TMMOB Türk Mühendis ve Mimar Odalarõ Birliği Küreselleşmenin ekonomik, teknolojik, sosyal ve siyasal, Mayõs Ankara

Transkript

1 TMMOB Türk Mühendis ve Mimar Odalarõ Birliği Küreselleşmenin ekonomik, teknolojik, sosyal ve siyasal, kültürel boyutlarõ Mayõs Ankara Önsöz Küreselleşme, gelişmiş ülkelerin, yetmişli yõllarõn ikinci yarõsõndan itibaren, sermaye, mal ve hizmet alanõnda dünya ölçeğinde bir tek pazar projesi iken, sürekli olarak gelişmekte olan ülkelerin sorunlarõna çözüm gibi sunulmaktadõr. Teknolojik gelişmelerin, özellikle iletişim teknolojisindeki gelişmelerin, yabancõ sermaye yatõrõmlarõnõn ucuz işgücü cenneti durumundaki gelişmekte olan ülkelere etkileri artõk güncel olarak ve sõradan yurttaşlarõn bile duyumsayabileceği bir somutluğa ulaşmõştõr. Ancak bu etkilenmenin boyutlarõnõn, kõsa ve uzun vadede yaratacağõ sorunlarõn önemi, derinliği ve niteliği hakkõnda, derya içre olup deryayõ bilmeyen mahilerin durumundan kurtulmak için, bilgilenmek, tartõşmak gereksinimi içindeyiz. Yeni dünya düzeninin toplumsal üretimimizi, yaşantõmõzõ, kültürümüzü ve sosyal dokumuzu dönüştürme süreçlerine õşõk tutarken, TMMOB ortamõnda geleceği daha doğru kavramamõz olanağõ doğacaktõr. Bu olanağõn yaratacağõ altyapõnõn üzerine kurulacak gelecek dönem tartõşmalarõ ve çalõşma programlarõ daha verimli, daha etkili olacaktõr. Bu bilgilenme çabalarõ, kuşkusuz, ulusal ölçekte, ulusal projelerin ve sosyal dayanõşmalarõn sağlanmasõna da yardõmcõ olacaktõr. Kapitalizmin emekçi kesimlere yönelik yeni sömürü politikalarõ, kendi karşõtõnõ yaratacaktõr. Ancak, küreselleşme, gelişmekte olan ülke olarak tanõmlanan sömürülen ülke halklarõnõn da, benzer süreçleri yaşadõklarõ için, dayanõşmasõna zemin hazõrlamaktadõr. Bu nedenle kendi koşullarõmõzda inşa etmeye başladõğõmõz altyapõ, uluslararasõ dayanõşmanõn da temelini oluşturacaktõr. Bu temel, sermayenin serbest dolaşõmõna ve emek sömürüsüne karşõ emekçilerin uluslararasõ dayanõşmasõdõr. TMMOB bir yandan, bilimsel, teknik gelişmelerin izleyicisi olacak, bir yandan da gelişmişlerin hegemonyalarõna karşõ eşitlikçi ve adil ortamlarõn yaratõlmasõna katkõ verecektir. Bu da, TMMOB'nin geleneği ve tavrõnõn gereğidir. Yav uz ÖN EN TM MOB Başkanõ Sunuş Küreselleşme ve Yeni Dünya Düzeni kavramlarõ ile tanõşõklõğõmõz 1980'lerin sonlarõnda saldõrgan ve yayõlmacõ sermaye hareketleri ile başladõ. Oysa, büyük sermaye teorisyenlerince 2. Dünya Savaşõ enkazlarõ ardõndan sistemin tüm kuramlarõ ince ince oluşturulmaktaydõ. 1970'lere gelindiğinde gelişmiş ülkelerde, yatõrõm alanlarõnda baş gösteren daralma buna karşõn elde bulunan çok yüksek miktarlardaki para, yeni mali sermaye hareketleri sürecini

2 başlattõ. Bu çok büyük boyuttaki sermaye hareketleri Yeni Dünya Düzeni'nin kurulmasõ için yaratõlan ortamõn öncüleri olarak yakõp yõkmaktan hiç çekinmedi. Serbest piyasa koşullarõnõn önündeki engeller de uluslararasõ anlaşmalarla yok edildi ve edilmekte. Uluslararasõ aracõ kuruluşlarca dikte ettirilen "Yapõsal Uyum Programlarõnõn gelişmekte olan ülkelerde yansõmasõ yaşam standartlarõnda sürekli gerileme, yeni dünya düzeninin gelişmiş ülkelerdeki sonucu ise devamlõ artan işsizlik oldu. Büyük sermaye destekli, serbest piyasa merkezli, liberal ve bireyci bir ideoloji sermayenin bu görüşü haklõ çõkarmak için kullandõğõ araç ve aktörlerle de baskõ oluşturmaya başladõ. Bugün gelinen noktada, mali sermaye teknolojik savaş için gerekli ortamlarõ büyük ölçüde oluşturdu. Dayatõlan görüşe göre, teknoloji insan emeğine gereksinim duymadan büyük refah sağlayacaktõ, tarih artõk bitmişti ve gelecek yoktu. Bu nedenle, emek örgütlenmelerine de ihtiyaç yoktu. Oysa teknoloji "felsefeci taşlarõ" gibi, her şeyi altõna çeviren mucizeler yaratamaz. O sadece kullanõm amacõna hizmet eden çok önemli bir araçtõr. Tekno bilimin yaşam üzerindeki etkisi sürekli artmaktadõr. Ancak teknik bilgi üretiminin büyük ölçüde özel ellerde toplanmõş olduğu ve dolayõsõyla onlara hizmet edeceği, evrensel bilgi üretiminin giderek daha büyük bölümüne büyük sermayelerce emekçiler aleyhine el konulduğu ve "enformasyon"un sihirli kõlõfõ altõnda toplumsal alanlarõn hõzla metalaştõğõ artõk algõlanmalõdõr. Tabi bunlarõn sonuçlarõ da! Küreselleşme ile sõnõrlarõn olmadõğõ bir dünya yaratõlacağõna inandõrõlõyoruz, ancak emek örgütlenmeleri ulusal hatta şirket sõnõrlarõna hapsediliyor. Kapitalizm ile yaşõt sõnõf mücadelelerinin işlevselliği ve istikrar sağlayan özellikleri, küreselleşmenin yaptõrõmcõ aktörleri tarafõndan adõm adõm yok ediliyor. Birey olarak, toplumsal ve evrensel aidiyetimize yabancõlaştõrõlõyor, ancak bunun hõzlõ gelişimin doğal sonucu olduğuna inandõrõlmaya zorlanõyoruz. Bu "hõzlõ gelişimin!" sonuçlarõnõ görmemiz engelleniyor. Tamamen dõşõmõzda gelişen dönüşümleri kaderci bir yaklaşõmla izlememiz bekleniyor. Belirsizlik, parçalara ayrõlmõş toplumda korku ve yõlgõnlõğõ artõrõyor. Yarõna ait planlarõmõzõn olmamasõ isteniyor. Daha da kötüsü çocuklarõmõz ve gelecek nesiller için kaygõ duyuyoruz. Tüm bu gelişmelerin aslõnda, sermayenin, büyük kriz dalgalarõndan edindiği tecrübelerle hazõrladõğõ çok ayrõntõlõ ve sabõrlõ bir senaryonun gerçek hayata uyarlanmasõnõn sonuçlarõ olduğunu kavramak artõk çok önemli. Ve belki de giderek daraltõlmaya çalõşõlan hareket alanlarõmõzda mücadele sistematiklerini oluşturmak için, küreselleşme mimarlarõnõn kurgu araçlarõnõ tersine kullanmalõyõz. Öngörü ve belirsizlik yönetimi, halen kõrõlgan olan küreselleşmenin teorisyenlerince başarõyla uygulanmaktadõr. Kurgulanan düzenin oluşturulmasõnda, tüm unsurlarõn sonraki adõmlardaki etkilerinin değerlendirilmesi için gereklidir öngörü. Toplum ve örgütsel ilişkilerinden koparõlan, geleceğini bilemeyen bireylerin potada eritilmesi, yok edilmesi ya da yeniden şekillendirilmesinin aracõdõr belirsizlik yönetimi. Çok kapsamlõ ve karmaşõk küreselleşme aşamalarõnõn insanlõğõn geleceğine etkilerini görmeli, belirsizliğin bizleri yönetmesine karşõ durmalõ, evrensel emek örgütlenmelerini pekiştirmeliyiz. İşte bu nedenle, TMMOB Uluslararasõ İlişkiler Komitesi tarafõndan düzenlenen "Akşam Söyleşileri" programõ ile, küreselleşmenin ana bileşenlerinin; hedefler, günümüzdeki sonuçlar ve gelecekteki olasõ etkileri kapsamõnda değerlendirilmesi amaçlanmõştõr. Programda, sürecin gelişimi ve etkileri ile paralel bir sõrayla mozaiklerin biraraya getirilmesine gayret edilmiştir. Şubat-

3 Nisan 98 tarihleri arasõnda düzenlenen "Akşam Söyleşileri"nin etaplarõnda; Küreselleşmenin Ekonomik boyutu Sayõn Sungur SAVRAN Teknolojik boyutu Sayõn Metin DURGUT Sosyal ve politik etkileri Sayõn Murat AKINCILAR Kültürel amaç ve sonuçlarõ Sayõn Aydõn ÇUBUKÇU tarafõndan ayrõ söyleşilerde aktarõlmõştõr. Kitapta yer alan aktarõm ve tartõşmalarõn, küreselleşme sürecinin mevcut ve geleceğe yönelik etkileriyle daha iyi algõlanmasõna ve çözümler geliştirilmesine katkõsõ olacağõ umuduyla, sunuculara, katõlõmcõlara, yayõna dönüştürülmesinde kayõt, çözüm, dizgi ve baskõ aşamalarõnda- katkõ koyan tüm emekçilere teşekkürlerimizi sunuyoruz. TMMOB Uluslararasõ İlişkiler Komitesi I Küreselleşmenin Ekonomik Boyutu Sungur Savran Düzenleme Kurulu tarafõndan, değişik etaplarõ içeren çok kapsamlõ bir program yapõlmõş. Bunlarõn bir bölümü konusunda, tabii, benim bilgim son derece sõnõrlõ. Bir kõsmõ küreselleşmenin doğrudan doğruya teknolojik ve diğer yönleriyle ilgili. Ben, ancak, bir iktisatçõ olarak, bilebildiğim kadar o konularõ biliyorum. Benim, size, bugün yapmak istediğim küreselleşmenin ekonomik boyutuna ilişkin çok genel bir bakõş, şu sorulara cevap arayacağõz: hangi gelişmeler, hangi tarihsel gelişmeler bugün "küreselleşme" olarak anõlan süreçlerin ortaya çõkmasõna yol açtõ? Bu küreselleşme denilen süreç ne ölçüde başka gelişmelerle ilişkilidir? Dünya çapõnda hangi bütünün içine yerleşiyor ve geleceği, nasõl bir gelecek olabilir? Tabii, elbette, bu bağlamda, Türkiye'nin, bu gelişmelerin içinde nasõl bir yeri var? Türkiye, ne zaman, hangi evrelerden geçerek böyle bir sürecin parçasõ haline gelmeye başladõ? Biraz bu genellik içinde, ekonomik, finansal ve bir ölçüde de sõnõfsal, sosyal boyutlarõyla sorunu ele almak istiyorum. Her gün, aslõnda, küreselleşmeden, yeni liberalizmden söz ediyoruz, basõnda her dakika görüyoruz; övenler var, karşõ çõkanlar var; ama, büyük bir dalga halinde hayatõmõzõ kavramõş durumda. Aslõnda, çok ciddi bir gelişmeden söz ediyoruz. Öyle şeyler oluyor ki: mesela, hepimiz biliyoruz, geçen senenin sonuna doğru, 1997'nin sonuna doğru, ta Uzak Asya'da, Doğu Asya'da bir finansal kriz oldu, şimdi Türkiye'nin tekstilcileri, perişan bir halde "eyvah kriz geliyor, ne yapacağõz" diye... Mesela, Türkiye'nin 1998 yõlõnõn ocak ayõnõn ihracat rakamlarõ, geçen senenin ocak ayma göre çok ciddi bir gerileme gösteriyor ve Türkiye sanayicileri, çok ciddi bir kriz korkusu içerisinde. Şimdi, bundan yirmi otuz yõl önce, bu kadar hõzlõ bir şekilde, Uzak Doğu'da, Doğu Asya'da, Güneydoğu Asya'daki bir krizin, Türkiye'ye, neredeyse hiç zaman geçmeden, göz açõp kapayõncaya kadar yansõmasõnõ beklemek o kadar kolay değildi. Elbette, benim bu konuşmam sõrasõnda vurgulayacağõm gibi, tamamõyla yeni bir süreçten bahsetmiyoruz -birazdan bazõ örneklerine değineceğiz- dünyanõn ekonomik bütünleşmesi yepyeni bir süreç değil; ama, bugün ortaya çõkan bütünleşme, geçmiştekinden çok daha derin bir bütünleşme. Aslõnda, yine günlük yaşamõmõzda, başka şeyler oluyor; bunlarda, bu küreselleşme diye anõlan uluslararasõ bütünleşme sürecinin içinde yer aldõğõ ortama tam olarak

4 uyan şeyler, başka boyutlarõ; basit bir örneği özelleştirme. Sürekli, bütün ülkelerde; eski Sovyetler Birliğinden Şili'ye, İngiltere'den Türkiye'ye, kamu sektörü, mal ve hizmet üreten işletmeler, bizde kamu iktisadi teşebbüsleri olarak anõlan, KİT'ler olarak anõlan türden işletmeler, yaygõn bir özelleştirmeye tabi kalõyor. Dünya çapõnda yüz milyarlarca dolarlõk değerde kamu işletmesi, son on beş yirmi yõl içinde özelleştirilmiş durumda. Kimi ülkede süreç çok hõzlõ gidiyor, kimi ülkede yavaş gidiyor; ama, bütün ülkelerde bu eğilim görülebiliyor. Tabii, özelleştirme sadece işletmelerde görülmüyor; aynõ zamanda, hepinizin bildiği gibi, yine günlük hayatõmõzda somut olarak yaşadõğõmõz gibi, Türkiye'de de yaşadõğõmõz gibi, sosyal hizmetler de özelleştiriliyor; eğitim hizmeti özelleştiriliyor, sağlõk özelleştiriliyor; bir yandan, özel hastaneler, okullar, her düzeyde; yani, kreş düzeyinden üniversiteye kadar özel okullar põtrak gibi çoğalõyor, bir yandan kamu sektörü, hastaneler ve okullar, hizmetlerini satmaya başlõyorlar; yani, özelleşmiyor; ama, özelleşmese bile, hizmet üretimi mal, meta haline getiriliyor ve sunuluyor. Uç örnekler vermek mümkün. Dünyada her şeyin piyasasõ kuruluyor. Örneğin - herhalde duymuşsunuzdur- Türkiye'den, İsrail'e, tabii ki illegal biçimde organ ticareti, organ ihracatõ yapõlõyor. Türkiye'de organ nakli için organ bulunmazken, birçok organ İsrail'e gönderiliyor. Dünya çapõnda, Romanya'sõndan Afrika'sõna kadar, Latin Amerika'sõna, mesela Salvador'dan, Panama'dan bebek ihracatõ oluyor; dünyada bebek pazarõ var. İnsanlar, azgelişmiş ülkelerden sürekli olarak bebek satõn alõyorlar ve öbürleri de satõyorlar. Bu, aslõnda, çok ilkel şeylerin gelişmiş hali. Eskiden, Anadolu'da insanlar çocuklarõna bakamazlardõ -o zaman "besleme" denilirdi- büyük şehirlere, ailelerin yanõna gönderirlerdi. Burada da, dünya çapõnda bir bebek pazarõ oluşuyor. Bir bakõma, işte, küreselleşme; ama, aynõ zamanda piyasa; her şey metalaşõyor, her şey satõlõk. Tabii, bunun ötesine geçersek, iki olgu; bir tanesi çocuk emeğinin muazzam yayõlmõş olmasõ. Son dönemde görüyorsunuzdur, özellikle Hindistan'dan kaynaklanan büyük bir protesto var; dünya çapõnda yüz milyonlarca çocuk çalõşõyor; çalõşmaya başlama yaşõ 6 ya inmiş durumda. Bir başka şey, tabii, Güneydoğu Asya'da, özellikle hani o büyük mucize bölgelerinde, çocuk bedeni, çocuk bedeninin satõşõ, kadõn fahişeliğinin yayõlõşõyla beraber çocuk fahişeliğinin dünya çapõnda yayõlõşõ. Kõsacasõ, dünya bir yandan bütünleşiyor -galiba, bugün söyleyeceğim şeyin özeti bu aslõnda- ama, bir yandan her şey piyasanõn alanõna giriyor, her şey satõlõk hale geliyor. Bu ikisi arasõnda, şimdiden söyleyeyim, çok organik bir bağõntõ var. Küreselleşme denilen süreç, sadece ve sadece dünyanõn bütünleşmesi değildir, dünyanõn bir piyasa ekonomisi çerçevesinde bütünleştirilmesidir; yani, aktif olarak dünyanõn bir biçim altõnda bütünleştirilmesidir ve bunun belirli özneleri vardõr. Belirli özneler derken, Pentagon'da oturanlardan, CIA'den bahsetmiyorum; birazdan daha geniş, sõnõfsal bir özneden bahsettiğimi açõkça ortaya koyacağõm. Biz, Türkiye'de bunlarõ yaşõyoruz, dünyada da aynõ şey yaşanõyor; dolayõsõyla, yaşanan şeyin kökünü dünya çapõnda aramamõz gerekiyor; çünkü, kapitalizm, bir dünya sistemi haline çoktan gelmiştir ve Türkiye de, artõk, ayrõlmaz bir parçasõ haline gelmiştir kapitalizmin. Bu bütünsellik içerisinde bakmak gerektiğini vurgulamak istiyorum. Öncelikle, yeni dünya düzeni ve küreselleşme diye özetlersek içinde yaşadõğõmõz dönemin eğilimlerini, bu düzen meselesi, biliyorsunuz, 1991 'de -şimdi ikincisini yaşayacağõz yakõnda- daha doğrusu l990'nõn sonunda Körfez'de ilk Amerikan saldõrõsõ olduğu zaman, Körfez savaşõ olduğu zaman, o zamanki Amerikan Başkanõ George Bush kullanmõştõ

5 Yeni Dünya Düzeni lafõnõ; onun anlamõna birazdan geleceğiz. Bu döneme bu ad veriliyor. Aslõnda, biz baktõğõmõz zaman, belki de bir düzen değil, düzensizlik görüyoruz; ama -ideolojik bir ad- bir amacõ, bir hedefi gösterdiği ölçüde bu deyimi kullanõyoruz. Bunun yanõ sõra küreselleşme teriminin de belirli sorunlarõ var; ama, biz, içinde yaşadõğõmõz evreyi, şimdilik, bu iki isim üzerinden analõm. Ben, şöyle bir şeyle başlamak istiyorum: 20. yüzyõlõn tarihsel gelişmesi içinde kapitalizm farklõ evrelerden geçmiştir. Bir kere, o dönemlerle, diğer dönemlerle karşõlaştõrdõğõmõz zaman, bugün yaşadõğõmõz dönem nasõl bir evredir; biraz ona değinmek istiyorum. Böyle bir dönemleştirme yaparsak, daha yalõn olarak görmek mümkün. Tabii, eskiye ilişkin çok az şey söyleyeceğim, çok özet olarak bir şeyler söyleyeceğim. Şimdi, birinci dönemi, biz, 20. yüzyõlõn başõndan, aslõnda 19. yüzyõlõn son çeyreğinden başlatabiliriz. Sanõyorum Birinci Dünya Savaşõna kadar süren bir dönemdir ve buna klasik emperyalizm dönemi demek mümkündür; çünkü, bu dönem, gelişmiş kapitalist ülkelerin; yani, esas olarak Batõ Avrupa'nõn ve Amerika'nõn, biraz daha sonra da Japonya'nõn bütün dünya çapõnda sömürge imparatorluklarõ kurduklarõ dönemdir. Bunun da arkasõnda, aslõnda, sermayenin, 19. yüzyõl boyunca gelişmiş olan sanayi sermayesinin banka sermayesiyle iç içe geçerek finans kapital adõ verilen bir sermaye türüne dönüşerek -bizim bildiğimiz holdingleri düşünün; nasõl hepsinin bankasõ da var, sanayi şirketi de var, dõş ticaret şirketi de var vesaire; buna genel olarak "finans kapital" diyelim- bu tür şirketlerin gelişmiş ülkelerde kocaman, büyük, dev şirketler haline gelmesinden kaynaklanõyor. Artõk, tarihte ilk defa, dünyanõn çeşitli yörelerinde operasyon yapmaya başlõyor, sermaye birikimini bütün dünyaya yayõyorlar. Tabii, daha başlangõcõ. Bugünden baktõğõnõz zaman, çok ilkel bir anõ o; ama, eğilim, ilk defa o dönemde başlamõş; yani, bir Siemens Şirketi, artõk sadece Almanya'da değil, ihracat bakõmõndan da, yatõrõm bakõmõndan da, finansman bakõmõndan da, dünyanõn çok çeşitli yerlerinde faaliyet göstermeye başlõyor. Dolayõsõyla, o dönem, bu tür tekellerin yükseldiği ve dünyanõn sömürgeleştirildiği bir dönem. Birkaç tane sömürge olmayan ülke kalõyor; ama, Osmanlõ İmparatorluğunu hepiniz biliyorsunuz, o sömürge olmayanlar da, yarõ sömürge gibi bir şey olmuş. Bu, tabii, aynõ zamanda, beraberinde, emperyalist ülkeler arasõnda bir rekabeti getiriyor ve hepinizin bildiği gibi, sonunda Birinci Dünya Savaşõ patlak veriyor; ama, Birinci Dünya Savaşõnõn sonunda 20. yüzyõla damgasõnõ vuran -bu, benim ana temalarõmdan birisi olacak- bir tarihsel olayla karşõlõyoruz; 1917 yõlõnda Rusya'da patlak veren Ekim Devrimi. Bu, 20. yüzyõlõn bütününde kapitalizmin gelişmesinin kendisini etkileyecek bir olaydõr; yani, Ekim Devrimi'ni, Rusya'ya veya Sovyetler Birliğine özgü bir olay olarak görmemek, dünya tarihsel bir olay olarak görmek gerekir. İkinci dönem savaş sonrasõnda ortaya çõkan durum da, doğan büyük ekonomik kriz ve faşizmle nitelenebilir. Bunu 1917'den alalõm ya da 1914'ten alalõm, 1945'e kadar; tabii, yani, yõllar yaklaşõk olarak veriliyor. Şimdi, bunun özelliği de -bu da çok önemli; çünkü, büyük depresyon kapitalizmin tarihinde gördüğü en büyük ekonomik kriz; yüzde 30'lara, 40'lara varan işsizlik, tam bir sefalet; insanlar sokaklarda kalõyorlar, borsa çöktüğü için intihar ediyorlar -bu hikayeleri çoğumuz görmüşüzdür, duymuşuzdur- ve dolayõsõyla, kapitalizmde, muazzam bir travma, bir şok yaratõyor. Unutmayõn, aynõ anda -Ekim Devrimi'nin etkisini, birazdan, dolayõsõyla, bu bağlamda da göreceğiz- tarihin ilk sosyalizm deneyiminde yõlda yüzde 12'lere varan bir büyüme sanayileşme

6 yaşanõyor ve işsizlik ortadan kalkõyor. Bir tarihsel gelişme: bir yanda yüzde 30'lara varan bir işsizlik, öbür yanda yoksul bir ülkede çok hõzlõ bir büyüme ve sanayileşme ve işsizlik yok ve başka şeyler, değişiyor; dolayõsõyla, bu ikisinin yan yana gelmesi, kapitalizmin yönetici sõnõfõnda muazzam bir travma yaratõyor ve kapitalizm, o dönemde, çok çeşitli ülkelerde, ciddi bir sarsõntõ yaşõyor. İşçi hareketleri, Amerika'da, Fransa'da, İspanya'da, faşizm öncesi Almanya'da çok ciddi yükseliyor. Örneğin, Almanya'da komünistler iktidarõn eşiğine geliyor, İspanya'da büyük bir devrim oluyor ve kapitalizm, az kaldõ orada da devriliyor. Dolayõsõyla, müthiş travma yaratõcõ bir dönem. Bu travmanõn içinden faşizm çõkõyor ve 1941 yõlõna geldiğimizde, İngiltere, Türkiye ve Finlandiya hariç, bütün Avrupa faşist; bütün Avrupa faşizmin çizmesi altõnda. Biliyorsunuz, 1941, aynõ zamanda, faşizmin, Nazizmin Sovyet Birliği'ni işgal etmeye başladõğõ yõldõr, dönüş yõlõ 1943'tür; Stalingrad Savaşõ, İtalya'da Mussolini'nin yenilmesi ve ondan sonra faşizmin yenilgisi. Esas olarak da, hepimizin bildiği gibi, faşizmin yenilgisinde iki faktör etkili olmuştur; birisi Sovyetler Birliğinin direnişi, öteki de Avrupa'da esas olarak işçi sõnõfõnõn başõnõ çektiği direniş hareketleri: İtalya, Fransa, Yugoslavya, Yunanistan, Arnavutluk ve daha düşük ölçekte başka ülkeler. İkinci cephe, mesela Amerikalõlarõn ikinci cephesi, ta 1944'lere, 1945'lere kadar açõlmamõştõr; öyle bir oyun oynamõşlardõr. İşte bu gelişmedir ki, bize, bizim esas üzerinde konuşacağõmõz iki dönemi getiriyor. Önce bu iki dönemin sözünü edelim, sonra ayrõntõsõna girelim. Bu travmadõr ki, bu iki savaş arasõndaki dönemin bõraktõğõ izlerdir ki, daha sonraki döneme damgasõnõ vuruyor. Soğuk savaş dönemi, aynõ zamanda, sosyal devletin de bir tarihsel yenilik olarak ortaya çõktõğõ dönem. Ben, tõrnak içinde kullanõyorum; kavram biraz tartõşmalõdõr; ama, mühim değil, ona girmeyeceğim; isterseniz, tartõşõrken gireriz. Kabaca İkinci Dünya savaşõnõn bitiminden sonra, otuz yõl boyunca süren bir dönem 1970'li yõllarõn ortasõnda sona eriyor. Günümüzde yaşanan dönemin özelliklerine hiç girmeden şunu söyleyelim -çünkü, bu dönemi anlatacağõm; bu içinde yaşadõğõmõz dönemi ancak öyle anlayabiliriz- yeni dünya düzeninin ve küreselleşmenin yerleşmesi dönemini yaşõyoruz; yani, 1970'lerin ortasõndan günümüze kadar devam ediyoruz. Bir soru işareti; çünkü, tarihin geleceği her zaman mücadelelere bağlõdõr, hiçbir zaman önceden belirlenmiş olamaz; ama, günümüze kadar devam eden bir dönem olarak düşünebiliriz. Böyle görmenin faydasõ; birincisi, klasik emperyalizm dönemiyle birlikte, aslõnda, gelişmiş kapitalist ülkelerin büyük tekellerinin bütün dünyayõ sermaye birikimi alanõ haline getirmiş olduğunu görüyoruz ve bu özellik hala değişmiş değil; birazdan vurgulayacağõmõz gibi, çok daha derinleşmiş bir şekilde var. Birinci dönemin günümüze bõraktõğõ bu ve emperyalistler arasõ rekabettir; yani, hala devam eden çok önemli iki olgu olarak. İkinci dönemden kalan, büyük depresyonun kapitalist sõnõfta yarattõğõ o büyük şaşkõnlõk -tabii, kapitalist sõnõf derken sadece sermayedarlarõ kastetmiyorum elbette; onlarõn aydõnlarõnõ, sözcülerini, politikacõlarõnõ vesaire kastediyorum- ve bunun Ekim Devrimi'yle karşõlõklõ etkileşimidir, Sovyet ülkesinde olmakta olanlarla karşõlõklõ etkileşimi. Üçüncü dönem ise, bizim için son derece önemli; çünkü, bu dönem; yani, soğuk savaş dönemi, içinden çõktõğõmõz dönemdir; onu anlamadõkça, içinde yaşadõğõmõz dönemi anlayamayõz. Onun için, şimdi, ben, oraya geçiyorum. Oraya girmeden önce, şundan söz etmek gerekiyor: İkinci Dünya Savaşõ sonrasõ, tabii ki, hepimizin bildiği gibi, dünya çapõnda, politik bakõmdan iki blokun karşõlõklõ ilişkileriyle belirleniyor. Soğuk Savaş kavramõ buradan geliyor; ama, bunun çok büyük bir önemi olduğunu, zaten, birazdan vurgulayacağõz.

7 O tarafta; yani, sosyalist denilen ülkeler blokunda, şimdi büyük bir kriz içinde olan sosyalizm deneyimlerinin o döneminde, 1930'lu yõllardan sonra, Doğu Avrupa'dan Doğu Asya'ya kadar hala devam eden bir hõzlõ yayõlma var -onu hepimiz biliyoruz- kitlelerin yaşam standartlarõ yükseliyor vesaire; yani, orada da bir hõzlõ büyüme var; ama, bizim incelediğimiz alanda da aynõ şeyi görüyoruz. Sermaye birikimi son derece canlõ, çoğu ülkede büyüme hõzlõ; bu, bizim gibi ülkelerin bir bölümünde de geçerli ve hatta, bizim gibi ülkelerde de - o dönemde çok tartõşma yapõldõ bu konuda; ama- bir ölçüde bir sanayileşme yaşanõyor. Sonuç olarak hepimiz biliyoruz ki, Türkiye'nin 1945'teki durumu ile 1980'e doğru gelirken durumu çok farklõydõ. Dolayõsõyla, bu otuz yõl, genellikle, dünya çapõnda, hem ekonomik bakõmdan bir büyüme ve canlõlõk dönemi hem de politik bakõmdan bir istikrar dönemi. O dönemde, tabii, soğuk savaştan bahsediliyor, nükleer savaş tehlikesi var filan falan; ama, düşünürseniz, aslõnda yerel pek çok vahşi savaşa rağmen; Vietnam, Cezayir bunlarõn en ileri örnekleridir, emperyalizmin genellikle sömürgelerinde hala orada kalmak için ortaya çõkan savaşlar; ama, dünya çapõnda, iki blokun karşõlõklõ dengesi bir istikrar yaratmõştõr. Dolayõsõyla, bugün gördüğümüz büyük alt üst oluşlar, devletlerin çözülüşü, yõkõlõşõ, yeni devletlerin doğuşu -her sene atlas değiştiriyoruz; her sene yeni bir ülke çõkõyor- bunlar yok o dönemde, çok az oluyor. Ne oluyor; 1945 sonrasõnda olan şu: Sömürge imparatorluklarõ dağõlõyor, o anlamda yeni devletler ortaya çõkõyor; ama, onlar, zaten sömürge, sonradan bağõmsõz devlet haline geliyorlar; ama, bugünkü gibi bir sarsõntõ yok; en azõndan şöyle söyleyelim: Sistemin sinir merkezlerinde hiçbir sarsõntõ yok. Avrupa'da bir denge var, iki tarafõn karşõlõklõ hakimiyeti üzerinden kurulmuş bir denge; Amerika ve Sovyetler Birliği dengesi her şeyi belirtiyor. Şimdi, bu dönemin dünya çapõndaki bu yapõsõnõn dõşõnda temel özelliklerine ekonomik olarak bakarsak -bugün küreselleşmenin ekonomik ve finansal boyutlarõnõ incelediğimize göre, ekonomik alana yöneleceğiz- birincisi, kapitalist ekonomide devlet müdahalesi, tarihinde hiçbir aşamada görülmediği kadar artõyor. Hepiniz biliyorsunuz, ünlü bir İngiliz iktisatçõsõnõn adõyla anõlõyor "Keynesçi devlet müdahalesi" diyoruz: Keynesçi devlet müdahalesinin esas olarak bir ülkedeki toplam talebi devlet harcamalarõ yoluyla kontrol ederek kriz doğmasõna karşõ bir ekonomi politikasõ söz konusu burada; ama, bu gelişmiş ülkelerde esas olarak ortaya çõkan bir devlet müdahalesi türü. Bir de, bizde olduğu gibi, azgelişmiş ülkelerde olduğu gibi, gümrük duvarlarõyla ve başka - ayrõntõsõna girmemize gerek yok- ekonomik araçlarla azgelişmiş ülkenin ekonomisini dõş rekabete karşõ koruyan ve böylece -yaygõn deyimle söylüyorum; çoğu arkadaşõmõz, bunu, tabii ki biliyor- ithal ikameci bir sanayileşme; yani, iç pazara dönük, ülke içinde yapõlan sanayi üretimi temelinde bir sanayileşmeyi destekleyen bir devlet. Her iki durumda da, gelişmiş ülkelerde krize karşõ talep yönetimi, azgelişmiş ülkelerde ülke içinde bir sanayileşmeyi uluslararasõ rekabete karşõ koruma yoluyla sağlamaya çalõşan bir devlet, aktif bir devlet var; yani, piyasanõn yasalarõnõ, kendisine özgü rekabete dayanan yasalarõnõ bir ölçüde -ama, bir ölçüde; tamamen ortadan kaldõrmak kapitalizmde söz konusu değildir- değiştiren, tadil eden, engelleyen bir devlet söz konusu. İkincisi; sosyal devlet olarak anõlan olgu. Sosyal devletin özelliği şu: bazõ toplumsal ihtiyaçlarõn kamunun, yani, esas olarak merkezi devletin bir görevi haline gelmesi ve hizmet olarak sunulmasõ. Nedir bunlar? Eğitimdir, sağlõktõr, emekliliktir; ama, esas belirleyicisi ve bizde olmayan şey... Türkiye'de sosyal devlet hiçbir zaman olmamõştõr bence; çünkü, emeklilik, zaten, bütün dünyada, ta 19. yüzyõldan gelen bir şey, sosyal

8 devletle doğrudan ilgisi yok; eğitim de öyledir; yani, genel evrensel eğitimi çocuklara devletin vermesi epeyce eski bir şeydir, sosyal devletle doğrudan bağlantõlõ değildir. Bir tek sağlõkta, SSK dolayõsõyla, Türkiye'de sosyal devletin ucu görünüyor; onun dõşõnda, esas işsizlik sigortasõdõr ve yoksullara yardõmdõr ve bir de konut yardõmõdõr, ciddi konut yardõmõdõr; hatta, devlet ve belediye konutlarõdõr. Dolayõsõyla, çok çeşitli boyutlarõ olan bir şey, ama, esas olarak toplumsal hizmetlerin yaygõn bir ağõrlõkta devlet tarafõndan üstlenilmesi. Üçüncüsü üretim alanõnda geniş bir kamu sektörü, ikisinin ayõrõmõ sanõyorum açõk; sosyal devlet alanõnda hizmetler bedava veriliyor, burada ise, mal, meta üreten işletmeler var, işte Türkiye'deki KİT'ler. Türkiye'de kapitalizmin gelişmesi, hepimizin bildiği gibi, önce devlet eliyle olmuştur, sõnai kapitalizm; yani, 1930'lu yõllarda, dünya krizi sõrasõnda, şekerden tekstile bu KİT'ler oluşturulmuştur; dolayõsõyla, Türkiye'deki KİT'ler, tarihsel olarak, ilk başta, bir bakõma Kemalizm'in bir ürünüdür. Şimdi, Türkiye'de deniliyor ki -büyük bir aldatmaca-"kit'leri koruyanlar hala eski kafada, orada kaldõlar". Bütün dünyada var kamu sektörü; Amerika hariç... Amerika'nõn kendi kapitalist gelişmesi çok özel; ama, Batõ Avrupa, Fransa, İtalya, hatta İngiltere, Almanya, hepsi -sadece büyük ülkelerin sözünü edersek- kocaman, devasa KİT sektörlerinin sahibi. İtalya'da IRI diye bir kurum var, koca bir KİT'ler holdingi; Fransa, bõrakõn her şeyi, altyapõ yatõrõmlarõnõ bir yana bõrakõn, demiryollarõndan otomobile, Renault resmen devlet fabrikasõdõr. Dolayõsõyla, bu geniş kamu sektörü meselesi, gelişmiş ülkelerde farklõ nedenlerle -tartõşma sõrasõnda gerekirse gireriz- azgelişmiş ülkelerde farklõ nedenlerle olmak üzere, yine İkinci Dünya Savaşõ kapitalizminin temel bir özelliğidir. Şimdi, bunlar nereden çõktõ: bu bütünsel yapõ, bir bakõma, bakarsak, kapitalizmin esas temeli, bütün 19. yüzyõl ve hatta 20. yüzyõlõn ilk yarõsõ boyunca (20. yüzyõlõn ilk yarõsõnda korumacõ politikalar emperyalizm döneminde biraz gelişmeye başlamõş olmakla birlikte) esas olarak piyasa temelinde ve özel sermayenin faaliyetleriyle gelişmiştir. Kapitalizm budur zaten, değil mi; hepimizin bildiği gibi, meta üretimi ve üretim araçlarõnda özel mülkiyete dayalõ sermaye kapitalizmin tanõmlayõcõ öğeleridir. Peki bu nereden çõktõ? Devlet bir sürü işe karõşõyor, ona buna hizmet sağlõyor. Burada devlet müdahalesi var, ekonominin genel mekanizmalarõna devamlõ müdahale ediyor; o da yetmiyor, devlet, kendisi şirketlerle, işletmelerle, hatta holdinglerle üretime giriyor. Şimdi, bunun temelinde ne yatõyor, bunu anlamamõz lazõm; çünkü, bugüne gelişte; yani, bugün, yeniden -bakõn, görüyorsunuz, otuz yõllõk bir parantez gibi; biraz kabalaştõrarak söylüyorum; ama, esas eğilim bu olduğu için- otuz yõllõk bir parantez gibi, kamunun, devletin üretim alanõnda, ekonomik alanda ve hizmetler alanõnda bu kadar öne çõktõğõ bir dönemden sonra şimdi ne konuşuluyor, günün sloganõ ne? Serbest piyasa, en çok da özelleştirme. Dolayõsõyla, neden bu parantez yaşandõ, bugün, nereye, niye geri dönüyoruz? Bugünü anlayabilmek için, bunun koşullarõnõ anlamak gerekiyor. Temel faktörleri, sanõyorum -tabii, biraz yalõnlaştõrarak- iki temel faktör olarak özetleyebiliriz. O faktörlerin ortadan kalkmasõ ve bir iki başka yeni faktörün ortaya çõkmasõ da yeni dönemi açõklayan şeyler oluyor. Burada, kapitalizm, tarihinde ilk defa, iki dünya savaşõ arasõnda, demin de söylediğim gibi, kendisi büyük bir kriz yaşarken, kendi dõşõnda bambaşka bir sistemde, bambaşka bir şeyin olduğunu gördü ve 1930'lu yõllarõn sonuna geldiğimizde, bunlarõn hemen hemen hepsi yerleşmişti. Daha evvelden başlamõştõ, 1917'den itibaren adõm adõm gelişen bir süreçten bahsediyoruz. Nedir Sovyet Sistemi? Bu,

9 kapitalizmin en gelişkin olduğu ülkelerde bile ortaya çõkan toplumsal sorunlarõn olmadõğõ bir sistem. Nedir bu temel sorunlar? İşsizliktir... O aşamadan itibaren hangi ülkede bir sosyalist devrim olsa, kapitalizm devrilse, işsizlik çok kõsa bir süre içinde ortadan kalkõyor ve sistematik olarak öyle; yani, anayasalarda zaten yazõyor "çalõşma bir haktõr" diyor; ama, sadece o değil, işgücü bulunamõyor. Şimdi, öyle tuhaf bir şey ki, hepimizin bildiği gibi, kapitalizm sürekli işsizlik yaratõyor; bugün, Avrupa Birliği ülkelerinde, o zengin ülkelerde, 18 milyon işsiz var; Almanya'da Mitler döneminden beri ilk defa 4,5 milyonu geçmiş işsiz var; şimdi, şubat sayõlarõnda 5 milyon bekleniyor; yani, bu defa, Avrupa, işsizlik dolayõsõyla çalkalanõyor -bilmiyorum, okuyabiliyor musunuz- Fransa'da büyük eylemler oldu, şimdi Almanya'ya sõçradõ filan. Kapitalizm, en geliştiği yerlerde bile, kendi bünyesinde devamlõ işsizlik üretir; doğasõndandõr -nedenine girmiyorum- işsizliğe ihtiyacõ vardõr, sermayenin gücü biraz da oradan gelir; ama, krizleri zaten riskli. Öbür tarafta ise öyle bir şey yok; işten de atamõyorsunuz, o yetmiyor, işgücü bulamõyorsunuz. O kadar seferber bir ekonomi ki makro düzeyde, yeteri kadar işgücü bulamõyorsunuz. Birincisi bu. İkincisi; 1930'lu yõllarda, Avrupa işçi sõnõfõ, hala -çarpõcõ bir şeydir- ücretli tatil için mücadele ediyor. Fransa'da, Halk Cephesi on milyonlarca işçi greve gitmiş. Ne istiyorlar? Ücretli hafta tatili. Öbür tarafta eğitim bedava, sağlõk bedava, konut son derece ucuz; mesela, ücretin yüzde 5'ine filan geliyor. Kapitalist ülkeleri düşünün; bir insanõn kendi gelirine göre oturabileceği standartta bir konut ücretin yüzde kaçõnõ alõr; en azõndan yüzde 40'mõ, 50'sini, bazen çok daha fazlasõnõ. Konut, kültür, inanõlmaz opera fiyatlarõ... Biz sinemaya bile gidemiyoruz, orada işçiler operaya gidiyorlar. Böyle bir düzen. Şimdi, onun kusuru yok mu; milyonlarca kusuru olabilir; bu, ayrõ bir tartõşma, bizim konu-«muz o değil. Orada ortaya çõkan işçi ve emekçi sõnõflarõn, bu sosyal güvencesi tarihsel olarak çok yeni bir olgu olarak ortaya çõktõ. Bir tarafta bu ortaya çõkarken ve adõm adõm gelişirken, öbür tarafta muazzam bir işsizlik ve o işsizliğin ürettiği muazzam toplumsal çalkantõdan çõkan faşizm. İşte, savaş sonrasõ ortaya çõkan gelişmelerin bir temeli, bu tarihsel karşõlõklõ belirlemedir; yani, ne dedik, Keynesçi politikalar, krize karşõ politikalardõr; o yeniden büyük işsizlik furyasõna ve onun yarattõğõ toplumsal çalkantõya ve bir yandan devrimci, bir yandan faşist eğilimlere karşõ kendisini koruyan bir toplum. Daha önemlisi, sosyal devlette ortaya çõkan gelişmeler. O güne kadar sadece emeklilik ve eğitim alanõnda bazõ gelişmeler var, onlarõn da tarihsel nedenleri elbette var; ama, birden bire işsizlik sigortasõ çõkõyor, birden bire yoksullara yardõm diye bir şey çõkõyor; işte, biraz önce, esas refah devleti kavramõ, sosyal devlet kavramõ, zaten, bu ikisinden geliyor demiştim. Bu, aslõnda, tamamen, iki dünya savaşõ arasõndaki çok büyük sõnõf mücadelesinin ve daha önemlisi çok da büyük hegemonik güç kazanmõş, faşizmi yenmiş, Doğu Avrupa'ya doğru yayõlmõş, prestiji olan öteki sistemle rekabet için. Dolayõsõyla, kapitalizm, sosyal devleti kendisini savunmak için geliştirdi. İkinci nokta bu. Azgelişmiş ülkelere gelince; bütün kalkõnma iktisadõ, zaten, iki sistem arasõndaki yarõşmanõn bir ürünü. Çin gibi bir ülke 1949 yõlõnda kapitalizmden kopuyor ve birden bambaşka bir yere gidiyor; açlõktan kõrõlan bir ülkede, birden bire, demir çanak politikasõ; herkesin işi var ve mutlaka yiyecek pirinci var; asgari bir şey ki, 1949'dan önce sefil bir ülke; yani, Çinliler, halk, emekçi halk, hakikaten köpekler gibi yaşõyor. Dolayõsõyla, işte bütün bunlar, azgelişmiş ülkelerde bir kalkõnma eğilimi, yardõmlar vesaire doğuruyor; hani, şu ünlü yardõmlar ve krediler, Dünya Bankasõ vesaire. Birinci

10 faktör bu. Özetlersek: kapitalist sõnõf belirli tavizler vermiş oluyor; bedava eğitim, bedava sağlõk, işsizlere sigorta ödemesi; yani, işsizlik sigortasõ ödemesi, yoksullara yardõm vesaire. Bu tavizler, öte taraftan azgelişmiş ülkelere belirli bir destek. Şimdi, taviz vermek için, büyümenin hõzlõ olmasõ, kapitalist sõnõfõn emekçi sõnõflara toplumsal üretimden verebileceği payõn hõzla artõyor olmasõ lazõm; yoksa, kriz durumunda, durum çok kötüyken kim kime taviz verebilir? Daralma anõnda, toplam üretim büyümezken, taviz veremezsiniz. İkinci faktör de bu. Bu iki koşul altõnda; birisi bir savunma mekanizmasõ, birisi de onu olanaklõ kõlan ortam, İkinci Dünya Savaşõ sonrasõ bütün bu özel dönemin ortaya çõkmasõnõn temel nedenleri oluyor. Şimdi, bu iki koşul, İkinci Dünya Savaşõ sonrasõ, "Soğuk Savaş ve Sosyal Devlet" diye andõğõmõz dönemin özel tarihsel koşullarõysa, bu iki koşulun ortadan kalkmasõ, elbette, en azõndan bir etki yaratõr. Nitekim, şimdi yeni dünya düzeni döneminin -artõk "YDD" diye yazõp geçiyorum, küreselleşme yazmõyorum- tarihsel koşullarõnõn nasõl ortaya çõktõğõnõ; yani, şimdi içinde yaşadõğõmõz dönemin köklerinin nerede yattõğõnõ ele alõyoruz 'te, dünya kapitalizmi, hala devam etmekte olan uzun dönemli bir ekonomik krize giriyor. Şimdi, ekonomik kriz ne demektir ve hangi süreçlerden doğdu? Biraz teknik de bir tartõşma, çok fazla girmek istemiyorum; ekonomik kriz nedir derken, sadece şunu söylemek lazõm: biliyorsunuz, kapitalist toplum, esas olarak, sermayenin kar etmesine ve onu yeniden yatõrõp sermaye birikimi sağlamasõna bağlõdõr; tek tek ülkelerde de böyledir, dünya çapõnda da böyledir. Öyle bir an geliyor ki, sermayenin kendi çelişkileri kriz üretiyor. Kapitalizmin bütün tarihi krizlerle doludur; bir kere, bunu, iki yüzyõllõk tarihten biliyoruz. Bunun temelinde yatan mekanizmaya hiç girmeden şunu söyleyelim: sermaye, birikim sürecinin belirli biranõ gelince kar edemiyorsa, o zaman yatõrõmlar duracaktõr; o zaman, hem işsizlik başlayacaktõr hem giderek devletin alabileceği vergi azalacaktõr -üretim hõzlõ büyümüyorsa, devletin alacağõ vergi azalõr- devletin kendisi finans krizine girecektir; yani, bütün dünyada olduğu gibi, bütçe açõk verecektir vesaire... Tabii, böyle bir durumda bütün sistem sõkõşõr; yani, devletin bütçesi açõk veriyorsa, eğitime harcama yapamazsõnõz; yatõrõm yapõlmõyorsa, işsizlik artar. Yani, kriz dönemleri, sermayenin kendi tõkanõklarõnõn bütün topluma dalga dalga yayõldõğõ dönemlerdir ve tabii ki, elbette, kriz dönemi, büyük tavizler de vermesini olanaksõz hale getirecektir. Dolayõsõyla, demin sözünü ettiğim canlõ sermaye birikimi, en başta "sosyal devletin gerekli koşuluydu" diye sözünü ettiğim faktör ortadan kalkmõş oluyor. Tabii, sermayenin nasõl yeni bir politikayõ gerekli kõldõğõna birazdan gireceğim. İkincisi; hepinizin bildiği gibi, 'de, Doğu Avrupa ve Sovyetler Birliğinin çözülüşü yaşanõyor; önce, 1989'da Doğu Avrupa rejimleri teker teker çöküyor, sonra 1991 yõlõnda da Sovyetler Birliği bir ülke olarak ortadan kalkõyor ve bu ülkelerde, hepimizin bildiği gibi, kapitalizme dönüş, bir kapitalist restorasyon süreci açõlõyor. Konumuz bu olmadõğõ için, ben, bunun nedenlerine, bunun tarihsel koşullarõna filan girmiyorum; ama, bizim açõmõzdan önemli olan, Avrupa'da bir tek sosyalist diye anõlabilecek devlet kalmõyor. Peki, nerede var; işte, Çin'de var, hanedan devleti olan Kuzey Kore'de var, Vietnam var, Küba var vesaire; ama, bunlardan en önemlisi, dünya nüfusunun beşte birini barõndõran Çin. Çin'in de, içten içe özelleştirmeler, özel sermaye, yabancõ sermaye, piyasa mekanizmalarõyla, aslõnda her ne kadar siyasi rejimi değişmemişse de ve bazõ toplumsal özellikleri hala devam ediyorsa da, Sovyetler Birliği nin ve Doğu Avrupa'nõn

11 girdiği sürece kõsmen girdiğini, sanõyorum hepimiz biliyoruz. Dolayõsõyla, ortaya şöyle bir durum çõkõyor: Ekim devriminin ve onu izleyen devrimlerin ürünü olan bu devletler sistemi, bu alternatif sistem, artõk, ne maddi olarak bir alternatif oluşturuyor ne de sosyalizmin bir prestiji kalõyor. Dolayõsõyla, kapitalizm, birinci aşamada, sosyal devlet konusunda, azgelişmiş ülkelerin sanayileşmesine bir ölçüde destek olmak veya olanak tanõmak konusunda olanaklarõnõ yitiriyor ve ikinci aşamada da buna bir ihtiyacõ kalmõyor; çünkü, bir savunma mekanizmasõ olarak gelişmiş olan sosyal devlet, artõk, kapitalistlerin sõnõf hakimiyeti için gerekli olmaktan çõkõyor ya da öyle sanõyorlar -bunu da biz ekleyelim- en azõndan böyle bir algõlama var. Hep böyle kalacak mõ, sosyalizmin prestiji hep böyle düşük düzeyde mi kalacak, işçi sõnõfõ ve emekçiler hep böyle hareketsiz mi kalacak; bu ayrõ bir tartõşma konusu. Bence, kalmayacak tabii. Birazdan, sadece bir yönünü konuşacağõz. Üçüncüsü; bakõn, bu uzun, canlõ birikim dönemi bitiyor, sosyalist alternatif ortadan kalkõyor ya da öyle görünüyor; en azõndan bir dönem ciddi bir krize gidiyor ve bunun yanõ sõra, elbette, başka gelişmeler de var. Bunlardan bir tanesi, son otuz yõl boyunca, hatta daha fazla bir süredir -bu konuyu burada benden çok daha iyi bilenler olduğu için, ben, bu konuda fazla bir şey söylemeyeceğim- içten içe gelişen ve yirmi yõldõr ciddi bir atõlõm yapan bir teknolojik gelişme süreci var. Tabii, burada en önemlileri, bir kere, bilgisayar kontrollü teknolojilerin getirdiği yenilikler ve en vurgulu olarak şunu söyleyebiliriz: Üretim sürecini parça parça bölmeye ve çok uzaktan; mesela, bir tasarõmõ, başka bir ülkeye, bilgisayar sistemiyle aktararak üretim sürecini kolayca biçimlendirmeye olanak kazandõran bir gelişme söz konusu. İkincisi, telekomünikasyondaki devasa atõlõm. Mesela, Londra-New York arasõndaki üç dakikalõk telefon konuşmasõnõn fiyatõ, elli yõl içinde, sanõyorum yüzde 1 e düşüyor, hatta daha aşağõya düşüyor; yani, bundan elli yõl önce, bugünkü fiyatõn 100 katõydõ. Bunun yanõ sõra o kadar ilginç özellikler var ki: Örneğin şirketlerin iç haberleşmesi. Diyelim, şirketinizin 39 ülkede şubesi var, yavru şirketi var; muazzam ucuza iç haberleşme olabiliyor. Telekomünikasyonda özelleştirme de, zaten, bununla çok ilintili bir süreçtir. Onun yanõ sõra, üçüncüsü ulaştõrma; yani, konteynerlerden bundan epeyce bir yõl önce ortaya çõkan hava taşõmacõlõğõndaki büyük atõlõmlara kadar, hõzlõ trenlerden başka şeylere kadar, ulaştõrma alanõnda gelişmeler dolayõsõyla, maliyetler çok düşüyor; yani, uzak mesafeler arasõndaki maliyetler, taşõmacõlõk maliyetleri, insan taşõmacõlõğõ olsun, mal taşõmacõlõğõ olsun, son derece düşüyor. Dolayõsõyla, sadece dünyanõn çeşitli yöreleri arasõndaki ticaret ve üretim bakõmõndan maliyetlerin düşmesi değil, bir de üretim sürecini yeniden biçimlendirme bakõmõndan yeni olanaklar ortaya çõkõyor; özellikle bilgisayarlõ teknolojiler konusunda söylediklerimi hatõrlamak gerekiyor. Bir dördüncü faktör olarak da çokuluslu şirketlerin, İkinci Dünya Savaşõ sonrasõnda, özellikle 1960'lõ yõllarda yaptõklarõ atõlõmla dünya çapõnda gösterdikleri muazzam gelişme söz konusu. Şimdi, daha önce, yüzyõlõn ilk dönemini anlatõrken şunu söylemiştim: "Klasik emperyalizm dönemi, aslõnda, tekelci sermayenin yükseliş dönemiydi; yani, bir ülkenin büyük şirketlerinin sadece kendi ulusal sõnõrlarõ içinde değil, dünyanõn çok çeşitli ülkelerinde operasyonlar yapmasõ, sermaye birikiminin çeşitli ülkeleri temel alarak gelişmesi." "Ama, bu başlangõç dönemi" demiştim "bugünden bakõldõğõnda, o, ilkel biçimiydi" demiştim. İşte, o eğilim, bugün olgunluğa kavuşmuştur; yani, ileri bir aşamasõna sõçramõştõr ve çokuluslu şirketler, bugün, dünyada, büyük devasa çokuluslu şirket olarak anõlacak 7 bin şirketin 170 bin yavru şirketiyle

12 beraber muazzam bir ağ oluşturduğunu vurgulamak gerekiyor. Bunlarõn sadece -değişik rakamlar var; onun için, ben, size, alçak gönüllüsünü söyleyeceğim- 700 tanesinin dünya tarõm ve sanayi üretiminin en az yüzde 25-30'unu yaptõğõnõ ve kontrol ettiğini. Ayrõca, dünyada 100 tane büyük ekonomik birim alõrsanõz, 50'si ülke, 50'si şirket; bir sürü şirketin, bir sürü ülkeden, bir sürü ülkenin ulusal üretiminden çok daha büyük cirosu var- bunu düşünürseniz, çokuluslu şirketlerin nasõl geçmişte, kapitalist toplumda, genel olarak sermaye toplumsal hayatõ kontrol ediyorsa -çünkü, sermaye birikimi her şeyin merkezi- bugün de, dünyanõn hakimi bunlar ve bunlarõn ihtiyacõ, bütün dünya çapõnda iş yapmak; çünkü, başka türlü kaplarõna sõğamazlar; yani, Marx'õn Manifesto'sunun sermayeye yaptõğõ övgü gibi biz de bir küçük övgü yapalõm; sõğamazlar hiçbir yere, işlerini dünya çapõnda yapmalarõ lazõm ve dolayõsõyla, dünyayõ tamamen kendi ihtiyaçlarõna uygun hale getirmek için mücadele ediyorlar. İşte, ilk iki faktörün ortadan kalkmasõ eski dönemin koşullarõnõ kaldõrõyor. Onun üzerine bu teknolojik ve ekonomik iki faktörün gelmesi, dünyanõn eskisinden olduğundan çok daha büyük bir bütünselleşmesine ve bunun sermayenin çõkarlarõna uygun biçimde olmasõna yol açõyor. Yani, bir bakõma -şimdi yeni dönemin bazõ özelliklerini sayacağõzbirkaç faktörün bir bileşimi olarak almak gerekiyor. Uluslararasõ sermaye açõsõndan birkaç ihtiyacõ karşõlamak üzere geliştirilen bir politikadan bahsediyoruz. Şimdi, eski dönemin o Keynesçi devlet müdahalesine, sosyal devlete, azgelişmiş ülkelerde korumacõ devlete ve geniş bir kamu sektörüne dayanan ekonomik yönelişi, krizle birlikte, 'ten itibaren başlayan ve bugün hala devam etmekte olan krizle birlikte ayak bağõ haline geliyor. Eskiden, bir bakõma, sermayenin korunma mekanizmalarõ, tampon mekanizmalarõ olan bu mekanizmalar, krizle birlikte ayak bağõ haline geliyor; artõk taviz veremiyor. Demin ne dedik; en basiti sosyal güvenliği düşünün, sağlõğõ düşünün. Eskiden, üretim hõzla büyüyordu, devlet gelirleri dolayõsõyla yüksekti, devlet tarafõndan kolay vergi alõnabiliyordu; şimdi üretim tepe taklak olunca, bir yandan bütçe gelirleri azaldõğõ için, eskiden beri sürmekte olan yüksek harcamalar dolayõsõyla bütçe açõğõ oluyor, bir yandan işsizlik sigortasõ ödüyorsunuz; milyonlarca insana işsizlik sigortasõ. Gerçi, giderek aşõnõyor artõk onlar; çünkü, bütçe açõklarõ devam ettikçe budamaya başladõlar; işte, sosyal devletin budanmasõ başladõ. Bu süreç içerisinde, sermaye, eski dönemdeki mekanizmalarõn kendi önünde birer ayak bağõ olmasõ dolayõsõyla, kendi krizini kendi lehine çözebilmek için yeni bir politika arayõşõna giriyor. Krizi çözmek gerekiyor; sermaye kar açlõğõ içinde bir toplumsal varlõktõr; yani, varlõk nedeni, giderek daha fazla kar ve daha fazla sermaye birikimidir; dolayõsõyla, kar tõkanõklõklarõnõ aşmak zorunda. Zaten -biraz önce konuştuk- büyük depresyon döneminden herkes biliyor ki -o bellek silinmedi- büyük işsizlik, beraberinde, büyük toplumsal çalkantõlarõ ve kapitalist düzenin kendisini tehlikeye atacak bir ortamõ getirebilir. Dolayõsõyla, krizi bir şekilde, sermayenin kendi çõkarlarõ doğrultusunda çözebilmek lazõm li yõllarõn sonunda, bir süre bir küçük tereddütten sonra, bir yeni yöneliş benimseniyor. Biliyorsunuz, önce İngiltere'de, Margaret Thatcher 1979'da; sonra da Amerika'da 1981'de seçilen Ronald Reagan, bu ikisi, paralel şekilde, yeni liberalizm veya neo liberalizm olarak adlandõrdõğõmõz, sermayenin yeni ekonomik stratejisini ilk uygulayan yönetimler. Tabii, bu iki insanõn kafasõndan filan çõktõğõ yok; üniversitelerde, iktisatçõlar bu yönde çalõşõyor, bütün basõn bu yönde çalõşõyor, sosyal demokratlar dahil olmak üzere siyasi partilerin hemen hepsinde bir değişim

13 var. Örneğin, Tony Blair, bir tarihsel değişimin ürünüdür; yirmi yõllõk tarihsel değişim sonunda, işçi hareketinin temsilcisi olarak, onlarca -reformist bir hareket; ama- reformlar için, sosyal devlet için çaba göstermiş bir partinin başõna, tamamen yeni liberal bir politikacõ geliyor, oturuyor. O, uzun bir tarihsel sürecin ürünü, birdenbire ortaya çõkmadõ. Tabii, arada, ne oldu? arasõnda Türkiye'de büyük sorun ne oldu; Turgut Özal, değil mi? Yani, birazdan sözünü edeceğimiz gibi, yeni liberalizm açõsõndan erken bir ülkeymiş. Şimdi, bu yeni liberalizm çok önemli bir kategori; küreselleşme filan, hep, bunun bir bakõma ayaklarõ yahut boyutlarõ, onun çerçevesi içinde ele almak lazõm. Yeni liberalizmin başlõca özelliklerini ele alarak, bu dönemde yaşanmakta olan en fazla küreselleşmeye vurgu yaparak ele alalõm. Birinci özellik piyasa ekonomisi. Hepimizin biliyoruz "serbest piyasa, bõrakõn, müdahale etmeyin; piyasa sorunlarõmõzõ çözer" vesaire diye büyük bir ideolojik taarruz var. Bu vurgu neden; şundan dolayõ: geçmiş dönemde; yani, demin sözünü ettiğimiz arasõ dönemde, çok çeşitli nedenlerle, piyasanõn işleyişine, bütün dünyada -Sovyetler Birliği ve benzeri ülkeleri bir yana bõrakõyoruz- kapitalizmin bütün ülkelerinde, kõsmen Amerika bile dahil olmak üzere -çünkü, biliyorsunuz, en liberali, hep, Amerika'dõr- piyasanõn işleyişine bazõ tahditler, sõnõrlamalar getirilmiştir. Bunun nedeni çevreyi korumak olabilir -mesela, Amerika'daki en yaygõn şeylerden birisi budur- işçi sağlõğõ, iş güvenliği olabilir, bunun nedeni ulusal ekonominin kalkõnma ihtiyaçlarõ olabilir, istihdamõ korumak olabilir veya başka nedenler olabilir. Demin bir toplumsal güçler dengesinden bahsettiğimiz belli. Bütün bunlardan dolayõ, piyasaya, regülasyon adõ verilen bir düzenleme getiriliyor. Demin, devlet müdahalesinden talep yönetimi açõsõndan söz ettik; işte, bunun başka boyutlarõ da var. Şimdi, dolayõsõyla, bütün bu kõsõtlamalarõ kaldõrarak ve regülasyonu, düzenlemeyi kaldõrma adõ altõnda her şey piyasaya bõrakõlõyor. Bu ne demek; ekonomik faaliyetler içinde, çevrenin, bir bakõma, hiçbir şekilde dikkate alõnmamasõ demek; işçi sağlõğõ ve iş güvenliği açõsõndan çok daha kayõtsõz hale gelmek demek, belirli harcamalarõ kõsmak, belirli kõsõtlamalarõ ortadan kaldõrmak vesaire ve diğerleri. Birincisi bu ve burada, tabii, ideolojik boyutlar da var -birazdan kõsaca değineceğim- yani, bütün bu işin içinde, bütün bir ideoloji yaratmak da var; ama, esas olarak piyasa rekabetini temel olarak kabul etmek. İkincisi; küreselleşme. Şimdi, küreselleşmeyi özellikle tõrnak içine alõyorum; çünkü, küreselleşme, bugünkü seminerimizin ana konusu olan küreselleşme, aslõnda, son derece karmaşõk bir sürece işaret eden bir kavram; yarõsõ gerçek, yarõsõ efsane diye düşünüyorum ben. Gerçek olan yanõ şu: demin, bir teknolojik gelişmeden söz etmiştik; bu teknolojik gelişmenin, çok uzak mesafeler arasõnda üretimi de, ticareti de tamamen kolaylaştõrdõğõnõn sözünü etmiştik. Buna yeni liberalizm eklendiği zaman, ikisi bir araya gelince, elbette, dünya çapõnda çok ciddi bir bütünleşme, dünya ekonomisinde bir iç içe geçme ortaya çõkõyor. Şimdi, küreselleşmenin bir iki boyutuna değinmemiz lazõm; tabii, en çok küreselleşme üzerinde duracağõz. Küreselleşme dedikleri zaman, işin kültürel boyutlarõ da var elbette; ama, bunlarõ ekonomik bir inceleme bakõmõndan bir kenara bõrakõrsak, en fazla ön plana çõkan, hepinizin bildiği gibi, işin finansal yönü, mali yönü. Şimdi, bu finansal bütünleşme gerçekten müthiş bir şey; iki faktörün bir araya gelmesiyle oluyor. Bir yandan bilgisayar teknolojisi, anõnda bir noktadan bir noktaya para transferini mümkün kõldõ; tuşa basõyorsunuz, para, New York'tan Hong Kong'a gidiyor,

14 transfer etmiş oluyorsunuz; ama, bunu yapabilmeniz için başka bir şey daha lazõm, ekonomik liberalizasyon lazõm. Bakõn, Türkiye'de, biliyorsunuz, konvertibiliteye 1989'da geçildi; yani, döviz ile Türk parasõ arasõnda. Tabii, o yarõm konvertibilite, Avrupa'da yapamõyorsunuz aynõ işlemi; yani, Avrupa'da Türk parasõ verip döviz alamazsõnõz; ama, Türk Lirasõnõ, Türkiye'de yabancõ paraya döndürmek, biliyorsunuz, 1989'un ürünü. Ama, sadece Türkiye'de değil ki, Margaret Thatcher gelene kadar, İngiltere'de kambiyo kontrolleri son derece güçlüydü. Bütün dünya böyleydi; yani, şu finansal bütünleşme, sadece teknolojideki bu değişmeye filan indirgenemez; bu, tamamen, yeni liberalizmin, kendi bilinçli amaçlarõ için geliştirmiş olduğu bir politikadõr. Onun için -bu vurguyu şimdiden yapayõm; tekrar tekrar yapabilirim- teknolojinin gelişmesiyle küreselleşmeyi açõklamak, bir teknolojik indirgemeciliktir, teknolojik determinizmdir. Kendi başõna, teknoloji, hiçbir biçimde, liberal finans piyasalarõ anlamõna gelmez. Siz kendiniz liberalleştirmezseniz, engelleri koyarsanõz, liberal finans piyasasõ diye bir şey olmaz. Teknoloji sadece bunu olanaklõ hale getiriyor. Bu olanağõ, dünya kapitalizmi, belirli bir biçimde kullanõyor; olan budur. Şimdi, burada gerçekten büyük bir atõlõm var; ama, öyle bir atõlõm ki, biliyorsunuz, aynõ zamanda, dünya piyasalarõnõn, borsalarõnõn, banka sisteminin vesaire bütünleşmesi -tabii, atõlõm diyorumaçõsõndan. Bunu hepimiz biliyoruz zaten; ama, belki, bir rakamla, 1995 yõlõna ait rakamla ifade etmek biraz çarpõcõ kõlabilir. Dünya döviz piyasalarõna, bugün günde l trilyon 300 milyar dolar para çõkõyor. Şimdi, döviz piyasalarõ, genellikle, yõlda 200 gün açõk diyelim. Dünya ticareti ne kadar, biliyor musunuz; burada da değişik rakamlar veriliyor; ama, servisleri, yani, hizmetleri bile katsanõz, dünya ticareti hepsi hepsi 6 trilyondur. Dolayõsõyla, demek ki, piyasaya çõkan para, dünya ticaretindeki mal ve hizmetlerin alõşverişi için lazõm olan dövizin katõdõr. Müthiş bir spekülatif piyasadan bahsediyoruz; şu ünlü kumarhane kapitalizmi. Sonuç olarak, bizim Türkiye'den de bildiğimiz, rant ekonomisi diye andõğõmõz, aslõnda bütün dünya kapitalizminin özelliği olan bir şey. Böyle bir muazzam finansal patlama içinde, dünya çapõnda bir bütünleşme söz konusu. Finansal bütünleşmenin yanõ sõra, tabii, işin ikinci bir boyutu var ve bu da çeşitli şekillerde ifade edilebilir -Türkçe'de en çok kullanõlan deyimi kullanõyorum, yabancõ sermaye diyorum- uluslararasõ üretim açõsõndan yatõrõmlarõn artmasõ; yani, çokuluslu şirketlerin çeşitli ülkelerde şirketler kurarak, üretim yapmak amacõyla yatõrõm yapmasõ. Finans sadece para akõmlarõ, burada üretim sermayesinden söz ediyoruz. Üretim demek, tabii, otomatikman sanayi demek değil -hepimiz onu hatõrlamalõyõz-sanayinin yanõ sõra, mesela banka sermayesinin yatõrõmõ da doğrudan yatõrõmdõr, turizm alanõna yatõrõm da doğrudan yatõrõmdõr, tarõm da öyledir vesaire; yani, hepsini birden kapsõyor. Şimdi, en çarpõcõ rakamlardan birisini vereyim: 1987'de dünya çapõnda yabancõ sermaye stoku 400 milyar dolarken, beş sene sonra 2 trilyonun üzerine çõktõ. İnanõlmaz bir yükseliş var. Dolayõsõyla, burada da bir patlama var. Ve nihayet -bu, zaten, bütün tarihsel gelişmenin en erken ortaya çõkan özelliği- uluslararasõ ticarette, tabii ki, çok büyük bir patlama gösteriyor. Bugün, çok değişik rakamlar veriliyor. Ben, bunun metodolojik nedenini anlamõyorum; deminden beri söylüyorum, IMF'nin verdiği rakam ile OECD'nin verdiği rakam ve araştõrmacõlarõn verdiği rakamlar hep farklõlaşõyor. Mesela, size, bugün dünya üretiminin yüzde 33'ünün uluslararasõ ticaret alanõna girdiğine dair önemli bir rakam vereyim; yani, dünyada üretilen her 100 dolarlõk malõn 33'ü uluslararasõ dolaşõyor. Bu, tabii, muazzam bir patlamadõr. Bundan sadece yirmi beş otuz yõl önce, bu yüzde 15