TEKNOLOJİ, PİYASA REKABETİ VE REFAH

TEKNOLOJİ, PİYASA REKABETİ VE REFAH Dr Türkmen Göksel Ankara Ünverstes Syasal Blgler Fakültes Özet Bu makalede teknoloj sevyesnn pyasa rekabet ve refah sevyes üzerndek etkler matematksel br model le ncelenecektr Modelde monopolstk rekabet ortamında farklılaştırılmış ürün üreten ve vermllk açısından heterojen olan fırmaların oluşturduğu pyasalarda farklı bölgelerde farklı teknoloj sevyelernn olduğu durum analz edlerek bu farklılıkların pyasa rekabet gücü üstündek etkler araştırılmıştır Pyasa rekabet gücü k ana başlık altında toplanarak ncelenmştr İlk olarak teknoloj sevyes le üretm yapan frma sayısı arasındak lşk üzernde durulmuş, kncl olarak da teknoloj sevyelerndek farklılıkların pyasalardak ortalama mark-up değerlern nasıl etkledğ araştırılarak farklı bölgelern rekabet gücü hakkında çıkarımlar yapılmıştır Elde edlen bulgulara göre teknoloj sevyesnn yüksek olduğu bölgelerde ) üretm yapan frma sayısı daha yüksek, ) pyasa ortalama mark-up değer daha düşük bulunmuştur Teknoloj sevyes ve pyasa rekabet gücü arasındak elde edlen bu poztf lşk kullanılarak daha rekabetç bölgelerde refah düzeynn daha yüksek olduğu gösterlmştr Ayrıca, hükümetn teknoloj yatırımları vasıtası le bölgelerdek pyasa rekabet gücüne etk edebldğ ve böylece refah sevyelern de etkledğ sonucuna ulaşılmştır Anahtar Kelmeler: Teknoloj, pyasa rekabet, refah, mark-up, heterojen frmalar Technology, Market Compettveness and Welfare Abstract Ths paper analyzes the effects of technology dfferences on market compettveness and welfare In a monopolstc compettve model, where the frms are heterogeneous n terms of ther productvty, t s assumed that dfferent regons have dfferent technology levels and ths study nvestgates the role of these dfferences on market compettveness Market compettveness s measured by two concepts Frst, the relaton between the technology and the number of frms n the market s analyzed and second average markups are calculated for dfferent regons wth dfferent techonlogy levels I fnd that n the regons wth relatvely hgher technology, ) the number of frms who are operatng s hgher, ) the average mark-up values are lower By usng the postve relaton between the technology level and market compettveness, t s also shown that n a more compettve regon welfare s hgher Moreover, the government can affect the market compettveness and welfare by the techonogy nvestment Keywords: Technology, market compettveness, welfare, mark-up, heterogeneous frms

11 Ankara Ünverstes SBF Dergs 65-4 Teknoloj, Pyasa Rekabet ve Refah Grş Bu makalede teknoloj sevyesnn pyasa rekabet ve refah sevyes üzerndek etkler ncelenecektr Br ülkenn değşk bölgelerndek farklı teknoloj sevyelernn bu bölgelerdek pyasalarda rekabet gücünü nasıl etkledğ ve rekabet gücünde oluşan bu farklılıkların refah düzeyne nasıl yansıdığı sorularına yanıt aranacaktır Bu bağlamda hükümet poltkası olarak farklı bölgelerdek teknoloj yatırımlarının pyasa rekabet gücü ve refah düzey üzerndek olası etkler araştırmanın dğer br boyutunu oluşturmaktadır Bu çalışmada teknoloj sevye farklılıklarının pyasa rekabet üstündek etkler k ana başlık altında toplanarak ncelenmştr İlk olarak teknoloj sevyes le üretm yapan frma sayısı arasındak lşk üzernde durulacaktır İknc olarak da teknoloj sevyelerndek farklılıkların pyasalardak ortalama mark-up değerlernde yarattığı fark kullanılarak değşk bölgelerdek pyasaların rekabet gücü hakkında çıkarımlar yapılacaktır Makalede elde edlen bulgulara göre teknoloj sevyesnn yüksek olduğu bölgelerde ) üretm yapan frma sayısı daha yüksek 1, ) pyasa ortalama mark-up değer daha düşük bulunmuştur Yan teknoloj sevyes le pyasa rekabet gücü arasında poztf br lşk elde edlmştr Teknoloj sevyes ve pyasa rekabet gücü arasındak bu poztf lşk kullanılarak daha rekabetç bölgelerde refah düzeynn daha yüksek olduğu gösterlmştr Br başka deyşle görece yüksek teknoloj sevyes daha rekabetç br pyasa yapısına neden olmakta ve bu daha yüksek 1 Farklılaştırılmış fakat kame esneklğ yüksek olan malları üreten pyasada frma sayısının çok olması Mark-up değer satış fyatı le marjnal malyet arasındak fark olarak tanımlanmıştır Pyasadak mark-up değer kullanılarak pyasa rekabet gücünün ölçülmes le lgl tartışmalar çn örneğn Hall (1998) ve Borg (009) çalışmalarına bakılablr 11

Türkmen Göksel Teknoloj, Pyasa Rekabet ve Refah 113 br refah sevyes yaratmaktadır Ayrıca, model çerçevesnde hükümetn teknoloj yatırımları vasıtası le bölgelerdek pyasa rekabet gücüne etk edebldğ ve böylece refah sevyelern de etkledğ sonucuna ulaşılmıştır Bu makalede teknoloj sevyes-pyasa rekabet gücü-refah sevyes lşkler ncelenmek üzere br matematksel model oluşturulmuştur Bu model bağlamında yukarıdak hpotezlern doğruluğu matematksel olarak gösterlmştr Modelde monopolstk rekabetç pyasa yapısını hakm olduğu A ve B gb k farklı bölge olduğu varsayılmıştır Bu bölgeler ex-ante yalnızca sahp oldukları teknoloj düzeyler açısından farklılık göstersn Model çerçevesnde A ve B gb teknolojk açıdan farklı bölgelern pyasa rekabet düzey ve refah sevyesne lşkn bulgular elde edlerek, hükümetn teknoloj yatırımları vasıtası le bölgelerdek pyasa rekabet gücüne etk edebldğ ve böylece refah sevyelern de etkledğ sonucuna ulaşılmştır Oluşturulan modeldek arz (frma) tarafı Meltz (003) çalışması le benzerlk göstermektedr 3 Monopolstk rekabet ortamında farklılaştırılmış ürünler üreten ve vermllk açısından heterojen olan frmaların davranışları modeln arz tarafını oluşturmaktadır 4 Talep tarafındak terchler se Göksel (008) makalesndek gbdr Tüketcler, homotetk olmayan ve tüketlen ürün çeştllğnn faydalarını arttırdığı br terch yapısına sahptrler 5 Makalenn 1 bölümünde modele, bölümünde model sonuçlarına değnlecektr 3 bölümde se bazı olası poltka önerler tartışılacaktır Son bölümde sonuçlara yer verlecektr 1 Model Modelde A ve B gb ex-ante sadece teknoloj düzeylernn farklı olduğu k bölge olsun 6 Bu bölgelerdek tüketc yapısı, frma yapısı, denge koşulları ve refah düzey hesaplamalarına aşağıdak alt bölümlerde yer verlmştr 3 Daha detaylı blg çn Hopenhayn (199), Meltz (003) ve Chaney (008) makalelerne bakılablr 4 Meltz (003) makalesnde frmalar artan getrl br üretm fonksyonuna sahptr Bu makalede bu varsayımın yerne frmaların sabt getrl br üretm fonksyonuna sahp olduğu varsayılmıştır 5 Bu terch yapısı hakkında detaylı blg çn Ottavano, Tabuch ve Thsse (00) ve Göksel (008) makalelerne bakılablr Ayrıca Neary (003) benzer terch yapısı le olgopolstk br pyasayı ncelemştr 6 Makalenn temel amacından uzaklaşmamak çn bu k bölge arasında emek ve mal hareketllğnn olmadığı varsayılmıştır 113

114 Ankara Ünverstes SBF Dergs 65-4 11 Tüketcler A ve B bölgelerndek tüketclern heps aynı fayda fonksyonuna sahptr ve bütçe kısıtı altında aşağıdak fayda fonksyonunu maksmze etmektedrler 7 1 maxα c ( z) dz ( c ( z)) dz c ( z) γ z Ω (1) z Ω Kısıt: = Ω z p ( z) c ( z) dz w () Ω her k bölgede üretlecek ve endojen olarak belrlenecek farklılaştırılmış mal sepetn temsl etmektedr ( = A, B) z se bu mal sepetlernde üretlen herhang br ürünü göstermektedr c (z), p (z) ve w sırası le bölgesndek z malının tüketm mktarını, fyatını ve bölgesndek ücretler göstermektedr α ve γ poztf değerler alan parametrelerdr 8 Tüketcnn maksmzasyon problem sonucunda ortaya çıkan talep fonksyonu köşe çözümler çermektedr Br başka deyşle bölgesndek z malının fyatı p (z), bölgesndek tüketcnn br mal çn ödeyebleceğ maksmum fyata ( p max ) eşt veya o fyattan daha düşük se talep negatf olmayan değer almaktadır (p (z) durumu): p max α λ p ( z) c ( z) = (3) γ Burada taleb sıfıra düşüren üst fyat sınırı (3) nolu denklemde c (z) = 0 eştlğ kullanılarak şu şeklde elde edlr α pmax = (4) λ 7 A ve B bölgelernde nüfusun aynı olduğu durum analz edldğnden modelleme sürecnde her bölgede temsl br tüketcnn olduğu ve bastlk açısından bu temsl tüketclern 1 brm emek gücüne sahp oldukları varsayılmıştır 8 γ nın sıfır olması durumunda model homojen mal modelne dönüşmektedr Detaylar çn Göksel (008) a bakılablr 114

Türkmen Göksel Teknoloj, Pyasa Rekabet ve Refah 115 λ (bölgelere göre farklılık göstereblen) bütçe kısıtına at Lagrange çarpanıdır Eğer bölgesndek br malın fyatı, bölgesndek tüketcnn br mal çn ödeyebleceğ maksmum fyattan daha yüksek se tüketc o malı tüketemeyecektr, yan talep sıfır olacaktır Bu tp mallar tüketcnn tüketm gücünü aşan mal grubuna tekabül eder Daha formel br şeklde fade edlrse p (z) > p max se c (z) = 0 olur 1 Frmalar A ve B bölgelerndek frmaların her br monopolcü rekabet ortamında farklılaştırılmış br ürün çeşd üreterek kârlarını maksmze etmeye çalışmaktadırlar 9 Her k bölgedek frmalar sabt getrl br üretm fonksyonuna sahptr: y () = l Üretmn tek faktörü olarak emek, l, varsayılmıştır se spesfk br frmanın vermllğn göstermektedr y se bölgesndek vermllğne sahp olan br frmanın l kadar emek kullanarak ürettğ çıktı mktarını göstermektedr Teknoloj sevyelernn farklılığı A ve B bölgelerndek ex-ante tek farklılıktır Bu farklılık değşk bölgelerdek frmaların sahp olduğu mnmum vermllğn brbrnden farklı olması şeklnde modellenmştr Bölgeler arasında bu teknoloj farklılığının yanı sıra her k bölge çnde de frmaların vermllk düzeyler brbrnden farklıdır Her br frmanın batık malyet üstlendkten sonra kend vermllk düzeyn Pareto dağılımından çektkler varsayılmıştır 10 Monopolcü rekabette taleb ver olarak alan ve bölgesnde vermllğne sahp olan frmanın maksmzasyon problem şu şeklde yazılır: 11 9 A ve B bölgelernde ölçümü (measure) daha sonra denge koşulları le endojen olarak belrlenecek sürey (contnuum) sayıda frma bulunmaktadır 10 Frmaların vermllkler çn Pareto dağılımı varsayılmıştır Amprk olarak da frmaların bu dağılıma yaklaşık br dağılım sergledkler lteratürde ortaya konmuştur Daha detaylı blg çn Eaton, Kortum ve Kramarz (008) ve Arkoloks (009) makalelerne bakılablr 11 vermllğne sahp olan tüm frmaların aynı z malını ürettğ varsayımı altında artık farklı ürünler z yerne le göstereblrz Daha detaylı blg çn Meltz (003), Chaney (008) ve Arkoloks (009) makalelerne bakılablr Frmanın maksmzasyon problem yazılırken mal pyasasındak denge koşulu yan y () = c (), eştlğ kullanılmıştır Ayrıca bölgesndek tüm frmaların kullandığı toplam emek gücü varsayımımız gereğ 1 e eşt olmalıdır (emek arzı = emek taleb) Bu model çn bu denge koşulu 5 bölümündek denge koşuluyla dkkate alınmıştır 115

116 Ankara Ünverstes SBF Dergs 65-4 Kısıt: w max p ( ) c ( ) c ( ) p ( ) (5) α λ p ( z) c ( ) = γ (6) bölgesndek gb br vermllğe sahp frmanın fyata göre brnc sıra koşulundan şu sonucu yazablrz: ( 1 α w ) p = + (7) λ Şmd fadesn eşk vermllk düzey olarak tanımlayalım: bölgesndek br frma bu eşk vermllk düzeynn altında br vermllğe sahp se bölgesnde üretm yapamazken (negatf kâr yüzünden), sadece bu eşk değere veya üzernde vermllğe sahp olan frmalar üretm sürecne dahl olacaktır 1 Br başka deyşle vermllk düzeyne sahp frma, fyatını marjnal malyete eştleyen frma olacaktır Kâr düzey sıfır olan bu uç frma 1 α w çn (7) denklem yenden yazalım: ( ) max p = p = + 13 Bu λ α denkleme λ = fadesn yerleştrrsek şu sonucu elde ederz p max p max w = (8) α α λ = ve (8) fadelernden λ = p max w eştlğn elde ederz Elde ettğmz bu eştlğ (7) denkleme yerleştrrsek bölgesndek gb br 1 Bu değer denge koşulları altında endojen olarak belrlenecektr 13 eşk vermllk düzeyne sahp olan frmanın uygulayacağı fyat o bölgedek maksmum fyat olacaktır Bu eşk değern altında br vermllk düzeyne sahp frmalar marjnal malyetlernn yükseklğ neden le üretm yapamayacaklardır 116

Türkmen Göksel Teknoloj, Pyasa Rekabet ve Refah 117 vermllğe sahp frmanın brnc sıra koşulunu eşk vermllk düzey cnsnden şöyle yazablrz: 1 w w p ( ) = + (9) bölgesndek gb br vermllğe sahp olan frmanın optmal üretm mktarı, c (), ve mark-up değer, μ (), aşağıdak denklemler le eşk vermllk düzey cnsnden şöyle fade edlr: α c ( ) = 1 γ (10) w 1 1 μ ( ) = (11) 13 Vermllk Dağılımları Her br frmanın batık malyetn ödedkten sonra vermllğn Pareto dağılımından çektğ varsayılmıştır Bu dağılım aşağıdak denklem le fade edlmştr: k b F 1 = (1) Pareto dağılımı çn destek aralığı [ b, ) dr k Pareto dağılımı çn şekl parametresn (shape parameter) göstermektedr Bölgeler arasındak teknoloj farklılıklarını belrleyen parametre b dr ve b A > b B varsayılmıştır Br başka fade le A bölgesndek mnmum teknoloj sevyes B bölgesndeknden daha yüksektr Bu farklılık k bölge arasındak ex-ante tek farktır Bu durumda pyasada üretm yapmaya koşullu olan vermllk dağılımı şu şeklde fade edlr: F = 1 k (13) 14 Pyasaya Serbest Grş Koşulu Monopolcü rekabet ortamında pyasaya serbest grşn olduğu varsayılmıştır Bu varsayım altındak denge koşulu pyasaya grme koşullu 117

118 Ankara Ünverstes SBF Dergs 65-4 olan beklenen kararların toplam batık malyetlere eşt olması şeklndedr Daha formel br şekl fade edersek; (1 F ( ϕ )) π ( ϕ) df = ws 1443 ϕ ϕ { 1 4443 Pyasaya Grme Olasılığı ortalama kar toplam batık malyet (14) Burada π ve s sırası le kâr ve batık malyet fade etmektedr Batık malyet emek cnsnden ölçüldüğünden toplam batık malyet w s olmaktadır Eştlğn sol tarafındak fade pyasaya grme koşullu olan beklenen kârları gösterrken, eştlğn sağ tarafındak fade se batık malyetler göstermektedr Yukarıdak fadenn çözümünden elde edlen eşk vermllk düzey şudur: k + 1 ( ) 1 k b α 1 = (15) γ s ( k + )( k + 1) (15) nolu denklem frmalar çn pyasaya grp grmeme konusunda optmal karar durumunu belrtmektedr Yan frmalar bulundukları bölgenn eşk değernn daha altında br vermlğe sahp seler pyasaya grmeyeceklerdr, çünkü grme durumunda negatf kâr elde edeceklerdr Ancak ve ancak eşk değerndek veya bu değerden daha yüksek vermllğe sahp olan frmalar pyasada üretm yapacaktır 14 Bu durumu daha formel br şeklde fade edersek: Pyasaya grme koşulu Pyasaya grmeme koşulu < 15 Gelr Harcama Eştlğ ve Pyasaya Gren Frma Sayısının Türetlş A ve B bölgelerndek gelrn harcamaya eşt olmasını gerektren denge koşul aşağıda belrtlmştr: 14 Eşk değerndek frma fyatı, marjnal malyete eştleyen yan 0 kâr elde eden frmadır 118

Türkmen Göksel Teknoloj, Pyasa Rekabet ve Refah 119 { ( ϕ) ϕ Frma Sayısı Ortalama Satış w = M r df ϕ (16) 1443 bölgesndek pyasada üretm yapan frma sayısını, r () bölgesndek frmasının satışlarını ve dolayısı le r ( ) df fades bölgesndek frmaların ortalama satışlarını göstermektedr 15 Bu durumda (16) nolu denklemde sol taraftak fade gelr, sağ taraftak fade se harcamaları göstermektedr Bu eştlğ M çn çözersek: 16 M M γ ( k + ) = (17) α (15) ve (17) denklemlernde yerne yazarsak: k ( + ) ( ) 1 k+ 1 γ k b α M = ( )( 1) (18) α γ s k + k + Böylelkle bölgesndek dengey (15) ve (18) nolu denklemler le karakterze edeblrz 1 16 Refah Hesaplamaları Bu bölümdek R sırası le A ve B bölgelerndek refah düzeylern göstermektedr Dengey (15) ve (18) nolu denklemler le karakterze ettkten sonra A ve B bölgesndek refah düzey (10) nolu denklemn (optmal tüketm mktarı), fayda fonksyonuna () yerleştrlmes le aşağıdak gb hesaplanmıştır: α 1 1 1 α 1 k k k 1 k R αm 1 k ( ) d M γ 1 k ( ) d γ γ = (19) 15 r () = c ()p () dr 16 Ücretler 1 e normalze edlmştr 119

10 Ankara Ünverstes SBF Dergs 65-4 Yukarıdak denklemlern çözümünden elde edlen refah düzey şu şeklde olmaktadır: α k + 3 R M 4 ( k 1) = (0) γ + Refah düzeyn sadece parametreler cnsnden (18) ve (0) nolu denklemler kullanarak şu şeklde yazablrz: R 1 k+ 1 α k + 3 = 4γ ( k + 1) k γ ( k + ) ( b ) α 1 ( )( 1) α γ s k + k + (1) Model Sonuçları Ex-ante sadece teknoloj sevyler farklı olan A ve B bölgelernde endojen olarak oluşan bazı temel farklılıklar aşağıda belrtlmştr: Önerme 1 Mnmum teknoloj sevyes yüksek olan A bölges çn pyasa rekabet dereces daha yüksektr Yukarıdak 1 önerme üretm yapan frma sayısı ve ortalama mark-up değer olmak üzere k alt kısma ayrılarak ncelenmştr: Önerme 1a Mnmum teknoloj sevyes yüksek olan A bölges çn üretm yapan frma sayısı daha fazladır (18) nolu denklemden türetlen M > 0 fades bu önermey kanıtlamaktadır b Önerme 1b Mnmum teknoloj sevyes yüksek olan A bölges çn ortalama mark-up değer daha düşüktür Bu fadenn doğruluğu çn ortalama mark-up değer μ, şu şeklde hesaplanmıştır: μ 1 1 1 k 1 k = k ( ) d () 10

Türkmen Göksel Teknoloj, Pyasa Rekabet ve Refah 11 Bu fadenn çözümünden 1 1 1 μ = fades elde edlr Bu (1 + k ) μ durumda < 0 fades bu önermey kanıtlar 17 b Önerme Mnmum teknoloj sevyes yüksek olan A bölges çn Refah düzey daha yüksektr Br başka deyşle, mnmum teknoloj sevyes yükseldkçe refah düzey artmaktadır (1) nolu denklemden elde edlen R > 0 sonucu bu önermey kanıtlamaktadır Bu modelde A bölgesnde refah b düzeynn yüksek olması, bu bölgede temsl tüketc çn tüketmn ve ulaşılan ürün çeşdnn fazla olmasından kaynaklanmaktadır 3 Tartışma: Olası Hükümet Poltkaları ve Etkler Model bağlamında hükümetn teknoloj yatırımları sayesnde bölgelerdek pyasa rekabet gücüne etk edebldğ gösterlmştr Aynı zamanda pyasada rekabetn daha yüksek olduğu bölgelerde refah düzeynn daha yüksek olduğu sonucuna ulaşılmıştır Bu bulgular ışığında hükümetn teknoloj yatırımları yapma vasıtası le bölgedek pyasa rekabet gücünü arttırması ve refah düzeyn yukarı çekmes mümkündür Br başka açıdan bakıldığında hükümet bölgeler arasındak teknoloj farklılıklarını kapatarak bölgeler arasındak pyasa rekabet farklılıklarının gderlmesnde rol oynayablr Teknolojk altyapı açısından görece ger kalmış bölgelere yatırımlar yapılarak bölgeler arası pyasa rekabet dereces ve dolayısı le bölgeler arası refah düzeylernn brbrne yakınsaması çn öneml adımlar atılablr Sonuç Bu makalede ex-ante teknoloj farklılıklarının pyasa rekabet gücü ve refah üzerndek etkler ncelenmştr Teknoloj sevyes yüksek bölgelerdek pyasaların daha rekabetç ve daha yüksek refah düzeyne sahp olduğu sonucuna ulaşılmıştır Bu anlamda bölgeler arasındak teknolojk altyapı farklılıkları bölgeler arasındak rekabet farklılıklarını tetkleyen br unsur olarak 17 Bu önermenn amprk olarak doğrulanması çn örneğn Borg (009) çalışmasına bakılablr 11

1 Ankara Ünverstes SBF Dergs 65-4 ortaya çıkmaktadır Bu çerçevede bu farklılıkları önlemek adına önerleblecek olası poltka tavsyes, bölgeler arasındak teknolojk düzeylernn brbrne yakınlaştırılması şeklnde olacaktır Dnamk br yapıda hükümetn görece ger kalmış bölgelere yapacağı yatırımların bölgeler arasındak mnmum teknoloj düzeylernn brbrne yakınlaşmasına yol açacağından pyasa rekabet ve refah farklılaştırmalarını önlemek adına öneml rol oynar Sonuç olarak bu makalede bölgeler arasındak teknoloj farklılıklarının pyasa rekabet ve refah anlamında öneml br rol oynadığı ortaya konmuştur Kaynakça Arkolaks, C (009), Market Penetraton Costs and the New Consumers Margn n Internatonal Trade, NBER Workng Paper, 414 Borg, M (009), Measurng the Market Compettveness, Bank of Valetta Revew, 39 Chaney, T (008), Dstorted Gravty: The Intensve and Extensve Margns of Internatonal Trade, The Amercan Economc Revew 98, 4: 1707-171 Eaton, J, S Kortum ve F Kramarz (008), An Anatomy of Internatonal Trade: Evdence from French Frms, NBER Workng Paper, 14610 Göksel, T (008), Income, Trade Barrers, and Internatonal Trade, mmeo ( Unversty of Mnnesota) Hall, R E (1998), The Relaton between Prce and Margnal Cost n US Industry, The Journal of Poltcal Economy, 96( 5): 91-947 Hopenhayn, H A (199), Entry, Ext, and Frm Dynamcs n Long Run Equlbrum, Econometrca, 60(5): 117-1150 Meltz, M (003), The Impact of Trade on Aggregate Industry Productvty and Intra-Industry Reallocatons, Econometrca, 71(6): 1695-175 Neary, J P (003), Globalzaton and Market Structure, Journal of the European Economc Assocaton (Papers and Proceedngs), 1: 45-71 Ottavano, G I P, T Tabuch ve J F Thsse (00), Agglomeraton and Trade Revsted, Internatonal Economc Revew, 43: 409-436 1