR'N VFAI KARŞlSlNDA HZ. ÖR Hz. Ömer'n aşırı duygual br nan olduğu zlenmn veren ya da onun bu majının oluşmaında rol oynayan öneml br gelşme, Hz. Peygamber'n ölümü karşında Ömer'n göterdğ dda edlen tepknn şekl ve buna dar rvayetlerdr. Bu konuda hemen hemen aynı çerğe ahp olan rvayetlere göre, Hz. Peygamber'n vefat ettğne lşkn haber duyan Ömer ayağa kalkarak şu fadey kullanmıştır: "Bazı münafıklar, RaOullah'ın öldüğünü dda edyorlar. Halbuk RaOullah ölmed. O, rabbne gtt. ıpkı, ua b. mran'nın gttğ gb. ua b. mran, 40 gece kavmnden uzak kalmış, onra ölmüştür. Valah ua'nın ger döndüğü gb RaOullah da ger dönecektr. şte o döndüğünde, RaOullah öldü dyenern eller kelecektr." 43 Belrtldğne göre o enada Hz. bo Bekr gelp Hz. ömer' uturmuş ve: "uhammed yalnızca br elçdr. Ondan önce nce elç gelp-geçmştr. Şmd o ölüre, z topuklarınız üzernde gern gerye m gdeceknz?:' 44 "Gerçek şu k, en de ölecekn onlar da..." 45 ayetlern okumuştur. 46 Daha onra Hz. bo Bekr şu fadey kullanmıştır: "Km uhammed'e tapıyora, blnler k o ölmüştür. Km Allah'a tapıyora, Allah ölmez, drdr. " 47 Hz. bo Bekr'n zkredlen konuşmaıyla lgl olarak, Hz. ömer'n şöyle dedğ aktarılmaktadır: "bo Bekr'n öyledğ şeylern Kur'an olduğunu onradan öğrendğmde dehşete kapılıp yere düştüm. Öylek, ayaklarım ben taşıyamaz oldu. Böylece anladım k RaOullah ölmüştür. " Ya'küb, ll, 95; bn Hşam, IV, 305; bn Hbban, ; Cfıbr, Al- mran, 2/ Zümer, 39/ Ya'küb, ll, 95; lbn Hşam, IV, 305; bn Hbban, 401; bnü'i-r, ll, Ya'küb, ll, 95; bn Hbban, ; bnü'i-r, ll, bn Hşam, IV, 305; bnü'i-r, ll, 219.

11 Hudeybye Anttaşma Özelnde Hz Ömer'n Kşlk ahll Deneme 53 RaGullah'ın vefatı, şüphez k dönemn tüm ülümanları gb, Hz. Ömer' de dernden etklemş/üzmüştür. Bu, nan br gerçektr. Hz. Ömer de dn-ya ldern ve aynı zamanda en yakın dotunu kaybetmş ve -her nan gb- buna çok üzülmüştür. Hz. Peygamber'n vefatı ıraında Ömer'n tutumuna şaret eden rvayetlern; vahy katplğn yapmış, Kur'an'ın meajı ve çerğn y kavramış olan Hz. Ömer'n gerçek kşlğn yanıtmadığını düşünüyoruz. Çünkü lgl haberler dkkatl br şeklde ncelendğnde, k çelşk hemen dkkatmz çekmektedr: Bun- lardan brnc, ölümün hak olduğu ve herke kapadığına lşkn çok ayıdak "" ayetn 49 Hz. Ömer tarafından blnmedğ; knc e onun, Hz. bo Bekr'n okuduğu k ayetn Kur'an ayetler olduğunu anlamadığım öylemedr. Oya k, ahabe araında Kur'an'ı en y blen ve hayatını ona göre şekllendrmeye çalışan Hz. ömer'n ölümle lgl ayetler duymamış olmaı ve bo Bekr'n okuduklarının, Kur'an olduğunu blmeme düşünülemez. Hatta bu, Hz. ömer çn br çelşk/ekklk olur. Hz. ömer ler gelen br ahab, görüşlerne başvurulan büyük br müctehd ve aynı zamanda ya br lderd. Dolayııyla krtk dönemlerde kendnden geçen, neler öyledğn-şttğn blmeyen ve düşünme melekelern tamamen ytren br nan yan Ömer, müctehd olablr m? Ya da dn-ya br önder olarak temayüz etmş Hz. ömer'n, ıkıntılı br anda nanlar araında şuuruzca bağırıp-çağıran ve daha onra uturulan br nan pozyonuna düşme düşünüleblr m? Akne, tarhte büyük lderler genelde krtk dönemlerde ortaya çıkmış ya da böyle zamanlarda lderlklern ıpat etmşlerdr. Aynı zamanda tamamen akla, muhakeme gücüne, olaylar araında ağlıklı lşk kurmaya dayanan, her şey uoüne uygun öylemey ya da yapmayı fade eden adaletle özdeşleşmş br Ömer, bu rvayetlerde anlatılan ömer olablr m? Kanaatmzce olamaz. Dolayııyla lgl rvayetler, Hz. Ömer'n kşlğn yanıtmaktan uzak gb görünmektedr. uhtemelen öz konuu rvayetler, Hz. Peygamber'n vefatının ülümanlar araında ebep olduğu dern üzüntüyü belrtmek çn bu formatta kurgulanmıştır. Yan ülümanların bu ıkıntılı anda yaşc/dıkları olumuz pkoloj, Ömer üzernden omutlaştırılmaya çalışılmıştır. Bu da doğal olarak heyecanlı, doğru öyleyen tehdt eden, duygularına hakm olamayan ve tepkel br duruşa ahp Ömer portrenn oluşmaına neden olmuştur. 5) BNSAD GÖLGLG'NDK OPLANI V HZ. ÖR Hz. Peygamber'n vefatını duyan nar, devlet başkanını eçmek çn Ben Sade Gölgelğ'nde toplanmışlardır. 50 nar'ın amacı, Sa'd b. Ubade'y devlet başkanı olarak eçmekt. Gelşmelerden haberdar edlen Hz. Ömer le bo Bekr, hemen toplantı yerne gtmşerdr. 51 oplantı uzun tartışmalara ahne ol- 49 Al- mrn, 2/144, 185; n'am, 6/162; nbya, 21/34-35; Ankebut, 29/57; Zümer, 39/ bn Hşm, IV, ; Belzur, ll, 261; Ya'küb, ll, bn Hşm, IV, ; Belzur, ll, 261; bnü'l- r, ll, 220; Hzmetl, 32Q-321.

12 54 Yrd.Doç.Dr. utafa Özkan muştur. Gerek nar ve gereke uh8cr, kendlernden brn lder eçtrmek çn brbrlerne karşı bazı gerekçeler ler ürmüşlerdr. 52 Netcede, öz konuu tartışmanın berabernde yaal br kao getreblece~n fark eden Hz. ömer, Hz. bo Bekr'n RaOullah'a olan gb özellklern hatırlatarak, ona bat edlmen a~lamıştır. 53 Hz. bo Bekr'e umoml bat e br onrak gün yapılmıştır. Hç şüphez Hz. Ömer zkredlen grşmyle, mevcut toplumun gelece~n belrlemştr. Bu da, henüz yeterl yaal blnce ahp olmayan, ha!fe eçmnde "kable" menfaatn her şeye öneeleyen ve toplumu muhtemel br tkrarızlı~a götüren grupların çekşmelerne müdahale ederek -geçc br çözüm de ola- Hz. bo Bekr' devlet başkanı olarak eçtrmedr. Akbulut'a göre, Hz. Ömer olanlara müdahale etmez ve Sa'd b. Ubade eçleyd, edne lam Devlet büyük br tehlke le karşı karşıya kalablrd. Çünkü nar'ı oluşturan ;:v Hazreç araında zaten ya br rekabet vardı. Ayrıca bo Bekr'n eçlş, nar-uhacr araındak muhtemel br çatışmayı da engellemştr. 54 Dolayııyla Hz. Ömer'n olaı bazı olumuz gelşmeler ezp, toplumal dengeler de gözeterek Hz. bo Bekr' eçtrme, onun zekl~ne, Arap toplumunu y okudu ~una, ortaya koydu~u gerekçelerle muhataplarını kna edebld~ne, gerçekç karakterne ve konjonktürel şartları dkkate alarak pratk de~er olan yaoyal çözümler üretebld~ne yorumlanablr. Ömer'n bu hade karşıındak tutumu ble, onun, oluşturulan gelenekel ömer algıı tez ya da anlayışı çürütücü mahyettedr dyeblrz f 6) HZ. ÖR'N OLLF- KUL0B'A A BLGYI YIRASI Hz. Ömer'n ert-kaba, aşırı duygual ve kılıçla ş görmey even br kşl~e ahp oluşuyla lşklendrlen rvayetlern tekabül ettg rem belge yırtma olayı şu şeklde gerçekleşmştr: Blnd~ gb Hz. Peygamber zamanında üellefe- KuOb (kalpler lam'a ıındırılanlar demektr) tatüüne ahp bazı kmelere, madd yardım yapılmıştır. Bu yardımın amacı, gayr-ı ülmlern kalplern lam'a ıındırmak, lam'a yen grmş ancak her an dönüş yapablecek kşlern lam darende kalmalarını temn etmek ya da, lam-ülümanlar açıından tehlke arz eden şahıların bu tehlkelern ortadan kaldırmaktı. 55 Kayna~ını Kur'an'dan alan bu uygulama, 56 Hz. Peygamber dönemnde çok yaygın olarak 52 bn Hşam, ıv, ; Ya'küb, 11, 102; bn Hbban, ; bnü'l- r, ll, Belazur, ll, 261; e'üd, bu'i-haan Al b. Hüeyn {ö. 346/957), urucu'z-zeheb, 1-IV, ıır, 1964, ll, 304; 54 Akbulut, aber, aber efr, ı-vı, {çev. ehmet Kekn), tanbul, 1995, ll, 811; bn Ker, efru'/ Kur'ın'I-Azm, 1-IV, Dımeşk, 1993, ll, 402; Kurtüb, Ahmed b. bbekr {ö. 671/1272), e/-cımu'f., Ahkam'I-Kur'ın, Beyrut, 1988, 1-XX, VIII, 110; er-raz, uhammed b. Hüeyn b. Fahruddn {ö. 606/1209), efr- Kebr, 1-XXIII, {çev. Suat Yıldırım vd.), Ankara, 1991, XII, 53; Yazır,. Hamd, Hak Dn Kur'an Dl, - IX, tanbu,1993,1v, 261; Kutub, Seyyd, FZI/al'I-Kur'ın, tanbul,1991, {çev. Salh Uçan vd), 1-X, V, evbe, 9/60.

13 Hudeybye Antaşmaı Özelnde Hz. ömer'n Kşlk ahll Deneme 55 uygulandıgı gb, 57 Hz. bo Bekr'n hlafetnn lk dönemnde de tatbk edlmş. tr. 58 üellefe- KuOb uygulamaının Hz. bo Bekr dönemnde kaldırılmaına, şüphez Hz. Ömer neden olmuştur. lgl gelşme şu şeklde cereyan etmştr: üellefe- KuOb tatüünde bulunan Uyeyne b. Hın ve Akra' b. Hab mnde k şahı, halfe olan Hz. bo Bekr'e gelmş ve kendlerne br tarla verlmen temşlerdr. Halfe mevzubah teg uygun görmüş, ancak bu tahatın yapılmaı çn rem br belgenn düzenlenmen ve şahtlern tuturmaını te- mştr. Belge çn şaht olarak yazılanlardan br de Hz. Ömer olmuştur. lgl "" şahılar, mzalamaı çn belgey Hz. Ömer'e götürdüklernde o (Ömer), öz konuu belgey gözler önünde yırtıp ~tmıştır. Bu burum, halfeye şkayet konuu olarak ntkal ednce, Ömer yaptıgının gerekçen şöyle açıklamıştır: "üellefe- KuObla lgl uygulama, lam ve ülümanların zayıf oldukları dönem çn geçerl d. Ancak şmd lam ve ülümanlar güçlü durumdalar. Dolayııyla üellefe- KuOb'a gerek yoktur ve ülümanların ortak malını bunlara vermek dogru degldr." Kur'an ve ünnetle abt olan üellefe- KuOb uygulamaını kaldıran Hz. Ömer'e halfe bo Bekr ve ahabeden hç kme traz etmemştr.59 Netcede bu olay ve lgl rvayet, karşımızda zek, akıllıca ş gören, uygun olanı blen ve toplumal realtey gözeten br Ömer gerçeğn yanıtmaktadır. 60 Ayrıca onun lgl evragı yırtmaı e, onun üobu, hakızlıklara olan tahammülüzlügü ve hakkatara olan adakatıyla açıklanablr. 7) HZ. ÖR'İN HALF SÇİİ İÇİN Ş0RA OLUŞURASI Hz. ömer'n kşlgnn teptnde, onun olaylar karşıındak duruş şekl ve krtk zamanlardak tutumu kadar, onun craatlarının onuçlarının ntelg de büyük br önem arz etmektedr. Bu bagıamda, Hz. Ömer'n oluşturdugu şora ve bunun onuçları onun öneml craatlarındandır. Hz. Ömer'n kşlgnn tept bağlamında onun oluşturduğu şoranın yapıı ve ebepler hakkında şunlar belrtleblr: Dönemn ülümanfarı, yaralı durumda bulunan Ömer'e gelerek, oğlu Abdullah'ı halfe olarak kend yerne atamaı temşlerdr. 61 O e bu tavyeye uymayarak, üç gün çernde kend aralarında brn halfe eçmeler şartıyla, 6 kşlk br ş O ra heyet oluşturmuştur. Söz konuu şorada şu mler vardı: Al b. b al b, Oman b. Affan, alha b. Zübeyr, Sa'd b. b Vakka, Abdurrahman b. Avf ve Abdullah b. Ömer (k onun halfe eçlme hakkı yoktu, o adece hakem d). 62 Üç gün üren çalışma netcende, Hz. Oman halfe eçlmştr er-raz, XII, 53; evdüd, bü'l-a'ia, efhmu'i Kur'an, ı-vii, (çev.. Han Kayan vd.), tanbul, 1997, ll, bn Ker, efr, ll, 402; Kallek, Cengz, "üellefe- Kulüb", DA, tanbul, 2006, XXXI, bnu'i-cevz, 52-53; evdüd, ll, 242; Harnd Yazır, IV, 262; Kallek, DlA, XXXI, Azml, bnü'i-r, lll, 34; bnü'i-verd (ö. 769/1348), arhu bnü'i-verd, HI,?, 1285, ı, ; Haan brahm, ll, aber, arh, IV, 228; bnü'l-r, lll, 27; bnü'i-verd, ı,

14 56 Yrd.Doç.Dr. utafa Özkan ı Hz. ömer'n zhnyetnn tahll açıından onun oluşturmaya çalıştığı şoranın amacı, şekl ve onuçları hakkında şunlar belrtleblr: Bu şura, Kur'an br kavramdı. Zra Kur'an, ülümanların şlern şura le yürütmelern temektedr. 64 Bu, Hz. ömer'n uygulamalarının merkezne Kur'an'ı almaya çalıştığı şeklnde değerlendrleblr. Hz. Ömer'n halffe atamada takp ettğ yöntem, felefe olarak bu Bekr'n yaptığının aynııydı. Zra bu Bekr de ömer' halfe olarak atamış, halkın e onu onaylamaını temşt. Dolayııyla Ömer, halfe atamada Hz. bu Bekr'n ünnetn takp etmştr. Hz. ömer, Cabrfnn fadeyle, kamuoyunun eçknlern şoraya dahl etmştr. 65 mler zkredlen kşler e, ahabenn ler gelenler ve aynı zamanda cennetle müjdelenmş nanlardı. Bu da, Hz. Ömer'n, o günün şartlarında öneml görülen dndarlık ölçüünü blnçl br şeklde gözetedğ şeklnde yorumlanablr. Hz. ömer, mevcut toplumu yaknen bldğ ve geçmşte yaşanan olumuz gelşmelere şaht olduğundan, o, ftne endşe nedenyle 6 kşlk şorayı oluşturmuş olablr. O, şoraya mler zkredlenler almakla, büyük br htmalle şu hedefler gözetlemştr: Brnc, lder olablme potanyelne ahp olan bu nanlara ve onların evenlerne değer verdğn ortaya koyarak, hepnn gönlünü almak; knc, Arap toplumunun ya-kültürel yapıını nazar-ı dkkate alarak, bazılarının şura üyelern hlafet çn tmar etmelernn önüne geçmek; üçüncüü e, şura onucunda eçlene, dğerlernn de bat etmelern ve ona bağlı kalmalarını ağlamak uretyle, muhtemel br ya çatışma ya da kaoun önüne geçmekt. Hz. ömer'n halef atama şeklne dar rvayetler değerlendrldğnde, onun kşlğyle Hntl olarak şunlar belrtleblr: O, yaralı br durumda ken ble duygual davranmamış, dnn meajını, Hz. Peygamber'n vefatının akabnde yaşanan ya krz, Arap ya örtünü ve toplumun malahatını ea almış -geçc de ola- pratk değer olan ya-oyal br çözüm olan şura mekanzmaını oluşturmuştur. Alında bu, Hz. Ömer'n gerektğnde farklı düşüneblen, bazen öncekler! taklt etmeyen, başkalarının ne dyeceğn önememeyen, orjnal, gerçekç, ceur, blgl, deneyml ve endşe ahb br kşlk olduğunu götermektedr. Dolayııyla gelenekel ddanın akne, Ömer'n temknl, kararlarında brçok unuru gözeten, zek, mevcut şartlarda en doğruunu eçmeye çalışan, eçeblen, hayatı örnem haz konularda duygularıyla değl aklıyla hareket eden br nan olduğunu görüyoruz. SONUÇ Çalışmamızda ana hatlarıyla şu onuçlara varmış bulunuyoruz: "trafa şddet ve korku açan, her şey kılıcıyla halletmeye çalışan, olaylar karşıında ge- ->-> 63 Ya'küb, ; e'üd, nı. 340; lbn Abdrabbh, Ahmed b. uhammed (ö. 327/939), kdu'i Ferd, 1-IV, Beyrut, 1965, IV, ; bnü'i-r, lll, 35 vd.; bü-fda, 1, Al- mran, 2/159; Şura, 42/ cabr, 288.

15 Hudeybye Antaşma Özelnde Hz. ömer'n Kşlk ahll Deneme 57. nelde fevr davranan, aklı duygularına tab olan... gelenekel Ömer majı," Hz. ömer'n realt kşlğ;, uygulamaları ve dönemn toplumal gerçeğ;yle örtüşmemektedr. Kanaatmzce zkredlen ve olumuz ıfatları da htva eden Ömer taawurunun oluşmaında şunlar etkl olmuştur: Brnc, Hz. Ömer'n gençlk dönemnde genelde şddet-ertlğ; ea alan duruşu; knc e, onun ülüman olduktan onra bazı olaylar (Bedr erlerne karşı tavye ettğ; muamele, anlam veremedğ; ve öğ;renmeye çalıştığ;ı Hudaybye Antaşmaı'yla lgl Hz. Peygamber'e oru ormaı, üellefe- KuOb'a menup kşlere yapılmaı öngörülen tahata lşkn belgey yırtıp atmaı, RaOullah'ın vefatı enaında k tavrı...) karşıında göterdğ; tepkye dar rvayet ve yorumlar... Kanaatmzce, gelenekel ömer majının oluşmaında takp edlmş ya da edlmekte olan parçacı yaklaşım doğ;ru değ;ldr. Zra Ömer' anlamak çn onun hayatını (öz, davranış, öneml olaylar karşıındak duruşu...) br bütün olarak ele almak gerekr. Hz. Ömer'n gençlk dönemne at olan pkoloj ve davranış bçmn onun tüm yaşamı çn geçerl kılmak, ömer' anlamamak ya da ona hakızlık anlamına gelr dye düşünüyoruz. Hz. ömer de her nan gb hayatın farklı durumları karşıında farklı tutumlar ergleyeblmştr. Onun şddet, duygual!@ ve ertlğ; merkeze alan duruş şekl, daha zyade onun lam öncendek yaşamı ve gençlk dönemyle lgldr. Zra bu dönemn ömer', oldukça genç, tecrübez ve zaman zaman fevr davranablen ömer' dr. Buna brnc ömer dönem de dyeblrz. knc ömer e, ülüman olmakla lam'ın kendne br değ;er kattığı, Hz. Peygamber'n duygu ve düşüncelern şekllendrdğ, dn-toplumal gerçeğ y kavramış olduğu, krtk zamanlarda orjnal çözümler üreteblen, doğruları tept etmeye çalışan, bu üreçte eleştrel-tenktç br bakış açıını ea alan, ürekl "uygun" olanı bulmaya gayret eden olgun, gerçekç ve tutarlı Ömer'dr. Onun Hz. Peygamber'e, Oman b. Affan'ı ekke'ye elç olarak göndermen tavye etme, Ben Sade'dek gerçekç ve orun çözücü tavrı, üellefe- KuObla lgl yorumu, vefatından önce mevcut toplumal gerçeklkten yola çıkarak halfe eçm çn şora oluşturmaı ve hlatet dönemnde adalet ea alan uygulamaları bu gerçeğe şaret eden omut götergelerdr. Dolayııyla kşlk tept çn Ömer'n hakkında öylenenlerden çok, onun yaptıklarına bakmak daha abetl br yöntem olacaktır dye düşünüyoruz. Sonuç olarak Hz. ömer; Kur'an'ın meajını ve oyal realtey y okumuş, yaşadığı tecrübelerle olgunlaşmış, her konuda doğruyu bulmaya çalışmış, bu üreçte eleştrel br bakış açıını (k Hudebye Antaşmaı'yla lgl Hz. Peygamber' e oru ormaı bunu fade edyordu) önememş, tept ettğ; doğruları ceur ve tavz br şeklde uygulamaya çalışmış, karakter ve üobu gereğ hakızlıklarajyanlışlıklara tepk götermş, dnn ruhuna ve toplumal gerçeğe uygun çözümler üreteblmş realt ve tutarlı br kşlktr.

16 58 Yrd.Doç.Dr. utafa Özkan Kaynaklar:» AKBULU, Ahmet, Sahabe Devr Sya Hadelernn Kelam Problemlere tkler, tanbul, 1992.» ARNOLD,. W., ntşar-ı lam arh, (çev. Haan Gündüzler), Ankara, 1971.» AZL, ehmet, Syer Farklı Okumak, Ankara, 2008.» BLAzUR. Ahmet b. Yahya b. Cabr (Ö. 279/892), nabu'l- şraf, 1-XIII, Beyrut, 1996.» BROCKLANN, C., lam lletler ve Devletler, (çev. Neşet Çağatay), Ankara, 1954.» CABR, uhammed Abd, lam'da Syaal Akıl, (çev. V. Akyüz), tanbu.ı, 1997.» ÇAGAAY, Neşet, lam arh, Ankara, 1993.» DAHLAN, e-sretu'n-nebevyye ve'i-aaru'i-uhammedyye, ıır, 1292.» DRVZ, zzet, Kur'an'a Göre Hz. uhammed'n Hayatı, 1-11, (çev.?), Kahre, 1995.» DOGAN, D. ehmet, Büyük ürkçe Sözlük, tanbul, 1996.» DOGUŞAN GÜNÜÜZ BÜYÜK SLA ARH, I-XIV, (rdk. Hakkı Durun Yıldız), tanbul, 1986.» BÜ'L-FDA, mamuddn mal (Ö. 732/1331), el-uhtaar f Ahbar'l-Beşer, 1-11, Beyrut, 1997.» SD, uhammed, Kur'an eajı- ea-efr, 1-111, (çev. C. Koytak - A. rtürk), tanbul, 1996.» FAYDA, utafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı ülmler, tanbul, 1989.»,"Ömer", DA, tanbul, 2007, XXXIV, 45.» FAZLURRAHAN, lam, (çev.. Aydın-. Dağ), Ankara, 1996.» GAZAL. uhammed, Fıkhu'-Sre, (çev. Reul oun), tanbul, thz.» HALF B. HAYYA (Ö. 240/854), rhu Halfe b. Hayyat, (çev. Abdulhalık Bakır), Ankara, 2001.» HADULLAH, uhammed, lam Peygamber, HI, (çev. Salh uğ), tanbul, 1993.», lam'da Devlet dare, (çev. Kemal Kuşçu), tanbul, 1963.», "Hudeybye Antlaşmaı", DA, tanbul, 1998, XVIII, 297.», lk lam Devlet, (akaleler. çev.. S. Sırma), tanbul, 1992.», lam üeeelerne Grş, (çev.. S. Sırma), tanbul, 1984.» HASAN, brahm Haan, Sya, Dn, Kültürel-Soyal lam arh, 1-V, (çev. Sadreddn Gümüş- mal Yğt), tanbul, 1985.» HZL, Sabr, lam arh, Ankara, 1995.» BN ABDRABB H, Ahmed b. uhammed (Ö. 327 /939), el-kdu'l- Ferd, 1-Vll, Beyrut, 1965.» BNÜ'L-CVZ, bü'i-ferec Cemalettn Abdurrahman b. Al (Ö. 579/1200), e-enakıbu mra'i-ümnn Ömer b. e-hattab, Kahre, 1997.» BNÜ'L-SR, zzuddn bü'i-haan Al b. uhammed (Ö. 630/1232), el-kaml f'harh, I-IX, ıır, 1348.» AH B. HANBL (ö 241/855), üned, 1-IV, Beyrut, thz.» BN HBBAN, bn Ahmed et-emm e-but (ö. 354/965), e-sretu'n-nebevyye ve Ahbaru'I-Hulefa, Beyrut, 1987.» BN HŞA, bü uhammed Abdülmelk (Ö. 218/833), e-sretu'n- Nebevyye, HV Beyrut,1936.» BN SHAK, uhammed (ö. 151/768) Sre, (thk.. Hamdullah), Konya, 1981.» BN KSR, bü'i-fıda (Ö. 7 46/1345), e-bdaye ve'n-nhaye, I-XIV, Beyrut, 1978.», efru'i Kur'an'I Azm, 1-IV, Dımeşk, 1993.» BNÜ'L-VRD, arhu bnü'l-verd (ö. 769/1348), 1-11, 1285.» BN KUYB, bü uhammed Abdullah b. ülm (Ö. 276/889) (nbet edlmektedr), ela V'S..SYAS (bn Kuteybe'ye nbet edlr), 1, 1. Bakı,?, 1909.» KALLK, Cengz, "üellefe- Kulüb", DA, XXXI, tanbul, 2006.» KANDHLV,. Yüuf, Hayatu'-Sahabe, (çev. Sıtkı Gülle), tanbul, 1991.» e-kman, uhammed Abdulhay, Hz. Peygamber'n Yönetm, (çev. Ahmet Özel), tanbul, 2003.» KÖKSAL,. Aım, lam arh, I-VIII, tanbul, 1978.» KUU B, Seyyd, F Zılal'I-Ku'ran, 1-X, (çev. Salh Uçan vd.), tanbul, 1991.» KURUB, Ahmd b. b Bekr (ö. 671/1272), e..camu l Ahkam'I-Kur'an, ı-xx, Beyrut, 1988.» LVI DLLA VI DA, G. 'Ömer', A (B), tanbul, 1948, IX, 469.» LNGS, artn, Hz. uhammed'n Hayatı, (çev. N. Şşman), tanbul, 1994.» e-s'üd, bü'i-haen Al b. Hüeyn (ö. 346/957), urücu'z- Zeheb ve eadnu'i Cevher, (thk... Abdulhamd), 1-IV, ıır, 1964.» VDUD, bu'i A'Ia, efhmu'i-kur'an, 1-VII, (çev.. Han Kayan vd.), tanbul, 1997.

17 Hudeybye Antaşmaı Özelnde Hz. ömer'n Kşlk ahll Deneme 59» ÜSL, bü'i-hüeyn e-haccac (ö. 261/875), Sahh, 1-111, tanbul, ı> en-ndv. e-sretu'n-nebevyy, (çev. O. Kekoglu), tanbul, 1981.» ÖN KAL, Ahmet, Raülullah'ın lam'a Davet etodu, Konya, thz.» er-raz, uhammed b. Hüeyn Fahruddn (ö. 606/1209), efr- Kebr, 1-XXIII, (çev. Suat Yıldırım vd.), Ankara, 1991.» SAFV, Ahmet Zek, Cemheretü Hutab'I-Arab, ıır, 1962.» SARIÇA, brahm, Hz. uhammed ve vrenel eajı, Ankara, 2004.» SUYÜ, Celaleddn Abdurrahman b. b Bekr (ö. 911/1505), arhu'i-hulefa, ıır, 1952.» SÜHYL, (ö. 581/1185), er-ravzu'i-unuf, ıır, 1914.» ŞAHN, Davut, Hz. Ömer'n Kur'an Anlayışı, (baılmamış doktora tez), Ankara, 2009.» ABR, bü Ca'fer uhammed b. Cerr (ö. 310/922), arhu't-aber, 1-XI, (thk. uhammed bü'i-fadl brahm), Kahre, 1119.», aber efr, 1-VI, (çev. ehmet Kekn), tanbul, 1995.» VAKID, uhammed b. Ömer (ö. 207 /822), egaz, 1-111, Beyrut, 1984.» YA'KÜB, bü Ya'küb b. Ca'fer b. Vehb (ö. 297 /897), arh, 1-111, Necef, 1358.» YAZIR,. Hamd, Hak Dn Kur'an Dl, 1-IX, tanbul, 1993.» ZYDAN, Corc, lam edenyet arh, I"IV, (çev. z. egamz), tanbul,