İçindekiler i YÖNETİM MUHASEBESİ Prof. Dr. Fatih Coşkun ERTAŞ GENİŞLETİLMİŞ 2. BASKI İstanbul - 2015
ii Yönetim Muhasebesi Yayın No : 3312 Eğitim Dizisi : 162 2. Baskı Ekim 2015 İSTANBUL ISBN 978-605 - 333-456 - 9 Copyright Bu kitabın bu basısının Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A.Ş. Baskı - Cilt : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir/İSTANBUL 0212 565 01 22-0212 565 02 55 Kapak Tasarım : Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No. 16136) Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
İçindekiler iii ÖNSÖZ İşletmelerin faaliyetine ya da büyüklüğüne bakılmaksızın tüm yöneticileri karar alma sürecinde çoğunlukla sayısal bilgilere ihtiyaç duyarlar. Yönetim Muhasebesi ise işletmelerde planlama, karar alma ve kontrole yönelik bu sayısal bilgileri üreten bir muhasebe sistemidir. Dolayısıyla aynı zamanda önemli bir yönetim aracıdır. Sürekli ve çok hızlı bir biçimde değişim ve gelişmenin yaşandığı çağımızda, değişen zamanı ve gelişen teknolojiyi iyi değerlendiren işletmeler ulusal ve uluslararası rekabet şansını yakalarken, bu gelişmelere ayak uyduramayan işletmeler tarihe karışmaktadır. Bu nedenle yönetim muhasebesi de işletme yönetiminin önemli bir parçası olarak söz konusu rekabet şansının yakalanmasında önemli bir role sahiptir. Son yıllarda giderek daha da önem kazanan yönetim muhasebesi ayrı bir uzmanlık alanı olarak işletmelerin bünyesinde yer almaktadır. Yönetim Muhasebesi uygulama yönü ağırlık taşıyan bir çalışma alanıdır. Bu nedenle elinizdeki kitap bu amaca yönelik olarak hazırlanmış özelikle hem akademik hem de orta ve büyük ölçekli işletme yöneticileri için faydalı olabilecek şekilde planlanmıştır. Ayrıca bu kapsamda dokuz bölüm olarak hazırlanan kitapta bölüm sonlarında iş hayatındaki uygulamalara yönelik problem, anlama soruları ve test soruları verilerek konunun daha iyi anlaşılmasına çalışılmıştır. Kitabın gözden geçirilmesi işlemleri için Öğr. Gör. İsmail Kaban ile Arş. Gör. Atila Karkacıer e ve basımını üstlendiği için Beta Yayınevine teşekkür eder, faydalı olmasını dilerim. Prof. Dr. Fatih Coşkun ERTAŞ 2015
iv Yönetim Muhasebesi
İçindekiler v İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM Yönetim Muhasebesine Genel Bakış 1. YÖNETİM MUHASEBESİNİN TANIMI VE ÖNEMİ...5 2. YÖNETİM MUHASEBESİNİN AMAÇLARI...6 3. FİNANSAL MUHASEBE İLE MALİYET VE YÖNETİM MUHASEBESİNİN KARŞILAŞTIRILMASI...6 4. MALİYET MUHASEBESİ VE YÖNETİM MUHASEBESİNİN KARŞILAŞTIRILMASI...7 5. FİNANSAL TABLOLAR VE YÖNETİM AÇISINDAN ÖNEMLERİ... 10 5.1. BİLANÇO VE YÖNETİM AÇISINDAN ÖNEMİ... 10 5.2. GELİR TABLOSU VE YÖNETİM AÇISINDAN ÖNEMİ... 11 5.3. SATIŞLARIN MALİYETİ TABLOSU VE YÖNETİM AÇISINDAN ÖNEMİ... 14 6. MALİYET KAVRAMLARININ SINIFLANDIRILMASI... 15 6.1. YÖNETİM FONKSİYONLARINA GÖRE MALİYETLER... 16 6.2. ÜRETİLEN MAMUL VEYA HİZMET İLE İLİŞKİSİNE GÖRE MALİYETLER... 19 6.3. DÖNEM KÂRININ BELİRLENMESİNE YÖNELİK MALİYETLER... 19 6.4. FAALİYET HACMİNE DUYARLILIKLARINA GÖRE MALİYETLER... 20 6.5. İŞLETME FONKSİYONLARINA GÖRE MALİYETLER... 20 6.6. KONTROL VE KARAR ALMAYA YÖNELİK MALİYETLER... 20 PROBLEMLER... 23 ANLAMA SORULARI... 28 TEST SORULARI... 28
vi Yönetim Muhasebesi İKİNCİ BÖLÜM Maliyet Hacim Kâr İlişkileri ve Kâr Planlaması 1. MALİYET-HACİM-KÂR ANALİZİNDE KULLANILAN KAVRAMLAR... 35 1.1. MALİYET GİDER VE HARCAMA KAVRAMLARI... 35 1.2. HACİM KAVRAMI... 36 1.3. KÂR KAVRAMI... 36 1.4. KATKI PAYI KAVRAMI... 37 1.5. KATKI ORANI KAVRAMI... 37 2. BİR YÖNETİM ARACI OLARAK DEĞİŞKEN MALİYET YÖNTEMİ... 38 2.1. DEĞİŞKEN MALİYET YÖNTEMİNİN YARARLARI... 40 2.2. DEĞİŞKEN MALİYET YÖNTEMİNİN SAKINCALARI... 40 3. MALİYET DAVRANIŞ ANALİZİ... 41 3.1. FAALİYET HACMİ İLE İLİŞKİLERİ AÇISINDAN MALİYETLER... 41 3.2. İŞLETMELERDE MALİYET FONKSİYONU OLUŞTURMA... 43 3.2.1. En Düşük En Yüksek Noktalar Yöntemi... 43 3.2.2. Noktalama (Grafik) Yöntemi... 45 3.2.3. En Küçük Kareler (Regresyon) Yöntemi... 46 3.2.4. Çifte Ortalama Yöntemi... 48 3.2.5. Muhasebe Yöntemi... 50 3.2.6. Mühendislik Yöntemi... 51 4. KÂR PLANLAMASI VE MALİYET HACİM KÂR (MHK) ANALİZLERİ... 51 4.1. KÂR FONKSİYONUNUN BELİRLENMESİ... 52 4.1.1. Satış Miktarının Fonksiyonu Olarak Kâr... 52 4.1.2. Satış Tutarının Fonksiyonu Olarak Kâr... 53 4.2. MALİYET HACİM KÂR (MHK) ANALİZİ VARSAYIMLARI... 53 4.3. MHK ANALİZİNİN SAĞLADIĞI YARARLAR... 54 5. MALİYET HACİM KÂR ANALİZİ KULLANIM ALANLARI... 55 5.1. KÂR TAHMİNİ... 55 5.2. HEDEF KÂRI SAĞLAYAN SATIŞ HACMİ... 55 5.3. BAŞABAŞ NOKTASI ANALİZİ... 56 5.4. FAALİYET KALDIRACI... 58
İçindekiler vii PROBLEMLER... 60 ANLAMA SORULARI... 63 TEST SORULARI... 63 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İşletme Kararlarında Geçerli Maliyet Analizleri 1. KARAR ALMA SÜRECİ... 69 2. YÖNETİM MUHASEBECİSİNİN KARAR ALMA SÜRECİNDEKİ ROLÜ... 70 3. KARAR ALMA SÜRECİNDE GEÇERLİ BİLGİ KAVRAMI... 71 3.1. GEÇERLİ MALİYET VE GEÇERLİ GELİR... 71 3.2. BATIK MALİYET... 72 3.3. FIRSAT MALİYETİ... 73 3.4. EK MALİYET...... 74 4. ALTERNATİF RAPORLAMA ŞEKİLLERİ... 75 5. ALTERNATİF İŞLETME KARARLARI PROBLEMLERİ... 77 5.1. ÖZEL BİR SİPARİŞİN KABUL EDİLİP EDİLMEMESİ KARARI... 77 5.2. ÜRETME VEYA SATIN ALMA KARARI... 79 5.3. BİR MAMUL HATTININ KALDIRILMASI KARARI... 82 5.4. EN UYGUN MAMUL VEYA HİZMET KARIŞIMININ BELİRLENMESİ KARARI... 84 5.5. ESKİ MAKİNE VE TESİSLERİN YENİLENMESİ KARARI... 86 5.6. BİRLEŞİK MAMULLERİ EK İŞLEME TABİ TUTARAK SATILMASI KARARLARI... 87 5.7. YENİ BİR MAMULÜN PİYASAYA SÜRÜLMESİ KARARI... 89 PROBLEMLER... 90 ANLAMA SORULARI... 93 TEST SORULARI... 93 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İşletme Bütçeleri 1. İŞLETME BÜTÇESİ KAVRAMI... 99 2. İŞLETME BÜTÇELERİNİN ÖZELLİKLERİ... 99
viii Yönetim Muhasebesi 3. İŞLETME BÜTÇELERİNİN AMAÇLARI...100 4. İŞLETME BÜTÇELERİNİN FAYDALARI...101 5. İŞLETME BÜTÇELERİNİN BAŞARISIZLIK NEDENLERİ...102 6. İŞLETME BÜTÇELERİ ÇEŞİTLERİ...103 6.1. İŞLETME FAALİYETLERİ AÇISINDAN İŞLETME BÜTÇELERİ...103 6.2. KONULARI AÇISINDAN İŞLETME BÜTÇELERİ...104 6.3. SORUNLARI ELE ALIŞ AÇISINDAN İŞLETME BÜTÇELERİ...104 6.4. AMAÇLARINA GÖRE İŞLETME BÜTÇELERİ...104 6.5. İŞLETMENİN FAALİYET DÜZEYİ İLE İLİŞKİSİNE GÖRE İŞLETME BÜTÇELERİ...105 7. İŞLETME BÜTÇELERİNİN HAZIRLANMA SÜRECİ...105 8. İŞLETME BÜTÇELERİNİN HAZIRLANMASI...107 8.1. SATIŞ BÜTÇESİ...107 8.2. ÜRETİM BÜTÇESİ...110 8.3. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME GİDERLERİ BÜTÇESİ...111 8.4. DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ BÜTÇESİ...113 8.5. GENEL ÜRETİM GİDERLERİ BÜTÇESİ...114 8.6. DÖNEM SONU STOK BÜTÇESİ...116 8.7. SATIŞ VE GENEL YÖNETİM GİDERLERİ BÜTÇESİ...116 8.8. NAKİT BÜTÇESİ...117 8.9. PROFORMA GELİR TABLOSU...119 8.10. PROFORMA BİLANÇO...120 PROBLEMLER...123 ANLAMA SORULARI...127 TEST SORULARI...127 BEŞİNCİ BÖLÜM Sermaye Bütçelemesi 1. SERMAYE BÜTÇELEMESİ KARARLARI...133 2. YATIRIM KARARI ÇEŞİTLERİ...133 3. YATIRIM KARARI AŞAMALARI...134
İçindekiler ix 4. SERMAYE BÜTÇELEMESİ KARARLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER...136 5. YATIRIM KARARLARINDA PARANIN ZAMAN DEĞERİ...136 6. SERMAYE BÜTÇELEMESİ YÖNTEMLERİ...138 6.1. PARANIN ZAMAN DEĞERİNİ GÖZ ÖNÜNE ALMAYAN YÖNTEMLER...139 6.1.1. Geri Ödeme Süresi (GÖS) Yöntemi...139 6.1.2. Basit Kârlılık Oranı Yöntemi...140 6.2. PARANIN ZAMAN DEĞERİNİ GÖZ ÖNÜNE ALAN YÖNTEMLER... 141 6.2.1. Net Bugünkü Değer (NBD) Yöntemi...141 6.2.2. İç Verim Oranı (İVO) Yöntemi...143 6.2.3. Kârlılık İndeksi Yöntemi...145 7. SERMAYE BÜTÇELEMESİ KARARLARINDA ÖZEL DURUMLAR...146 7.1. ALTERNATİF VE BİRBİRİNİ DIŞLAYAN YATIRIMLARIN SEÇİMİ... 146 7.2. SERMAYENİN SINIRLI DAĞITIMI...147 7.3. VERGİ FAKTÖRÜ...148 7.4. BELİRSİZLİK VE RİSK FAKTÖRÜ...149 7.5. KULLANILAN AMORTİSMAN YÖNTEMLERİNİN ETKİSİ...150 PROBLEMLER...153 ANLAMA SORULARI...156 TEST SORULARI...156 ALTINCI BÖLÜM Kontrol Açısından Standart Maliyetler ve Sapma Analizleri 1. MALİYET KONTROLÜ AÇISINDAN STANDART MALİYETLER...163 2. STANDART MALİYETLERİN NİTELİĞİ...164 2.1. FİİLİ VE STANDART MALİYET AYRIMI...164 2.2. TAHMİNİ VE STANDART MALİYET AYRIMI...164 2.3. FARK KAVRAMI...165 3. STANDART KAVRAMI VE ÇEŞİTLERİ...165 3.1. İDEAL STANDARTLAR...166 3.2. ULAŞILABİLİR STANDARTLAR...166
x Yönetim Muhasebesi 3.3. BEKLENEN STANDARTLAR...166 3.4. TEMEL STANDARTLAR...166 4. STANDART MALİYET YÖNTEMİNİN YARARLARI VE SAKINCALARI... 167 5. STANDARTLARIN BELİRLENMESİ...168 5.1. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME STANDARTLARININ BELİRLENMESİ...169 5.1.1. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME MİKTAR STANDARDI...169 5.1.2. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME FİYAT STANDARDI...170 5.2. DİREKT İŞÇİLİK STANDARTLARININ BELİRLENMESİ...171 5.2.1. DİREKT İŞÇİLİK ZAMAN STANDARDI...171 5.2.2. DİREKT İŞÇİLİK ÜCRET STANDARDI...172 5.3. GENEL ÜRETİM GİDERLERİ STANDARTLARININ BELİRLENMESİ... 172 6. SAPMA (FARK) ANALİZLERİ...175 6.1. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME SAPMALARI...175 6.1.1. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME FİYAT SAPMASI...176 6.1.2. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME MİKTAR SAPMASI...176 6.2. DİREKT İŞÇİLİK SAPMALARI...178 6.2.1. DİREKT İŞÇİLİK ÜCRET SAPMASI...179 6.2.2. DİREKT İŞÇİLİK ZAMAN (SÜRE) SAPMASI...180 6.3. GENEL ÜRETİM GİDERLERİ SAPMALARI...182 6.3.1. BÜTÇE (HARCAMA) SAPMASI...183 6.3.2. VERİM SAPMASI...183 6.3.3. KAPASİTE (HACİM) SAPMASI...184 PROBLEMLER...188 ANLAMA SORULARI...189 TEST SORULARI...189 YEDİNCİ BÖLÜM Sorumluluk Muhasebesi Performans Değerleme ve Transfer Fiyatlama 1. MERKEZKAÇ YÖNETİM ANLAYIŞI VE SORUMLULUK MUHASEBESİ KAVRAMI...195
İçindekiler xi 2. SORUMLULUK MERKEZLERİ...197 2.1. MALİYET MERKEZLERİ...198 2.2. GELİR MERKEZLERİ...198 2.3. KÂR MERKEZLERİ...199 2.4. YATIRIM MERKEZLERİ...199 3. PERFORMANS DEĞERLEME...199 3.1. YATIRIMIN GERİ DÖNÜŞÜ ORANI (ROI)...200 3.2. ARTIK GELİR (RI)...202 4. TRANSFER FİYATLAMA...204 4.1. SORUMLULUK MUHASEBESİ AÇISINDAN TRANSFER FİYATLAMANIN AMAÇLARI...206 4.2. TRANSFER FİYATLAMA YÖNTEMLERİ...207 4.2.1. Maliyetleri Esas Alan Transfer Fiyatı Yöntemleri...207 4.2.1.1. Tam Maliyet...208 4.2.1.2. Değişken Maliyet...209 4.2.1.3. Marjinal Maliyet...210 4.2.1.4. Fırsat Maliyeti...210 4.2.1.5. Maliyet Artı...211 4.2.2. Maliyetleri Esas Almayan Transfer Fiyatı Yöntemleri...211 4.2.2.1. Piyasa Fiyatı...211 4.2.2.2. Pazarlık Esasına Dayanan Fiyat...213 4.2.3. İkili Fiyat...213 4.3. VERGİ KANUNLARINDA TRANSFER FİYATLAMASI...214 4.3.1. Kurumlar Vergisi Kanununda Örtülü Kazanç Dağıtımı ve Transfer Fiyatlaması...214 4.3.1.1. İlişkili Kişi Kavramı...216 4.3.1.2. Emsallere Uygunluk İlkesi...217 4.3.1.3. Emsal Fiyatın Belirlenmesinde Kullanılacak Yöntemler...217 4.3.2. Gelir Vergisi Kanununda Transfer Fiyatlaması...218 PROBLEMLER...224 ANLAMA SORULARI...226 TEST SORULARI...226
xii Yönetim Muhasebesi SEKİZİNCİ BÖLÜM Fiyatlandırma 1. FİYATLANDIRMANIN TANIMI VE ÖNEMİ...233 2. FİYATLANDIRMANIN AMAÇLARI...234 2.1. KÂRLILIK AMACI...234 2.2. SATIŞ AMACI...234 2.3. REKABET AMACI...235 2.4. ÜRÜN KONUMLANDIRMA AMACI...235 2.5. YAŞAMINI SÜRDÜRME AMACI...235 3. FİYATLANDIRMAYI ETKİLEYEN FAKTÖRLER...235 4. FİYATLANDIRMA SÜRECİ...237 5. FİYATLANDIRMA POLİTİKALARI...238 5.1. REKABETÇİ FİYATLANDIRMA POLİTİKALARI...238 5.1.1. Piyasa Fiyatları Düzeyinde Fiyatlandırma...238 5.1.2. Piyasa Fiyatları Üstünde Fiyatlandırma...239 5.1.3. Piyasa Fiyatları Altında Fiyatlandırma...239 5.2. TEK FİYAT VE DEĞİŞİR (PAZARLIKLI) FİYAT POLİTİKASI...239 5.3. FİYAT İNDİRİMİ POLİTİKASI...240 5.3.1. Ticari İndirim...240 5.3.2. Miktar İndirimi...241 5.3.3. Alıcı Gruplarına Göre İndirim...241 5.3.4. Mevsimlik İndirim...241 5.3.5. Peşin Ödeme İndirimi...241 5.4. PSİKOLOJİK FİYAT POLİTİKASI...241 5.4.1. Kalanlı Fiyatlandırma...242 5.4.2. Fiyat Hattı (Çekici Fiyat)...242 5.4.3. Alışılmış Fiyatlar...242 5.4.4. Prestij Fiyatlar...242 5.4.5. Sabit Fiyatlama...243 5.5. ÖZEL FİYAT POLİTİKASI...243 5.6. COĞRAFİ FİYAT POLİTİKASI...243
İçindekiler xiii 5.7. YENİ MAMULÜN FİYATLANDIRILMASI POLİTİKASI...244 5.7.1. Piyasanın Kaymağını Alma...244 5.7.2. Pazarı Ele Geçirme ve Pazar Payını Artırma...245 6. FİYATLANDIRMA YÖNTEMLERİ...245 6.1. MALİYETE DAYALI FİYATLANDIRMA YÖNTEMLERİ...245 6.1.1. Maliyet Artı Fiyatlandırma...246 6.1.1.1. Değişken Maliyet Esası...249 6.1.1.2. Tam (Ticari) Maliyet Esası...250 6.1.1.3. Tam (Üretim) Maliyet Esası...251 6.1.1.4. Şekillendirme (Dönüşüm) Maliyeti Esası...251 6.1.2. Hedef Fiyatlandırma Yöntemi...253 7.2. TALEBE DAYALI FİYATLANDIRMA YÖNTEMİ...254 7.3. REKABETE DAYALI FİYATLANDIRMA...255 7.3.1. Cari Fiyatı Esas Alma...256 7.3.2. Kapalı Zarf Usulü...257 PROBLEMLER...257 ANLAMA SORULARI...262 TEST SORULARI...262 DOKUZUNCU BÖLÜM Stratejik Maliyet Yönetimi 1. STRATEJİK MALİYET YÖNETİMİ KAVRAMI...269 2. STRATEJİK MALİYET YÖNETİMİ VE İŞLETMELER AÇISINDAN ÖNEMİ...269 3. STRATEJİK MALİYET YÖNETİMİNE YÖNELİK KULLANILAN MALİYET YÖNTEMLERİ...270 3.1. HEDEF MALİYET YÖNTEMİ...270 3.2. KAIZEN MALİYET YÖNTEMİ...271 3.3. FAALİYETE DAYALI MALİYET YÖNTEMİ...273 3.4. MAMUL YAŞAM DÖNEMİNE YÖNELİK MALİYET YÖNTEMİ...276 3.5. TAM ZAMANINDA ÜRETİM SİSTEMİ...279
xiv Yönetim Muhasebesi 4. STRATEJİK MALİYET YÖNTEMİNE YÖNELİK OLARAK MALİYET DÜŞÜRME...282 4.1. İŞLETMELERDE MALİYET DÜŞÜRME ÇALIŞMALARI...283 4.2. MALİYET DÜŞÜRME ÇALIŞMALARINDA KARŞILAŞILABİLECEK ENGELLER...286 ANLAMA SORULARI...288 TEST SORULARI...288 KAYNAKLAR...291 EKLER: MALİYET DÜŞÜRME PROGRAMI...299 TABLOLAR Tablo 1: Gelecekteki 1 TL nin Bugünkü Değeri...306 Tablo 2: n Yıl Süreyle Her Yıl Elde Edilecek 1 TL nin Bugünkü Değeri...307 TEST SORULARININ CEVAP ANAHTARI...308