SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS

Transkript

1

2 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS , ISSN Sahibi(Owner) Sakarya Üniversiesi Rekörü Prof. Dr. Muzaffer Elmas Adına Prof. Dr. Aziz Kular Ediör(Edior) Prof. Dr. Ekrem Gül Ediör Yardımcıları Prof.Dr. Şuayyip ÇALIŞ Doç.Dr. Hayrein ZENGİN Y.Doç.Dr. Adnan DOĞRUYOL (Yazı İşleri Müdürü) Yayın Kurulu (Ediorial Board) Prof. Dr. Musafa Akal Prof. Dr. M. Kemal Aydın Prof. Dr. Fua Sekmen Prof. Dr. Mahmu Bilen Doç. Dr. Ali Kabasakal İleişim Sakarya Üniversiesi İ.İ.B.F Esenepe Kampüsü (Conac) Serdivan / SAKARYA Tel: +90 (264) sakaryaikisa@sakarya.edu.r Yılda dör kez yayınlanan Sakarya İkisa Dergisi hakemli bir dergidir. Dergide yayınlanan yazı ve makaleler kaynak göserilmek şarıyla ikibas edilebilir. Yazı ve makalelerin üm sorumluluğu yazarına / yazarlarına aiir. Dergimiz EBSCO İndeksi arafından aranmakadır. Dergimiz ASI İndeksi arafından aranmakadır. Dergimiz ASOS İndeksi arafından aranmakadır. Dergimiz Akademik Dizin İndeksi arafından aranmakadır.

3 DANIŞMA KURULU Prof. Dr.Erinç Yeldan - Bilken Üniversiesi Prof. Dr.Eser Karakaş - Bahçeşehir Üniversiesi Prof. Dr. Engin Yıldırım - Anayasa Mahkemesi Prof. Dr. Ömer Anayur - Yüksek Öğreim Kurulu Prof.Dr. Salih Şimşek -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Mehme Duman -Arvin Çoruh Üniversiesi Prof.Dr. Musa Eken -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Sami Güçlü -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Mehme Barca -Yıldırım Beyazı Üniversiesi Prof.Dr. Çoşkun Çakır -İsanbul Şehir Üniversiesi Prof.Dr. Aziz Kular -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Salih Barışık -Gaziosmanpaşa Üniversiesi Prof.Dr. Musafa Akal -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Ekrem Gül - Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. M.Kemal Aydın -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Veysel Bilgiç -Güvenlik Akademisi Prof Dr. Halis Çein -Cumhuriye Üniversiesi Prof.Dr. Recai Çoşkun -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Remzi Alunışık - Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Musafa Delican -İsanbul Üniversiesi Prof.Dr. Faih Doğanoğlu -Adıyaman Üniversiesi Prof.Dr. Davu Dursun -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Ekrem Erdem -Erciyes Üniversiesi Prof.Dr. B. Zafer Erdoğan -Anadolu Üniversiesi Prof.Dr. İbrahim Güngör -Akdeniz Üniversiesi Prof.Dr. Tevfik Güran -İsanbul Üniversiesi Prof.Dr. Alper.E Güvel -Çukurova Üniversiesi Prof.Dr. Kemal İna -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Ahme İncekara - İsanbul Üniversiesi Prof.Dr. Ahme Kala -İsanbul Üniversiesi Prof.Dr. Mahmu Karal -Barın Üniversiesi Prof.Dr. Cüney Koyuncu -Bilecik Üniversiesi Prof.Dr. Musafa Özer -Anadolu Üniversiesi Prof.Dr. Onur Özsoy -Ankara Üniversiesi Prof.Dr. Selahain Sarı -Beyken Üniversiesi Prof.Dr. Ali Yılmaz - İnönü Üniversiesi Prof.Dr. Recep Tarı -Kocaeli Üniversiesi Prof.Dr. Ömer Torlak -Eskişehir Osmangazi Üniversiesi Prof.Dr. Yusuf Tuna -İsanbul Ticare Üniversiesi Prof.Dr. Veysel Ulusoy -İsanbul Aydın Üniversiesi Prof.Dr. Hasan Vergil -Zonguldak Karaelmas Üniversiesi Prof.Dr. Kemal Yıldırım -Anadolu Üniversiesi Prof.Dr. Gülekin Yıldız -Sakarya Üniversiesi

4 Prof.Dr. Rasim Yılmaz -Namık Kemal Üniversiesi Prof.Dr. Halil Kalabalık - Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Adem Uğur - Sakarya Üniversiesi Prof. Dr. Ersan Bocuoğlu- Karadeniz Teknik Üniversiesi Prof.Dr. Hamza Al - Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Muzaffer Aydemir -Yıldız Teknik Üniversiesi Prof.Dr. Halil İbrahim Aydınlı - Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Yüksel Birinci Siir Üniversiesi Prof.Dr. Hamza Çeşepe -Zonguldak Karaelmas Üniversiesi Prof.Dr. Kazım Develioğlu -Akdeniz Üniversiesi Prof.Dr. Burhanein Duran -İsanbul Şehir Üniversiesi Prof.Dr. Cem Saaçioğlu -İsanbul Üniversiesi Prof.Dr. Naci Tolga Saruç -İsanbul Üniversiesi Prof.Dr. Fua Sekmen -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Hasan Tuar -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Habib Yıldız -Sakarya Üniversiesi Prof.Dr. Seyi Köse -Aban İzze Baysal Üniversiesi Prof.Dr. Abdullah Yılmaz - Balıkesir Üniversiesi Doç.Dr. Sezgin Açıkalın -Anadolu Üniversiesi Doç.Dr. Fehim Bakırcı -Aaürk Üniversiesi Doç.Dr. Tahsin Bakıraş -Sakarya Üniversiesi Doç.Dr. Mahmu Bilen -Sakarya Üniversiesi Doç.Dr. Yaşar Bülbül -İsanbul Üniversiesi Doç.Dr. Şuayyip Çalış -Sakarya Üniversiesi Doç.Dr. Ayku Ekinci -Bilecik Üniversiesi Doç.Dr. Bekir Gövdere -Süleyman Demirel Üniversiesi Doç.Dr. Tuncay Güloğlu - Yalova Üniversiesi Doç.Dr. Temel Gürdal -Sakarya Üniversiesi Doç.Dr. Gürkan Haşi -Bilecik Üniversiesi Doç.Dr. İsa İpçioğlu -Bilecik Üniversiesi Doç.Dr. Nagihan Okayer -İsanbul Üniversiesi Doç.Dr. Abdullah Keskin -Afyon Kocaepe Üniversiesi Doç.Dr. Handan Yolsal -İsanbul Üniversiesi Doç.Dr. İbrahim G. Yumuşak -İsanbul Medeniye Üniversiesi Doç.Dr. Musafa Çalışır -Sakarya Üniversiesi

5 İÇİNDEKİLER SOSYAL DEVLETİN DÖNÜŞÜMÜ M. Kemal Aydın/Eyüp Ensar Çakmak 1-11 TÜRKİYE DE CARİ İŞLEMLER DENGESİ VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ Yakup Koray Duman TÜRKİYE DE DÖNGÜSEL SERMAYE TAMPONUNUN KREDİ BÜYÜMESİ ÜZERİNE ETKİLERİ Muharrem AFŞAR/Emrah DOĞAN BANKACILIK SEKTÖRÜNDE ÜCRET YÖNETİMİNE İLİŞKİN İŞ GÖREN ALGILAMALARI: MALATYA İLİ ALAN ÇALIŞMASI Yeşim KUBAR/Ayşe YARDIMCI Poliika Uygulamalarının İpoekli Konu Saışları Üzerindeki Ekileri: Bir Ampirik Analiz S. Faih Kosakoğlu 76-83

6 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP SOSYAL DEVLETİN DÖNÜŞÜMÜ M. Kemal Aydın 1 Eyüp Ensar Çakmak 2 Öze Sosyal devle olgusu, liberal kapialis sisemin merkez ülkelerinde, İkinci Dünya Savaşı nın ardından alın çağını yaşamışır. Bununla birlike 80 li yılların başından iibaren her alanda ekileri hissedilen bir süreç olarak küreselleşme, bu olgunun ciddi manada dönüşmesine sebep olmuşur. Dönüşümün emel gösergesi olarak söz konusu dönemde sosyal devle harcamalarının durağanlaşığı gözlenmekedir. Dönüşüm, farklı sosyal devle anlayışlar arafından farklı biçimlerde gerçekleşirilmişir. Sosyal devle olgusunu vergi indirimleri ve deregülasyon emelinde dönüşürmeyi ercih eden liberal anlayış, rekomodifikasyon olgusunu kaldıraç olarak kullanmışır. Buna mukabil sosyal demokra anlayışı benimsemiş ülkeler, sosyal devlein dönüşüm sürecinde sürekli kriz ehdidine maruz kalmayı göze alarak sosyal programları yürümeyi sürdürmüşür. Muhafazakâr anlayış ise büyümenin yavaşlaması ya da enflasyonun yükselmesi gibi sorunlar ile birlike yaşamayı göze alarak sosyal harcama düzeyini korumuşur. Sonuç olarak 2000 li yıllarda oplumun sosyal devle olgusuna bakışı önemli ölçüde değişmişir. Yıllarca refah düzeyini yükselici ekilerine bakılarak olumlanan sosyal devle uygulamaları 2000 li yılların sıkınılı oramında eleşirilerin odağına yerleşirilmişir. Anahar Kelimeler: Sosyal Devle, Küreselleşme, Deregülasyon, Rekomodifikasyon. TRANSFORMATION OF THE WELFARE STATE Absrac The Welfare Sae lived is Golden Age a liberal-capialis sysem s major counries afer he Second World War. Wih his, since he beginning of 1980s globalizaion as an ineracive insrumen has led o reconsrucion of his phenomenon. I is observed ha as a basic indicaor of he reconsrucion, social expendiures have become sagnan. Reconsrucion was realized in differen ways by differen welfare sae undersandings. The liberal undersanding which favored o reconsrucing he welfare sae on he basis of ax reducions and deregulaions was used recomodificaion as a leverage. As second, he counries which acceped as social democra undersanding coninued o carry ou he social programs by facing he consan crisis hreaening. As hird, conservaive undersanding proeced he social spending level by exposuring slowing growh or increasing inflaion. As conclusion, he view of he sociey for he Welfare Sae has changed considerably in he 2000s. The Welfare Sae 1. Prof. Dr., Sakarya Üniversiesi Siyasal Bilgiler Fakülesi İkisa Bölümü. 2. Sakarya Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü İkisa Dokora Öğrencisi. 1

7 M. Kemal Aydın/Eyüp Ensar Çakmak pracices, which have an posiive poin of view because of he increasing degree of wealh, have been placed a he cener of criicism in he 2000s. Giriş Temel amacı oplumun refah koşullarını iyileşirmek olan sosyal devlein emelleri 19uncu yüzyılın oralarında aılmışır. Şöyle de söylenebilir: Sosyal devle, Sanayi Devrimi nin sefalee mahkûm eiği işçi sınıfından gelen yoğun iirazın bir yansımasıdır. Başlangıça devlein sosyal harcamaları sınırlı düzeyde gerçekleşmişir. Sosyal devle olgusu, 1950 li yıllarda ee kemiğe bürünmüşür. İkinci Dünya Savaşı nın biiminden iibaren 1970 lerin ikinci yarısına kadar geçen dönem sosyal devlein alın çağı olarak adlandırılmakadır. Niekim söz konusu dönemde merkez ülkelerinin sosyal amaçlı harcamaları [gayrisafi yuriçi hâsılaya nispele] yaklaşık iki ka armışır. Ağırlıklı olarak sosyal harcamalar biçiminde ezahür eden sosyal devle uygulamaları hayaın her alanında hissedilmişir. Faka 1973 Perol Şoku nun eiklediği bir bunalım, sosyal devlei hem imgesel düzeyde hem de uygulamaları iibariyle yıpraarak yeni bir dönemi başlamışır. Sosyal devlein gümüş çağı olarak isimlendirilen bu yeni dönemde [yaşanmaka olan bunalımın sebeplerinden biri olarak görüldüğü için] sosyal harcamalar durağanlaşmışır (daha ayrınılı bilgi için bkz. Aydın ve Çakmak, 2017). Birinci Dünya Savaşı nı akip eden yıllarda devlein sosyal amaçlı harcamaları müevazı ölçülerde arış kaydemişir. Bununla birlike, yukarıda da ifade edildiği gibi, İkinci Dünya Savaşı nın biiminden iibaren 1980 li yılların başına kadar süren dönem, sosyal amaçlı harcamalar emelinde cereyan eden devle müdahalesinin en yoğun olduğu dönemdir. Dönem boyunca devle harcamaları ve kaçınılmaz olarak vergiler aşırı ölçülerde arırılmışır. Daha doğru bir ifade ile o yıllar, devlein her alanda kendini hisseirdiği yani her alana yoğun bir biçimde müdahale eiği bir dönem olarak hafızalara yerleşmişir. Çünkü o dönem sosyal devle olmak ile medeni devle olmak arasında bire bir ilişki olduğu şeklinde bir ön kabul söz konusudur (daha ayrınılı bilgi için bkz. Özdemir, 2007: 159). 20nci yüzyılın son çeyreğinden iibaren ekileri hissedilen bir süreç olarak küreselleşme, sosyal devle olgusunu ciddi bir biçimde dönüşürmüşür. Bilindiği gibi küreselleşme, sadece ekonomi-poliik bir kaegori değildir; külürel ve sosyal hayaı da ciddi ölçülerde ekilemekedir. Bu sürece dâhil olan bir ülke, farklı bir ekonomi-poliik ilişkiler ağı içinde ilerlemeye çalışırken bir arafan da sosyal poliika anlayışını gözden geçirmek durumundadır. Zira küresel ölçeğe aşındığı için yoğunluk ve derinlik kazanan ülkeler arası ilişkiler, ekileşimi sosyal poliika bağlamında da hızlandırmakadır. 2

8 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP Küreselleşme sürecinde yoğunlaşan ülkeler arası ilişkilerin sosyal devlei nasıl ekilediğini Deacon dan (2007: 8-10) isifade ederek şu şekilde sıralayabiliriz: [a] Küreselleşme süreci farklı sosyal devle praikleri arasında rekabe oluşmasına zemin hazırlayarak daha güzelini gerçekleşirmeye dönük hamlelerin önünü açmakadır. [b] Küreselleşme süreci yeniden dağıım, sosyal yardımlar, sosyal haklar gibi bazı araçları uluslararası ya da bölgesel düzeyde yeniden anımlayarak sosyal poliika alanında çıayı yükselmekedir. Sürece dâhil olan her ülke yol hariasını, yükselilmiş çıayı dikkae alarak belirlemekedir. [c] Küreselleşme süreci piyasanın kapsama sahasını genişleerek özel eğiim ve sağlık kuruluşlarının, sosyal dayanışma amacına odaklanmış diğer birakım kuruluşların ve özel sigora şirkelerinin dünya ölçeğinde yaygınlaşmasını sağlamakadır. Bu çalışma, küreselleşme sürecinin sosyal devle olgusunu nasıl dönüşürdüğünü incelemeyi amaçlamakadır. Bir başka ifade ile Esping-Andersen in (1990) asnifi esas alınarak söz konusu dönüşümün, liberal, sosyal demokra ve muhafazakâr devle modellerinde nasıl ezahür eiği gözden geçirilecekir. 3 Dönüşümün Gösergeleri Sosyal devlein 1980 li yılların başından iibaren geçirdiği dönüşümü anlamak için genişleilmiş sosyal programlar çerçevesi içinde yapılan sosyal güvenlik harcamalarının evrimi incelenmelidir. Böyle bir inceleme göseriyor ki, sosyal güvenlik harcamaları 1980 li yıllarda durağanlaşmışır. Şöyle de söylenebilir: Söz konusu dönemde ikisadi 3. ABD, İngilere, Kanada, Avusralya, Yeni Zelanda gibi ülkelerin benimsediği liberal sosyal devle modeli, bireyin sosyal yardımlardan isifade emesini zorlaşırıcı bir anlayış üzerine inşa edilmişir. Devle, yardım edilecek bireyleri seçerken son derece iiz davranmakadır. Bu iizlik, yapılan yardımın vereceği rahalık duygusunun bireyin çalışma iseğini kırıcı bir ekisinin olabileceği endişesinden kaynaklanmakadır. Muhafazakâr sosyal devle modeli, Almanya, Fransa, Hollanda, Belçika, Avusurya ve İalya gibi ülkelerde uygulanmakadır. Bu model, liberal sosyal devle modeli gibi, sosyal hakların kazanımını yerine geirilmesi pek de kolay olmayan koşullara bağlamışır. Öe yandan modeli, geleneksel aile yapısını sürdürülebilir kılmaya dönük bir anlayış şekillendirmekedir. Bu nedenle aileyi aşındıracak uygulamalardan imina edilmekedir. Devlein, ayaka duramayacak hale düşüğü, amamen eridiği zaman aileye desek vermesi öngörülmekedir. Model, bir arafan da refah düzeyini yükselme görevini sosyal sigora gibi kurumlara yükleyerek piyasa mekanizmasını çevrim dışı bırakmakadır. Ne var ki bu kurumlar sayesinde oplumun sağladığı kazanımlar, devlein lüfeiği bir şey olarak akdim edilmekedir. Sosyal demokra model ise, haklar ve özgürlükler alanını oplumun büününü kavrayacak biçimde genişleme asavvuru üzerinden gelişirilmişir. İsveç, Danimarka, Norveç ve Finlandiya gibi ülkelerin uyguladığı bu model, bireyin piyasaya olan bağımlılığını mümkün olabilecek en al düzeye çekmeyi amaçlayan bir anlayışın ürünüdür; yani üs düzeyde bir dekomodifikasyon önermekedir: Büün bireyler, sosyal güvenlik sisemine dâhil edilerek piyasanın yoksullaşırıcı ya da refahı gerileici ekilerinden korunmalıdır. Muhafazakâr modelden farklı olarak bu model, ailenin amamen erimesini beklemeksizin devlein müdahale emesinden yanadır (Esping-Andersen, 1990: 26-28). 3

9 M. Kemal Aydın/Eyüp Ensar Çakmak büyüme hızından bağımsız olarak, her yıl hemen hemen aynı oranda sosyal güvenlik harcaması yapılmışır (bkz. Tablo 1). Bu açıdan bakıldığında merkez ülkelerinin 1980 yılında ulaşığı sosyal güvenlik harcamaları düzeyi, eşik olarak kabul edilebilir. Niekim bu eşik aşıldıkan sonra söz konusu ülkeler, sosyal güvenlik sisemini kurmuş olmanın geirdiği rahalık ile yoluna devam emişir (Pierson, 2001). Tablo Döneminde Bazı Merkez Ülkelerinde Sosyal Güvenlik Harcamalarının Gayrisafi Yuriçi Hâsılaya Oranı İngilere Almanya İsveç ABD Kaynak: Pierson, 2006: 254. Tablo , 1980 ve 1995 Verileri İibariyle Bazı Merkez Ülkelerinde Sübvansiyonlar ve Sosyal Yardımlar Biçiminde Yapılan Harcamaların Gayrisafi Yuriçi Hâsılaya Oranı Fransa İrlanda Almanya İalya Norveç Hollanda İspanya İsveç İngilere İsviçre Avusurya Oralama Belçika Kaynak: Tanzi, Sosyal devlein dönüşümünü anlamak bağlamında bakılması gereken bir başka göserge, sübvansiyonlar ve sosyal yardımlar biçiminde yapılan harcamalardır. Liberal kapialis sisemin merkez ülkelerinde bu ür harcamaların gayrisafi yuriçi hâsılaya oranı, 1960 yılında yüzde 10.8 düzeyinde iken 1980 yılında yüzde 24.0 düzeyine 1995 yılında ise yüzde 26.8 düzeyine yükselmişir (bkz. Tablo 2). Görüldüğü gibi bu ülkelerde sübvansiyonlar ve sosyal yardımlar biçiminde yapılan harcamaların arış hızı, döneminde yaklaşık 2.2 ka ilen, döneminde bir hayli yavaşlamışır. Bu yavaşlamanın en emel sebebi, söz konusu dönemde hasalık, eğiimsizlik, yaşlılık ve işsizlik gibi birakım risklerin büyük ölçüde azalmış olmasıdır. Uygulama 4

10 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP sürecinde edinilmiş bilgi ve ecrübe sayesinde harcamaların daha ekin bir zemine ourulmuş olması arış hızının yavaşlamasının bir diğer sebebi olarak göserilebilir (Tanzi, 2000). Kaldı ki 1980 sonrası dönemde bir büün olarak sosyal devle harcamalarının arış hızı yavaşlamış bulunmakadır. Sosyal devlein dönüşüğünü oraya koyan bu durumu açıklamaya yönelik olarak farklı değerlendirmeler yapılmışır. Mesela Tanzi (2000), 80 li yıllarda sosyal devlein yeerince olgunlaşığına dikka çekerek yoksul kesimlere yapılan gelir akarımlarının durağanlaşığını ve arık armayacağını belirmekedir. Snower a (1993) göre ise söz konusu dönemde devlei küçülmeyi amaçlayan yaklaşımlar baskın hale geldiği için sosyal harcamalar armayacakır. Bu bağlamda yapılmış bir diğer değerlendirme şöyledir: 1973 Perol Şoku nun ardından devlein harcama yükü ciddi ölçüde ağırlaşığı için sosyal amaçlı harcamaların aynı empoda sürdürülmesi mümkün olmayacakır (Kara, 2015: ) lerin başından iibaren merkez ülkelerinde işbaşına gelen muhafazakâr eğilimli hükümeler sosyal devlei belli ölçüde asfiye emeyi amaçlayan reform programları uygulamışır (Topak, 2012: 73-74). Bir başka ifade ile 1980 li yıllar, sosyal devle uygulamalarının doğurduğu bazı sıkınıları hafiflemeye yönelik çözüm arayışlarına anıklık emişir. O dönemin hükümeleri, devlei yeniden ayağa kaldırma çabası içinde olmuşur. Sosyal devlein alın çağının hükümeleri, bol keseden verdiği vaaleri sorun yaşamaksızın yerine geirebilmişir. Buna mukabil 1980 li yılların hükümeleri bir önceki dönemin abarılı sosyal devle uygulamalarının doğurduğu sorunlar ile boğuşmak zorunda kalmışır. Bu boğuşma, daha doğrusu sosyal devlein dönüşümü farklı sosyal devle rejimlerinde [Esping-Andersen in (1990) asnifi ile liberal sosyal devle, sosyal demokra devle ve muhafazakâr sosyal devle] farklı biçimlerde cereyan emişir (Pierson, 2001). Liberal Sosyal Devlein Dönüşümü Bilindiği gibi 1950 lerde filizlenmeye başlayan sosyal devle olma eğilimi, 60 lardan iibaren güç kazanarak olgunlaşmışır. Bunun bir yansıması olarak devlein ekonomi alanına yapığı müdahaleler had safhaya ulaşmışır. Bireysel başarıların ödüllendirilmediği, özel kesime verilen eşviklerin büyümeye hizme emediği, insanların özgüven ve özsaygı kaybına uğradığı 1960 lı ve 70 li yıllar boyunca sosyal devlein emelleri aşınmışır. Büün bunlar yaşanırken, emel kaygısı ikidara gelmek ya da konumunu muhafaza emek olan siyase kurumu, sosyal devle uygulamalarından kaynaklanan isismarı önlemeken imina emişir (Snower, 1993) lerde başlayan muhafazakâr devrim in [merkez ülkelerinde muhafazakâr / sağ 5

11 M. Kemal Aydın/Eyüp Ensar Çakmak siyasein ikidara gelmesi] ardından sosyal devlein doğurduğu bu sıkınıları hafiflemeye dönük poliika arayışları gündeme gelmişir. ABD de dönemini kapsayan Reagan ikidarının uygulamaları [Reaganomics] bu bağlamda verilebilecek iyi bir örnekir. Dönem boyunca bir arafan sosyal amaçlı harcamalar kısılırken diğer arafan da devlein piyasaya olan müdahaleleri azalılmışır (Sawyer, 1987: ). Aslında muhafazakâr devrim, Reagan dan önce başlamışır. Daha doğrusu bu devrimi başlaan arihi olgu, 1979 yılında İngilere de Margare Thacher in ikidara gelmesidir. Niekim Thacher in ikidar olduğu 1980 li yıllar boyunca, sosyal devlei asfiye edici sonuçlar doğuran liberal ikisa poliikaları izlenmişir: Vergi oranları düşürülmüşür. Devle harcamaları azalılmışır. Sosyal harcamaların finansmanında piyasanın devlei ikame eiği farklı bir anlayış gelişirilmişir (daha ayrınılı bir analiz için bkz. Lund, 2002: 163). ABD ve İngilere uygulamaları, sosyal refah devleinin alın çağının ve uzanısının [gümüş çağ] biiğinin ve bir dönüşüm sürecinin başladığının birer kanıı olarak değerlendirilmekedir. İki ülkenin söz konusu dönemde izlediği poliikalar benzeşmekedir: Vergi kesinileri ya da vergi oranlarının düşürülmesi ve deregülasyonlar [devlein piyasayı deneim alında uma eğiliminin azalılması] gibi... Bir başka ifade ile bu iki ülke 1980 li yılların başından iibaren sosyal poliikadan vazgeçerek piyasa emelli verimlilik poliikasını ercih emişir. Bu ercihin emel amacının piyasanın sınırsız egemenliğini sağlamak olduğu aşikârdır (Taylor-Gooby, 2002; Sapir, 2006). Liberal anlayışın hâkim olduğu diğer ülkeler [Avusralya, Kanada, Yeni Zelanda] de, sosyal devlein dönüşmeye başladığı 1980 li yıllarda, İngilere ve ABD praiğinde olduğu gibi, iki ciddi sorunla boğuşmak zorunda kalmışır: yüksek sosyal harcamalar ve düşük vergiler (Pierson, 2001). Bu koşullar alında yola devam emek imkân dâhilinde değildir. Devlein yeniden ayağa kaldırılması gerekmekedir. Bu bağlamda liberal anlayışın hâkim olduğu ülkelere büünsellik içinde bakılır ise görünen şudur: Devlei yeniden yürüyebilir hale geirmek için rekomodifikasyon olgusu [ dekomodifikasyon un ersi, yani yeniden mealaşırma: bireyi / aileyi piyasaya bağımlı hale geirme] kaldıraç olarak kullanılmışır. Daha açık bir ifade ile opluma şöyle bir mesaj verilmişir: Birey, işini kaybeiğinde kendisine ve ailesine sahip çıkarak refah düzeyinin düşmesine müsaade emeyecek bir devlein arık olmadığını bilmelidir. Herkes daha çok çalışıp işine ve ekmeğine sahip çıkmalıdır (Pierson, 2001). Liberal sosyal devleler 1980 li yıllarda, radikal reformları, üselik sosyal harcamaların gayrisafi yuriçi hâsılaya oranını düşürmeksizin son derece başarılı bir şekilde gerçekleşirmiş bulunmakadır (Taylor-Gooby, 1999) döneminde bu ülkelerde sosyal harcamaların gayrisafi yuriçi hâsılaya oranının nasıl bir evrim geçirdiği aşağı- 6

12 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP daki ablodan (Tablo 3) akip edilebilir. Görüldüğü gibi bu oran, bırakın düşmeyi, bazı ülkelerde [Kanada, Avusralya ve İngilere] ciddi bir biçimde armışır. Dikka çeken bir diğer husus ise, daha önce de vurgulandığı gibi, 2010 lu yıllarda sosyal amaçlı harcamaların durağanlaşmış olmasıdır (Pierson, 2001; Taylor-Gooby 1999; OECD, 2017). Tablo 3. Liberal Sosyal Devle Anlayışının Hâkim Olduğu Ülkelerde Sosyal Harcamaların Gayrisafi Yuriçi Hâsılaya Oranı ( ) ABD Avusralya Kanada İngilere Yeni Zelanda Kaynak: OECD, Sosyal Demokra Devlein Dönüşümü 1960 lı ve 70 li yılların sosyal devle uygulamalarının [sosyal yardımlar ve bol keseden yapılan ransferler] birikirdiği sorunlar, 1980 li yılların başından iibaren sosyal demokra yaklaşımı benimsemiş ülkeleri de ekilemişir. Sosyal yardımların ve işgücü piyasasına verilen deseklerin bir ezahürü olarak, bu ülkelerde işsizlik oranı yükselmişir. Bunun üzerine sosyal yardımları durağanlaşırıp vergileri arırmayı amaçlayan reform programları gündeme gelmişir. Bir başka ifade ile sosyal devlei dönüşüren bir anlayış ön plana çıkmışır. Bu dönüşüm sürecini en hafif hasarla alaan ülke Norveç, buna mukabil en ağır hasara maruz kalan ülke Finlandiya olmuşur (Pierson, 2001). İsveç in yaşadığı deneyim, sosyal demokra devlein dönüşümü bağlamda anlamlı bulgular oraya koymakadır. İsveç, sosyal demokra yaklaşımı benimsemiş ülkeler içinde, gerek vergi oranı gerekse sosyal harcama düzeyi en yüksek olan ülkedir. Kaldı ki bu ülkede yoksulluk oranı son derece düşükür. Sosyal demokra kimliğin bir gereği olarak sosyal harcamalara daima öncelik verilmişir. Bu ercihen öürü kriz olgusu sürekli olarak ülkenin ekonomi-poliik gündemini meşgul emişir (Brady, 1967). Keza 1980 li yıllarda makroekonomik dengeler bozulmaya başlamışır. İkisadi alanı ahrip eden köü gidişaın durdurulması gerekmekedir. İşbaşında olan sosyal demokra hüküme, seçmen eveccühünü yiireceğini ahmin emesine rağmen, harcamaları azalıp vergileri arırmışır (Taylor-Gooby, 2002). 7

13 M. Kemal Aydın/Eyüp Ensar Çakmak Tablo 4. Sosyal Demokra Devle Anlayışının Hâkim Olduğu Ülkelerde Sosyal Harcamaların Gayrisafi Yuriçi Hâsılaya Oranı ( ) İsveç Danimarka Norveç Finlandiya Kaynak: OECD, Sosyal demokra devle anlayışının hâkim olduğu ülkelerde dönemi verileri iibariyle sosyal harcamaların düzeyinde meydana gelen değişmeler yukarıdaki ablodan (Tablo 4) izlenebilir. Görüldüğü gibi İsveç, sosyal demokra devle uygulamalarına öncülük emiş bir ülkedir. Öyle ki gayrisafi yuriçi hasılanın yüzde 30 unu aşan düzeyde sosyal amaçlı harcama yapmış olan [1995: 30.6] ilk ülke İsveç ir. Üselik bu ülkede söz konusu oran, en düşük düzeyde olduğu dönemde [1980 yılında yüzde 24.8] bile liberal sosyal devle anlayışını benimsemiş ülkelerin en yüksek düzeyinin [İngilere de 2010 yılında yüzde 22.8] üzerinde gerçekleşmişir (bkz. Tablo 3 ve Tablo 4). Bu verilerden esasen şunu anlıyoruz: Başa İsveç olmak üzere, sosyal demokra yaklaşımı benimsemiş ülkeler, zenginlerin yoksullara hizme emesini sağlayan sosyal programları başarılı bir biçimde yürümüşür. Bedeli sürekli olarak kriz ehdidine maruz kalmak olan bu sosyal programlar sayesinde oplumun belli bir kesiminin açlık / yokluk içinde yaşaması büyük ölçüde engellenmişir (OECD, 2017). Muhafazakâr Sosyal Devlein Dönüşümü Belçika, Fransa, Avusurya, Almanya, İalya ve Hollanda gibi Kıa Avrupası ülkelerinin benimsediği muhafazakâr sosyal devle anlayışı, ransferler odaklı sosyal harcamalar ile emeklilere yapılan ödemelerin geirdiği ağır yüken öürü 1970 li yıllarda önemli ölçüde yıpranmışır. O yıllarda emek piyasasına henüz girmemiş nüfus gruplarına verilen deseğin üs düzeyde olması, çalışmakan imina eme eğilimini güçlendirmişir. Benzer şekilde aileye yapılan yardımların [çocuk bakım ücrei, konu edindirme programı] da, kadınların işgücüne kaılımını engelleyici yansımaları olmuşur. Bu nedenledir ki sosyal amaçlı harcamalar aşağıya çekilerek işgücüne kaılımın eşvik edilmesi 8

14 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP gerekmekedir (Pierson, 2001). Bu bağlamda Fransa deneyimi ilgi çekicidir. Breon Woods Sisemi nin çöküşünden ve 1973 Perol Şoku ndan ciddi anlamda zarar gören bu ülke, yük oluşurmaya başlayan sosyal devle anlayışını gözden geçirmek zorunda kalmışır li yılların başından iibaren neolibe-ral bir eksene ouran Fransa nın izlediği poliikalar, refah ya da sosyal harcamalar odaklı değildir. Bununla birlike sosyal devlein yansıması olan sosyal harcamalar, yaşanmaka olan ikisadi krizin sebebi olarak görülmemekedir. Bilakis 1980 li yıllar boyunca bu ülkede sosyal harcamalar arırılmışır (Kus, 2006). Muhafazakâr sosyal devle anlayışının öncü ülkesi olarak bilinen Federal Almanya da (Fleckensein, 2011) sosyal devlein dönüşüm süreci, Doğu Almanya ile birleşmenin gerçekleşiği 1990 yılında başlamışır (Hallerberg, 2013). Birleşmenin geirdiği birakım sıkınıları [işsizlik ve enflasyon] hafiflemek için sosyal amaçlı harcamaları durağanlaşıran ve çalışmayı eşvik eden yeni bir anlayış gelişirilmişir. Örneğin 1997 yılında çıkarılan bir yasa ile işsiz olduğunu iddia eden insanların iş bulmak için bir çaba içinde olduklarını kanılamaları isenmişir (Clasen ve diğerleri, 2006). Tablo 5. Muhafazakâr Sosyal Devle Anlayışının Hâkim Olduğu Ülkelerde Sosyal Harcamaların Gayrisafi Yuriçi Hâsılaya Oranı ( ) Almanya Avusurya Belçika Fransa İalya Hollanda Kaynak: OECD, Alın çağ 1970 li yılların ikinci yarsında bimiş olmasına rağmen, muhafazakâr sosyal devle anlayışını benimsemiş ülkeler, başka alanlarda avizler vererek 1980 sonrası dönemde de sosyal amaçlı harcamalar yapmayı sürdürmüşür. Mesela Almanya bu harcamaları kısmak yerine büyümeyi yavaşlamayı ercih emişir. Fransa ise enflasyonun bir mikar yükselmesini göze alarak sosyal amaçlı harcamaları arırmışır dönemi oralama verileri iibariyle bu ülkelerin sosyal harcama düzeyinin sosyal demokra devlelerden düşük buna mukabil liberal devlelerden yüksek olduğu 9

15 M. Kemal Aydın/Eyüp Ensar Çakmak görülmekedir (bkz. Tablo 3, Tablo 4 ve Tablo 5). Bir başka ifade ile muhafazakâr sosyal devleler, sosyal demokra devleler ile yarış halindedir. Öe yandan bu ülkelerin her birinin gayrisafi yuriçi hâsılanın beşe birini aşan düzeyde sosyal harcama yapıyor olması da dikka çekicidir. Öyle ki bazı ülkeler [mesela Fransa ve Belçika] sosyal harcama düzeyini neredeyse üçe bire kadar yükselmiş bulunmakadır (OECD, 2017) yılı verileri iibariyle Fransa nın sosyal harcamalar düzeyi gayrisafi yuriçi hasılanın yüzde 31.7 sine ulaşmışır (bkz. Tablo 5). Sonuç Görülüyor ki sosyal devlein 1980 li yıllarda başlayan dönüşüm sürecini izah emek pek de kolay değildir. Zira farklı sosyal devle anlayışları, bu dönüşümü farklı biçimlerde gerçekleşirmişir. Bir başka ifade ile sosyal devlein dönüşümünü mümkün kılmış olan ek bir poliikadan söz edilemez. Liberal rejimler sosyal devlei, vergi indirimleri ve deregülasyon [devlein piyasayı deneim alında uma eğiliminin azalılması] emelinde dönüşüme abi umayı ercih emiş ve rekomodifikasyon olgusunu [bireyi yeniden piyasaya bağımlı hale geirme] kaldıraç olarak kullanmış bulunmakadır. Buna mukabil sosyal demokra rejimler, sosyal devlein dönüşüm sürecinde sürekli olarak ikisadi kriz ehdidine maruz kalmayı göze alarak sosyal programları yürümeyi sürdürmüşür. Muhafazakâr rejimler ise sosyal devlei dönüşürürken büyümenin yavaşlaması ya da enflasyonun yükselmesi gibi birakım sorunlar ile birlike yaşamayı kabullenerek sosyal harcama düzeyini durağanlaşırmışır. Büüncül olarak bakıldığında sosyal devlei dönüşürücü bu poliikaların her biri Pierson ın (2001) kavramsallaşırması ile neolibe-ral küçülme hamlesi olarak isimlendirilebilir li yıllara gelindiğinde oplumun sosyal devle olgusuna yönelik bakışının önemli ölçüde değişiği görülmekedir. Uzunca bir dönem oplumsal refah düzeyini yükselici ekilerine bakılarak olumlanan sosyal devle praikleri, 2000 li yılların sıkınılı oramında eleşirilerin odağına yerleşirilmişir. Siyasei genellikle sosyal devle praikleri emelinde kurgulayan sosyal demokra parilere yönelik eveccühün 2000 li yıllarda azalmış olması, bu avır değişikliğinin bir kanıı olarak yorumlanabilir. Kaynakça Aydın, M. Kemal ve Eyüp Ensar Çakmak (2017), Sosyal Devlein Temelleri, Bilgi (34), 2017 Kış: Brady, D. (2005), The Welfare Sae and Relaive Povery in Rich Wesern Democracies, 10

16 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP Social Forces, 83 (4): Clasen, J., J. Davidson, H. Ganbmann and A. Mauer (2006), Non-employmen and he Welfare Sae: he Unied Kingdom and Germany Compared, Journal of European Social Policy, 16 (2): Deacon, B. (2007), Global Social Policy and Governance, California: Sage Publicaions. Esping-Andersen, Gøsa (1990), The Three Worlds of The Welfare Capialism, Oxford: Poliy Press. Fleckensein, T. (2011), Insiuions, Ideas and Learning in Welfare Sae Change: Labor Marke Reforms in Germany, New York: S Marin s Press. Hallerberg, M. (2013), Challenges for he German Welfare Sae Before and Afer he Global Financial Crisis, Cao Journal, 33 (2): Kara, Uğur (2015), Sosyal Devlein Yükselişi ve Düşüşü, Adana: Kara-han Kiabevi. Kus, B. (2006), Neoliberalism, Insiuional Change and he Welfare Sae: The Case of Briain and France, Inenional Journal on Minoriy and Group Righs, 47 (6): Lund, B. (2002), Undersanding Sae Welfare: Social Jusice or Social Exclusion, London: Sage Publicaions. OECD (2017), OECD Sas. hps://sas.oecd.org/index.aspx?daasecode=socx_agg# Özdemir, Süleyman (2007), Küreselleşme Sürecinde Refah Devlei, İsanbul: İTO Yayınları. Pierson, P. (2001), Coping wih Permanen Auseriy Welfare Sae Resrucuring in Affluen Democracies, in [(ed.) Paul Pierson (2001), The New Poliics of he Welfare Sae], pp Pierson, C. (2006), Beyond he Welfare Sae: The New Poliical Economy of Welfare, Cambridge: Poliy Press Sapir, A. (2006), Globalizaion and he Reform of European Social Models Journal of Common Marke Sudies, xx (xx), pp Sawyer, J. E. (1987), Why Reaganomics and Keynesian Economics Failed, New York: S. Marin s Press Snower, D. J. (1993), The Fuure of he Welfare Sae, The Economic Journal, 103 (418): Tanzi, Vio (2000), Globalizaion and he Fuure of Social Proecion, Working Paper of he Inernaional Moneary Fund, pp Taylor-Gooby, Peer (1999), Policy Change a a Time of Rerenchmen: Resen Pension Reform in France Germany, Ialy and UK, Social Policy and Adminisraion, 33 (1): Taylor-Gooby, Peer (2002), The Silver Age of he Welfare Sae: Perspecives on Resilience, Journal of Social Policy, 31 (4): Topak, Oğuz (2012), Refah Devlei ve Kapializm: 2000 li Yıllarda Türkiye de Refah Devlei, İsanbul: İleişim. 11

17 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP TÜRKİYE DE CARİ İŞLEMLER DENGESİ VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ Öze Yakup Koray Duman 1 Türkiye ekonomisinin 1980 den sonra en önemli ekonomik sorunu haline gelen cari işlemler açığı, yıllar geçikçe kalanarak büyümüş ve bugün kronik bir hal almışır. Türkiye de ekonomik büyüme ve cari denge (cari denge/gsyh) ilişkisi, dönemi için; VAR modeli analizi, Granger nedensellik, eki-epki ve varyans ayrışırması ile yapılmışır Sonuç olarak ülkemiz için ekonomik büyüme ile cari işlemler dengesi arasında ek araflı bir nedensellik ilişkisinin olduğu oraya çıkmışır. Anahar Kelimeler: Ekonomik Büyüme, Cari Denge. Var Analizi THE RELATIONSHIP BETWEEN CURRENT ACCOUNT BALANCE AND ECONOMIC GROWTH IN TURKEY Absrac Yakup Koray Duman 2 The curren accoun defici, which has become he mos imporan economic issue of Turkey's economy afer 1980, has grown exponenially over he years and oday i has become chronic. In his sudy, he relaionship beween economic growh and he curren accoun balance (curren balance/gdp) in Turkey beween has been analyzed using he VAR model, wih Granger causaliy, impulse-response and variance decomposiion.. As a Resul of, i is find ha here is a one way causaliy beween economic growh and curren accoun balance for Turkey. Key words: Economic Growh, Curren Accoun Balance, Var Model 1 Doçen Dokor. Akdeniz Üniversiesi İ.İ.B.F İkisa Bölümü Analya kduman@akdeniz.edu.r 2 Doçen Dokor. Akdeniz Üniversiesi İ.İ.B.F İkisa Bölümü Analya kduman@akdeniz.edu.r 12

18 Yakup Koray Duman 1.GİRİŞ Cari işlemler dengesi hesabı çoğu ülkelerde olduğu gibi, ülkemiz açısından en önemli ekonomik gösergelerin başında gelmekedir. Gelişmeke olan ülkelerin önemli bir kısmı üreimlerinde ihal girdiyi yüksek oranda kullandıklarından yani ihalaa dayalı büyüdüklerinden, ekonomik büyüme oranlarındaki arışlar sonucunda cari işlemler dengesinde ciddi bozulmalar ile karşı karşıya kalmakadırlar. Gelişmeke olan Türkiye ekonomisinde de aynı durum geçerlidir. Türkiye ekonomisinde son yıllarda en çok arışılan ikisadi sorunlardan birisi, cari işlemler açığının büyüklüğü, finansmanı, sürdürülebilirliği ve açığın azalması için uygulanması gereken poliikalardır. Cari açık, uzun yıllardan beri Türkiye ekonomisi için bir kırılganlık unsuru haline gelmiş ve kronik bir hal kazanmışır. Özellikle gelişmeke olan ülkelerde krizin emel gösergelerinden biri olarak kabul edilen cari işlemler dengesi açığının sürdürülebilirliği konusunda cari işlemler dengesi/gsyih oranının belirli bir eşik değeri aşıkan sonra krize neden olacağı görüşü oldukça yaygındır. Bazı ikisaçılar bu eşik değerin (cari işlemler dengesi/gsyih oranı) %4 olduğunu ve eşik değerin aşılmasının bir kriz sinyali olarak algılanması gerekiğini belirmekedir (Dornbusch, 2001; 3). Ancak cari işlemler dengesi/gsyih oranının belirli bir eşik değeri aşıkan sonra krize neden olacağı konusunda orak bir görüş birliği bulunmamakadır. Cari açık, yuriçinde üreilerek yurdışına saılan mallardan elde edilen gelirin, yurdışında üreilerek yuriçinde ükeilmek üzere saın alınan mallara ödenen mikardan az olma durumudur. Cari açık, ödemeler bilançosunun cari işlemler hesabı kaleminde yer alan mal - hizme ihala / ihracaı ve karşılıksız ransfer işlemleri (özellikle de dış icare işlemleri) ile ilgili döviz harcamalarının, bu işlemler sonucu elde edilen döviz gelirlerini aşması nedeniyle oraya çıkar. Başka bir ifade ile ülkenin negaif asarruf yapığını gösermekedir Cari işlemler dengesi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi açıklayan üç görüş bulunmakadır. Birinci görüş, ekonomik büyümenin cari işlemler dengesinin negaif nedeni olduğunu savunmakadır. Bu görüşe göre cari işlemler dengesinde meydana gelen açıkların nedeni ekonomik büyümeden kaynaklı alep arışıdır. Ekonomik büyümenin arması alebin armasına, alebin arması da ihalaın armasına, dolayısıyla cari işlemler dengesinde açıklara neden olmakadır. İkinci görüş, cari işlemler dengesinin ekonomik büyümenin nedeni olduğunu savunmakadır. Bu görüşe göre özellikle gelişmeke olan ülkelerin sermaye birikimi ve eknolojik ilerlemeler bağlamında daha yüksek gelişme poansiyeline sahip olmaları ve ekonomik enegrasyonların varlığı daha yüksek oranlı cari işlemler dengesi açığına neden olmakadır. Üçüncü görüş, cari işlemler dengesi ile ekonomik büyüme arasında ilişki olmadığını ya da var olan ilişkinin oldukça zayıf olduğunu savunmakadır. Bu çalışmada, Türkiye de ekonomik büyüme ve cari denge ilişkisinin ele alındığı birinci bölüm, çalışmanın uygulama kısmına ai yönem ve verilerin açıklandığı ikinci bölüm, analizi yapılan değişkenlere ilişkin bulguların yorumlandığı üçüncü bölüm ve 13

19 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP büyüme-cari denge ilişkisine ai genel değerlendirilmenin yapıldığı sonuç kısmından oluşmakadır. 2.Türkiye de Cari İşlemler Dengesi Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi Türkiye nin büyüme modeli 2000 lere kadar büçe açığı vererek büyüme, 2000 lerden sonra cari açık vererek büyüme modeli diye özeleyebileceğimiz açık vermeye dayalı bir büyüme modeli olmuşur. Cari açığın çok büyüdüğü 2010 sonrası dönemde bir yandan dış konjonkürün daralması bir yandan da Türkiye nin cari açığı düşürmeye dönük ekonomi poliikası uygulamaları cari açığı düşürmüş bulunuyor. Cari açıkların sürekliliği son on yıl içinde çok daha belirgin bir sorun haline gelmişir. Tablo1 den de olayca anlaşılacağı üzere cari açığımız son yıllarda hep armışır. Niekim cari açığımızın seyri dalgalı olarak yılları arasında,2001 krizi sonrası 2002 yılı ve 2008 küresel krizi sonrası 2009 yılı hariç, oralama %2 ile %9,7 banları arasında değişmiş olup bozulma sürecine girdiği görülmekedir (Kaya,2016;52). Özellikle 1990 yılından iibaren yaşanan ekonomik krizlerin ödemeler bilançosu kaynaklı oluşu ve kriz yıllarından önce Cari Açık/Gayri Safi Milli Hasıla(GSMH) oranının lieraürde ileri sürülen %4-5 lik eşik değerlerini aşması olası bir ekonomik krizin gösergesi olduğu endişesini de gündeme geirmekedir. Niekim döneminde Cari Açık/GSMH oranı birkaç yıl hariç %4-5 lik eşik değerin üzerinde gerçekleşiği gibi 2010 yılından iibaren de adea sisemli bir şekilde arıyor. Dolayısıyla Türkiye deki cari açık bu arihsel çerçevede değerlendirildiğinde büyük ve sürekli bir nielik aşıdığını söylemek mümkündür. Ekonomik büyüme oranı (Büyüme) ile cari işlem dengesi (Cari Denge) arasındaki ers yönlü ilişki 1990 lı yıllarla birlike Türkiye ekonomisinde de açıkça oraya çıkmaya başlamışır. Özellikle döneminde büyüme oranı ile cari işlemler arasındaki bu ilişki ararak devam emiş ve cari işlemler açıkları ehlikeli boyulara ulaşmışır. Bu durumun ek isisnası ise ve kriz dönemleridir. Söz konusu dönemlerde cari işlemler dengesi yapılan devalüasyonlar nedeniyle fazla vermişir. (Telaar ve Terzi, 2009:120 ve Telaar, 2011:23) Tablo. 1 Türkiye nin Ekonomik Büyüme Hızı ve Cari İşlemler Dengesinin GSYİH İçindeki Payı (%) ( ) Yıl Büyüme Oranı Cari Açık / GSYIH Oranı ,8-3, ,7 1, ,2-0, ,3-2, ,4-3, ,4-4, ,9-5, ,7-5, ,7-5, ,8-1, ,2-6,1 14

20 Yakup Koray Duman ,8-9, ,1-6, ,2-7, , ,46 Cari açık ve büyüme ilişkisi yönünden doksanlı ve iki binli yılları karşılaşırırsak Doksanlı yıllarda yıllık oralama olarak makul sayılabilecek bir büyüme oranının(yaklaşık %4)yakalanmasına rağmen, cari açığın GSMH ye oranının da makul seviyelerde(yıllık oralama%-1.24) olduğunun rahalıkla izlenebilmesidir. Bu görünümden doksanlı yıllarda Türkiye ekonomisinin büyürken daha fazla iç dinamikleriyle hareke eiği, daha az dışarıya bağımlı olduğu ve ikisadi büyümenin ihalaa görece dayanmadığı sonucu oraya çıkmakadır. İki binli yıllarda ise doksanlı yıllara kıyasla yıllık oralama olarak daha büyük ekonomik büyüme rakamlarına ulaşıldığı halde, daha fazla isihdam alanı yaraılamaması da yukarıdaki nielikli üreime dayanmayan büyüme görünümünün bir sonucudur(capial,2013:85). Türkiye deki cari açığın nedenleri ihal girdi bağımlılığı ve enerji olmakadır. Bununla birlike cari açığın finansmanı ise doğrudan yabancı yaırımlar yerine kısa vadeli sermaye girişleri ile sağlanmakadır. Bu durumda Türkiye ekonomisi için çok ciddi bir kırılganlık kaynağı olmaka ve negaif şoklar karşısında ehlike arz emekedir. Bu nedenle Türkiye nin ikisadi olarak büyüyebilmesi için cari açığını sürdürülebilir seviyelere indirmesi ve asarruf oranlarını arırması gerekmekedir. (Akçay ve Eraaş, 2012;21) Ancak Türkiye ekonomisindeki büyüme hızı sürdürülebilir gözükmüyor, çünkü dış kaynağa bağımlı ekonomi sıcak para, yabancı sermaye dış borç olmaz ise büyüyemiyor. Dış kaynak girişini arırmak için ise,yüksek faiz düşük kur ercih edilmeke. Yüksek reel faiz sunarak, uluslar arası spekülasyon oyunu içerisinde ayrıcalıklı bir konum kapma uğraşı aslında 2001 krizi sonrasında Türkiye ye bizza IMF arafından elkin edilmişir. IMF programı Türkiye yi dünya ekonomisi içerisinde yüksek reel faiz sunan ve sıcak para girişleriyle ekonomisini isikrara kavuşurmaya çalışan bir ülke olarak değerlendirmekedir. Oysa bu poliika ülke ekonomisini olumsuz dış ekonomik gelişmelere karşı kırılgan hale geiriyor. Ayrıca birçok ihraç ürünü ihal girdiler kullanılarak üreildiği için üreim ülkenin her yerine yaygınlaşmıyor. Sonuça poansiyel isihdam fırsaları gelişmiyor ve ekonomik büyümenin olmaması da işsizlik oranlarını ve yoksulluğu azalmayı zorlaşırıyor(,yeldan,2010:39 ve Capial,2015:29). Ancak Türkiye nin cari açıksız büyüyebilmesi için ekonominin üreim yapısının değişmesi şar. En başa ara malı üreen sekörlerin gelişmesi ve ihalaa bağımlılığın azalması gerekiyor. Ayrıca üreimin ihracaa yönelen kısmının arması da şarır. (Capial,2006). Cari açığın finansmanında ise daha çok sıcak para kullanılmakadır. Böylece ekonomi bağımlı, riskli ve kırılgan bir yapı özelliğine kavuşmakadır. Ekonomide 2001 krizi sonrası sağlanan büyümenin ağırlıklı olarak sıcak para, son yıllardaysa buna ek olarak aran yabancı sermayeye dayanmış olması riskli unsurlardan kurulamamış olduğunun bir gösergesidir. Yüksek faiz poliikası ve 15

21 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP yabancılara gayrimenkul saışına dayanan gelir elde eme yönemi ön plana çıkarılmakadır (Özbek,2008:10). Spekülaif nielikli büyüme dalgaları hiçbir zaman uzun sürmemekedir ve her bir genişleme döneminin ( ; ; 2000) sırasıyla 1994, 1999 ve 2001 krizleri ile sonuçlandığı unuulmaması gereken bir gerçekir (Yeldan,2005:59). Yur içi üreimin ihala bağımlılığının azalılması amacıyla, sanayide kullanılan ihal ara girdilerin, rekabe koşulları alında, yur içinde üreilmesini sağlayacak poliikaların gelişirilmesi gerekmekedir. İhraca arışını sağlamak içinde sanayide araşırma gelişirme faaliyelerinin yaygınlaşırılması sağlanarak özellikle yüksek eknolojili ara malların yur içinde üreilmesinin deseklenmesine yönelik çalışmalar yapılmalıdır. 3.Lieraür Taraması Cari işlemler hesabı ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi oraya koyan çalışmalar, gerek ülkemizde gerekse diğer ülkelerde lieraüre kazandırılmış konuların başında gelmekedir. Yapılan çalışmalar emelde iki gurupa oplanmışır. Birinci gurup çalışmalar ekonomik büyüme ve cari açık arasında birebir ve güçlü bir ilişkinin olduğunu ifade eden çalışmalardır. İkinci gurup çalışmalar ise ekonomik büyüme ve cari açık arasında ek yönlü bir ilişkinin var olduğunu açıklayan çalışmalardan oluşmakadır. Khan ve Knigh (1953) 32 gelişmeke olan ülke için yapıkları çalışmada, Milesi- Ferei ve Razin in (1998) panel veri analizi kullanarak 86 düşük ve ora gelirli ülke için yapıkları çalışmada, Parikh ve Sirbu (2004) 42 ülke için yapıkları panel veri analizinde ekonomik büyümeden cari açığa doğru bir nedensellik ilişkisi sapamışlardır. Telaar ve Terzi (2009) ve Yılmaz ve Akıncı (2011) ise Türkiye için yapıkları çalışmada ekonomik büyümenin cari açığa neden olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Freund ve Warnock (2005) 26 gelişmiş ülke için yapıkları panel veri analizinde, Moreno-Brid (1999) yılında Meksika için yapığı çalışmada, Kandil ve Greene (2002) ise ABD için yapıkları çalışmada cari işlemler dengesinden ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi espi emişlerdir. Çifçi(2014) Türkiye için yapığı çalışmada cari açıklardan ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi espi emişir. Yazara göre Türkiye nin 2002 yılından sonra göserdiği nispeen yüksek büyüme oranları, yüksek oranda cari açıklar verilmesiyle gerçekleşmişir. Yalçınkaya ve Temelli nin (2014) yapmış olduğu çalışmada, ekonomik büyüme cari işlemler arasındaki ilişki yılları arasında BRICS(Brezilya, Rusya, Hindisan, Çin, Güney Afrika Cumhuriyei) ve MINT(Meksika, Endonezya, Nijerya, Türkiye) ülkeler için panel veri çerçevesinde analiz edilmişir. Araşırmanın sonucunda hem BRICS hem de MINT ülkeleri için kısa ve uzun dönemde cari işlemler dengesi üzerinde önemli derecede ekili olduğu, ekonomik büyüme hızı değişikçe cari işlemler dengesinin de ülkelere göre açık veya fazla verecek şekilde değişiği espi edilmişir Kosakoğlu ve Dibo nun (2011) yapmış olduğu çalışmada ise, yılları-na ai cari işlemler dengesi/gsyih oranı ve GSYH deki yüzdesel değişmeler 16

22 Yakup Koray Duman kullanılmış-ır. VAR analizi sonucunda GSYH deki olumlu gelişmelerin cari açıkları eiklediği şeklin-de oraya konulmuşur. Akçay ve Eraaş ın yapmış olduğu BRICT ülkeleri üzerine çalışmada yıllarına ai veriler panel veri analizi ile incelenmişir. Sonuça uzun dönemde cari işlemlerden ekonomik büyümeye doğru bir neden-sellik ilişkisinin olduğu görülmüşür. Yılmaz ve Akıncı nın (2011) yapmış olduğu çalışmada, dönemi için ikisadi büyüme ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişki ele alınmışır. Analizde cari işlemler dengesi ve gayri safi yuriçi hâsıla olmak üzere iki değişken yer almışır. Söz konusu olan değişkenlerin eş büünleşik olduğu oraya konulmuş ve nedensellik ilişkisi ise gayri safi yuriçi hasıladan cari işlemler dengesine doğru ek yönlü olarak bulunmuşur. Mello vd. (2011) yazındaki cari işlemlerin büyüme üzerindeki kısa dönemli ekilerinin incelendiği çalışmalardan farklı olarak, yılları arasında gelişmiş ve gelişmeke olan 100 den fazla ülke için sıralı probi modelini kullanarak uzun dönemli ekilerini incelemişlerdir. Cari işlemlerin ersine dönmesi durumda iki yıl içerisinde büyümede bir kırılma yaşanacağına dair bulgular elde emişlerdir. Buna ilaveen makro ikisadi yapısallardan kaynaklanan kırılganlıkla birlike cari işlemlerin ersine dönmesi durumunda büyümenin de negaif yönde ekilendiği sonucuna varmışlardır. Songur ve Yaman ın (2013) yapmış olduğu çalışmada 10 ülkenin dönemi verilerinden yola çıkarak cari işlemler dengesi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki panel eş büünleşme ve panel vekör haa düzelme modelleri ile es edilmişir. Sonuç ele alınan ülkelerde seriler arasında uzun dönemde bir eş büünleşme ilişkisinin olduğuna işare ederken, uzun dönemde cari işlemlerden ekonomik büyümeye doğru poziif ve ekonomik büyümeden cari işlemlere doğru negaif bir nedenselliğin olduğu görülmüşür. Şi ve Alancıoğlu nun (2016) yapmış oldukları çalışmalarında, yıllarına ai GSYİH ve cari işlemler verileri kullanılarak VAR analizi yapılmışır. Çalışma sonucunda her iki değişken arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi espi edilmişir. Ayrıca eki-epki analizi sonucunda cari açığın ekonomik büyümeyi olumsuz ekilediği ve ekonomik büyümenin de cari açıka arışa yol açığı sonucuna ulaşılmışır. Bayrakuan ve Demiraş ın (2011) yılında yapmış olduğu çalışmada, 19 gelişmeke olan ülkenin dönemi verilerinden yararlanılarak cari açığın belirleyicileri panel veri analizi yönemi ile araşırılmışır. Sonuç olarak bu ülkelerde büyüme oranı, yaırımlar ve kamu harcamalarındaki arışın cari açığı arırdığı, dış icare hadlerindeki iyileşme, dışa açıklık oranı, dünyadaki ekonomik büyüme oranı ve dünya faiz oranlarındaki arışın ise cari işlemler açığını azalığı şeklinde elde edilmişir. Erdoğan ve Aci in (2016) Türkiye için yılları arasında çeyrek dönemleri içeren her iki değişkene ai 52 ade gözlem için Granger nedensellik ve VAR analizleri kullanılarak yapılan çalışmada ekonomik büyüme ile cari işlemler dengesi arasında iki araflı bir nedensellik ilişkisinin olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Ersungur, v.d., (2017), Türkiye de yıllarında çeyrek dönemlerde cari denge üzerinde ekonomik büyüme ve döviz kurunun ekisini incelemişlerdir. Seriler arasında eş-büünleşme ilişkisi espi edilmiş ve VAR Modeline dayalı nedensellik esi sonucunda ise döviz kuru ile cari işlemler dengesi arasında bir nedensellik ilişkisi 17

23 SAKARYA İKTİSAT DERGİSİ CİLT 6, SAYI 4, 2017, SS THE SAKARYA JOURNAL OF ECONOMICS, VOLUME 6, NUMBER 4, 2017, PP bulunamazken, GSYH ile cari işlemler dengesi arasında çif yönlü bir nedensellik ilişkisi bulmuşlardır. 4. Veri Sei Bu çalışmada yılları ara-sında çeyrek dönemleri içeren her iki değişkene ai 57ade gözlem kullanılmışır. Kullanılan veriler Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası inerne veri abanından emin edilmişir. Çalışmada, Gayri Safi Yuriçi Hâsıla değerleri sabi olarak ele alınarak büyüme rakamları (G) hesaplanmışır. Ayrıca cari işlemler hesabı ile gayri safi yuriçi hâsıla (CİH) değerleri dolar kuruna çevrilmiş ve oranlanarak cari işlemler hesabının GSYİH içindeki oransal değeri şeklinde ele alınmışır. Her iki makro-ekonomik değişken verileri, çeyrek dönem olması sebebi ile mevsimsel arındırmaya abi uularak, ekonomeri uygulamaya dâhil edilmişir Gelişirilmiş Dickey-Fuller (ADF) Birim Kök Tesi Dickey ve Fuller (1979: ) durağan olamayan serilerin es edilebilmesi için bir birim kök esi gelişirmişlerdir. Dickey-Fuller in eslerindeki kili görüş, durağan olmayan serilerin esinin, birim kökün varlığının esi ile aynı olmasıdır. Dickey- Fuller in birinci dereceden ooregresif süreç (AR(1)) şeklindeki emel modeli aşağıdaki gibidir: Y Y e 1,2, Ooregresif modelde e, sıfır oralama ve sabi varyanslı, ookorelasyona sahip olmayan haa erimidir. Modele göre, 1ise zaman serisi durağan, 1ise zaman serisi durağan olmayacakır. 1olan bir zaman serisi genellikle rassal yürüyüş süreci olarak adlandırılmakadır. Bu durumda boş hipoez H : 1, ve alernaif hipoez H 1 dir. a 0 Dickey ve Fuller (1979:428) ayrıca, birim kökün varlığının espii için kullanılabilecek iki alernaif regresyon eşiliği önermekedir. İlk model, rassal yürüyüş sürecinde sabi içermekedir: Y Y 1 e İkinci eşilik ise, modelde sabiin dışında sokasik olmayan zaman rendine yer vermekedir: Y Y 1 e Dickey-Fuller (1979:427) e göre 1 olması durumunda seri fark alınarak dönüşürülmelidir. Ancak fark alınırken ookorelasyonun varlığı dikkae alınmalıdır. Denklemin her iki arafından Y 1 çıkarılırsa modeller fark denklemleri şeklinde yazılabilir: Y Y 1 ( 1) Y 1 Y ( 1) Y 1 ise; 1 e e 18