Dolar Kurundaki Günlük Harekeler Üzerine Bazı Gözlemler Türkiye Bankalar Birliği Ekonomi Çalışma Grubu Toplanısı 28 Nisan 2008, İsanbul Doç. Dr. Cevde Akçay Koç Finansal Hizmeler Baş ekonomis cevde.akcay@yapikredi.com.r Eren Ocakverdi Yapı Kredi Bankası Ekonomis eren.ocakverdi@yapikredi.com.r 1
Sunuş Planı Makro Değerlendirme Noları Hakkında Kısa Açıklama Birinci Çalışma: YTL/$ Rae Responds ARCHly o Markes Tune Model Bulgular Sonuçlar İkinci Çalışma: Wha s Nex for YTL/$ Rae?: Le s Simulae! Birinci Aşama: Modelin Kurulması İkinci Aşama: Senaryoların Oluşurulması Üçüncü Aşama: Olası Senaryoların Seçilmesi Sonuçlar 2
Makro Değerlendirme Noları Hakkında Kısa Açıklama Yapı Kredi Bankası Makro Değerlendirme Noları, Sraejik Planlama ve Araşırma Bölümü arafından hazırlanan ve konu kısılaması olmayan süresiz yayınlardır. Kapsamı oralama bir arışma ebliğine kıyasla daha dardır, ancak bulgulayıcı nieliği daha ön plandadır. Temel amacı herhangi bir konuyla ilgili olarak; yeni yaklaşımlar önermek, farklı bakış açıları sunmak ve/veya amamlayıcı analizler yapmakır. 3
Birinci Çalışma: YTL/$ Rae Responds ARCHly o Markes Tune Bu çalışmanın amacı, günlük YTL/$ kuru harekelerinin ardındaki dinamiklerin belirlenebilmesi için uygun bir analiik çerçeve önermekir. Finansal piyasalar gerek iç gerekse dış kaynaklı olmak üzere çeşili şoklara maruz kalmakadır. Döviz kurları, finansal piyasalardaki harekelere duyarlı olmalarından öürü mevcu belirsizliğin önemli bir gösergesi olarak sıklıkla kullanılmakadır. 4
Model Çalışmada, kurun seviyesi ve oynaklığı olmak üzere iki aşamalı bir ahmin yönemi ercih edilmişir. Birinci Aşama (geçişkenlik): exch = γ * cds + ν γ γ + η = 1 İkinci Aşama (oynaklık): ν a = μ 0 + a = h * ε Rassal yürüyüş: η ~ iid, N(0,σ) ε ~ iid, N(0,1) a 2 1 1 2 log( h ) = μ 1 + α1 * + λ1 * + β1 *log( h 1 ) + 1 h 1 h 1 a 5 Denklemlerde, dolar kuru, CDS ve VIX değişkenlerinin günlük logarimik geirileri kullanılmışır. θ * vix
Bulgular Dolar kuru ve CDS arasındaki ilişki, beklendiği üzere, zamana göre değişmekedir. Çizimdeki yaay çizgi, bu ilişkinin sabi kabul edildiği durumda kasayının alacağı değeri gösermekedir. GEÇİŞKENLİK.25.20 γ.15.10.05.00 03 04 05 06 07 OYNAKLIK Paramere Kasayı -isaisik Olasılık μ 1-1.01-4.44 0.0000 α 1 0.32 6.66 0.0000 λ 1 0.03 0.98 0.3249 β 1 0.92 45.21 0.0000 θ 2.73 4.06 0.0000 1 Örneklem: 1 Ocak 2003 19 Mar 2008 6
Bulgular (devam) Örneklem-dışı oynaklık ahminine göre, 10 günlük zaman içerisinde (iki hafa içi dönem) şokun ekisi %90 oranında azalmakadır. Ancak, bir şokun ekisi kaybolmadan yeni bir şok oraya çıkabilmekedir. DÜZGÜNLEŞTİRİLMİŞ OYNAKLIK.020.016.012.008.004.000 Volailiy Filered Volailiy 03 04 05 06 07 OYNAKLIĞIN KALICILIĞI Varyans yüzdesi (%) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 7
Sonuçlar Dolar kurundaki harekelerin bir bölümü CDS lerdeki gelişmelerle açıklanabilmekedir. Belirsizliğin yüksek olduğu dönemlerde, CDS ve dolar kuru arasındaki ilişki de güçlenmekedir. VIX ile dolar kuru oynaklığı arasında anlamlı ve güçlü bir ilişki bulunmakadır. CDS ve VIX üzerinde ekili olan iç ve/veya dış gelişmeler, beraberinde YTL/$ pariesini de ekilemekedir. 8
İkinci Çalışma: Wha s Nex for YTL/$ Rae?: Le s Simulae! Bu çalışmanın amacı, günlük YTL/$ kurundaki harekelerin kısa dönemli ahminleri için uygun bir yaklaşım gelişirmekir. Nielik iibarıyla farklı olsalar da, piyasalarda karışıklığa yol açan her ürlü olumsuz gelişme, siseme verilmiş bir şok biçiminde sayısallaşırılabilir. Sisem doğru biçimde kuruldukan sonra, çeşili şoklar alında nasıl davrandığı incelenebilir. Bu, kısa dönemli analizlerde, noka ahminine göre çok daha ayrınılı çıkarsamalar yapmayı sağlar. 9
İkinci Çalışma: Wha s Nex for YTL/$ Rae?: Le s Simulae! (devam) Çalışma kendi içinde üç farklı aşamadan oluşmakadır: 1. Modelin kurulması, 2. Senaryoların oluşurulması, 3. Çeşili varsayımlar alında olası senaryoların seçilmesi. Söz konusu çalışma, emel olarak bir benzeim (simülasyon) alışırması olup, her üç aşama birbiriyle yakından ilişkilidir. Bu nedenle, herhangi birinde yapılacak olan değişikler farklı sonuçlar elde edilmesine yol açabilecekir. 10
Birinci Aşama: Modelin Kurulması Doğrusal olmayan bir model (örn. L-STAR), yüksek frekansa sahip exch + a = * ε h bu ür serilerdeki harekei daha doğru modelleyecekir. Geiri Denklemi: 2 = μ 0 a h Varyans Denklemi: [ ] 2 2 μ21 + α 21 * a 1 21 * h 1 * Q = μ + α * a β 11 11 ε ~ iid, N(0,1) Düzgün Geçiş Denklemi: 2 2 1 + β11 * h 1 + + [ ] 1+ exp( γ *( 1 Q = a 1 λ)) Tanım gereği, 0 Q 1 11 Varyans denkleminde, sonucun arı bölgede kalabilmesi amacıyla kasayılara doğrusal olmayan kısılar konulmuşur. Bu nedenle, paramere ahmin sonuçları doğrudan yorumlanamazlar. γ = 200, λ = 0
Birinci Aşama: Modelin Kurulması (devam) Oynaklığın yapısındaki değişikliklerin (rejim geçişleri) sürekli bir fonksiyon ile ifade edilmiş olması, her dönem için farklı bir koşullu varyans denklemi ahmin edilmesine olanak sağlar. KOŞULLU VARYANS.12.10.08.06.04.02 DURUMLAR ARASI GEÇİŞ 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2.00 03 04 05 06 07 Örneklem: 1 Ocak 2003 4 Nisan 2008 0.0 03 04 05 06 07 12
İkinci Aşama: Senaryoların Oluşurulması Bir simülasyon alışırması olması nedeniyle, kurulan modelde ek dışsal unsur haa erimidir. Diğer bir deyişle, şoklardır. Piyasalar, nielik bakımından çok sayıda ve çeşili şoklara maruz kalmakadır. Ancak, nicelik olarak bunların önemli bir bölümü beyaz gürülü biçimindedir. Sisem (yani piyasalar) açısından ciddi sarsını, ±3 sandar sapma dışına düşen şoklar biçiminde kabul edilmişir. Buna göre, her üç aylık dönemde oralama bir ane ciddi şok yaşandığı gözlenmekedir. Yaşanan son gelişmeler ışığında, Türkiye de içinde bulunduğumuz dönemde ayda oralama bir ane ciddi şok beklemek yerinde olacakır 13
İkinci Aşama: Senaryoların Oluşurulması (devam) Bu durumda, herhangi bir ayda maruz kalınabilecek şok sayısının olasılık dağılımı (Poisson) şu şekilde göserilebilir: 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 f ( x, λ) = x λ * e x! λ 0 1 2 3 4 5 Herhangi bir ayda en az bir şok meydana gelme olasılığı %63 iken, yalnız bir ane şok olma olasılığı %37 dir. Hiçbir şok yaşanmama olasılığı da %37 dir. Birinci aşamada kurulan model kullanılarak, ileriye dönük 20 gün için 100,000 ade farklı dolar kuru paikası oluşurulmuşur. 14
Üçüncü Aşama: Olası Senaryoların Seçilmesi İlk iki aşamanın doğru biçimde kurgulandığı varsayımı alında, oluşurulan bu senaryolar dolar kurunun önümüzdeki 20 günlük olası seyrini içeren bir küme biçiminde düşünülebilir. Söz konusu kümeyi çeşili eşikler kullanmak sureiyle daha da daralmak mümkündür. Bu amaçla kullanılacak olan ölçülerin bazıları isaisiki olabileceği gibi, bazıları da araşırmacının beklenilerini yansıacak biçimde yargısal nielik aşıyabilir. 15
Üçüncü Aşama: Olası Senaryoların Seçilmesi (devam) Örneğin, seçim aşamasında şu ölçüler kullanılabilir: Dolar kurunun alabileceği en küçük ve en yüksek değerler (örn. 1.2 ve 1.35), Dolar kurunun oralama geiri beklenisinin al ve üs sınırları (örn. %0 ve %0.3), Dolar kuru oynaklığının al sınırı (örn. 1.5 sandar sapma). SEÇİLMİŞ SENARYOLAR 1.36 1.34 1.32 1.30 1.28 1.26 1.24 1.22 1.20 5 10 15 20 Yukarıdaki ölçüler kullanılarak üreilen 100,000 adelik senaryo kümesinden 12 adelik bir al küme edilmişir. Diğer bir deyişle, bu varsayımlara uygun 12 ade olası senaryo seçilmişir. 16
Sonuçlar Kısa dönemli ahmin çalışmalarında, noka kesirimler ve genişleyen güven aralıkları sonuçların işlevselliğini azalmakadır. Öe yandan, uygun bir model kurulabilmesi halinde, benzeim (simülasyon) yönemi kullanarak alernaif senaryolar üremek çok daha ekin ve kullanışlı sonuçlar vermekedir. Benzeim yoluyla senaryo üreiminin en belirgin faydası eldeki üm sonuçların ilk aşamada kurulan model ile uarlı bir yapıya sahip olmasıdır. 17
Sonuçlar (devam) Gerçek değerlerin içerilmesi olasılığı, kurulan modelin doğruluk derecesine ve üreilen senaryo sayısına bağlıdır. Yeeri kadar geniş bir senaryo kümesi içerisinde, araşırmacı gerek isaisiki gerekse yargısal ölçüler kullanarak varsayımlarına ve beklenilerine uygun zaman serileri bulabilir. Niel ve nicel açıdan fazlasıyla esnek bir yaklaşımdır. Ciddi kırılmalar yaşanmadığı sürece ilk aşamada oluşurulan modelin ahmin ufku içerisinde yeniden kurulmasına veya ekrar ahmin edilmesine gerek yokur. 18
Sonuçlar (devam) Çizimden de görüldüğü üzere, oluşurulan senaryo kümesi içerisinde gerçekleşene (7 25 Nisan dönemi) çok yakın bir paika mevcuur. 1.34 1.33 1.32 1.31 1.30 1.29 1.28 1.27 1.26 1.25 1.24 (YTL/$) Senaryo No: 39842 Gerçekleşen Tahmin (RMSE&THEIL) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Burada model yeniden çalışırılmamışır. Daha önce oluşurulan senaryo kümesi içerisinde ahmin döneminin 14 günlük gerçekleşmelerine yakın bir paika izleyen senaryo isaisiki ölçüler (RMSE ve THEIL) kullanılarak seçilmişir. 19
TEŞEKKÜRLER Ölçemediğiniz bir şeyi yöneemezsiniz. (If you can measure i, you can manage i.) Peer F. Drucker 20