ULUSLARARASI REKABET GÜCÜNÜ ETKİLEYEN MAKROEKONOMİK FAKTÖRLER: TÜRK İMALAT SANAYİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA

ULUSLARARASI REKABET GÜCÜNÜ ETKİLEYEN MAKROEKONOMİK FAKTÖRLER: TÜRK İMALAT SANAYİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA Sevda YAPRAKLI ÖZET Bu çalışmaı amacı, Türkiye de imalat saayi sektörüü uluslararası rekabet gücü ile birtakım makro ekoomik değişkeler arasıda ilişki olup olmadığıı tespit etmektir. Bu amaçla 1980-2010 döemi içi, AKÜ Edeksi yardımıyla hesaplaa uluslararası rekabet gücü düzeyi ile işgücü maliyeti, reel döviz kuru, GSYİH ve dışa açıklık arasıdaki ilişkiler çoklu eş-bütüleşme aalizi ve hata düzeltme modeli kullaılarak ekoometrik açıda test edilmektedir. Aaliz souçlarıa göre kısa ve uzu döemde uluslararası rekabet gücü, GSYİH ve dışa açıklıkta pozitif, işgücü maliyeti ve reel döviz kuru değişkeleride egatif olarak etkilemektedir. Ayrıca, uluslararası rekabet gücü ile işgücü maliyeti ve GSYİH değişkeleri arasıda iki yölü, reel döviz kuru ve dışa açıklık oraıda uluslararası rekabet gücüe doğru tek yölü edesellik tespit edilmiştir. Aahtar Kelimeler: Uluslararası Rekabet Gücü, İmalat Saayi Sektörü, AKÜ Edeksi, Zama Serisi Aalizi

374 Sevda YAPRAKLI MACROECONOMIC FACTORS AFFECTING THE INTERNATIONAL COMPETITIVENESS: AN APPLICATION ON THE TURKISH MANUFACTURING INDUSTRY ABSTRACT The purpose of this study is to ivestigate whether there is a relatioship amog iteratioal competiveess ad some of the macroecoomics variables i Turkey. For this purpose, for the period of 1980-2010, the relatioships amog the level of iteratioal competitiveess calculated by help with RCA Idex ad labour cost, real exchage rate, GDP ad opeess are ecoometrically aalyzed by employig multivariate coitegratio aalysis ad error correctio model. Accordig to the results of aalysis, iteratioal competiveess is positively effected by GDP ad opeess, ad egatively by labour cost ad real exchage rate variables i log ad short ru. Furthermore, it is idetified that bi-directioal causality exists betwee labour cost ad GDP ad iteratioal competitiveess, oe-directioal causality ruig from real exchage rate ad opeess to iteratioal competitiveess. Key Words: Competitiveess, Maufacturig Idustry Sector, RCA Idex, Time Series Aalysis 1. GİRİŞ Uluslararası rekabet gücü (URG) ve rekabet gücüü etkileye faktörler uluslararası iktisat literatürüü e öemli tartışma koularıda biridir. Gelişmiş Ülke (GÜ) orijili olarak başlaya küreselleşme sürecie Gelişmekte Ola Ülke (GOÜ) leri de katılmasıyla birlikte, heme heme bütü ülkelerde liberalleşme eğilimi hız kazamıştır. Bu süreç, ülkeler arasıdaki ekoomik sıırları eredeyse ortada kaldırmış ve ülkeleri küresel piyasada daha fazla pay elde edebilmek içi rekabet güçlerii artırma kousuda yoğu çabalar göstermelerie ede olmuştur. Rekabet gücü, ülkeleri ekoomilerii ayakta tuta temel taşlarda birii oluşturmaktadır. Bu yöüyle rekabet gücü, hem ekoomik, hem de politik çevrelerde küreselleşe düyaı dışıda kalmamak, sürekli büyüye pazarda pazar payıı arttırmak veya e azıda pazar payıı korumaya yöelik fırsat ve avatajlarda yararlamak içi gerekli ve öemli bir araç olarak kabul edilmektedir (Altay ve Gürpıar, 2008: 259).

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 375 Teorik temelleri klasik iktisada kadar uzaa URG ye yöelik olarak çok sayıda yaklaşım (Rekabetçi Üstülük Teorisi Yaklaşımı, Çifte Elmas Yaklaşımı, Dokuz Faktör Modeli Yaklaşımı vb.) bulumaktadır. URG kavramıı taımlaması, ölçülmesi, belirleyicilerii açıklaması ve iktisadi ilişkisii ortaya koması gibi koular ele alıa yaklaşıma (alaa) göre farklılık gösterdiği içi URG üzeride geel kabul göre bir yaklaşım bulumamaktadır (Kibritçioğlu, 1996: 112; Wigaraja ve Joier, 2004: 2-3). Teorik bağlamda URG ve URG yi etkileye faktörler kousuda tam bir görüş birliği sağlaamamakla birlikte, açıklamaları birbirii tamamlayıcı itelikte olduğuu söylemek mümküdür. Ekoomik, siyasal ve sosyal boyutlarıyla etkili ola küreselleşme sürecii ortaya çıkardığı e öemli olgularda biri ola URG kavramı geel olarak literatürde; firma, edüstri (sektör) ve uluslararası düzeyde olmak üzere üç farklı şekilde ele alımakta ve taımlamaya çalışılmaktadır (Kesbiç ve Ürüt, 2004: 56-59). Bu çalışma kapsamıda öem arz ede edüstri (sektör) bazıda rekabet gücü; bir edüstrii rakiplerie eşit ya da daha üst (düşük) düzeyde bir verimlilikle (maliyetle) mal ve hizmet (katma değer) üretme veya satma yeteeğii ve kapasitesii düzeli bir şekilde artırması olarak taımlaabilmektedir (Akta ve Vural, 2004: 65; Akta, 2003: 115-116). URG kavramıı taımı ile ilgili geel kabul göre bir yaklaşım olmadığı gibi, URG i hesaplamasıda ve URG yi etkileye faktörleri belirlemeside de böyle bir yaklaşım bulumamaktadır. Uluslararası iktisat literatürüde, uluslararası ticarette rekabet gücüü değerledirmek amacıyla geellikle makroekoomik, mikroekoomik ve ticaret yaklaşımı kullaılmaktadır. Bu yaklaşımlar içeriside yer ala ticari yaklaşım, klasik dış ticaret teorisie dayamakta ve sektör/ülkei dış ticaret performasıı araştırma kousu yapmaktadır. Ticari yaklaşım kapsamıda URG, Balassa tarafıda 1965 yılıda geliştirile Açıklamış Karşılaştırmalı Üstülük (AKÜ) edeksi yardımıyla hesaplaabilmektedir (Wziatek-Kubiak, 2003: 2-4). Buu dışıda literatürde URG yi ölçmek içi Nispi İhracat Avatajı Edeksi, Nispi İthalat Nüfuz Edeksi, Nispi Ticaret Avataj Edeksi, Edüstri İçi Ticaret Edeksi, İhracatta Uzmalaşma Edeksi, İhracatta Bezerlik Edeksi, Göreli Rekabet Üstülüğü Edeksi vb. birçok edeks kullaılmaktadır (Altay ve Gürpıar, 2008: 262-267).

376 Sevda YAPRAKLI Bu çalışmada, URG yi ölçmek içi literatürde geel kabul göre AKÜ edeksi kullaılmıştır. AKÜ edekside, bir ülkei belirli bir mal ya da sektördeki ve belli bir ülke ya da ülke grubu karşısıdaki rekabet gücü ortaya koulmaktadır (Heidesoh ve Hibbert, 2000: 27; Batra ve Kha, 2005: 1). AKÜ edeksi ile URG, tek bir ürü veya ürü grubu içi hesaplamakta ve dış ticaret verilerie dayamaktadır. AKÜ edeksi, ihracat performasıı ölçütü olarak kabul edilmekte ve uluslararası ticareti ürü bileşimii ülkeler arasıdaki ispi maliyetler kadar fiyat dışı faktörleri de yasıttığı varsayılmaktadır (Düzgü, 2007: 425). AKÜ edeksi, aşağıdaki formül yardımı ile hesaplamaktadır (Balassa, 1965: 99-117). BE = (X /X ) ij wj it (X /X ) wt Formülde X, ihracatı; i, bir ülkeyi; j, bir malı (ya da sektörü); w, ülke (ya da ülkeler grubuu) ve t, malları (ya da sektörleri) göstermektedir. AKÜ edeksi formülü, bir ülkei bir mal veya sektördeki ihracatıı toplam ihracata oraıı diğer ülke grubu veya düya ile kıyaslamasıı ifade eder. Eğer AKÜ edeksi > 1 ise, i ülkesi j malı ya da sektörüde yüksek düzeyde rekabet gücüe sahiptir; AKÜ edeksi < 1 ise, rekabet gücü düzeyide dezavatajlı durumdadır (Eşiyok, 2010: 26). Rekabet gücüü ölçmek içi AKÜ edeksi ve değişik versiyoları, Eser ve Eser (1995), Yeats (1997), Richardso ve Zhag (1999), Lohrma (2000), Yue (2001), Yue ve Hua (2002), Hitloope ve Marrewijk (2004), Batra ve Kha (2005), Vergil ve Yıldırım (2006), Seri ve Civa (2008) ve Saboiee (2011) gibi araştırmacılar tarafıda yapıla belli başlı çalışmalarda kullaılmıştır. URG yi etkileye faktörler kapsamıda ise yie ele alıa alaa göre, mikro-makro ekoomik, fiyat-fiyat dışı, firma içi-dışı, yapısal, iteliksel, sosyal, siyasi vb. birçok faktör kullaılmaktadır. Buula birlikte sektör bazıda URG taımıda, rekabet gücüü, daha az girdiyle daha fazla çıktı üretilebilmesii sağlaya verimlilikte kayakladığı ifade edilmekte ve rekabet edebilirliği belirleye temel usuru üretkelik/verimlilik olduğu belirtilmektedir (Markuse, 1992: 13; Brya, 1994: 32). Dolayısıyla verimliliği etkileye faktörler, URG i belirleyicileri olma iteliği

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 377 kazamaktadır. İktisat literatürüde, rekabet gücüü etkileye birçok itel ve icel faktör ele alımış olmakla birlikte, geellikle veri bulma ve ölçme kolaylığı edeiyle fiyata dayalı faktörler üzeride durulmaktadır. Uluslararası fiyat rekabetii etkileye makroekoomik göstergeler ise şu şekilde sıralaabilir; eflasyo, döviz kuru, piyasa hacmi (GSYİH), ispi pozisyo gelişmeleri, işgücü maliyeti (birim ücret), Ar-Ge harcamaları, ihracat kâr marjları, dışa açıklık, doğruda yabacı yatırım, faiz oraları, bütçe açıkları vb. (Kota, 2002:1; Rekabet Forumu, 2006: 36-38). Bu bağlamda, URG ve URG yi etkileye çeşitli faktörleri etkiliğii aaliz etmek, uluslararası rekabet düzeyii artırılması kousuda izleecek politikaları başarısı açısıda öem arz etmektedir. URG i ülkeleri ekoomik (ticari) performasları üzerideki öemide hareketle yapıla bu çalışmaı temel amacı, Türkiye de imalat saayi sektörüü URG sie etki ede belli başlı makroekoomik faktörleri ekoometrik yötemlerle tespit etmek ve Türkiye i rekabet gücüü artırması hususuda hagi değişkelere sahip olduğuu ortaya koymaktır. Bu amaç doğrultusuda, çalışmada öcelikle uluslararası rekabet gücü ile ilgili teorik çerçeve icelemekte, daha sora kouyla ilgili uluslararası literatürde yer ala belli başlı çalışmalar, ulaşıla souçlar itibariyle suulmaktadır. So kısımda ise araştırmada kullaıla veriler ve yötem taıtılmakta, uygulama soucu ulaşıla bulgular verilmekte ve elde edile bulgular souç bölümüde değerledirilmektedir. 2. Rekabet Gücüü Etkileye Faktörlere İlişki Literatür Özeti 1980 li yılları başlarıda itibare iktisat literatürüde URG ye etki ede faktörleri açıklamak üzere yapıla çalışmaları büyük çoğuluğu ekoomik faktörleri etkiliği üzeride yoğulaşmıştır. Buda GOÜ leri ekoomik alamda giderek daha da güçlü kouma gelmesi ve GÜ lerle rekabet etmeye başlaması etkili olmuştur. Bu bağlamda, birçok ekoomik değişke ele alımış olmakla birlikte işgücü maliyeti (birim ücret), döviz kuru, piyasa hacmi (GSYİH) ve dışa açıklık literatürde e fazla kullaıla değişkeler olmuşlardır.

378 Sevda YAPRAKLI - İşgücü Maliyetleri ile Rekabet Gücü Arasıdaki İlişki: Rekabet gücüü belirleyicileri arasıda e tartışmalı olaı işgücü maliyeti ve işgücü maliyetii e öemli göstergeleride biri ola birim ücret maliyetidir. Emeği üretime kattığı değer karşılığıda ödee bedel olarak taımlaa ücret, firma/sektör bazıda rekabet üstülüğü sağlama açısıda öemlidir. İşgücü maliyetlerii URG üzerideki etkisie yöelik olarak, Fagerberg (1988), Jorgeso ve Kuroda (1991), Amedola, Dosi ve Papagi (1993), Yoshimoto (1996) ve Guerrieri ve Meliciai (2005) tarafıda yapıla çalışmalarda, yüksek işgücü maliyetlerii rekabet gücüü olumlu yöde etkilediği soucua ulaşılmıştır. Bua göre işgücü maliyeti içide yüksek ücret düzeyi; yüksek verimlilik ve itelikli işgücü istihdamıda kayaklamaktadır. Bu ise, kayakları etki kullaılmasıı ve ulusal tekolojii geliştirilmesii sağlayarak ve verimlilik-maliyet avatajıı artırarak URG yi pozitif yöde etkilemektedir. Buula birlikte, Agrawal (1995), Wag (2002), Esterhuize (2006), Omel ve Varik (2009) ve Du Toit (2010) tarafıda yapıla çalışmalarda ise, yüksek işgücü maliyetlerii rekabet gücü üzeride olumsuz etki yarattığı tespit edilmiştir. Buu ise, ücretleri üretim maliyetlerii küçük bir payıı oluşturmasıda, düşük verimlilik ve iteliksiz işgücü istihdamıda kayakladığı ileri sürülmüştür. Souç olarak, işgücü maliyetii URG üzerideki etkisi kousuda et bir görüş birliğii sağlaamadığıı söylemek mümküdür. - Piyasa Hacmi ile Rekabet Gücü Arasıdaki İlişki: Piyasa hacmi ve potasiyel talep yapısı, ülkeleri GSYİH sı ile ölçülmektedir. Bu koudaki geel kaı piyasa hacmideki geişlemei rekabet gücüü artırdığı yöüdedir. Piyasa hacmii URG üzerideki etkisii belirlemek amacıyla yapıla öemli çalışmalarda biri Fagerberg e aittir (Fagerberg, 1988: 355-374). Araştırmacı 1963-1983 döemie ait verilerle 15 GÜ üzerie yaptığı çalışmada, ülkeleri GSYİH lerii URG içi öemli bir faktör olduğuu tespit etmiştir. Daha sora Kim ve Mario (1997), Rubalcaba ve Gago (2001), Esterhuize (2006), Mu ve Zhag (2010) ve Feiberg ve Weymouth (2011) tarafıda yapıla çalışmalarda da bezer souçlara ulaşılmıştır. Çalışmalarda elde edile souçlara göre piyasa hacmideki geişleme, ölçek ekoomiside faydalamayı ve kayakları etki kullaımıı sağlayarak rekabet gücü üzeride öemli bir etkiye sahip olmaktadır.

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 379 Buula birlikte Cho, Moo ve Kim (2008) tarafıda 66 GÜ ve GOÜ üzerie yapıla çalışmada, GSYİH ı URG yi açıklamada yeterli olmadığı, itel faktörleri dikkate alıması gerektiği soucua ulaşılmıştır (Cho, Moo ve Kim, 2008: 175-192). - Döviz Kuru İle Rekabet Gücü Arasıdaki İlişki: URG yi etkileye temel makroekoomik değişkelerde biri de döviz kurudur. Döviz kuruu URG üzerideki etkisie yöelik olarak, Lipschitz ve McDoald (1992), Yoshitomi (1996), Rubalcaba ve Gago (2001) ve Zawaliska (2005) tarafıda yapıla çalışmalarda, döviz kurudaki yükselmei URG yi pozitif yöde etkilediği tespit edilmiştir. Çalışmalarda elde edile souçlara göre döviz kurları yükselice, ihracata yöelik üretim sektörüü üretimide ulusal girdi kullaımı ve verimlilik artmaktadır. Bu ise, sektörü ihracatıı ve karıı artmasıa imka sağlayarak rekabet gücüü olumlu yöde etkilemektedir. Buula birlikte, Safi ve Rajtar (1997), Radveer ve Rell (2002), Esterhuize (2006) ve Du Toit (2010) tarafıda yapıla çalışmalarda, döviz kurudaki yükselmei URG yi egatif yöde etkilediği soucua ulaşılmıştır. Bua göre döviz kuruu yükselmesi durumuda, ihracata yöelik sektörü üretimide ithal girdi kullaılması ve ithal girdi bağımlılığıı yüksek olması, sektörü maliyetii artmasıa, ihracatıı ve karıı düşmesie ede olabilecektir. Bu durumda döviz kuruu yükselmesi rekabet gücüü olumsuz yöde etkileyecektir. Souç olarak döviz kurlarıı rekabet gücü üzerideki et etkisii, pozitif ve egatif etkileri büyüklüğüe göre değiştiği söyleebilir. Pozitif etki egatif etkide büyükse, döviz kuruu yükselmesi rekabet gücüü olumlu, egatif etki pozitif etkide büyükse, olumsuz yöde etkilemektedir. - Dışa Açıklık ile Rekabet Gücü Arasıdaki İlişki: Bir ülkei dışa açıklık derecesi geellikle dış ticaret hacmi (ihracat+ithalat)/gsmh oraı ile ölçülmektedir (Kazga, 1988: 116). Fagerberg (1988), Yag ve Zheg (2007), Mu ve Zhag (2010), Feiberg ve Weymouth (2011) ve Egbetoku (2011) tarafıda yapıla çalışmalarda dışa açıklık derecesii, URG üzeride güçlü bir pozitif etkiye sahip olduğu yöüde souçlar elde

380 Sevda YAPRAKLI edilmiştir. Çalışmalarda elde edile souçlara göre, dışa açıklık derecesi arttıkça etki kayak dağılımı, verimlilik artışı, ekoomik performasta artış, tekoloji trasferi vb. edelerle ülkeler daha rekabetçi kouma geçmektedirler. URG ye etki ede makroekoomik faktörleri belirlemesie yöelik olarak Türkiye üzerie yapıla az sayıdaki çalışmayı, elde edile souçları itibariyle şu şekilde özetlemek mümküdür: Kota (2002), Kota ve Saya (2003), Kesbiç, Baldemir ve Doğa (2005), Eroğlu ve Özdamar (2006), Eşiyok (2007) ve Karagöz ve Şe (2010), işgücü maliyetlerii rekabet gücüü egatif etkilediğii; Teki ve Zereler (2005), ve Vergil ve Yıldırım (2006), piyasa hacmii URG yi pozitif etkilediğii; Saraçoğlu ve Köse (2000), Kota (2002), Vergil ve Yıldırım (2006) ve Eşiyok (2007), döviz kuruu URG yi egatif etkilediğii ortaya koymuşlardır. Bu çalışmaı Türkiye üzerie yapıla diğer çalışmalara göre, ele alıa verileri döemi ve URG hesaplaması ile çok değişkeli eş-bütüleşme aalizi ve hata düzeltme modeli şeklideki ekoometrik yötem açısıda farklılık arz ettiğii ifade etmek mümküdür. 1988-2011 yılları arasıda muhtelif yıllarda yapıla temel uygulamalı çalışmalara ilişki literatür özeti Tablo 2.1 de suulmuştur.

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 381 Tablo 2.1. URG yi Etkileye Makroekoomik Faktörlere İlişki Literatür: Temel Çalışmalar Yazar(lar)/ Ülke(ler)/ URG yi Etkileye Yötem Sektör Çalışma Yılı Zama Döemi Faktörler Fagerberg Pael ve Z. Piyasa Hacmi, İşgücü 15 GÜ/1960-1983 Dış Ticaret (1988) Serisi Aalizi Maliyeti, Dışa Açıklık Amodola- 16 OECD Pael Veri Dosi-Papagi Ülkesi/1967-1987 Aalizi (1993) İmalat İşgücü Maliyeti Jorgeso- Japoya, ABD/ Pael Veri Kuroda (1991) 1960-1985 Aalizi İmalat İşgücü Maliyeti Lipschitz- Almaya/1979- Döviz Kuru, İşgücü McDoald Korelasyo İmalat 1988 Maliyeti (1992) Agrawal (1995) Edoezya/1985-1993 Korelasyo İmalat İşgücü Maliyeti Yoshitomi Japoya/1989- İşgücü Maliyeti, Korelasyo İmalat (1996) 1996 Döviz Kuru Safi-Rajtar Poloya/1991- Pael Veri (1997) 1992 Aalizi Tarım Döviz Kuru Kim-Mario (1997) ABD/1967-1987 Regresyo Gıda Piyasa Hacmi Rubalcaba- İspaya/1982- Döviz Kuru, Piyasa Korelasyo Hizmet Gago (2001) 1995 Hacmi Radveer-Rell Estoya/1994- (2002) 2000 VECM Dış Ticaret Döviz Kuru Wag (2002) Çi/1965-2000 Regresyo İmalat İşgücü Maliyeti Zawaliska Poloya/1990- (2005) 2000 Veri Zarflama Tarım Döviz Kuru Guerrieri- Pael Veri 11 GÜ/1992-1993 Melicai (2005) Aalizi İmalat İşgücü Maliyeti Esterhuize G. Afrika/1961- Pael Veri Piyasa Hacmi, Döviz Gıda (2006) 2002 Aalizi Kuru, İşgücü Maliyeti Yag-Zheg Pael Veri Demir- Çi/1994-2006 (2007) Aalizi Çelik Dışa Açıklık Cho-Moo-Kim 66 GÜ- (2008) GOÜ/2005 Yatay Kesit İmalat Piyasa Hacmi Omel-Varik Estoya/2001- (2009) 2006 Korelasyo Tarım İşgücü maliyeti Du Toit (2010) G. Afrika/1983- Pael Veri Döviz Kuru, İşgücü Gıda 2006 Aalizi Maliyeti Mu-Zhag Demir- Piyasa Hacmi, Dışa Çi/1990-2006 Z. Serisi Aal. (2010) Çelik Açıklık Feiberg- 20 L. Amerika Pael Veri Piyasa Hacmi, Dışa Weymouth Dış Ticaret Ülkesi/2004-2010 Aalizi Açıklık (2011) Egbetoku Nijerya/2003- Logit Model İmalat Dışa Açıklık (2011) Saraçoğlu-Köse (2000) 2006 Türkiye/1980-1997 Regresyo Gıda Döviz Kuru

382 Sevda YAPRAKLI Tablo 2.1. URG yi Etkileye Makroekoomik Faktörlere İlişki Literatür: Temel Çalışmalar (Devam) Yazar(lar)/ Çalışma Yılı Kota (2002) Eşiyok (2007) Karagöz-Şe (2010) Ülke(ler)/ Zama Döemi Türkiye/1988-2001 Türkiye/1990-1999 Yötem Pael Veri Aalizi Sektör Özel İmalat URG yi Etkileye Faktörler İşgücü Maliyeti, Döviz Kuru Regresyo Saayi İşgücü Maliyeti Türkiye/2005 Yatay Kesit Otomotiv Piyasa Hacmi Kota-Saya (2003) Teki-Zereler (2005) Kesbiç- Baldemir- Doğa (2005) Eroğlu- Özdamar (2006) Vergil-Yıldırım (2006) Türkiye/1990-2003 Türkiye/1994-1998 Türkiye/1993-2002 Türkiye/1983-2001 Türkiye/1980-2007 Pael Veri Aalizi Tarım İşgücü Maliyeti Korelasyo Beyaz Eşya İşgücü Maliyeti Pael Veri Aalizi Regresyo İhracat Özel İmalat Piyasa Hacmi, Döviz Kuru İşgücü Maliyeti, Döviz Kuru Regresyo Dış Ticaret Döviz Kuru 3. Türkiye de Rekabet Gücü Düzeyi ve Rekabet Gücüü Etkileye Faktörler: Ekoometrik Bir Aaliz Bu çalışmada Türkiye i imalat saayi sektörüü URG si ile işgücü maliyeti, döviz kuru, piyasa hacmi ve dışa açıklık oraı gibi bazı makro ekoomik değişkeler arasıda bir ilişki olup olmadığı, ilişki varsa ilişkii yöü ekoometrik olarak araştırılmıştır. İhracata dayalı bir model çerçeveside bir ülkei ihracat performası, büyük ölçüde ticarete kou ola sektörleri başıda gele imalat saayii rekabet gücüdeki gelişmelerle yakıda ilgilidir. Diğer bir ifadeyle, ihracata dayalı büyümei sürdürülebilir olması içi imalat saayii rekabet gücüü artması gerekmektedir. Bu edele sektör bazıda rekabet gücüü etkileye ekoomik faktörleri belirlemesi, rekabet performasıı artırmaya yöelik dış ticaret politikalarıı belirlemesi açısıda öemlidir.

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 383 3.1. Kapsam ve Veri Seti Çalışmada, makroekoomik değişkeleri URG üzerideki etkilerii tahmiide, Türkiye içi 1980-2010 döemie ait yıllık zama serileri kullaılmıştır. Uygulamada kullaıla değişkeler ve değişkelere ait verileri derlemeside yararlaıla kuruluşlar şu şekildedir: URG: URG göstergesi olarak AKÜ edeksi kullaılmıştır. AKÜ; Türkiye i milyo $ ciside ifade edile imalat saayi ihracatıı toplam ihracat içideki payı, düya imalat saayi ihracatıı toplam düya ihracatı içerisideki payıa bölüerek (1.1) olu formül yardımıyla hesaplamıştır. Bu değişkee ait verileri derlemeside Düya Ticaret Örgütü istatistikleride yararlaılmıştır. Y: Milyo $ ciside GSYİH rakamları piyasa büyüklüğüü ifade etmektedir. Bu değişkee ait verileri derlemeside Türkiye İstatistik Kurumu ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bakası istatistikleride yararlaılmıştır. IS: İşgücü maliyeti değişkeii temsile imalat saayide çalışıla saat başıa ücret (birim ücret) edeksi kullaılmıştır. 1980-2010 döemi içide serii baz yıllarıda değişiklikler yapılmıştır. Farklı bazlar 2003=100 olarak düzelemiştir. Bu değişkee ait veriler, Çalışma ve Sosyal Güvelik Bakalığı Çalışma Hayatı İstatistikleride ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bakası istatistikleride derlemiştir. RDK: 2003 baz yılıa göre hesaplaa reel TL/$ kuru edeksi olup, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bakası iteret sayfasıda elde edilmiştir. RDK daki artış TL i değer kazacıı ifade etmektedir. DAO: Milyo $ ciside ihracat ve ithalat rakamlarıı GSMH ya bölümesi ile elde edile DAO, ekoomii dışa açıklık oraıı ifade etmektedir. Bu değişkee ait veriler Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Türkiye İstatistik Kurumu istatistikleride derlemiştir. Ele alıa değişkeleri tamamı eseklik değerlerii belirlemek ve verileri varyasıı stabilize etmek içi logaritmaya döüştürülmüştür. Çalışmada kullaıla değişkeleri 1980-2010 döemideki seyri Şekil 3.1 de verilmiştir.

384 Sevda YAPRAKLI 5.0 4.8 4.6 4.4 4.2 4.0 3.8 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 l(urg) 5.1 5.0 4.9 4.8 4.7 4.6 4.5 4.4 4.3 4.2 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 l(is) 14.0 5.0 13.5 13.0 4.8 4.6 12.5 12.0 11.5 4.4 4.2 11.0 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 l(y) 4.0 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 l(rdk) 4.2 4.0 3.8 3.6 3.4 3.2 3.0 2.8 2.6 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 l(dao) Şekil 3.1. Uluslararası Rekabet Gücü (URG), Birim Ücret Edeksi (IS), GSYİH (Y), Reel Efektif Kur Edeksi (RDK) ve Dışa Açıklık Oraı (DAO) ı Zamaa Bağlı Değişimleri 3.2. Yötem Bu çalışmada, makroekoomik değişkeleri Türkiye i imalat saayii URG si üzerideki etkileri tahmi edilmeye çalışılmaktadır. Bu etkileri tahmiide Vergil ve Yıldırım (2006: 8) tarafıda yapıla çalışmada kullaıla aşağıdaki temel modelde yararlaılmıştır. Bu modeli kullaılmasıda, araştırmacıları Türkiye üzerie yapıkları çalışmada bezer makroekoomik değişkeleri ele almaları etkili olmuştur. Söz kousu temel model aşağıdaki gibidir: lurg t = α 1 + α 2 lis t + α 3 ldk t + α 4 ly t + α 5 ldao t + ε t (3.1) Bu modelde URG i; reel döviz kuruda (RDK), işgücü maliyetide (IS), piyasa büyüklüğüde (Y) ve ekoomii dış ticarete açıklığıda

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 385 (DAO) etkilediği kabul edilmektedir. Model, ardışık bağımlılık problemide arıdırılmak içi White Testi kullaılarak tahmi edilmiştir. Çalışmada, URG ile ele alıa makroekoomik değişkeler arasıdaki ilişkileri tahmiide, her değişkei zama serisi özelliklerii icelemek içi öcelikle serileri durağa olup olmadıkları araştırılmıştır. Zama serisi aalizleride, verileri durağa olması gerekmektedir. Durağa olmaya zama serileriyle çalışılması halide sahte regresyo problemiyle karşılaşılabilmektedir. Bu durumda regresyo aaliziyle elde edile souç gerçek ilişkiyi yasıtmamaktadır (Gujarati, 1999: 713, 726). Çalışmada kullaıla değişkeleri durağa olup olmadıkları ve durağa iseler hagi seviyede durağa oldukları, Phillips-Perro (PP) birim kök testi ile sıamıştır. Birim kök testleri soucuda değişkeleri bütüleşme derecelerii ayı olduğuu, yai ayı derecede durağa olduklarıı belirlemesiyle birlikte eş-bütüleşme aalizi yapılmış ve böylelikle değişkeler arasıda uzu döemli bir ilişkii var olup olmadığı icelemiştir. Değişkeler arasıda eş-bütüleşme olup olmadığı Johase çok değişkeli eş-bütüleşme aaliziyle araştırılmıştır (Johase ve Juselius, 1990: 169-210). Eş-bütüleşme; durağa olmaya değişkeleri doğrusal kombiasyolarıı uzu döemde durağa olmasıa, dolayısıyla değişkeleri birbirleriyle eş-bütüleşmesie, zama serileri arasıdaki uzu döem ilişkisii modellemesie ve tahmi edilmesie yöeliktir. Değişkeler arasıda eş-bütüleşmei buluması gerçek bir uzu döemli ilişki alamıa gelmektedir. Ayrıca uzu döemli ilişki yorumuda, eş-bütüleşik vektörü URG bağımlı değişke olacak şekilde ormalize edilmesii doğruluğuu saptamak amacıyla zayıf dışsallık (weak exogeeity) testi yapılmıştır. Johase (1995: 119), π = αβ uzu döem tepki matriside, her bir değişke içi α değerii sıfıra eşit olmasıı olabilirlik oraı yötemi ile test edilebileceğii ve i ci değişke içi α = 0 reddedilemediğide bu i değişkei β içerisideki uzu döem parametreleri içi dışsal olacağıı göstermiştir. IS, Y, RDK ve DAO u zayıf dışsal olduğu varsayımı altıda, zayıf dışsallık ile ilgili değişke zayıf dışsaldır şeklideki H 0 hipotezi, kısıt vektörü H 1 = (1 0 0 0 0 0) ile test edilmiştir. Bu kısıt, ilgili diğer değişkeleri zayıf dışsallığıı testi içi de ayrı ayrı oluşturulmuştur. Zayıf

386 Sevda YAPRAKLI dışsallık istatistiği, bir log olabilirlik test istatistiği olup, asimtotik olarak r(m) serbestlik dereceli χ 2 dağılımıa sahiptir. Burada -m, b üzerideki sıır sayısıı; mx, kısıt vektörü boyutlarıı; r ise eş-bütüleşe vektör sayısıı göstermektedir. Seriler arasıda uzu döemli ilişkii tespit edilmesi edeiyle, çalışmada değişkeler arasıdaki edesellik ilişkisi ve ilişkii yöü, Grager Nedesellik Testi yardımıyla araştırılmıştır (Grager, 1969: 424-438). Nedesellik testi iki değişke arasıda bir sebep-souç ilişkisii olup olmadığıı, eğer varsa ilişkii yöüü test etmek amacıyla kullaılmaktadır. 1980 leri souda ortaya çıka eş-bütüleşme literatürü, edesellik testi ile ilgili teorik çalışmaları yeide gözde geçirilmesie katkıda bulumuştur. Bu kapsamda eş-bütüleşme aalizi ve hata düzeltme modeli şeklideki ekoometrik gelişmeler edesellik testie yöelik so çalışmalarda yoğu bir şekilde kullaılmaya başlamıştır. Bua göre ele alıa değişkeleri durağa ve eş-bütüleşik olması durumuda, edesellik testleri vektör hata düzeltme modelie (VECM) göre oluşturulabilmektedir. Çalışmada söz kousu test, (3.1) olu eşitlikte hareketle oluşturula aşağıdaki hata düzeltme-geliştirilmiş Grager edesellik modelleri kullaılarak yapılmıştır: ΔlURG = α + β lδurg + γ ΔlIS + EC + u t 1 1i t-i 1i t-i 1i t-1 t i=1 i=0 ΔlIS = α + β lδis + γ ΔlURG + EC + u t 2 2i t-i 2i t-i 2i t-1 t i=1 i=0 (3.2) ΔlURG = α + β lδurg + γ ΔlY + EC + u t 1 1i t-i 1i t-i 1i t-1 t i=1 i=0 ΔlY = α + β lδy + γ ΔlURG + EC + u t 2 2i t-i 2i t-i 2i t-1 t i=1 i=0 (3.3) ΔlURG = α + β lδurg + γ ΔlRDK + EC + u t 1 1i t-i 1i t-i 1i t-1 t i=1 i=0 (3.4)

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 387 ΔlRDK = α + β lδrdk + γ ΔlURG + EC + u t 2 2i t-i 2i t-i 2i t-1 t i=1 i=0 ΔlURG = α + β lδurg + γ ΔlDAO + EC + u t 1 1i t-i 1i t-i 1i t-1 t i=1 i=0 (3.5) ΔlDAO = α + β lδdao + γ ΔlURG + EC + u t 2 2i t-i 2i t-i 2i t-1 t i=1 i=0 Yukarıdaki deklemlerde Δ, her bir değişkei birici derecede farkıı;, gecikme sayısıı; t, zamaı; EC,t-1, eş-bütüleşme deklemide elde edile hata düzeltme terimii (EC t = lurg t - α o - α 1 lis t - α 2 ly t - α 3 lrdk t - α 3 ldao t ) bir döem gecikmeli değerii ve u t otokorelasyolu olmaya hata terimii göstermektedir. Modelleri alamlı souçlar verebilmesi içi, deklemi sağ tarafıda yer ala bağımsız değişke katsayılarıı ve EC t-1 şeklideki gecikmeli hata terimie ait katsayıı biri ya da ikisii birde istatistiki açıda alamlı olması gerekmektedir. Katsayılar istatistiki açıda alamlı ise bağımlı değişke veri ike, bağımsız değişke bağımlı değişkei Grager edei değildir şeklideki boş hipotez reddedilmektedir. Bu hipotez, hata düzeltme terimleri içi t-testi, açıklayıcı değişkeleri gecikmeli değerleri içi ise F- testi kullaılarak test edilmektedir. VECM de gecikmeli hata terimie ait katsayıı istatistiki olarak sıfırda farklı olması gerekmektedir. Eğer hız ayarlama parametresi sıfır ise, uzu döem dege ilişkisi ortaya çıkmamakta ve model, hata düzeltme iteliği taşımamaktadır (Charemza ve Deadma, 1993: 51-55). Öte yada URG ile makro ekoomik değişkeler arasıdaki kısa döemli diamikleri değerledirmek amacıyla hata düzeltme modeli tahmi edilmiştir. Hata düzeltme modelie, ekoometrik bulguları daha sağlıklı hale getirilebilmesi içi, 1988, 1994, 1999 ve 2001 döemleri içi 1, diğer döemler içi 0 değeri ataarak elde edile ve ekoomik kriz faktörüü ifade ede bir gölge değişke (D) dahil edilmiştir. Söz kousu VEC eşitliği şu şekildedir:

388 Sevda YAPRAKLI ΔlURG t = β 0 + β 1 EC t-1 + β 2 lδurg t-1 + β 3 ΔlIS t-1 +β 4 ΔlY t-1 + β 5 ΔlRDK t-1 + β 6 ΔlDAO t-1 + β 7 D + ut (3.6) Aalizlerde ise Eviews 5.1 ekoometrik aaliz paket programı kullaılmıştır. 3.3. Aaliz Souçları Çalışmada, Türkiye de makroekoomik değişkeleri URG üzerideki etkilerii tespit etmek içi, PP birim kök testi uygulaarak model tahmiide yer ala verileri zama içide durağa olup olmadıkları ve durağa iseler hagi seviyede durağa oldukları araştırılmıştır. Birim kök testide süreç işletilirke sabitsiz-tredsiz, sabitli ve sabitlitredli modeller tahmi edilmiş ve uygu form belirledikte sora tahmi edile modelde elde edile ve egatif olması beklee katsayıı t istatistiğii mutlak değeri, MacKio tablo kritik değeri ile karşılaştırılarak ilgili serii birim kök taşıyıp taşımadığı tespit edilmiştir. Eğer seri birim kök taşıyorsa, durağalık şartıı sağlayaa kadar devresel farkları alıarak yukarıdaki süreç işletilmiştir (Eders, 1995: 256-259). Tablo 1, PP birim kök testi souçlarıı göstermektedir.

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 389 Değişke Adı lurg lis ly lrdk ldao a = % 1 b = % 5 c = % 10 Tablo 1: Phillips-Perro Birim Kök Test Sıaması * Seviye Değerleri I. Fark Değerleri Sabitli/ Sabitsiz Sabitli Sabitsiz Sabitli Tredli Sabitli/ Tredli - 0.476(4) -0.789(4) -1.328(2) -3.312(3) a -7.683(3) a -7.789(3) a - 0.086(1) -1.639(0) -1.666(0) -3.243(4) a -4.174(4) a -5.685(4) a - 0.800(1) -0.493(1) -1.890(2) -4.812(4) a -5.569(2) a -5.727(1) a - 0.484(1) -1.894(2) -2.182(3) -5.247(0) a -6.208(1) a -8.935(2) a - -1.878(0) -2.932(1) -3.029(1) a -6.527(4) a -6.455(4) a 1.034(3) -2.644-3.670-4.297-2.647-1.952-2.964-3.568-1.953-1.610-2.621-3.218-1.610-3.679-4.310-2.968-3.574-2.623-3.222 *: Tabloda paratez içideki değerler, içsel bağıtıı olmadığı optimum gecikme uzuluklarıı göstermektedir. Optimum gecikme uzulukları, Breusch-Godfrey LM (Lagrage Multiplier) testi souçlarıa göre belirlemiştir. (a) : % 1 öem düzeyide değişkei durağa olduğuu göstermektedir. 1980-2010 döemi içi çalışmada kullaıla değişkeler düzeyleri itibariyle birim kök içermektedirler, dolayısıyla durağa değillerdir. Buula birlikte Tablo 1 de, değişkeleri % 1 öem düzeyide birici farkları [(1)] ile durağa oldukları veya birim kök içermedikleri görülmektedir. Değişkelere ait serileri birici farklarıyla ayı derecede durağa olmaları edeiyle, sahte regresyo ilişkisii öüe geçebilmek içi Johase çok değişkeli eş-bütüleşme aalizi yapılmıştır. Bu aalizle çalışmada yer ala değişkeler arasıda uzu döemli ilişki olup olmadığı tespit edilmiştir. Çalışmada ele alıa serileri kapalı vektör otoregresyo modelie dayaa Johase uygulamasıda sabit ve her bir değişkei birici derecede gecikmeleri kullaılmıştır. Model seçimide Johase rak

390 Sevda YAPRAKLI belirleme yötemi kullaılmış ve H L sabit içermeye, H C sabiti içere serilere yöelik hipotez testlerii göstermek üzere; H C (0).H L (0), H C (1).H L (1),...,H C (-1).H L (-1) hipotez testi yapılarak, e uygu bir gecikmeli H C (r) modeli seçilmiştir. Modeli rakı belirledikte sora, olabilirlik oraı (LR) test istatistiği ile peş peşe gele modellerde e uygu ola seçilmiştir. Buu içi birçok gecikmeyle çalışılmış, AIC ve SC kriterlerie göre uygu gecikme uzuluğuu bir olduğua karar verilmiştir. Yapıla eş-bütüleşme aalizii souçları Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Çok Değişkeli Eş-Bütüleşme Aalizi Souçları Max.- Kritik Değer Özdeğerler İz Testi Özdeğer Testi % 5 % 5 (İz) (Max) 0.8023 111.849 (a) 47.008 (a) 88.803 38.331 0.5489 62.840 25.781 63.876 32.118 0.4895 39.059 19.499 42.915 25.823 0.3716 19.559 13.473 25.872 19.387 0.1893 6.086 6.086 12.517 12.517 (a) : Test istatistiğii alamlı olduğuu göstermektir. Eş-Bütüleşme Hipotezii Test Edilmesi H 0, H 1 Souç r = 0, r 1 Red r 1, r 2 Kabul r 2, r 3 Kabul r 3, r 4 Kabul r 4, r 5 Kabul URG ile makroekoomik değişkeler arasıda yapıla eş-bütüleşme aalizi, değişkeler arasıda eş-bütüleşmei olmadığı yöüdeki H 0 hipotezii reddedildiğii ve bir eş-bütüleşme vektörüü buluduğuu göstermektedir. Bu durum değişkeler arasıda uzu döemli bir ilişkii var olduğua işaret etmektedir. Eş-bütüleşme vektörü, URG değişkeii katsayısıa göre ormalize edildiğide değişkeler arasıdaki ilişki aşağıdaki gibi olmaktadır: lurg = 0.709-0.208lIS+ 0.126lY - 0.192lRDK + 0.187lDAO t (0.834) (3.058) (2.604) (-2.266) (1.895)

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 391 Bu dekleme göre, uzu döemde GSYİH ve dışa açıklık değişkelerideki bir değişim, URG değişkeii pozitif ve alamlı bir şekilde etkilemekte ike, işgücü maliyeti ve reel döviz kuru değişkelerideki bir değişim, URG değişkeii egatif ve alamlı bir şekilde etkilemektedir. Bua göre, Türkiye de GSYİH ve dışa açıklıktaki % 1 lik artış, URG de sırasıyla % 0.12 ve % 0.19 artışa ede olurke; işgücü maliyeti ve reel döviz kurudaki % 1 lik artış sırasıyla % 0.20 ve % 0.19 azalışa ede olmaktadır. Aaliz souçlarıa göre Türkiye de piyasa hacmideki geişleme ve dışa açıklık oraıdaki artışı pozitif etkilerii etki kayak dağılımı ve ekoomik performasta artış gibi edelerle ortaya çıktığıı söylemek mümküdür. Birim ücret düzeyideki yükselmei URG üzerideki egatif etkisii düşük verimlilik ve iteliksiz işgücü istihdamıda kayakladığıı, döviz kuruu URG üzerideki egatif etkisii ise Türkiye de ihracata yöelik sektörü üretimide ithal girdi kullaılmasıda ve ithal girdi bağımlılığıı yüksek olmasıda kayakladığı ifade edilebilir. Yapıla bu yorumlar içi doğru ormalizasyo yapılıp yapılmadığı, zayıf dışsallık testi yardımıyla belirlemiştir. Zayıf dışsallık testi souçları Tablo 3 te verilmiştir. Tablo 3. Zayıf Dışsallık Testi Değişke Seti LR Testi (χ 2 ) p değeri lurg lis ly lrdk ldao 15.771 (a) 3.404 (c) 3.617 (c) 2.965 (c) 1.149 0.000 0.069 0.058 0.085 0.283 (a), (c) : Sırasıyla % 1 ve % 10 öem düzeylerii temsil etmektedir. Tablodaki souçlar, olabilirlik oraı (LR) testii zayıf dışsaldır şeklideki H 0 hipotezii URG değişkei içi % 1 öem düzeyide, IS, Y ve RDK değişkeleri içi % 10 öem düzeyide reddedildiğii, DAO değişkei

392 Sevda YAPRAKLI içi kabul edildiğii göstermektedir. Sözü edile teste göre % 1 öem düzeyide sadece URG i zayıf dışsal olduğu boş hipotezii reddedilmesi, URG değişkei içsel değişke olarak alıabileceğie işaret etmektedir. Tablodaki souçlar, URG deklemii ormalizasyo kısıtı koyarak, yai URG yi bağımlı değişke kabul ederek belirlee eş-bütüleşme vektörleri içi yapıla yorumları geçerli olduğuu göstermektedir. Ele alıa değişkeleri birici farkları ile ayı derecede durağa olmaları ve değişkeler arasıda eş-bütüleşme ilişkisii olması edeiyle çalışmada, değişkeler arasıdaki kısa ve uzu döem ayarlama sürecii göstere ve diamik bir modele uygulaa hata düzeltme mekaizması işletilmiştir. Yötemi suduğu olaaklar dahilide edesellik testi yapılmıştır. Grager edesellik aalizi souçları değişkeleri gecikme derecesideki değişikliklere duyarlıdır. Bu edele çalışmada, Kamas ve Joyce (1993: 747-768) u edesellik aalizleride gecikme uzuluğuu belirlemesi içi öerdikleri yötem uygulamış ve uygu gecikme uzulukları AIC kriteri esas alıarak elde edilmiştir. Uygu gecikme uzuluklarıa göre, eş-bütüleşme deklemleride türetile hata düzeltme terimlerii gecikmeli değerlerii istatistiksel olarak alamlı bir şekilde modele eklemesiyle oluşturula (3.2), (3.3), (3.4) ve (3.5) hata düzeltme deklemleri, hata terimlerii gecikmeli değerleri içi t testiyle, gecikmeli bağımsız değişkeler içi ise F testiyle sıamıştır. İlgili edesellik test souçları Tablo 4 te suulmuştur. Tablo 4. Hata Düzeltme-Geliştirilmiş Grager Nedesellik Testi Souçları Değişke Çifti Nedeselliği Yöü F İst., (p Değeri) e it-1, (t- İst.) lurg-lis(2) lis-lurg(1) 4.368 (0.046) b 9.973 (0.003) a -0.125 (-2.437) -0.186 (-2.078) lurg-ly(1) ly-lurg(1) 3.471 (0.049) b 6.390 (0.017) b -0.118 (-2.050) -0.088 (-2.338) lurg-lrdk(1) lrdk-lurg(1) - 2.635 (0.116) 5.849 (0.022) b -0.165 (-2.782) -0.032 (-2.872) lurg-ldao(2) ldao-lurg(1) - 1.831 (0.187) 6.668 (0.015) b -0.041 (-1.459) -0.148 (-2.120) a ve b: İlgili istatistiği sırasıyla % 1 ve % 5 öem düzeyide alamlı olduğuu göstermektedir. Not: Paratez içideki rakamlar uygu gecikme uzuluklarıı göstermektedir.

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 393 Tablo 4 te yer ala hata düzeltme-geliştirilmiş Grager edesellik testi souçları icelediğide, URG ile IS ve Y değişkeleri arasıda çift yölü bir edesellik ilişkisi olduğu görülmektedir. Yai URG değişkeideki bir değişim, IS ve Y değişkelerii etkilemekte ike, bu iki değişkedeki bir değişim ise URG değişkeii etkilemektedir. Buu yaı sıra RDK ve DAO değişkeleride URG ye doğru tek yölü bir edesellik ilişkisi bulumaktadır. Yai söz kousu değişkelerdeki bir değişim URG değişkeii değiştirmekte ike, URG değişkei bu iki değişkei etkilememektedir. Öte yada, Tablo 3 teki zayıf dışsallık testi souçları % 1 öem düzeyide URG i içsel, diğer değişkeleri ise zayıf dışsal olduğuu göstermektedir. Bu kapsamda değişkeler arası kısa döem diamikleri değerledirmek amacıyla URG i bağımlı değişke olduğu (3.6) olu hata düzeltme modeli tahmi edilmiştir. Hata düzeltme modelie ait tahmi souçları Tablo 5 te verilmiştir. Bağımlı Değişke ΔlURG Tablo 5. Hata Düzeltme Modeli Tahmi Souçları Bağımsız Değişke Katsayı Stadart Hata t- İst. C 0.025 0.014 1.815 EC t-1-0.087 0.028-3.164 lδurg (-1) 0.742 0.331 2.238 ΔlIS (-1) -0.389 0.146-2.662 ΔlY (-1) 0.329 0.125 2.631 ΔlRDK (-1) -0.155 0.067-2.298 ΔlDAO (-1) 0.295 0.3075 3.929 D -0.142 0.043-3.304 2 R = 0.803 S.E. Eq. = 0.03 F (p) = 16.504(0.000) DW = 1.869 Ramsey Reset(2) = F (p) = 14.180 (0.000) Tablo 5 teki tahmi souçları, uzu döemde makroekoomik değişkeler ile URG arasıdaki ilişki souçlarıyla örtüşmektedir (Bkz: s. 14). Elde edile bulgulara göre URG bir döem gecikmeyle kedisii pozitif (0.74) ve alamlı bir şekilde etkilemektedir. Ayı şekilde GSYİH ve DAO

394 Sevda YAPRAKLI ile URG arasıda pozitif (sırasıyla 0.33 ve 0.30) ve istatistiki açıda alamlı ilişki vardır. Diğer tarafta IS ve RDK ile URG arasıda ise egatif (sırasıyla -0.39 ve -0.16) ve alamlı bir ilişki söz kousudur. Buu yaı sıra gecikmeli hata düzeltme terimi, URG i gerçek değerleriyle uzu döem değeri arasıdaki sapmaı her yıl % 9 kadarıı ortada kalktığıı ve URG değişkeii IS, Y, RDK ve DAO değişkelerideki değişmelere göre düzeltildiğii göstermektedir. Modellere ait istatistiki testlere göre, modeli açıklayıcılık gücüü 2 göstere R değeri 0.80 olarak tespit edilmiştir. Ayrıca modeli bir bütü olarak alamlı olduğuu göstere F istatistiği değeri % 1 öem düzeyide alamlı bulumuştur. Modele ait DW istatistiği değeri 1.869 olarak elde edilmiştir. Bu değer % 1 öem düzeyide tablo değerleri ola d L (0.941) ve d U (1.5511) da büyük olduğu içi otokorelasyou olmadığıı 2 göstermektedir. F istatistiğii alamlı, R i yüksek ve sabit terim hariç, bütü açıklayıcı değişkeleri t değerlerii istatistiki açıda alamlı olması, açıklayıcı değişkeler arasıda çoklu doğrusallık problemii olmadığıı göstergesi olarak kabul edilmiştir. Ramsey Reset testie ait p değerii 0.05 de küçük olması, modelde herhagi bir belirleme hatasıı olmadığıı göstermektedir. 4. Souç Bu çalışmada Türkiye ekoomisi içi, 1980-2010 döemie ait yıllık veriler kullaılarak uluslararası rekabet gücü ile bazı makro ekoomik değişkeler arasıdaki ilişkiler, çok değişkeli eş-bütüleşme aalizi ve hata düzeltme modeli yardımıyla ekoometrik olarak icelemiştir. Çalışmada elde edile bulgulara göre uzu döemde URG ile GSYİH ve dışa açıklık arasıda pozitif, işgücü maliyeti ve reel döviz kuru arasıda ise egatif bir ilişki söz kousudur. Türkiye de piyasa hacmideki geişleme ve dışa açıklık oraıdaki artışı pozitif etkilerii etki kayak dağılımı ve ekoomik performasta artış gibi edelerle ortaya çıktığıı söylemek mümküdür. Birim ücret düzeyideki yükselmei URG üzerideki egatif etkisii imalat saayide düşük verimlilik ve iteliksiz işgücü istihdamıı, döviz kuruu URG üzerideki egatif etkisii ise yüksek miktarda ithal girdi kullaıldığıı göstergesi olarak kabul edilebilir. Dolayısıyla bu

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 395 bulgular, URG ile makroekoomik değişkeler arasıdaki ilişkii GOÜ ler açısıda kabul edile teorik ve uygulamalı ifadesiyle tutarlıdır. Buu yaı sıra, değişke çiftleri arasıdaki edesellik ilişkileri Hata Düzeltme-Geliştirilmiş Grager Nedesellik ile sıamış ve şu bulgulara ulaşılmıştır: URG ile işgücü maliyeti ve GSYİH değişkeleri arasıda karşılıklı bir edesellik vardır. Buu yaı sıra reel döviz kuru ve dışa açıklık değişkeleride URG ye doğru tek yölü bir edesellik ilişkisi bulumaktadır. Öte yada, URG i bağımlı değişke olarak alıdığı hata düzeltme modeli tahmi souçlarıyla elde edile değişkeler arası kısa döem diamikleri, uzu döemli ilişkilerle paralellik arz etmektedir. Araştırma souçlarıda hareketle, Türkiye ekoomisi içi URG ile makro ekoomik değişkeler arasıda, farklı derecelerde de olsa, bir ilişkii var olduğuu söylemek mümküdür. Bu çerçevede Türkiye, URG yi artıra ve oda azami faydayı sağlamayı amaçlaya politikalar geliştirmeli ve hedefler belirlemelidir. Bu politikalar çerçeveside verimliliğe dayalı ücret sistemie geçilmesii, itelikli işgücü istihdamıı artırılmasıı, imalat saayide faaliyet göstere firmaları ulusal girdi kullaımıı artırıcı teşvikler verilmesii ve dış ticarete açıklığı öüdeki görümez egelleri kaldırılmasıı imalat saayii rekabet gücüü artırılması ve ihracatıı geliştirici itelikteki yatırımları gerçekleştirilmesi açısıda gereklilik arz ettiği ifade edilebilir. KAYNAKÇA Agrawal, N. (1995) Idoesia: Labor Market Policies ad Iteratioal Competitiveess, Policy Research Workig Paper, W.P.No: 1515, ss. 1-39. Akta C.C. ve Vural, İ.Y. (2004), Rekabet Gücü ve Rekabet Stratejileri, Rekabet Dizisi 2, Türkiye İşvere Sedikalar Kofederasyou, Akara. Akta, C.C. (2003), Türkiye de Üretim ve İstihdama Yöelik Ulusal Rekabet Gücü Politikası, TİSK ve Milliyet Gazetesi, Güçlü ve Büyük Türk Ekoomisi İçi Üretim ve İstihdam Politikaları Koulu Yarışmada Masiyo Ödülü, Akara, 2003.

396 Sevda YAPRAKLI Altay, B. ve Gürpıar, K. (2008) Açıklamış Karşılaştırmalı Üstülükler ve Bazı Rekabet Gücü Edeksleri: Türk Mobilya Sektörü Üzerie Bir Uygulama, Afyo Kocatepe Üiversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, X(5), ss. 257-274. Amedola G, Dosi G. ve Papagi, E. (1993) The Dyamics of Iteratioal Competitiveess, Review of World Ecoomics, 129(3), ss. 451-471. Balassa, B. (1965) Trade Liberalizatio ad Revealed Comparative Advatage, Machester School of Ecoomic ad Social Studies, 33, ss. 99-124. Batra, A. ve Kha, Z. (2005) Revealed Comparative Advatage: A Aalysis for Idia ad Chia, Idia Coucil for Research o Iteratioal Ecoomic Relatios Workig Paper Series, W.P.No: 168, ss. 1-91. Brya I.A. (1994), Caada i the New Global Ecoomy: Problems ad Process, Joh Wiley ad Sos, Toroto. Charemza, W.W. ve Deadma, D.F. (1993), New Directios i Ecoometric Practice: Geeral to Specific Modellig Coitegratio ad Vector Autoregressio, Hast: Edward Elgar Publishig Limited, Cambridge. Cho, D.S., Moo, H.C. ve Kim, M.Y. (2008) Characterizig Iteratioal Competitiveess i Iteratioal Busiess Research: A MASI Aapproac to Natioal Competitiveess, Research i Iteratioal Busiess ad Fiace, 22, ss. 175-192. Du Toit, J.P. (2010), Factors Ifluecig The Log-Term Competitiveess of Selected Commercial Milk Producers i East Griqualad, South Africa, Upublished PhD Thesis, Uiversity of KwaZulu-Natal, Pietermaritzburg. Düzgü, R. (2007) Türkiye i Uluslararası Rekabet Gücü: Çok Değişkeli İstatiksel Bir Aaliz, Erciyes Üiversitesi, Sosyal Bilimler Estitüsü Dergisi, 23, ss. 421-440. Egbetoku, A.A. (2011) The Outcomes ad the Drivers: Explorig how Opeess Iflueces Iovatio i Developig Coutries, http://fial.dimeeu.org/files/egbetoku_e6.pdf, (20.06.2011). Eders, W. (1995), Applied Ecoometric Time Series, Joh Willey-Sos Ic., New York. Eroğlu, Ö. ve Özdamar, G. (2006) Türk İmalat Saayiii Rekabet Gücü ve Beyaz Eşya Sektörü Üzerie Bir İceleme, Akdeiz İ.İ.B.F. Dergisi, 11,ss. 85-104.

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 397 Eser U. ve Eser, K. (1995), Türkiye de Saayi Sektörüü Yapısı ve Gelişme Eğilimi: Kamu ve İmalat Saayii Sektörleri Ayrımıda Nicel Bir Çözümleme, Türk Harb-İş Sedikası, Akara. Esterhuize, D. (2006), A Iquiry ito the Competitiveess of the South Africa Agribusiess Sector, Upublished PhD Thesis, Uiversity of Pretoria, South Africa. Eşiyok, B.A. (2007) Türkiye Ekoomisii Rekabet Gücüdeki Gelişmeler ve Faktör Kullaım Yoğuluklarıa Göre Dış Ticareti Yapısı, Fias Politik & Ekoomik Yorumlar 44(514), ss. 15-36. (2010) İmalat Saayide Dış Ticaret, Net İthalatçı ve İhracatçı Sektörler, Rekabet Gücü ve Edüstri-İçi Ticaret, Kalkıma Dergisi, 57, ss. 17-33. Fagerberg, J. (1988) Iteratioal Competitiveess, The Ecoomic Joural, 98(391), ss. 355-374. Feiberg, R. ve Weymouth, S. (2011) Natioal Competitiveess i Comparative Perspective: Evidece from Lati America, http://faculty.msb.edu/sw439/documets/competitiveess_rfsw.pdf, (20.06.2011). Grager, C.W.J. (1969) Ivestigatig Causal Relatios By Ecoometric Models ad Cross Spectral Methods, Ecoometrica, 37, ss. 424-438. Guerrieri, P. ve Meliciai, V. (2005) Techology ad Iteratioal Competitiveess: The Iterdepedece Betwee Maufacturig ad Producer Services, Structural Chage ad Ecoomic Dyamics, 16(4), ss. 489-502 Gujarati, D.N. (1999), Temel Ekoometri, (Çev. Ü. Şeese ve G.G. Şeese), Literatür Yayıları, İstabul. Heidesoh, K. ve Hibbert, E.P. (2000) A Sectoral Aalysis of Europe s Competititveess, Competitiveess Review, 2, http://www.sprigerlik.com/cotet/h176023457u0r1, (12.05.2011). Hiloope, J. ve Marrewijk, C.V. (2004) Dyamics of Chiese Comparative Advatage, Tiberge Istitute Discussio Paper No. 2004-034/2, ss. 1-35. Johase, S. (1995), Likelihood-Based Iferece i Coitegrated Vector Autoregressive Models, Oxford Uiversity Press, New York.

398 Sevda YAPRAKLI Johase, S. ve Juselius, K. (1990) Maximum Likelihood Estimatio ad Iferece o Coitegratio-with Applicatio to the Demad for Moey, Oxford Bulleti of Ecoomics ad Statistics, 52, ss. 169-210. Jorgeso, D.W. ve Kuroda, M. (1991), Productivity ad Iteratioal Competitiveess i Japa ad the Uited States, 1960-1985, NBER Discussio Papers, W.P.No: 8442, ss. 29-57. Kamas, L. ve Joyce, J.P. (1993) Moey, Icome ad Prices uder Fixed Exchage Rates: Evidece from Causality Tests ad VARs, Joural of Macroecoomics, 15(4), ss. 747-768. Karagöz, K. ve Şe, A. (2010) Döviz Kuru Rejimi-Ticarî Rekabet Gücü İlişkisi: Türkiye İçi Ampirik Bir Aaliz, Akademik Bakış E-Dergisi, 21, sss. 1-12. Kazga, G (1988), Ekoomide Dışa Açık Büyüme, 2. Basım, Altı Kitaplar, İstabul. Kesbiç, C.Y. ve Ürüt, S. (2004) Rekabet Gücü ve Global Rekabette Türkiye i Yeri, Fias-Politik ve Ekoomik Yorumlar Dergisi, 483, ss.56-59. Kesbiç, C.Y., Baldemir, E. ve Doğa, S. (2005) Rekabet Gücü Ölçümü ve Öemi: Türk Tarım Sektörü İçi Bir Aaliz, 1-20, http://www.ekoometrideregi.org/bildiriler/o10s3.pdf, (09.06.2011). Kibritçioğlu A. (1996) Uluslararası Rekabet Gücüe Kavramsal Bir Yaklaşım, MPM, Verimlilik Dergisi, 96(3), ss. 109-122. Kim, D. ve Mario, B. (1997) Domestic Market Structure ad Performace i Global Markets :Theory ad Empir ical Evidece from US Food Maufacturig Idustry, Review of Iteratioal Orgaizatio, 12, ss. 335-354. Kota, Z. (2002) Uluslararası Rekabet Gücü Göstergeleri Türkiye Öreği, TCMB Discussio Papers, W.P.No: 53, ss. 1-21. Kota, Z. ve Saya, S. (2003) Türk İhraç Ürülerii AB Pazarıda Güey Doğu Asya Ülkelerie Karşı Rekabet Gücüü Aalizi: 1990-99, Ekoomik Yaklaşım Dergisi, 14(44-46), ss.1-19. Lipschitz, L. ve McDoald, D. (1992) Real Exchage Rates ad Competitiveess A Clarificatio of Cocepts, ad Some Measuremets for Europe, Empirica, 19(1), ss. 37-69.

SÜ İİBF Sosyal ve Ekoomik Araştırmalar Dergisi 399 Lohrma, A. (2000) Developmet Effects of the Customs Uio Betwee Turkey ad the Europea Uio Catchig up-or the Heckscher Ohli-Trap, Russia ad East Europea Fiace ad Trade, 36(4), ss. 26-44. Markuse, J. (1992), Productivity, Competitiveess, Trade Performace ad Real Icome: The Nexus Amog Four Cocepts, Supply ad Services Caada, Ottowa. Mu, Q. ve Zhag, S. (2010) Factor Aalysis of Iteratioal Competitiveess of the Iro ad Steel Idustry i Chia, The Sixteeth Aual Iteratioal Sustaiable Developmet Research Coferece, 30 May-1 Jue 2010, Hog Kog, http://www.kadist.hku.hk/sdcof10/papers_pdf/p163.pdf, (16.06.2011). Omel, R. ve Varik, R. (2009), Iteratioal Competitiveess of Estoia Cereal Productio, Ecoomic Sciece for Rural Developmet, 20, ss. 140-146. Radveer, M. ve Rell, M. (2002) The Relatioship Betwee Competitiveess ad Real Exchage Rate i Estoia, http://www.bakofestoia.ifo/pub/e/dokumedid/pub/_5a_2002/1.pdf, (22.06.2011). Rekabet Forumu (2006), Türkiye Küresel Rekabet Raporu, TÜSİAD-Sabacı Üiversitesi, İstabul, http://cgft.sabaciuiv.edu/sites/cgft.sabaciui.edu/files/rekabetraporu.pdf Richardso, D.J. ve Zhag, C. (1999) Revealig Comparative Advatage: Chaotic or Coheret Patters Across Time ad Sector ad U.S Tradig Parter?, NBER Workig Papers, W.P. No: 7212, ss. 1-43. Rubalcaba, L. ve Gago, D. (2001) Relatioships Betwee Services ad Competitiveess: The Case of Spaish Trade, The Service Idustries Joural, 21(1), ss. 35-62. Saboiee, A. (2011) The Chages of Lithuaia Export Competitiveess i The Cotext of Ecoomic Crisis, Ecoomics ad Maagemet, 16, ss. 302-308. Safi, M. ve Rajtar, J. (1997), Recet Comparative Advatages of Polish Agri-food Products: Results of the DRC Computer Spreadsheet Aalysis, Tagerma S. et al. (der.), Aalysis of Polish Agriculture ad Food Ecoomy s Competitiveess ad Complemetarity i Regard to EEC/EU over the Time

400 Sevda YAPRAKLI Spa 1990-1995 ad the Forecast util 2002, GFA, Kompak, Fapa: Warsaw, ss. 1-20. Saraçoğlu, B. ve Köse, N. (2000) Buğdaya Dayalı Gıda Saayide Türkiye i Rekabet Gücü: Ekoometrik Aalizler, İşletme-Fias Dergisi, 15(176), ss. 43-55. Seri, V. ve Civa, A. (2008) Revealed Comparative Advatage ad Competitiveess: A Case Study for Turkey towards the EU, Joural of Ecoomic ad Social Research, 10(2), ss. 25-41 Teki, M. ve Zereler, M. (2005), Koya Otomotiv Ya Saayiii Rekabet Gücü Hakkıda Bir Araştırma, İstabul Ticaret Üiversitesi, V. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu, ss. 75-81. Vergil, H. ve Yıldırım, E. (2006) AB-Türkiye Gümrük Birliğii Türkiye i Rekabet Gücü Üzerideki Etkileri, Erciyes Üiversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 26, http://iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi26/hvergil.pdf, (12.05.2011). Wag, R.Z. (2002) Determiats of Iteratioal Competitiveess-A Empirical Study of The Progress, Difficulties, Models, Statistical Research, No.4, ss. 20-24. Wigaraja, G. ve Joier, D. (2004) Measurig Competitiveess i the World s Smallest Ecoomies: Itroducig the SSMECI, ERD Workig Paper No. 60, ss. 1-44. Wziatek-Kubiak, A. (2003) Critical Sythesis, Review of the Mai Fidigs, Methodologies ad Curret Thought o Competitiveess of Accessio Coutries.Mappig of Competece, Ceter for Socail ad Ecoomic Research, http://www.case.com.pl, (02.07.2011). Yag S.Q. ve Zheg, H.C. (2007) A Empirical Study of the Iteratioal Competitiveess of Chia s Iro ad Steel Idustry, Techoecoomics & Maagemet Research, No.6, ss.108-115. Yeats, A.J. (1997), Does Mercosur s Trade Performace Raise Cocers About the Effects of Regioal Trade Arragemets, Iteratioal Ecoomics Departmet, The World Bak