AN EMPIRICAL STUDY ON BUDGET REVENUE- EXPENDITURE MANAGEMENT IN PERIOD IN TURKEY: A COMPARISON OF SINGLE PARTY AND COALITION GOVERNMENTS

Transkript

1 Süleyman Demirel Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Y.2009, C.14, S.3 s Suleyman Demirel Universiy The Journal of Faculy of Economics and Adminisraive Sciences Y.2009, Vol.14, No.3 pp TÜRKİYE'DE DÖNEMİNDE BÜTÇE GELİR- GİDER YÖNETİMİ ÜZERİNE AMPİRİK BİR ÇALIŞMA: TEK PARTİ VE KOALİSYON HÜKÜMETLERİNİN KARŞILAŞTIRMASI AN EMPIRICAL STUDY ON BUDGET REVENUE- EXPENDITURE MANAGEMENT IN PERIOD IN TURKEY: A COMPARISON OF SINGLE PARTY AND COALITION GOVERNMENTS Yrd.Doç.Dr.Mura ASLAN 1 Yrd.Doç.Dr.Semih BİLGE 2 ÖZET Bu çalışma, Türkiye de döneminde Genel Büçe gelir ve gider ahminleri ile gerçekleşmeleri arasındaki farkın ya da sapmanın, koalisyon ve ek parili hüküme dönemleri arasında, farklı olup olmadığını incelemekedir. Çalışmada esi ve regresyon analizi olmak üzere iki isaisik yönemi kullanılmışır. Çalışmanın emel olarak cevaplandırmak isediği soru ile ilinili olarak hüküme ürü değişkeni emel odak nokası olup, bu değişken ek ve koalisyon yöneimini kapsayıcı bir kukla değişkendir. Yapılan isaisikî analizler, Türkiye de koalisyon dönemlerinde büçe giderlerinde meydana gelen sapmaların, ek parili dönemlere göre anlamlı bir şekilde fazla olduğunu gösermişir. Gelir ahmini ile gelir gerçekleşmeleri arasında bu şekilde bir ayrışma espi edilememişir. ABSTRACT This sudy invesigaes wheher he difference or deviaion beween he General Budge revenue and expendiure esimaions and realizaions differs beween coaliion and single pary governmens over he period in Turkey. Two saisical mehods, namely es and regression analysis are used in he sudy. The governmen ype variable is he focal poin relaed o he quesion his sudy basically wans o respond o, and such a variable is a proxy-variable covering he single pary adminisraions and coaliion adminisraions. The saisical analyses shows ha he deviaions occurred in he budgeary expendiures during coaliion period in Turkey were significanly higher. Such differeniaion couldn be assessed beween he revenue esimaions and revenue realizaions. 1 2 Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İİBF Maliye Bölümü. Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İİBF Maliye Bölümü.

2 ASLAN BİLGE 2009 Koalisyon Hükümeleri, Devle Büçesi, Büçe Açıkları, Büçe Yöneimi, Poliik Konjonkür Teorileri. Coaliion Governmens, Governmen Budge, Budge Deficis, Budge Managemen, Poliical Business Cycles. GİRİŞ Toplumsal ihiyaçların espi edilmesi ve kamu hizmelerinin kimler için ve ne kadar üreileceğinin belirlenmesi bir siyasal ercih ve karar konusudur. Parlamener demokrasiye dayalı rejimlerde, harcama yapma ve gelir oplama yekisinin içselleşiği bir siyasal araç olan büçe, devle aygıının yöneilmesinde önemli bir unsur olarak kabul edilebilir. Demokraik emsilde halk, siyasal ercihlerine göre bir yasama meclisi seçmeke ve bu meclis bir büçe yaparak hangi hizmelerin üreileceğine, maliyelerin kimlere ödeileceğine karar vermekedir. Halkın kamu hizmei iseklerini, yasama organında emsilciler ve bunların bağlı oldukları siyasal pariler, açıklayıp yorumlarlar. Temsilciler meclisinde çoğunluğa sahip olan siyasal görüş (pari ya da pariler koalisyonu) halk iradesini bir hüküme programı haline geirir; bürokrasiye uygulaır (Buluoğlu, 2004: 31). Yasama organı, onaylamış olduğu büçe ile yürüme organı için ödenek ahsisinde bulunarak, yürümenin gerekli faaliyelerde bulunmasını sağlar. Yürüme organı, kamu hizmelerini ahsis edilen bu ödenekleri siyasi ercihleri doğrulusunda kullanarak gerçekleşirir. Son yılda özellikle bazı sanayileşmiş ülkelerde büçe açıkları ve kamu borçlarında sürekli bir arış yaşanmışır. Bu açıkları ya da aran borçları bir akım makroekonomik değişkenlerle (örneğin ekonomik büyüme, cari açık vb.) ilişkilendirmek mümkündür. Bir ülkede büçe ve kamu açıklarının nedenlerini sadece ikisadi ve mali değişkenlerle açıklamak yeerli olmayacakır. Bunların yanı sıra bu açıklara eki emesi muhemel pek çok poliik ve kurumsal değişkenin de ele alınması gerekmekedir. Mali poliikaların seçiminde karar verici olan hükümein ürü, hükümei oluşuran pari ve/veya parilerin gücü veya büçe sürecini yöneen kurumlar arasındaki kuuplaşma gibi poliik değişkenler de ülkeler arasındaki büçe açıkları ve kamu borçlarındaki farklılıkları anlamada önemli fakörlerdir (Huber vd., 2003: 333). Mali poliikaların seçiminde ekisi olan çeşili poliik değişkenlerin rolü ve önemi üzerine birçok çalışma yapılmışır. Bu çalışmaların bir kısmı ikidardaki hüküme ürü ile ekonomik veriler arasında ilişkileri araşıran çalışmalardır. Ülkemizde ek pari dönemleri ile koalisyon dönemleri arasındaki ekonomik performans farklılıklarını inceleyen çok fazla çalışmanın olmaması, bu konunun araşırılması gereğini doğurmuşur. Türk siyasi siseminden bu konu ile ilgili olarak alı çizilmesi gereken önemli bir noka; Türkiye de cumhuriyein ilanından iibaren kurulan hüküme sayısının çokluğu ya da kurulan hükümelerin ömürlerinin son derece kısa oluşudur arasındaki dönemi genel olarak ek parili dönem kabul edilirse; arasındaki 58 yıllık dönemde 42 hüküme 266

3 C.14, S.3 Türkiye'de Döneminde Büçe Gelir-Gider Yöneimi kurulmuşur. Bu dönemde oralama hüküme ömrü yaklaşık olarak 1,38 (ya da 1 yıl 5 ay) dir. Bu 42 hükümein 15 i ek pari hükümei olmuşur döneminde ek başına ikidar olan DP 5; arasında ek başına ikidar olan AP 3; arasında ek başına ikidar olan ANAP 4; arasında ek başına ikidar olan AK Pari ise 3 ayrı hüküme kurmuşur. Söz konusu 42 hükümeen 15 i ise koalisyon hükümeleri şeklinde oluşurulmuşur arasında 4, arasında 4, arasında 7 koalisyon hükümei görev yaparken, demokrasiye ara verilen , ve dönemlerinde oplam 7 ara rejim hükümei işbaşında bulunmuşur. Bu arada üçü güvenoyu alamayan, ikisi ise kısa sürelerle görev yapan 5 azınlık hükümei de Türk siyase sahnesinde yerini almışır (Karaca, 2003: 92). Genç Cumhuriye e, oralama hüküme ömrünün yaklaşık olarak 1,38 (yaklaşık olarak 1 yıl 5 ay) gibi kısa bir süre olması, Türkiye de hüküme olmanın ne denli zor olduğunu gösermekedir. Bu oralama bir anlamda Türkiye de koalisyon dönemleri ya da azınlık hükümeleri gibi siyasi oorienin güçsüz olduğu durumların, ne kadar yaygın bir şekilde gözlemlenen bir olgu olduğunu gösermekedir. İşe bu çalışmanın araşırdığı emel soru bu nokadan hareke emekedir. Bu çalışmanın cevaplandırmak isediği emel soru: Türkiye de koalisyon hükümeleri dönemleri ile ek parili hüküme dönemleri arasında, büçe aracılığı ile yürüme organına ahsis edilen ödeneklerin kullanılması ve gelirlerin oplanması yekisinin kullanımında bir farklılığın olup olmadığıdır. Bu çalışma dör ana bölümden oluşmakadır: Çalışmanın birinci bölümü, genel anlamda bir lieraür araması şeklindedir. Bu bölümde bir çok makro ekonomik değişken emel alınarak koalisyon dönemleri ile ek parili hüküme dönemleri arasında farklılıkları vurgulayan eorik ve ampirik çalışmalar özelenecekir. İkinci bölümde kısaca koalisyon hükümeleri ve büçe yöneimi ilişkisine değinildiken sonra üçüncü bölümünde genel olarak model ve veri anıılacak, isaisik ve ekonomerik model uygulanacak daha sonra bu analizlerin sonuçları yorumlanacakır. Sonuç kısmında ise bulguların Türkiye bağlamında ne ifade eiği arışılacak ve poliika önermelerinde bulunulacakır. 1. KOALİSYON HÜKÜMETLERİ ve MAKRO EKONOMİK DEĞİŞKENLER Her poliik rejimde, siyase ile ekonomi değişik biçimlerde karşı karşıya gelmişir. Poliika ekonomiden ekilendiği gibi, ekonomiyi de ekileyen bir unsur olmuşur. Bir ülkenin poliik yapısı, benimsenen poliik ideoloji ve poliik yapıya dayalı dolaylı ve dolaysız eki yapan büün unsurlar, ekonominin modelini ve işleyişini ekilemekedir. Buna karşın ekonomide geçerli prensipler, ekonominin yapısı, başarısı ve oraya çıkardığı sonuçlar da poliik modele ve işleyişine yön vermekedir (Onur, 2004: 2). Günümüzde siyasal karar verme sürecinin yalnızca ekonomik değişkenlerle ilgili olmadığı, aynı zamanda bu kararların alındığı poliik ve kurumsal çevrenin de ekili olmaya başladığı görülmekedir. 267

4 ASLAN BİLGE 2009 Çok parili emsili demokrasiye dayanan parlamener rejimlerde, seçim siseminden dolayı bazen parilerin hiç birisi meclise çoğunluğu sağlayamaz. Bu durum, birden çok siyasi pari veya grubun oraklaşa kurduğu hüküme ve yöneim biçimi olan koalisyon hükümeleri ve haa şarlar elverişliyse meclise çoğunluğu olmayan bir parinin, ek başına kurduğu azınlık hükümelerinin kurulması şeklinde sonuçlanmakadır. Koalisyon hükümelerinin makro ekonomik değişkenler üzerindeki ekilerini açıklamaya çalışan birçok çalışma yapılmışır. Miller (1997), Alesina (1989), Alesina ve Peroi (1996), Bussiere ve Mulder (2000), M.J. Gasiorowski (1998), Cukierman, Edwards ve Tabellini (1992), A. Hossain ve A. Chowdhury (1998), Alesina ve Drazen (1991), Eren ve Bildirici (2001), Akarca ve Aysi (2006) ve Karaca (2003) koalisyon hükümeleri ile ekonomik büyüme ve enflasyon arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Roubini ve Sachs (1989a, 1989b), Alesina ve Drazen (1991), De Haan ve Surm (1994), Ohlsson ve Edin (1991), De Haan ve Surm (1997), De Haan ve diğerleri (1999), Konopoulos ve Peroi (1999), Peroi ve Konopoulos (2002), Volkerink ve De Hann (2001), Alesina ve Peroi (1995), Spolaore (2004), Huber vd., (2003), Tuar ve Tansel (2000), Karaca (2003), Şenesen (2000) ve Kuşepeli ve Önel (2006) ise koalisyon hükümeleri ile büçe açıkları, kamu borçlanması ve kamu harcamaları arasındaki ilişkiyi yapıkları eorik ve ampirik çalışmalar ile açıklamaya çalışmışlardır. Siyasal ve sosyo-ekonomik açıdan farklı grupları emsil eden siyasi parilerin, koalisyon hükümeleri çaısı alında ikidarı paylaşmaları, hem farklı grupların iseklerinin emsili hem de diğerleri aleyhine bir uygulamanın gerçekleşmesini engelleyebilecek en uygun yapıyı oluşurmuşur. Bu durum daha kaılımcı ve demokraik bir oramın oluşması açısından önemlidir. Koalisyon hükümelerinin çoğunluk parisi ikidarlarına göre daha demokraik oldukları arışılmaz bir gerçekir (Yalansız, 2006). Faka yukarıda bahsedilen çalışmalarda da belirildiği gibi güçlü bir ekonomi için, isikrar ve güven oramı açısından ek pari ikidarları ercih edilirken, ülkelerin karşılaşığı emel ekonomik problemlerin sorumluları arasında isikrarsız koalisyon hükümelerinin olabileceği düşüncesi yaygındır. Tek pari hükümelerinin ekonomide daha başarılı olduğunun düşünülmesinin alında yaan emel eken, hızlı bir şekilde karar alınıp uygulanabilmesi ve bu sayede sorunlara gecikmeden müdahale edilmesinin, uygulanan poliikaların başarı şansını arırmasıdır. Büçelerin kamu yöneiminde karşılaşılan güçlüklerin çözümlenmesinde yöneicilere yardımcı olup, kamu yöneiminde verimliliği ve ekinliği arıran bir yöneim aracı olduğu göz önünde bulundurulursa, ek pari dönemlerinde bu araç çok daha ekin bir şekilde kullanılabilecekir. Koalisyonlarda, hükümei oluşuran parilerin karşılıklı güven, saygı ve işbirliği anlayışı çerçevesinde hareke emeleri, uyumlu ve orak hedeflerde anlaşmış olmaları beklenmekedir. Faka her siyasi parinin başında bir lider ve onun erafında oplanmış, hiyerarşik olarak örgülenmiş pari kadroları vardır. Demokrasi ve uzlaşı külürünün gelişmediği oplumlarda siyasi pariler asıl işlevlerini giderek yiirerek, desekçilerinin 268

5 C.14, S.3 Türkiye'de Döneminde Büçe Gelir-Gider Yöneimi kişisel çıkarlarına hizme eden lider sulasının olduğu kurumlara dönüşebilirler (Yılmaz, 2003: 65 69). Bunun yanı sıra koalisyon dönemlerinde siyasi parilerin popülis poliikaları, parizanca davranışları, kayırıcılıkları ve ülke kaynaklarını adil paylaşırmamaları gibi bazı fakörler koalisyon hükümelerinin isikrarsızlık yaraabileceği düşüncesini güçlendirmekedir. Koalisyondaki parilerin bu ip uygulamalar içine girmeleri, kamusal kaynakların ekin ve verimli kullanılmasında gerekli hassasiyei gösermemelerine, kaynak israfına, mali saydamlığın kaybolmasına ve mali disiplinsizliğe yol açabilecekir. Hükümein birden fazla pariden oluşan bir koalisyon olması, hiçbir parinin kendi programını aynen uygulamasına imkân vermemekedir. Çok sayıda parinin zayıf çoğunluğuna dayanan koalisyon hükümeleri, üyeleri üzerinde disiplin kurmada güçlük çekerler. Çünkü zayıf çoğunluğa dayanan koalisyonlar, millevekillerinin göreceli önemlerini ve ekinliklerini arırmakadır. Bu durum pari içi disiplinsizliklere ve millevekillerinin poliik güçlerinde arma iseği şeklinde kendini gösermekedir. Bunun yanı sıra koalisyonun yıkılmasından sonra kurulacak yeni hükümee, bakanlık almayı bekleyenlerin sayısı da az değildir. Ayrıca koalisyon orağı pariler de, hüküme prookolünde olan ve olmayan konularda sık sık anlaşmazlığa düşerek, ikidar paylarını sürekli yüksek umaya çalışırlar. Büün bu ekenler, koalisyon ikidarının ekinliğini örpüleyecekir (Buluoğlu, 2004: 35). Koalisyon hükümeleri, ek pari hükümelerine kıyasla yapısal ekonomik reformlara öncülük eme ve yöneme konusunda da, orakların anlaşamamasından dolayı daha fazla zorlanmakadır (Bussiere ve Mulder, 2000; Zaman Gazeesi, 2007). Koalisyon hükümelerinde herhangi bir konuda karar almak için orakların hepsinin ikna edilmesi gerekmekedir. Çoğu zaman hiç birinin am olarak ikna olmaması sonucu oraya asgari müşereklerde uzlaşmayla oluşurulmuş kararlar çıkmakadır. Hem kararların alınmasının gecikmesi hem de alınan kararların bu uyumsuzlukan öürü yeersiz olması sorunların çözümünü güçleşirmekedir Koalisyon Hükümeleri ve Enflasyon-Ekonomik Büyüme İlişkisi Koalisyon hükümeleri dönemlerinde enflasyon ve büyüme gibi makro ekonomik değişkenlerin nasıl bir seyir izlediği ikisa ve maliye yazınında önem verilen konulardan birisidir. Koalisyon hükümelerini de içine alan poliik isikrarsızlığın, emel makroekonomik değişkenler üzerindeki ekilerini ölçmeye yönelik birçok çalışma yapılmışır. Poliik isikrarsızlık, yüksek enflasyon, yüksek işsizlik ve düşük büyüme şeklinde birçok ülkede oraya çıkan zayıf makroekonomik performansın sebebi olarak göserilmekedir (Miller, 1997: 12). Poliik isikrarsızlığın nedenleri konusunda günümüzde çok çeşili açıklamalar yapılmakadır. Günümüz demokrasilerinde koalisyon hükümeleri ve parlamenoların kuuplaşması, poliik isikrarsızlık gösergelerinin en önemlileri arasında sayılmakadır (Eren ve Bildirici, 2001: 31). 269

6 ASLAN BİLGE 2009 Alesina (1989), 20 sanayileşmiş ülkeyi kapsayan çalışmasının sonucunda poliik isikrar ile ekonomik sonuçlar arasında bir ilişkinin olduğunu oraya koymuşur. Bu çalışmada Alesina poliik isikrarsızlığın, enflasyon ve işsizlik ile poziif bir ilişki içinde olduğunu espi emişir. Bussiere ve Mulder (2000), poliik isikrarsızlığın, düşük rezervlere ve zayıf ekonomik emellere sahip ülkelerdeki ekonomik kırılganlık üzerinde güçlü ekileri olduğunu oraya koydukları çalışmalarında, bölünmüş ve kuuplaşmış parlamenoların ve koalisyon hükümelerinin reformları gecikireceğini ve koalisyondaki pariler arasında reformlar konusunda oraya çıkan anlaşmazlıkların da büçe açıkları yaraacağını gösermişlerdir. Alesina ve Peroi (1996), poliik isikrarsızlığı inceledikleri çalışmalarında gelir eşisizliği sonucu oluşan poliik isikrarsızlığın ve belirsizliğin, yaırımları azalacağını, bunun da ekonomik büyümeyi düşüreceğini espi emişlerdir. M.J. Gasiorowski (1998), poliik isikrarsızlık durumlarında, devlelerin kamu harcamalarını arırma ve faiz oranlarını düşük uma yoluyla isikrarsızlığı konrol emeye çalışığını ve bunun sonucunda da büyüme de bir azalma yaşanırken, enflasyon da bir arış olacağına dikka çekmişir. Cukierman, Edwards ve Tabellini (1992), gelişmiş ve gelişmeke olan 79 ülkeyi kapsayan çalışmaları sonucunda poliik isikrarsızlık ve senyoraj arasında poziif bir ilişki bulmuşlardır. Poliik isikrarsızlık ve kuuplaşmaya dayanan poliik sisemlerde vergi yapısı daha verimsiz olmaka ve isikrarlı ve homejen opluluklara oranla kamu büçesinin finansmanı daha fazla senyoraja dayanmakadır. A. Hossain ve A. Chowdhury (1998), gelişmeke olan ülkelerde daha çok seçim ve koalisyon dönemlerinde görülen makro ekonomik popülizmin, kamu açıkları, yüksek enflasyona ve dış dengesizlikleri arırdığını espi emişlerdir. Alesina ve Drazen in (1991), yıprama savaşı 3 (war of ariion) olarak bilinen modellerinin bir sonucu da, koalisyon dönemlerinde uygulanan isikrar programlarında yaşanan gecikmelerin enflasyona da neden olabileceğidir. Ülkemizde bu konu ile ilgili olarak yapılan çalışmalar sınırlıdır. Akarca ve Aysi (2006), yılları arasındaki genel ve yerel seçimlerin, ekonomi poliikaları ve seçmenin buna verdiği epkileri kapsamlı bir şekilde analiz emişlerdir. Bu çalışmaya göre, Türk seçmeni hükümelerin ve parilerin ekonomi performansını iki ana kriere göre değerlendirmekedir: Büyüme ve Enflasyon. Çalışma, Türk seçmenlerin, koalisyon hükümelerinde büyüme ve enflasyona daha ser epki göserdiklerini oraya koymuşur. Ayrıca seçmenler, koalisyon hükümeleri döneminde kararlarını verirken ekonomik krierlerin yanında isikrar, güven ve kavga oramına da dikkae almakadır. Seçmenler parilere oy verirken genelde ikidardaki parinin son bir yılına daha çok önem verme eğilimindedirler. Koalisyon hükümeleri döneminde ise, seçmenler ekonomik büyümede meydana gelen 3 Bu model, başlık 1.2 de ayrınılı olarak açıklanmışır. 270

7 C.14, S.3 Türkiye'de Döneminde Büçe Gelir-Gider Yöneimi değişimlerden koalisyonların büyük orağını sorumlu uarken; enflasyondaki gelişmelerden üm koalisyon parilerini sorumlu uma eğilimde oldukları espi edilmişir. Karaca (2003), koalisyon ve ek pari hükümelerinin ekonomideki performanslarını, görev yapıkları yıllara ( ) ai ekonomik gösergelerle (büyüme, enflasyon, büçe dengesi ve cari işlemler dengesi) incelediği çalışma sonucunda genel olarak ek pari hükümelerinin ekonomi yöneiminde koalisyon hükümelerinden daha başarılı olduğu sonucuna ulaşmışır. Faka ek pari hükümelerinin de ekonomi yöneiminde am başarılı olamadıklarından dolayı bu başarının göreceli olduğunu da belirmişir. Çalışmaya göre koalisyon hükümeleri döneminde ekonomik büyüme oranı isaisiksel olarak anlamlı derecede düşük kalırken, büçe açıklarının koalisyon dönemlerinde anlamlı derecede yükseldiği oraya çıkmışır. Koalisyon hükümeleri dönemlerinde enflasyonun yükseldiği ve cari işlemler dengesi açıklarının yüksek gerçekleşiği de görülmekedir ama bu sonuçlar isaisikî olarak anlamlı değildir. Eren ve Bildirici (2001) ise, yılları arasında Türkiye nin siyasi ve ikisadi isikrarsızlığını inceledikleri çalışmalarında, koalisyon hükümelerinin ekonomik büyümeyi olumsuz yönde ekilediği sonucuna ulaşmışlardır Koalisyon Hükümeleri ve Büçe Açıkları-Borçlanma- Kamu Harcamaları İlişkisi Poliik-ekonomi lieraüründe yakın zamanda yapılan çalışmalar, büçe dengesi/dengesizlikleri ile kurumsal fakörler, seçimler ve ideolojik bakış gibi konularda yoğunlaşmışır. Poliik-ekonomi yazınında oldukça önemli kakıları olan Alesina ve Peroi, 1995 yılında yapmış oldukları çalışmalarında büçe açıkları ve kamu borçları ile ilgili poliik-ekonomik modelleri 6 ana başlık alında sınıflandırmışır: 1. Mali ilizyona uğramış saf seçmenler ve fırsaçı poliika-yapıcılarına dayanan modeller, 2. Sraejik bir değişken olarak borç modelleri, 3. Nesiller arası yeniden dağıım, 4. Koalisyon hükümelerindeki siyasi parilerin ve/veya sosyal grupların çaışığı dağıım modelleri (war of ariion-yıprama savaşı) 5. Coğrafi olarak dağılmış çıkar grubu modelleri, 6. Büçesel kurumların ekisine vurgu yapan modeller (Alesina ve Peroi, 1995: 5). Pinho bu sınıflandırmaya ilave yapmış ve poliika yapıcıların ideolojik kökenlerine dayanan modelleri de bu sınıflandırmaya dâhil emişir ( Pinho, 2004: 9). Mali poliikalara karar veren kurumlar arasındaki anlaşmazlıklara (siyasi pariler arasındaki çaışmalara) odaklanan çalışmalar, özellikle 90 lı yıllardan iibaren ikisa yazınında önem kazanmaya başlamışır. Bu yazında oraya konulan önemli bir durum, siyasi çaışmalar ya da uzlaşmazlıklar ile koalisyon hükümeleri arasında kurgulanan güçlü bağdır. Bu bağ ekseninde inşa edilen eorik modeller genelde karar verme sürecine, bu sürece kaılan birimlerin sayısındaki arışa ve bu sürece kaılan birimlerin nispi olarak homojen ya da heerojen olmasına bağlı olması durumlarını incelemişir. Bu şekilde kurgulanan eorik modelleri referans alarak yapılan ampirik 271

8 ASLAN BİLGE 2009 çalışmalar, ekonomik performansı nieleyebilecek pek çok ekonomik gösergenin, koalisyon hükümeleri zamanında ek parili hüküme dönemlerine göre daha köü değerler aldığını gösermişir. Roubini ve Sachs (1989a, 1989b), Alesina ve Drazen (1991), Spolaore (1993) ve Drazen ve Grilli (1993), kamu-borç isikrarı ile ilgili yıprama savaşı modelleri gelişirmişlerdir. Hükümeeki pariler, cari borç seviyesinde veya sürekli aran açıkların düzenlenmesi gereği üzerinde anlaşsalar bile mali düzenleme maliyelerine kalanıp kalanmamayı geniş bir biçimde arışacaklardır. Hükümein konrolü ek bir paride iken maliyeler, kolaylıkla dışarıya kaydırılabilir. Çok parili hükümeler de maliyeleri dışarı kaydırmayı deneyecekler faka hükümeeki pariler arasında düzenleme maliyeini arafsız olarak dağımayı planlamak çok daha zor olacakır. Koalisyon hükümeini oluşuran parilerin sayısı ne kadar fazlaysa ve kuuplaşmalar yüksekse, arafsız düzenleme planları yapmak o kadar zor olacakır. Pariler arasında isikrar programları uygulamaya konmadan önce diğer arafların yükselen borçlara daha ne kadar ahammül edeceği ile ilgili belirsizlik dikkae alındığında, daha kuuplaşmış ve bölünmüş hükümeler, birleşik hükümelere nazaran daha fazla ıkanma yaraacaklar ve isikrarı gecikireceklerdir. Yıprama savaşı modelleri, hüküme içinde parçalanmışlıklar ve araflı menfaalerin kuuplaşmasına vurgu yapmakadır (Franseze, 2000: 7). Roubini ve Sachs ın (1989a, 1989b), poliik değişkenlerin mali poliikalar ile ilgili olduğuna dair yapığı çalışmalar, bu alanın emel eserlerinden sayılmakadır. Yazarlar oluşurdukları Poliik Güç Yayılma İndeksi (Poliical Power Dispersion Index) ile hükümeleri, ek veya çok parili; azınlık veya çoğunluk olarak kaegorilere ayırmışlar ve puanlama yapmışlardır. 14 OECD ülkesini kapsayan analizler sonucunda, diğer unsurların eşi olması halinde bile geniş koalisyon hükümelerinin ek-parili çoğunluk hükümelerine göre daha büyük büçe açıkları yaşandığını gösermişlerdir. Büçe kesinisi yapabilmek için koalisyonu oluşuran pariler arasında poliik uzlaşma gerekmekedir. Çok parili koalisyon hükümelerinde, koalisyon üyeleri arasında çıkan anlaşmazlıklardan doğan poliik engellemelerden dolayı bu uzlaşıyı sağlamak daha zor olacağı ve pariler arası çaışmalar derinleşeceği için, büçe kesinileri başarısız olacakır. Bu açıdan koalisyon hükümeleri, özellikle koalisyondaki parilerin sorumlu oldukları seçmenlere karşı harcamaların kesilmesi veya vergilerin arırılmasını veo eme hakkına sahip oldukları için mali disiplinsizliğe daha eğilimlidirler ve bu hükümelerde güçlü ekonomik poliikalar uygulamak çok daha zordur (Roubini ve Sachs, 1989b; Alesina ve Drazen; 1991). Alesina ve Drazen (1991), koalisyon hükümeleri döneminde karar alma konusunda niçin gecikmeler yaşandığını açıklamak ve koalisyon hükümelerinin kamu borçlarını arırma konusunda daha meyilli olduklarını gösermek için oyun eorisine dayanan bir model gelişirmişlerdir. Bu model lieraürde yıprama savaşı modeli olarak bilinmekedir. Yıprama savaşı modeli, koalisyon hükümeindeki parilerin yapılacak reformların maliyeinin nasıl paylaşırılacağı konusunda anlaşamamaları yüzünden reformların 272

9 C.14, S.3 Türkiye'de Döneminde Büçe Gelir-Gider Yöneimi gecikeceği üzerine kuruludur. Poliik pariler reformun gerekliliği ve yükün paylaşımı nokasında anlaşamamakadır. Bu anlaşmazlık sonucunda karar alma süreci uzamaka, reformlar aksamaka ve kamu borçları arış gösermekedir. De Haan ve Surm (1994), AB üyesi ülkeler üzerine yapıkları çalışmada koalisyonların, isikrarsız hükümeler olmaya daha fazla eğilim göserdiklerini ve kamu borcu arışının hüküme değişim sıklığı ile poziif; büçe prosedürleri ile negaif bir ilişki içinde olduğu sonucuna varmışlardır. Bu sonuç, dengesiz hükümelerin olduğu ülkelerin kamu borcunu konrol emede daha fazla zorluk yaşayabileceklerini ifade emekedir. Ayrıca bu çalışma ile yazarlar, sol-kana hükümelerin bulunduğu ülkelerde oplam çıkıda kamu harcamalarının payının daha fazla arış eğilimi gösereceği sonucuna da ulaşmışlardır. Teorik anlamda yıprama savaşı modelleri oldukça başarılı bir biçimde kurgulanırken, ampirik çalışmalarda bu modellerin sonuçları arasında birlikelik görülmemekedir. Ayrıca daha sonraki araşırmalar da bu zayıf hüküme hipoezini desekleme açısından ciddi kanılar bulamamışır (Ohlsson ve Edin, 1991; De Haan ve Surm, 1997). Ohlsson ve Edin (1991), Roubini ve Sachs in poliik güç yayılım indeksini çoğunluk koalisyon hükümelerinden çok, azınlık hükümelerinin ekilerini ele aldığı gerekçesiyle eleşirmişlerdir. Ohlsson ve Edin, Roubini ve Sachs in indeksini dör ayrı gösergeye bölerek yapıkları çalışmada, yalnızca azınlık hükümeleri ile açıklar arasındaki karşılıklı ilişkiyi bulmuşlardır. De Haan ve Surm (1997), Roubini ve Sachs in (1989) güç yayılım indeksinde çeşili düzelmeler yapmışlar ve düzelilmiş güç yayılım indeksi kullanılarak ülkeler arası borç birikimi farklılıkları ile hüküme harcamalarındaki seviye farklılıklarını açıklamaya çalışmışlardır. 21 OECD ülkesi için dönemini kapsayan çalışmanın bulguları, ne kamu borcunun büyümesinin ne de kamu harcamalarının seviyesinin, Roubini ve Sachs ın düzelilmiş poliik güç yayılım indeksi ile ilgili olmadığını gösermişir. De Haan ve Surm un bu makalesi (1997), Roubini-Sachs güç yayılım indeksinin bazı haaları da barındırdığı düşüncesini kuvvelendirmişir. De Haan ve diğerleri (1999), yılları arasında OECD ülkelerini kapsayan çalışmalarında, ülkeler arası mali poliika değişikliklerinin hüküme ipiyle ilişkili olup olmadığını ve borçların büyümesinin hükümeeki pari sayısı ile ilgili olup olmadığını araşırmışlardır. Lieraürdeki çeşili anımları kullanan yazarlar, hüküme ürünün ülkeler arası mali poliika değişikliklerini ekilediğine dair kanı bulamamışlardır. Faka hükümeeki pari sayısının merkezi hüküme kamu borcu arışını ekilediğini bulmuşlardır. Diğer bir araşırma alanı da hükümeeki bölünmüşlüğün boyuudur. Bölünmüş hükümelerde karar vericilerin sayısı ne kadar fazlaysa, her biri belirli bir poliikanın diğerleri üzerine yükleyeceği maliyeleri, daha az kabul edecekir. Konopoulos ve Peroi (1999), mali sonuçların bir belirleyicisi olarak, karar vermede bölünmenin rolünü 20 OECD ülkesinin yıllık panel verileri ile araşırmışlardır. Mali karar verme sürecine çeşili gruplar ve 273

10 ASLAN BİLGE 2009 kurumlar kaıldığı zaman bölünmenin oraya çıkacağını beliren yazarlar, karar vericilerin sayısını ilk belirleyici eken olarak kabul emişler ve mali karar verme sürecinin yasal yönüne vurgu yapmışlardır. Yazarlar, ilk bölünme ölçüsü olarak koalisyondaki parilerin sayısını almışlar ve bunu koalisyonun boyuu olarak anımlamışlardır. Bir diğer bölünme ölçüsü olarak da mali karar verme sürecinin yöneimsel yönüne vurgu yapmışlar ve kabine boyuu olarak adlandırdıkları bu ölçüyü harcamacı bakanlıkların sayısını kullanarak anımlamışlardır. Yazarlar, 70 ve 80 li yıllardaki geniş makro ekonomik şokları da kapsayan dönemde harcamacı bakanlıkların, harcamalar üzerinde güçlü ve çok sağlam ekileri olduğunu bulmuşlardır. Koalisyondaki parilerin sayısı ile harcamaların isaisikî olarak anlamlı olduğunu es emişlerdir. Ancak bu sonucun son yıl için geçerli olduğunu ve harcamacı bakanlıkların sayısına göre daha az anlamlı olduğunu da belirmişlerdir. Ayrıca Konopoulos ve Peroi, hükümeeki pari sayısı arıkça, mali poliikaların daha da gevşeyeceğini ve kamu borcunun büyümesinin ne Roubini ve Sachs in güç yayılım indeksi ile ne de Ohlsson ve Edin in önerdiği değişken ile ilgili olduğunu söylemişlerdir. Peroi ve Konopoulos 2002 deki çalışmalarında, arası dönem için 19 OECD ülkesinde mali sonuçların belirlenmesinde bölünmüşlüğün rolünü araşırmışlardır. Mali poliika oluşurmadaki bölünme, karar vericilerin sayısı ve büçe sürecinin kuralları ile ampirik olarak ölçülmüşür. Karar vericilerin sayısı sırasıyla: Koalisyondaki pari sayısı ve kabinedeki bakanların sayısı ile ilgilidir. Bu belirleyicilerin her birini birbiri ile ve daha önceki açıklamalarla es eiken sonra, kabine büyüklüğünün ve daha az derece de olsa koalisyon büyüklüğü ve ideolojinin, mali sonuçları ekilediğini ve mali sonuçların güçlü (robus) belirleyicilerinden olduklarını gösermişlerdir. Spolaore (2004), alernaif hüküme sisemlerinde poliik-ekonomik uyum modeli gelişirmişir. Spolaore 3 farklı hüküme sisemini analiz eiği çalışmasında, bu sisemlerin göreceli performanslarının, oplumdaki siyasi bölünme derecesi (uyum poliikalarına dair çaışan çıkarları olan siyasi akör sayısı) ile şokların yayılma derecesine bağlı olduğunu bulmuşur. Sonuçlar, koalisyon hükümelerindeki gecikmeli sabilizasyonları, koalisyondaki pari sayısıyla ilişkilendiren ampirik çalışma ile uarlıdır. Alesina ve Peroi 1995 e yapıkları çalışmayla, koalisyon hükümelerinin ek parili hükümelere kıyasla daha düşük başarı olasılığı olan mali uyum önlemlerini geireceğini bulmuşlardır. Ayrıca, büçe açıklarının hükümelerin mali düzenlemeleri gecikirmelerinden kaynakladığını da söylemişlerdir. Volkerink ve De Hann (2001), lieraürü 22 OECD ülkesinin dönemine ai panel verilerini kullanarak birkaç yönden genişlemişlerdir. İlk olarak, bu ür araşırma alanında yapılmış önceki ampirik çalışmaların çoğunda raslanan önemli eksikliklerden bir anesinin, ahmini değerlerin emelinde bulunan eorik fikirlerin genellikle merkezi hükümee ai olmasına rağmen kullanılan verilerin, merkezi ve yerel hükümleri kapsadığını fark emişlerdir. İkinci olarak, bölünmenin boyuunun yanı sıra başka bir eorik hipoezi daha analiz emişlerdir: Hükümein 274

11 C.14, S.3 Türkiye'de Döneminde Büçe Gelir-Gider Yöneimi parlameno karşısındaki konumu, hükümein ideolojik genel duruşu ile hükümein siyasi bölünmesi. Yazarlar, ekin pari sayısı ile aynı zamanda harcama yapan bakanların sayısının, merkezi hükümeeki büçe açığını ekilediğini faka ikincisinin ekisinin, hükümeeki ekin pari sayısına kıyasla daha ser ve daha güçlü olduğunu bulmuşlar ve büçe açığının parlamenodaki pari sayısından da ekilediğini söylemişlerdir. Ayrıca, parlamenoda geniş bir çoğunluğa sahip hükümelerin daha düşük açıklar verirken, parlameno ne kadar bölünmüşse, merkezi hükümein büçe açığının da o kadar büyük olacağının kanılarını sunmuşlardır. Çalışmanın hükümein genel ideolojik duruşuna dair sonuçları, sol-kana hükümelerinin; sağ-kana hükümelere kıyasla daha büyük açık vermediğini faka 70 lerde sol kana hükümelere göre sağ kana hükümelerin mali olarak daha sorumlu olduğunu oraya koymuşur. Hükümelerin genel ideolojik duruşlarının, mali poliikalara ekilerini inceleyen başka çalışmalarda yapılmışır. Özellikle, sol hükümelerin daha düşük işsizlik ve daha yüksek büyümeyi sağlayan genişleyici maliye poliikaları izlemeyi ercih edecekir (Hibbs, 1977). Bu nedenlerden dolayı sol kana hükümelerin, sağ kana hükümelere kıyasla daha fazla büçe açığı vermeleri beklenen bir durumdur. Huber, Kocher ve Suer (2003), Banzhaf oy gücü indeksini 4 kullanarak koalisyon hükümelerinde güç dağılımını ve hükümein sağlamlığını, sırasıyla koalisyon parilerinin Banzhaf indeksinden sandar sapmasıyla ölçmüşlerdir. Analiz sonuçları, hüküme koalisyon üyelerinin oy güçlerinin daha büyük oranda dağılmasının, 1970 ile 1990 yılları arasında OECD ülkelerindeki daha az borç birikmesine yol açığını gösermişir. Eşi güçlü koalisyon orakları, veo güçlerini kullanarak herhangi bir işbirlikçi sonucu engellemeye karşı önyargılı davranmışlardır. Oy güçleri açısından farklı oranlara sahip parilerden oluşan koalisyon hükümeleri, borç seviyelerinde isikrarı yakalamada daha başarılıdırlar. Tüm bu kanılar, koalisyon hükümelerinde güç dağılımının önemini vurgulayan modelleri deseklemekedir. Ülkemizde de koalisyon hükümelerine yönelik sınırlı sayıda da olsa ampirik çalışmalar mevcuur. Tuar ve Tansel (2000), koalisyon hükümeleri ile seçimlerin yılları arasında Türkiye deki büçe açığına olan ekilerini incelemişlerdir. Bu iki ekenin birlike es edilmesi gerekiğini, çünkü seçim arihlerinin koalisyon dönemi kadar ekili olduğunu ve bu ekilerin aynı zamanda siyasi konular da olduğunu arışmışlardır. Büçe açıklarındaki arış ile hükümeeki pari sayısı arasında doğrusal bir ilişki olduğunu ve yıllık verilere bakıldığında ikidardaki siyasi pari sayısının seçimlerden daha önemli bir değişken olduğunu espi emişlerdir. Yıllık veriler kullanılarak yapılan analizin diğer bir bulgusu, hüküme sayısı ile karşılaşırıldığında, seçimlerin büçe açıklarının açıklanmasında nispeen güçsüz kaldığıdır. Yıllık veriler kullanılarak yapılan analizde, koalisyonların, askeri müdahalelerin, perol şoklarının, Kıbrıs Savaşının ve erörizmin büçe 4 Banzhaf indeksinin ayrınılı açıklaması için Huber vd., 2003, sy. 337 ve 347 ye bakınız. 275

12 ASLAN BİLGE 2009 açıklarına oldukça ciddi ekileri olduğu gözlemlenmişir. 3 aylık verilerin kullanılması ile yapılan çalışma da seçimlerin, ikidardaki siyasal pari sayısının ve bakan sayısının büçe açıklarına ekisinin olmadığı, ancak bu değişkenlerin harcama kalemlerindeki dağılımı ekilediği görülmüşür. Aylık verilerle yapılan analize bakıldığında ise seçim dönemlerinin, büçe açıkları üzerinde oldukça ve büçe harcamalarının (yaırımlar hariç) yapısına çok ciddi ekileri olduğunu espi emişlerdir. Tuar ve Tansel in bu verilerde oraya koyduğu en önemli bulgu, aylık veriler kullanılması durumunda seçim dönemlerinin büçe açıklarına negaif ekilerinin olduğunu bulmalarıdır. Karaca nın (2003), daha önce bahseiğimiz çalışmasının bir sonucu da Türkiye de döneminde büçe açıklarının ikidardaki siyasi pari sayısı ile yakından ve doğrusal ilişki içerisinde olduğudur. Kuşepeli ve Önel (2006), siyasi parilerin özelliklerinin Türkiye nin mali açıklıkları, büçe gelir ve giderleri üzerindeki ekilerini araşırmışlardır. Siyasi bölünmeyi iki siyasi dağılım indeksi oluşurarak emsil emişlerdir. Bunlardan biri; koalisyondaki pari sayısını da dikkae alarak ek pari ve koalisyon parilerini, diğeri ise yöneimdeki pari veya parilerin sağcı mı solcu mu olduklarını gösermekedir. Bu indekslerin de yardımıyla bölünme ve ideolojinin, büçe açıklıkları üzerindeki ekilerini incelemişler ve büçe açıklarının açıklanmasında hükümelerin kuuplaşmasının, bölünmüşlüğünün ve ideolojilerinin önemli bir rol oynamadığını bulmuşlardır. Yazarların en önemli bulgusu; Türkiye de büçe açıklarının ve kamu harcamaları arışının koalisyon dönemlerinde nispeen bir mikar daha fazla olduğudur. Şenesen (2000), yapığı çalışmada Konsolide Büçe harcamalarına ilişkin ön ahminler (başlangıç ödenekleri) ile gerçekleşmeler arasındaki sapmaların nicel çözümlenmesinde kullanılan yönemleri arışmış ve verileri ile sapmaların yapısını değerlendirmişir. Çalışmada oplam harcamalardaki sapmalar ile ekonomik sınıflandırma kalemlerinin sapmaları ve fonksiyonel sınıflandırmada büçe payları en büyük olan genel hizmeler, savunma, eğiim harcamalarındaki sapmalar dönemi verileri ile ele alınmış, ayrıca kalemlerin sapmalarının oplam sapma içindeki payları değerlendirilmişir dönemi büçe harcama verilerine, gerek oplam ve gerekse kalemler iibariyle bakıldığında gerçekleşen harcamaların öngörülenden önemli ölçüde sapığı ve bu sapmaların çoğunlukla yukarıya doğru, yani dönem boyunca harcamaların başlangıç ödeneklerini aşığı bulunmuşur. Şenesen e göre, bu genel yapı içinde oplam harcamalardaki sapmanın kaynağı olarak döneme özgü ek bir harcama kaleminin anımlanması ya da enflasyon, seçim gibi emenlerin öne çıkarılması da olanaklı değildir. Yazar, ekonomik sınıflandırmanın ana kalemleri açısından personel harcamalarının ve faiz ile faiz-dışı ransfer harcamalarının dönüşümlü olarak belirleyici ağırlığından söz edilebileceğini belirirken; fonksiyonel sınıflandırmanın ana kalemleri açısından ise, eğiim harcamalarındaki sapmanın öne çıkığını espi emişir. Ayrıca, öngörülerle gerçekleşen değerleri karşılaşırma çabasının büçe harcamalarının 276

13 C.14, S.3 Türkiye'de Döneminde Büçe Gelir-Gider Yöneimi başarımının değerlendirmesi açısından yararlı olmakla birlike, mali disiplin kapsamında düşünüldüğünde am yeerli olmayacağını belirmiş ve harcamaları karşılayacak gelirlerin öngörülme başarımının da oraya konulması gerekiğini söylemişir. 2. KOALİSYON HÜKÜMETLERİ VE BÜTÇE YÖNETİMİ Koalisyon dönemlerinde büçenin hazırlanması, görüşülmesi ve uygulanması ile ilgili olarak oraya çıkabilecek sıkınılar bir anlamda büçe yöneişimi açısından koalisyon hükümelerinin ek parili hükümelere göre daha başarısız olabileceğini bize avsiye emekedir. Büçenin hazırlanması, büçe ile ahmin edilmeye çalışılan gelir ve gider rakamlarının sapanması ve bunları dengeli bir duruma geirerek; onayacak organa sunulmasıdır (Edizdoğan, 2008: 267). Türkiye de büçenin uygulanması konusunda hükümee büçe kanunu ile verilen yeki, Maliye Bakanlığı örgüü aracılığı ile yürüülmekedir. Bu bağlamda büçenin gelir ve gider kısmı ile ilgili üm uygulamalarında en son yeki Maliye Bakanı na aiir (Edizdoğan, 2008: 314). Gelirlerin oplanması açısından Maliye Bakanlığı, ek bir şemsiye alında yöneilen bir siseme işare emekle beraber, harcamacı kuruluşların farklı bakanlıkların şemsiyeleri alında olmasının koordinasyon problemine neden olacağı sezgisel olarak düşünülebilir. Maliye Bakanlığı bir üs şemsiye olarak farklı harcamacı kuruluşların üzerinde harcamaların yapılması ile ilgili son yekili kurum olsa dahi sezgisel olarak Maliye Bakanlığı ile bu kuruluşlar arasında ciddi koordinasyon problemleri olabilmekedir. Harcamacı kuruluşlar ile son yekili makam arasında oraya çıkabilecek pek çok sorun Bakanlar Kurulunda Başbakanın yöneiminde kısmen de olsa çözülebilir. Ancak hükümelerin farklı parilerden oluşuğu koalisyon hükümelerinde bu ek şeflik, ek parili hükümelere oranla daha zayıf olmaka, ilgili bakanlar kendilerini başbakandan daha çok kendi pari başkanlarına hesap verme zorunluluğunda hissemekedir. İşe bu nedenlerden dolayı koalisyon hükümelerinde harcamacı kuruluşların farklı bakanlara bağlı olması ve bu bakanların farklı parilerden gelmesi, koordinasyon mekanizmasında ve büçenin hesap verme zorunluluğunun yerine geirilmesinde sıkınılara neden olabilmekedir. Ayrıca hükümelerin ek pari yerine, birçok pariden oluşan koalisyon hükümeleri şeklinde kurulmasının, mecliseki büçe görüşmeleri üzerindeki ekisi de olumsuz olmakadır. Koalisyon dönemlerinde pariler, siyasi avanaj elde eme ile daha çok ilgilenmeke, kadrolaşmaya yönelmeke, seçmen abanlarını kayırmaya yönelik poliikaları ercih emeke ve pari disiplinlerini kaybemekedirler. Bu sebeplerden dolayı bu dönemlerde pari yöneiminden, delegelerden, bürokrasiden, baskı gruplarından gelen ödenek arırma alepleri, bir ilke kararına dayanmaksızın kabul görmeke ve büçelerin büünlüğünü bozan ödenek önerilerinin kabul edilmesiyle de büçe büünlüğü bundan yara almakadır. 277

14 ASLAN BİLGE 2009 İkisa ve Maliye bilimi yazınında büçe uygulaması aynı zamanda bir yöneişim becerisi gösergesidir. Bununla ilgili olarak alını çizebileceğimiz ve lieraürde oraya konulan önemli bir noka, büçenin yöneimi ve kamu harcamalarının yöneimi ve ekinliği gibi gösergelerin önemli yöneişim gösergeleri olarak kabul edilmesidir (Kaufmann, 2008: 74). Hükümelerin ekili bir şekilde sağlam poliikalar üreme ve bu üreiği poliikaları uygulayabilme kapasiesini göseren yani hükümelerin ekinliğini oraya koyan bu iyi yöneişim gösergelerinin bir ayağını büçenin gelir yöneimi oluşururken diğer ayağını da gider yöneimi oluşurmakadır. Bu çalışmanın emel hipoezi, bu yöneişim gösergelerinin, koalisyon dönemlerinde, ek parili dönemlere göre başarısının düşük olduğudur. Özellikle gider yöneiminin yukarıda açıklanan sebeplerden öürü koalisyon dönemlerinde gelir yöneimine göre daha başarısız sonuçlar oraya koyabileceği düşünülebilir. 3. MODEL VE VERİ Bu çalışmada dönemine ai yıllık veriler kullanılmışır. Genel büçe kamu harcama ve kamu geliri değişkenlerinin büçe ahmin ve büçe gerçekleşme rakamları TUİK (2007) den elde edilmişir. Kamu gelir GER ahmini ( GEL ), kamu gelir gerçekleşmesi ( GEL ), kamu gider ahmini ( TAH TAH GER GID ), kamu gider gerçekleşme rakamı ( GID ) ve GSMH değişkenleri için TUİK den elde edilen veriler cari fiyalarla sunulduğundan, bu değişkenlerdeki enflasyon ekisinin arındırılmasında 1950=100 İsanbul Ticare Odası Topan Eşya Fiya Endeksi kullanılmışır. Hüküme ürü (HUK), kriz (KR) ve askeri yöneim dönemleri (ASK) ile ilgili değişkenlere ai veriler pek-çok kaynağın aranması ile elde edilmişir. Bu kesikli değişkenlerde göze çarpan önemli bir noka arihsel olayların o yılın herhangi bir ayında olabilme olasılığıdır. Tarihsel karakerisike olan bu olayların hiçbiri yılın başında ya da sonunda gerçekleşmemişir. Basi bir çözüm yılın ilk ya da ikinci yarısında olmasında göre değer aamak şeklinde düşünülebilir. Bu çözümün aksine diğer çözüm ise olayın olduğu akvim yılını esas almakır. Bu çalışma başlangıç aşamasında her iki veri sisemi için de ilgili analizleri uygulamış ve sonuçlar arasında ciddi bir fark bulmamışır. Bu yüzden de olayın gerçekleşiği aya bakılmaksızın akvim yılı esas alınmışır. Türk siyasi ve ekonomi arihinde genelde bu gibi dönüm nokaları uzun köü gidişler sonucu oraya çıkığından her iki yönem arasında farkın olmaması bir anlamda sezgisel olarak da doğru gözükmekedir. 4. ANALİZ VE SONUÇLARI Koalisyon dönemleri ile ek parili hüküme dönemleri arasında ekonomik performans farklılıklarını inceleyen oldukça geniş bir lieraür vardır. Bizim çalışmamızın bu lieraüre kakısı bu lieraürde yer almayan yeni bir değişkenin anımlanmasıdır. Bu amacı gerçekleşirmek için 278

15 C.14, S.3 Türkiye'de Döneminde Büçe Gelir-Gider Yöneimi regresyon analizi ve basi -esi analizleri kullanılacakır. Bu çalışmada yapılacak olan gerek regresyon gerekse de -esi analizlerinde kullanılacak iki önemli değişken sırasıyla; büçe giderlerindeki sapmalar (SGID) ve büçe gelirlerindeki (SGEL) sapmalardır. Bu değişkenlerin hesaplanması için aşağıdaki denklemler kullanılmışır: GER TAH GID G SGID = (1) GSMH GER TAH GEL GEL SGEL = (2) GSMH Bu anımlar sırasıyla: SGID : genel büçe kamu gider sapmalarının GSMH ya oranını ve SGEL : genel büçe kamu gelir sapmalarının GSMH ya oranını gösermekedir. Aşağıdaki şekilde (Şekil-1A), Türkiye de arası dönemde genel büçe gelir sapmaları (SGEL) ve genel büçe kamu gider sapmalarını (SGİD) göserilmekedir yılındaki kriz döneminde SGİD değişkeni bu çalışmanın kapsadığı 56 yıllık dönemin en yüksek değeri olan % 20 ler civarında gerçekleşmişir. Şekil-1B de ise aynı döneme ilişkin büyüme ve enflasyon verileri göserilmekedir. Çalışmanın kapsadığı dönem aralığında ekonomik büyüme sürekli zikzaklar çizen bir görünü sergilerken enflasyon ise 1970 lerin başlarından iibaren giderek köü bir seyir izlemişir. Şekil 1-a: Dönemi Genel Büçe Gelir ve Giderlerindeki Sapmanın GSMH ya Oranı 279

16 ASLAN BİLGE 2009 Şekil 1-b: Dönemi Büyüme ve Enflasyon Oranları Nolar: SGEL: genel büçe gelirlerindeki sapmanın GSMH ye oranı, SGİD: genel büçe giderlerindeki sapmanın GSMH ye oranı, enf: enflasyon oranı (TÜFE), y: reel GSMH büyüme oranı. Regresyon analizine geçmeden önce iki emel hipoezi sınamak için basi -esi analizi uygulanacakır. Bu analizde sınanmak isenen emel referans noka: Tek parili hükümeler ile çok pariden oluşan hükümeler arasında genel olarak büçe uygulaması açısından bir fark olup olmadığını sınamakır. Daha gerçekçi olarak, sisemaik açıdan emel hipoez ek parili hükümelerin ahminsel haalarının çok parili hükümelere oranla daha az olduğu şeklindedir. İsaisikî olarak bu hipoezler şu şekilde kurgulanabilir: Hipoez 1: Koalisyon dönemleri ile ek parili dönemler karşılaşırıldığında; SGEL her iki dönemde sisemaik olarak birbirinden farklı değildir. Hipoez 2: Koalisyon dönemleri ile ek parili dönemler karşılaşırıldığında; SGID her iki dönemde sisemaik olarak birbirinden farklı değildir. Aşağıdaki abloda, yılları arasında (57 yıl) gelir ve giderlerdeki sapma oranlarına ilişkin beimleyici isaisikler sunulmakadır. Gelirde meydana gelen sapma nispeen düşük olup genel olarak GSMH nın % 1 inden daha düşük düzeyde gerçekleşmişir. Koalisyon dönemlerinde bu rakam yaklaşık olarak %0,9 civarında iken ek parili hüküme dönemlerin de yaklaşık % 0,6 düzeyinde gerçekleşmişir. Giderlerdeki sapma (SGID) ise oralama olarak % 5,5 ler civarında gerçekleşmişir. Bu yüksek sapma değeri her iki hüküme ipinde de poziif olması bir anlamda kamu harcamalarının sisemaik olarak arış gösermesine işare eden önemli bir bulgudur. Sandard haalara da bakıldığında oralamaya göre gelirdeki sapma için geniş bir sapma bandı var iken giderlerdeki sapma oralamasına göre bu ban nispeen dar bir ban olduğu gözlemlenmişir. Bu beimleyici gösergeler, Türkiye de 280

17 C.14, S.3 Türkiye'de Döneminde Büçe Gelir-Gider Yöneimi kamu harcamalarının sisemaik olarak büçe başlangıcında düşük uulduğunu ve ancak gerçekleşen harcamaların sisemaik bir şekilde bu ahminin üzerinde çıkığını avsiye emekedir. Hüküme ipleri çerçevesinde bakıldığında, ek parili hüküme dönemlerinde yapılan haanın çok parili hüküme dönemlerinde yapılan haadan daha küçük olduğunu gösermekedir. Tablo 1: Tek Parili ve Koalisyon Hükümei Dönemlerinde Büçe Gelir ve Gider Tahminlerinden Sapma Oranları (GSMH % si Olarak) Gelirde Sapma SGEL Harcamada Sapma SGID N ORT. S.SAPMA HUK =0 35 0,92 2,27 HUK =1 22 0,59 2,41 Toplam 57 0,79 2,31 HUK =0 35 3,31 2,90 HUK =1 22 9,06 9,70 Toplam 57 5,53 6,95 Nolar: HUK=0 ek parili hüküme; HUK=1 koalisyon hükümei dönemi; ORT: oralama; S.Sapma: Sandard sapma. Yukarıda belirilen hipoezlerin sınanması için yapılan -esi sonuçları aşağıdaki abloda sunulmuşur. Gerek SGEL ve gerekse de SGID serilerinin -esi analizlerine abi uulmadan önce bu serilerin koalisyon ve ek parili dönemlerine ai varyansların (her iki değişken için) homojenliklerinin araşırılması için Levene esi uygulanmışır. Aşağıdaki ablodan da anlaşılacağı gibi SGEL ve SGED için hesaplanan ve anlamlılık düzeyini göseren sig-α değerleri sırasıyla 0,964 ve 0,004 olarak hesaplanmışır. Gelirdeki sapmaların varyansı eşi [sig-α(sgel)= 0,964>0,05] ve giderdeki sapmaların varyansın farklı [sig-α(sgel)= 0,004<0,05] olduğu espi edilmişir. Bu sonuçlar çerçevesinde hesaplanan - esi sonuçları ablonun sağ arafında sunulmuşur. Tablodan da gözlemleneceği gibi, SGEL için kurgulan sıfır hipoezine ai -değeri (-0,518) ve bu değere ai olasılık düzeyi (sig-α=0,606) bu hipoezi reddememize neden olmuşur. Diğer bir deyişle ek ve çok pariden oluşan hüküme dönemlerinde oraya çıkan genel büçe gelirlerinde sapmalar sisemaik olarak birbirlerinden farklı değildir. İkinci hipoez için ise sonuçlar birinci hipoezden farklılaşmakadır. Bu hipoez için hesapalanan -değeri (2,705) ve bu değere ai olasılık düzeyi (sig-α=0,013) sonucunda bu hipoez reddedilmişir. Diğer bir deyişle koalisyon dönemlerinde oraya çıkan genel büçe giderlerinde gözlemlenen sapmalar ek parili dönemlerde karşılaşılan sapmalara göre çok yüksek değerler almaka ve değerler bu dönemlerde esadüfi değil sisemaik bir şekilde oraya çıkmakadır. 281

18 ASLAN BİLGE 2009 Tablo 2: Koalisyon ve Diğer Dönemlerin Karşılaşırılmasına Ai - esi Sonuçları Levene Tesi -esi SGEL SGID Varyans Varsayımı F Anlamlılık sig-α - değeri Anlamlılık sig-α Varyanslar Eşi 0,002 0,964-0,518 0,606 Varyanslar Eşi Değil Varyanslar Eşi 8,906 0,004 Varyanslar Eşi Değil 2,705 0,013 Nolar: GSAP: Kamu gelirleri ahmini ile gerçekleşmesi arasındaki farklılık oranı, HSAP: Kamu giderleri ahmini ile gerçekleşmesi arasındaki sapmaya ilişkin oran. Yukarıdaki sonuçları daha sisemaik bir şekilde analiz emek için bu çalışma En Küçük Kareler (EKK) yönemini kullanılarak aşağıdaki iki ade regresyon modeli ahmin emişir: ln( SGID ) = + β KR + β 4 ln( SGEL ) = + β KR + β 4 β 0 + β1[ ln( y )] 5[ ln( Π )] + e1 β0 + β1[ ln( y )] + [ ln( Π )] + e β 2HUK + β 3 ASR...(3) β 2HUK + β3asr...(4) Bu modellerde ilgili dönemi (yılı emsil ederken) : y GSMH % büyüme oranı Π : enflasyon HUK hüküme ürü (0 ek pari ikidarı; 1 koalisyon hükümei), ASR askeri yöneim/muhıra (0 seçilmiş yöneim; 1 askeri yöneim/muhıra), KR Türkiye ve dünyadaki krizler (0 kriz yok ise; 1 kriz dönemi), e (i=1,2). Haa erimi. Normal dağılıma sahip olduğu varsayılan bu i haa erimlerine ai isaisikî özellik: e i N(0,σ 2 ). Yukarıda da açıklandığı gibi SGID ve SGEL değişkenleri 1 ve 2 numaralı denklemler kullanılarak hesaplanmış ve bu hesaplamalarda kullanılan veriler TUİK (2007) den elde edilmişir. Reel büyüme (y) serisi, reel GSMH verisine yıllık büyüme hızı formülünün kullanılması ile 282

19 C.14, S.3 Türkiye'de Döneminde Büçe Gelir-Gider Yöneimi hesaplanmışır 5. Hüküme ürü (HUK), kriz (KR) ve askeri yöneim dönemleri (ASK) ile ilgili değişkenlere ai veriler pek-çok kaynağın aranması ile elde edilmişir. HUK=0 olduğu yıllar: arasındaki Demokra Pari ve askeri yöneim dönemlerini kapsayan 12 yıl, arasındaki Süleyman Demirel hükümei dönemleri, arasındaki askeri dönem ve Özal Hükümei dönemleri ve arasındaki AKP hükümei dönemleridir. ASK=1 olduğu yıllar: 1960 ve 1961, 1971 muhırası, arası dönem. KR=1 olduğu yıllar: 1973 ve 1974 Kıbrıs ve Perol krizleri, 1991 Körfez krizi, Nisan krizi, 1999 Sakarya ve Kocaeli depremleri ve 2001 finansal krizi. Çalışmanın kapsadığı yılları arasındaki belirli dönemlerde (özellikle 1970 lerin ikinci yarısı ve 1990 lı yıllarda) enflasyon ciddi bir problem olarak oraya çıkmışır. Enflasyonun yüksek, dirençli ve oynak (volaile) seyir izlediği dönemlerde geleceğe yönelik ahminlerde ciddi sıkınılar oluşurabilir. Büçe ahmini açısından yılın başı (büçe ahmini) ile sonu (büçenin gerçekleşmesi) arasında fiya değişmelerinden kaynaklanan haaları kısmen de olsa konrol edebilmek için modele enflasyon (Π) değişkeni ilave edilmişir. Verilerin ölçüm birimi ekilerinden arındırmak (scale effec), verilerin dağılımlarının normal dağılıma yaklaşmasını sağlamak ve regresyon analizlerinde ahmin edilen paramerelerin esneklik olarak okunabilmesini sağlamak amacı ile üm seriler reel hale dönüşürüldüken sonra logarimaları alınması gerekli bir işlemdir. Bu değişkenlerin bazı yıllarda aldığı değerler negaif olduğundan, sayı ekseni üzerinde üm seriler 10 birim sağa kaydırılmış (negaif değerlerden kurarılması için) ve elde edilen serilerin logarimaları alınmışır 6. Yukarıda kurgulan regresyon modellerine ai sonuçlar aşağıdaki abloda sunulmuşur. İlk iki model olan Model-1A ve Model-1B de bağımlı değişken harcama ahminimdeki sapmalardır. Bu modellerdeki ek farklılık enflasyonun A regresyonuna dâhil edilirken B regresyonuna dâhil edilmemişir. Gider sapmalarına ai her iki modele (Model1A ve Model1B) ai R 2 ve F isaisikleri bu modellerin başarılı olduğunu gösermekedir. 5 6 SGID ve SGEL değişkenlerinin hesaplanmasın enflasyondan arındırma işleminin herhangi bir ekisi yokur. Bu değişkenlerden en düşük değer -% 9 ile 2001 yılındaki büyüme oranıdır. En düşük rakamın -9 olması nedeniyle, sabi olarak 10 rakamı kullanılmışır. 283

20 ASLAN BİLGE 2009 Tablo 3: Regresyon Analizi Sonuçları(*) Sabi ln(y) HUK ASR KR ln(π) Model 1: Harcama Tahmininden Sapma ln(sgid) Model 1-A 2,81 *** [10,25] -0,27 *** [-3,89] 0,19 ** [2,74] 0,06 [0,67] -0,22 [-1,54] 0,14 ** [2,94] Model 1-B 3,37 *** [16,11] -0,30 *** [-4,08] 0,27 *** [3,67] 0,09 [0,92] -0,18 [-1,29] Model 2: Gelir Tahmininden Sapma ln(sgel) Model 2-A 2,76 *** [10,33] -0,12 [-1,77] -0,03 [-0,39] -0,05 [-0,49] -0,17 [-1,41] -0,02 [-0,41] Model 2-B 2,67 *** [14,74] -0,12 [-1,74] -0,57 [-0,59] -0,06 [-0,56] -0,18 [-1,44] R 2 0,52 0,44 0,08 0,07 Ad-R 2 0,47 0,39 0,02 0,03 F 10,94 10,04 0,76 0,92 DW ,63 1,94 1,92 Cond.Index ,72 12,48 8,75 Nolar: Paramere ahminlerinin alında paranez içerisinde verilen değerler ilgili paramere ahmine ilişkin -isaisiği değeridir. *, **, *** ise ilgili paramere ahmininin sırasıyla %10, %5 ve %1 düzeyinde anlamlı olduğunu gösermekedir. Koalisyon hükümelerinin olduğu dönemlerde (HUK=1) harcama ahminimdeki sapma esnekliği poziif ve isaisikî olarak anlamlı bulunmuşur. Harcamalardaki sapmanın ekonomik büyüme esnekliğini (lny), Model1A -0,27 ve Model1B -0,30 olarak ahmin emişir. Bu sonuçlar isaisikî açıdan %1 düzeyinde anlamlı olduğu espi edilmişir. Bu esneklik bize, daralmaların olduğu dönemlerde, harcamalarda arış yönünde sapmalar olduğunu gösermekedir. Bir anlamda bu sonuç bize, Türkiye de ilgili dönemde akif bir şekilde Keynezyen poliikalar izlendiğini avsiye emekedir. Enflasyonun dâhil edildiği Model1A da kamu harcamalarındaki sapmanın enflasyona göre esnekliği 0,14 olarak ahmin edilmişir. Bu esneklik için hesaplanan -değeri 2,74 olup bu değer bu paramerenin %5 düzeyinde isaisikî olarak anlamlı olduğunu gösermekedir. Askeri yöneim ve kriz dönemlerine ilişkin paramerelere ilişkin değerler isaisikî açıdan anlamlı bulunmamışır. Enflasyon ve ekonomik daralma gibi makroekonomik durumları konrol emek için kurgulanan regresyon analizi sonuçlarına göre koalisyon 284