ADLİ MUHASEBE ve ADLİ MUHASEBECİLİK MESLEĞİNİN BİR KOLU OLARAK BİLİRKİŞİLİK

Transkript

1 ADLİ MUHASEBE ve ADLİ MUHASEBECİLİK MESLEĞİNİN BİR KOLU OLARAK BİLİRKİŞİLİK ÖZET Dr.İbrahim AKSU Ahmet UĞUR ** Dr.Yusuf Cahit ÇUKACI *** Büyük şirketler ile ilgili yaşanan skandallar, mahkemeye intikal eden uyuşmazlıklardaki artış ve mahkemelere intikal eden layların çeşitli nedenlerle karmaşık lması nedeniyle çözümlenmesinde hukukçuların yetersiz kalması adli muhasebecilik mesleğinin dğmasına neden lmuştur. Ülkemizde fazlaca bilinmemesine karşın adli muhasebe sn yıllarda, muhasebe mesleğinin hızlı gelişen alanlarından biri haline gelmiştir. Adli muhasebeciler uyuşmazlıkların çözümünde hakimlere yardım etmelerinin yanı sıra hile ve suçları önleyici tedbirlerin alınması ve bu amaca dönük sistemlerin kurulmasında da faaliyet göstermektedir. Bu çalışmanın amacı, adli muhasebecilik mesleğini ve adli muhasebeciliğin bir klu lan bilirkişilik müessesesini tanıtmaktır. Anahtar Kelimeler: Adli Muhasebe, Bilirkişi ABSTRACT Frensic Accunting And Expert Witness A Branch f Frensic Accunting Prfessin The scandals with giant firms, increase in the disagreements sent t the curts and insufficiency f the lawyers t setle these lawsuits cause t arise the prfessin f frensic accunting. While it is little knwn in Turkey, frensic accunting recently has becme a fast grwing field f accunting. Frensic accuntants, in additin t helping judges slve the disagreements, take parts in taking precautins fr frauds and crimes and setting up the systems with this aim. In this study a general infrmatin abut frensic accunting prfessin and abut the institutin f expert witness a branch f frensic accunting is tried t given. Key Wrds: Frensic Accunting, Expert Witness 1. GİRİŞ Çalışanlar tarafından yapılan ve genellikle varlıkların çalınmasını ve zimmete geçirilmesini içeren mesleki dlandırıcılık, sn 30 yılın en sık yapılan dlandırıcılık şeklidir. Artan ssyal ve finansal terörizmle birlikte değişen eknmik, ssyljik ve teknljik çevre nedeniyle iş sahipleri yürütülen sruşturmalarda adli araştırmalara yönelmeyi neredeyse bir zrunluluk larak görmüşlerdir. Ancak bir layın bilirkişi tarafından ele alınabilmesi için geçerli yasal mevzuata göre layın mahkemeye intikal etmiş lması gerekmektedir. Adli muhasebe, bir bilginin eknmik işlemleri ve raprlamayı kanıtlayacak belgelere, çğunlukla bir mahkemede veya idari işlemlerde hesap verilebilirliği ve/veya değerlemeyi tesis etme amacına uygun biçimde uygulanmasıdır. Bir başka tanımda ise; muhasebenin, denetimin ve araştırma becerilerinin belli bir snucu elde etmek amacıyla birleştirilmesi larak tanımlanır. (CHARY T. Satyanarayana; J. Kiranmai; Frensic Accunting, 2006: 274). Yaşanan muhasebe ve denetim skandallarının snucu, adli muhasebecilik dünyada 2002 yılının gelişen iş kllarından biri lmuştur ( ( )). Adli muhasebeci terimi, bir gerçekliği rtaya çıkarmak veya belirli bir knuda uzman görüşü geliştirmek üzere; araştırma, sruşturma, sınama, denetleme ve yklama işlemlerini sistemli bir şekilde sergileyen muhasebe meslek elemanını ifade eder ( /_Brchures/What_is_ FrensicAccuntant.pdf ( )). Bir başka tanımda adli muhasebecilik; çalışanların işlediği suçlar, menkul kıymet, kıymetli evrak hileleri (finansal tabllarda yapılan tahrifatları da içerecek şekilde), hırsızlık, sigrta hileleri gibi ceza knularının belirlenmesi faaliyetidir. Adli muhasebeci işinin bir parçası larak gelecekteki zarar lasılığını en İnönü Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü Araştırma Görevlisi ** İnönü Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Araştırma Görevlisi *** İnönü Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü Araştırma Görevlisi

2 aza indirgeyebilecek faaliyetlerin üzerinde durulmasını tavsiye eder. Araştırma bireylere ait srunlar için de yapılabilir. Örneğin adli muhasebeci bşanma davalarında eşlerin birbirlerinden sakladıkları gizli mal varlıklarını araştırabilir( ( )). 2. ADLİ MUHASEBECİLİK MESLEĞİ Adli muhasebe; muhasebe, denetim ve araştırma yöntemlerinin yasal srunların çözümünde kullanılmasıdır. Adli muhasebecilik mesleği hukuki uyuşmazlıklarda yer alan taraflarca iddia edilen zararların ölçümünü yapar ve uyuşmazlıkların mahkemeye intikal etmesinden önce çözülmesine yardım edebilir. Uyuşmazlık mahkemeye intikal etmişse adli muhasebeci bu durumda bilirkişi larak hizmet verir( ( )). Adli muhasebeciler iş dünyasındaki srunların esaslarına eğilerek, sayıların ötesine geçecek şekilde eğitilirler. Bu meslek vasıtasıyla, muhasebe bilgi ve becerisi kanun önündeki meseleler için kullanılmaya başlamıştır. Adli muhasebe mesleğinin uygulama kapsamını; Dava Desteği, Hile Denetçiliği ve Araştırmacı Muhasebecilik ve Bilirkişilik biçiminde üç bölüme ayırmak mümkündür (PAZARÇEVİREN; YILDIZ, 2007); 2.1.Adli Muhasebecilik Mesleğinde Destek Türleri Adli muhasebeciliği kapsam larak Dava Desteği, Hile Denetçiliği ve Araştırmacı Muhasebecilik ve Bilirkişilik şeklinde üç grup şeklinde incelemek mümkündür Dava Desteği Adli bir dava öncesinde veya dava sürerken iddia makamına sağlanan muhasebe desteğidir. Daha çk eknmik kayıplarla ilgilidir. Genel larak bir adli muhasebecinin sağlayacağı dava desteği şu knuları kapsar(pazarçeviren; YILDIZ, 2007): a. Bir iddiayı tekzip etmek veya desteklemek için gerekli dökümanları temin etmek, b. Eksik nktaları belirlemek ve durumun öncül bir değerlendirmesini yapmak için dökümanları incelemek, c. Finansal durumun anlaşılmasını ve srulacak ek sruların bildirimini klaylaştıracak lan bulguların incelenmesi sürecine katılmak, d. Karşı taraf bilirkişisinin tazminat talebi raprunu incelemek ve mevcut durumun iyi veya eksik yönleri hakkındaki raprları gözden geçirmek, e. Davanın snuca bağlanılmasına yönelik görüşme ve tartışmalara yardımcı lmak, f. Karşı tarafın tanığını dinlemek için duruşmaya katılmak ve bir tarafın tanığının diğer tarafın avukatı tarafından srguya çekilmesi işlemine teknik destek vererek yardım etmektir Hile Denetçiliği ve Araştırmacı Muhasebecilik Araştırmacı muhasebecilik, genelde cezai knuların incelenmesiyle ilgilenir. Örneğin; işgören hırsızlığı, gayrimenkul dlandırıcılığı, sigrta dlandırıcılığı, rüşvet, suç tatbikatına ilişkin sruşturmalar vb. hile denetçiliği ve araştırmacı muhasebecilik hizmetleri yalnız ceza gerektiren söz knusu layların rtaya çıkmasından snra değil aynı zamanda bu tür laylar henüz rtaya çıkmadan veya rtada smut bir lay lmazdan önce de talep edilmeyi kapsar Bilirkişilik Adli muhasebeci bilirkişi larak, duygusallıktan uzak ve sakin bir şekilde, karmaşık muhasebe srunlarına ilişkin uzman fikirlerini sunar. Önemli lan muhasebe prblemlerinin açık ve anlaşılır bir dille sunulmasıdır. Adli muhasebecilerin bilirkişilik faaliyetlerinde üzerlerine düşen görevler aşağıdaki gibi sıralanabilir; a. Dava knusu ile ilgili larak gerekli araştırmaları yaparak veri tplamak, b. Verileri analiz ederek bir görüşe ulaşmak, c. Edindiği görüşü mahkemede hakimlere ve avukatlara aydınlatıcı ve öğretici bir biçimde yansıtmaktır. 2.2.Adli Muhasebecilik Mesleğini Ortaya Çıkaran Nedenler Adli muhasebe ihtiyacı, işletmelerdeki denetim sistemlerinin çökmesinden dlayı dğmuştur. Bunun snucu işletmelerdeki iç denetim ve diğer denetimler, yönetim sistemlerindeki belli hataların belirlenmesinde 64

3 başarısız lmuştur. Kessler Internatinal firması tarafından ülke çapında yapılan bir araştırmaya göre, işletmeişletmelerin %39 u geçmişte adli muhasebeciye ihtiyacı lduğunu düşünmüştür, %28 i bir adli muhasebeciden yardım aldığını, %18 i yardıma ihtiyacı lmadığını ve %15 i yardım için nereye veya kime yönelecekleri knusunda emin lmadığını tespit edilmiştir. Muhasebe, denetleme ve inceleme becerilerinin bütünü larak ifade edilen adli muhasebecilik mesleğinin dğmasında, genel larak aşağıda sıralanan nedenler etkili lmuştur (PAZARÇEVİREN, 2005: 3): a- Ticari işlemlerin giderek karmaşıklaşması snucu, bireyler ve kurumların artan randa mahkemeye başvurmaya başlaması, b- Tplumda birey ve kurumlarla devlet arasındaki ilişkilerin giderek srun dğurmaya başlaması, c- İşletmede çalışanların yaptıkları ylsuzlukların giderek artması, bununla birlikte ylsuzlukların rtaya çıkartılması ve de önlenmesinin zrlaşması, d- Artan sayıda ve büyük tutarlarda işletme başarısızlıklarının yaşanması, e- Avukatlar ve mahkemelerin karşılaştıkları laylarda daha fazla uzman desteğine ihtiyaç duyması, f- Çeşitli nedenlerle (iyi veya kötü niyetli) adli muhasebecinin rapruna ihtiyaç duyulmasıdır. Adli muhasebeciler büyük muhasebe firmalarında şirket birleşme ve edinimlerinin araştırılmasında, vergi incelemesinde, mali suçların araştırılmasında, her türlü bireysel dava kanıtı tplanmasında, özellikli denetim ve ayrıca terörizmle ilgili araştırmalarda kullanılmak üzere istihdam edilirler. Adli muhasebeciler iş dünyasında, kamuya ait muhasebe birimlerinde, şirketlerde ve devlet yönetiminin tüm birimlerinde de çalışırlar( ( ) Adli Muhasebeciliğe Duyulan İhtiyaç ve Çalışma Biçimleri Adli muhasebe meslek mensupları, yasal srunların içindeki kişilerin maruz kaldığı zararı ölçer ve mahkemeye ulaşmadan önce bile srunun çözülmesine yardım edebilirler. Eğer bir srun mahkemeye ulaşırsa, adli muhasebeci bilirkişi larak tanıklık edebilir. Adli muhasebeci, gelecekteki riski veya zararı en aza indirilebilecek önerilerde bulunabilmek için çalışmalar yapar (CHARY T and J. KIRANMAI, 2006; 275). Geçmişte adli muhasebeciler işletme sahipleri tarafından hilenin varlığından şüphe duyulduğunda çağrılırlardı. Ortaya çıkan sn şirket skandalları, rtakların adli muhasebecileri önleyici hile kntrlleri amacıyla aramalarına neden lmuştur. Bu uzmanların araştırdıkları hileler Finansal Tabl Hileleri ve Varlık Hırsızlıkları lmak üzere genelde iki türdür. Finansal tabl hilelerinin araştırılmasında sıklıkla adli muhasebeciler finansal tablları rasy analizi ve verinin değiştirilip değiştirilmediğini belirlemeye yarayan Benfrd Yasası gibi veri işleme tekniklerinden faydalanırlar. Meslek mensuplarının başvurdukları diğer işlemler belge ve kayıtların incelenmesi ve rtaya çıkan hile hakkında bilgisi labilecek kişilerle görüşülmesidir. Çalışanlar tarafından yapılan mesleki hilelerin başında varlık hırsızlıkları gelmektedir. Zimmete geçirme sn tuz yılda en çk görülen hile lmuştur. Adli muhasebeciler şüphelenilen çalışanların incelenmesini varlıkların fiziki kntrlü, gözetim, belgelerin incelenmesi ve suçlananlarla yapılan görüşmeler ile birleştirir. Bu çalışmalardan edindiği deneyim sayesinde adli muhasebeciler rtaklara benzer hileleri önlemeye yarayacak iç kntrl önerileri de getirebilirler ( ( )). Adli muhasebe mahkemedeki anlaşmazlık, tartışma ve nihayetinde çözüm için uygun muhasebe analizi sunar. Adli muhasebecinin çabaları 7 aşamada özetlenebilir( ( )): a) Müşteri ile görüşme yapılması; Önemli gerçeklerin, layda yer alan tarafların ve eldeki prblemlerin anlaşılması için müşteri ile yapılacak görüşme, b) Anlaşmazlığın tespit edilmesi; Bu aşamada anlaşmazlığa knu taraflar ve anlaşmazlığın varlığını araştırma, c) Ön araştırmanın yapılması;detaylı hareket planının luşturulmasından önce bir ön araştırma ve bu çalışma ile ileride yapılması gereken planlamanın daha sağlıklı lması için zemin luşturulmasını sağlama, d) Hareket Planının Geliştirilmesi;Geliştirilecek hareket planında müşteri ile yapılan görüşmeden ve ön araştırmadan edinilen bilgiler göz önünde bulundurularak ulaşılmak istenen amaçlar rtaya kyma, ve amaçlara ulaşmada kullanılacak yöntemleri de belirleme,

4 e) İlgili kanıtın bulunması;davanın yapısına bağlı larak kanıt; belgelerin, eknmik bilginin, varlıkların bir kişi veya şirketin, bir başka uzmanın veya layın rtaya çıkışını açıklayan delil bulma, Adli muhasebeci için kanıt üç temel şekilde elde edilmektedir (LOUVARIS and JOEL, 2006; 270): Belgelerin analizi ve keşif snucu bulunan kanıt, görüşmelerden elde edilen sözlü kanıt ve taraflardan biri tarafından kullanılmış fiziksel kanıtlar. f) Analiz yapılması; aşağıdaki analiz türlerinden biri veya birkaçı ile teknik araştırma yapma, Eknmik zararın hesaplanması, Çk sayıdaki işlemin özetlenmesi, Varlıkların izinin sürülmesi, Uygun ısknt ranları kullanarak şimdiki değer hesaplamalarının yapılması, Regrasyn veya duyarlılık analizlerinin yapılması, Çalışma tablsu, veri tabanı ve mdel gibi bilgisayar uygulamalarından yararlanılması, g) Rapr hazırlanması;yukarıdaki aşamalardan snra çğunlukla görevin bölümlerini, araştırmanın byutunu, kullanılan yöntemi, ele geçirilen bulgular ve görüşlerin sınırlılıklarını içeren bir rapr hazırlanır. Rapr, bulguları uygun şekilde desteklemek ve açıklamak için gerekli tabl ve grafiklerle sunulur Adli Muhasebe ve Denetim Denetçiler ve adli muhasebecilerin faaliyet sahaları büyük ölçüde kesişmektedir. Her iki alanda faaliyet gösteren uygulayıcılar geniş bir işletmecilik ve sanayi eğilimleri anlayışı, üst düzeyde srun algılama becerisi, zamanlama yeteneği, muhasebe kayıt ve raprlama yanında denetim süreci bilgisi ve hile ve hataların işletme faaliyetlerine lan etkileri hakkında birbirlerine denk ilgileri vardır. Her iki grubun rtak amacı ise hukuki düzenlemelere uygun finansal raprlamanın sağlanmasıdır (GOLDEN, SKALAK and CLAYTON, 2006; 109). Denetçiler, bir şirketin Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkelerine bağlılığı hakkında fikir vermek için, delile dayanan durumları rutin larak analiz eden muhasebecilerdir. Bu analiz, genel ve rassal finansal veriler üzerinde yapılır. Ayrıca, denetçilerin mesleğini devam ettirebilmeleri müşterilere bağlıdır ve dlandırıcılığı yönetimin ve kanun gücünün srumluluğu larak gördüklerinden çğunlukla bu görüşleri için eleştirilirler. Adli muhasebeciler, dlandırıcılığın lduğuna inandıkları yerlerde dlandırıcılığı bulmak çabasıyla kendi araştırma tekniklerini kullanırlar. Adli muhasebecilerin devamlı müşterileri yktur ve bu yüzden göreceli larak denetçilerden daha bağımsızdırlar (CHARY T and KIRANMAI, 2006; 259). Denetçi ile adli muhasebeci arasındaki temel fark, pek çk denetçinin sadece belgeleri, bunları destekleyen belgelerle eşleştirmeleri ve bunu yeterli görmeleridir. Adli muhasebeciler ise, önemsiz belge varlığının ötesine geçmeli ve bu belgenin sahte ya da hileli lup lmadığını, ödemelerin bir çağrışımda bulunup bulunmadığını ve belgelerin bütün yönleriyle düzgün lup lmadığının belirlenmesine yönelmelidirler(pazarçeviren ve YILDIZ; 2007) Adli Muhasebe İşleyiş Süreci Dava destek hizmetleri dava sürecinde yer alan, hukuk müşavirine bağlı larak sürdürülen mesleki teknik yardımları ifade eder. En önemli dava destek hizmetleri mahkemedeki uzmanlık, danışmanlık ve bilirkişiliği içerir. Dava destek hizmeti verilmesinde uzman kişi aşağıdaki rllerden birini üstlenir; a) Uzman: İşletme değerlemesi knusunda yeterli bilgi, beceri, tecrübe ve eğitime sahip kişidir. b) Bilirkişi: Mahkemede uzman görüşü bildiren ve tanıklık (şahitlik) eden uzmanlardır. Bilirkişi görüşünün knusu belirgin bir şekilde bir bilim, meslek, iş veya faaliyet ile ilgili larak vasat bir kişinin bilgisinin üzerinde/ötesinde lmalıdır. c) Uzman Danışman: Avukat veya bilirkişiye dava knusu layla ilgili larak teknik bilgiler sunan/öneren, ancak duruşmaya katılmayan uzman kişidir (WISE, 2006; 2-3). 66

5 3.BİLİRKİŞİLİK 3.1. Bilirkişilerin Taşıması Gereken Özellikler Dava knusuna göre değişmekle birlikte bilirkişilerin taşıması gereken özellikler, yargı merciinin nrmalde uzmanlık alanı dışında kalan knularda mahkemenin bir görüş sahibi lmasını sağlayabilecek düzeyde uygun bilgi, eğitim ve tecrübeyi içerir (Curt Crıtıquef Expert Wıtness Testımny Reasns and Recmmendatins (Research Prject fr Emerging Issues/Advanced Tpics Curse Diplma in Investigative and Frensic Accunting Prgram University f Trnt, Sandra Trster, Prjects ). Finansal veri hesaplama hatalarının belirlenmesinde srgulayıcı ve araştırmacı bir düşünce yapısı çk önemli bir gereksinimdir. Bilirkişi aşağıdaki prfesynel nitelikleri taşımalıdır(reinstein and LANDER, 2004; 52); a-teknik Beceri: İşletme danışmanlığı tecrübesi ve istatistik, şimdiki değer ve enflasyn muhasebesi ve eknmi gibi alanlarda eğitim almış lmak teknik becerinin belirteçleridir. Lisans ve lisansüstü dereceler ile maliyet analizi, finansal analiz, şirket birleşmeleri ve satın almalarının değerlenmesi, uzun dönem planlama, tahmin, simülasyn ve finansal mdel luşturulması gibi knularda mesleki tecrübe teknik becerinin varlığını gösterir. b- Bağımsızlık: Hukuk davalarında müdafi bilirkişi değil, avukattır. Bilirkişiler sıklıkla bildirecekleri görüş ve hazırlayacakları rapr için karşıt inceleme yaparlar. Yani davacı ya da davalının her ikisine de eşit mesafede lurlar. Bağımsızlıklarını güçlendirmek için inceleyecekleri dava ile ilgili tüm gider ve ücretler için mahkemeyle bir resmi ücret sözleşmesi imzalamalıdırlar. c- Sezinleme: Bilirkişiler knuyu gerekli biçimde inceleyebilecekleri bir süre almalıdırlar. Buna ek larak bilirkişiler davada taraf lan avukatların görüşün/raprun uygunluğunun tahkikine yardımcı lacak bilgiyi paylaşacaklarına güveni lmalıdır. Dahası bilirkişi istenen bilgiyi mahkemeye sağladıktan snra dava ile ilgili belirsizlikleri duruşma öncesinden çözmek için yardımcı labileceği önerisini iletmeli ve buna fırsat vermelidir. d- Açıklık: Bilirkişi işitsel ve görsel larak, hakim ve mahkeme jürisinin değerlendirmede kullanacağı karmaşık finansal ve eknmik bilgiyi açık ve öz bir şekilde sunabilecek durumda lmalıdır. İyi bir bilirkişinin taşıması gereken özellikler ise şunlardır (TIRELLAD, 2007); 1- Çalışma Alanında Uygulayıcı Olmak; Uygulayıcı bir mesleği, faaliyeti veya bir tekniği başarılı bir şekilde gerçekleştirebilen kişidir. Uygulama tecrübesi lan bilirkişiler mahkemede ve jüri önünde yapmaları gereken sunumları ve srulara cevap verme işini daha önceden yapmış lduklarından diğer bilirkişilere ranla daha avantajlıdırlar. 2- Çalışma Alanı İle İlgili Yayınları Olmak; Bilirkişinin yayın sahibi lmasının anlamı uzmanlık knusu ile ilgili çalışmaları takip etmesi ve uzmanlık gerektiren alan ile ilgili görüşlerin tümüne yeter derecede sahip lmasıdır. Bununla birlikte knu ile ilgili yayınlanmış çalışmaları bulunan bir kişinin görüşlerinin jüri ve hakim tarafından daha çk itibar göreceği yadsınamaz bir gerçektir. 3- Alanında Lisansüstü Eğitim (Tercihen Dktra) Yapmış Olmak; Bilirkişinin uyuşmazlığa knu alanda eğitim tecrübesinin lması büyük avantaj sağlar. Bir knuda eğitim verecek bilgiye, birikime sahip lan ve dahası bu bilgi ve tecrübesini insanlar önünde ve nların anlayacağı bir açıklıkla anlatmış lan bilirkişinin mahkeme salnunda ve jüri karşısında da aynı başarıyı elde edememesi için hiçbir gerekçe bulunmamaktadır. 4- Tpluluk Karşısında Düşüncelerini Rahat İfade Edebilmek; Araştırmalar insanların çğu açısından mesajı iletenin de mesaj kadar önemli lduğunu rtaya kymuştur. Bu nedenle bilirkişiler seçilirken özellikle temsil ve sunum yeteneklerine bakılmalıdır. 3.2.Bilirkişilerin Görev ve Srumlulukları; Bilirkişilerin görev ve srumluluklarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür(baskind, 2001; 235); a) Bilirkişinin sunacağı deliller davanın gereklerine uygun, bilirkişinin bağımsız görüşleri lmalıdır, b) Bilirkişiler uzmanlık alanlarıyla ilgili knularda tarafsız ve önyargısız görüşleri aracılığıyla mahkemeye bağımsız destek sağlamalıdırlar, c) Bilirkişi, görüşüne temel luşturan gerçeklik ve varsayımları açıklamalıdır. Kendi görüşüyle çelişen gerçeklikleri de göz ardı etmemelidir,

6 d) Bilirkişi uzmanlık alanı dışında kalan knularda müdahil lmamalıdır. Bu gibi durumlarda mahkemeye srunun kendi bilgi ve tecrübesi dışında kaldığını da belirtmelidir, e) Bilirkişi, karşı taraf bilirkişisinin raprunu kuduktan snra veya başka bir nedenle görüş değiştirecek lursa bu durumu labilen en kısa sürede karşı tarafa ve uygun bir zamanda mahkemeye bildirmelidir, f) Bilirkişi görüşünün referans aldığı belge, resim, hesaplama, rapr ve analiz gibi dkümanlar bilirkişi raprlarıyla birlikte karşı tarafa iletilmelidir Bilirkişilikte Görüş Bildirme Süreci Bilirkişilik kurumu Türkiye Adli Yargılama usulüne ilişkin kanunlarda düzenlenmiş bir knudur. Bilirkişi, yargılama prsedürü içinde hakimin ihtiyaç duyduğunda başvurduğu bir yardımcısı ve bir yargılama sujesi larak değerlendirilmiştir. Nitekim bir Yargıtay kararında bilirkişinin görevi hakime yardımcı lmaktır denilmektedir. Fnksiynel açıdan hakimin yardımcısı lan bilirkişi ve açıkladığı görüşü usul hukuku bakımından ve niteliği yönünden takdiri deliller arasında sayılan bir delildir. Deliller, davanın dayanağı lan maddi vakıaların ispatına yarayan araçlardır. Deliller yardımıyla maddi vakıalar, açık ve net larak tanımlanmalı, belirlenmeli ve nitelendirilmeli ki, ndan snra hangi hukuk kuralının vakıayı çözmek üzere uygulanabileceğine karar verilebilsin. Hakimin hukuki bilgi ve tecrübesini aşan, özel ve teknik bilgi ile ancak çözümlenebilecek nitelikte bulunan hukuki uyuşmazlıklarda hakimler bu alanda uzman bilirkişilerin görüşlerine ihtiyaç duyarlar(deryal, 2007). Görüş bildirme işi, adli muhasebe dava destek sözleşmelerinde yer alan işlemlerin yapılmasının % 5-20 si kadar bir zaman alır. Çğu zaman dava destek sözleşmeleri bir uzman görüşü içermez ve sözleşmeler büyük ölçüde anlaşmazlık knusu, mahkeme aşamasına gelmezden önce düzenlenir. Bununla birlikte görüş bildirme işi çğu dava destek hizmeti ve danışmanlığının en önemli unsurudur(wise 2006, 2). Bilirkişi görüş ve raprlarının güvenilirliğinin değerlendirilmesinde kullanılan ve raprların düzenlenmesinde göz önünde bulundurulması gereken beş faktör vardır. Görüş ve raprların reddedilmemesi için bu faktörlerin dikkate alınması önem taşımaktadır. Söz knusu faktörler şunlardır (GOLDEN, SKALAK and CLAYTON, 2006; 259); a) Test Edilebilirlik: Bilirkişi raprunda yer alan teri ve tekniklerin test edilip edilmediği. b) Emsal Karar veya Yayınların Varlığı: Bilirkişi görüşünün desteklenmesinde kullanılan teri ve tekniklerin emsal mahkeme kararları ve bilimsel yayınlarda yer alıp almadığı. c) Hata Oranı: Kullanılan teknik veya tekniklerin ilgili kuruluşlarca kabul edilebilir lduğuna dair yayınlanmış hata ranlarının varlığının araştırılması ve açıklanması. d) Kabul Edilebilirlik: Teri veya tekniklerin ilgili kurum veya meslek birliği tarafından benimsenip benimsenmediği. e) Teri ve Tekniğin Ortaya Çıkış Zamanı: Kullanılan teknik ya da öne sürülen terinin, uyuşmazlığın rtaya çıkmasından daha önceki bir tarihte rtaya çıkmış lması. Bilirkişinin tanımı ve görevi gereği, bilirkişi sahip lduğu teknik ve özel bilgilere dayanarak kendisine hakim tarafından verilen knu hakkında görüşlerini açıklamakla sınırlandırılmıştır. Bu açıdan bilirkişi (GÜNEŞ, 2003; 18); Kusurun belirlenmesinde ve derecelendirilmesinde hakime özel ve teknik bilgi sunmak, Var lan bilgiler ile belirlenemeyen bir layı belirlemek, Gerektiğinde belirlenmiş bir layın değerlendirilmesini yapmada yardımcı lmak, gibi görevleri lan kişidir Aleyhte Karara Neden Olan Bilirkişi Hataları ve Hataya Yl Açan Faktörler Mahkemenin aleyhte karar vermesine yl açan bilirkişi hataları dkuz başlıktan luşmaktadır. Bunlar (Curt Crıtıquef Expert Wıtness Testımny Reasns and Recmmendatins (Research Prject fr Emerging Issues/Advanced Tpics Curse Diplma in Investigative and Frensic Accunting Prgram University f Trnt, Sandra Trster), Prjects ( )); 1- Metdlji (Usul) Hatası; Bilirkişilerin yaptığı usul hatasına örnek larak, dava knusuyla ilgili larak açık ve erişilebilir bir bilginin var lmasına karşın, bu bilgi yerine genel bir ifade veya istatistiki bir bilginin kullanılması gösterilebilir. 68

7 2- Makul Olmayan Varsayımlar İçeren Gerçeklik ve Esas (Anlam) Eksikliği Adli muhasebecilerin özellikle rtada hasar ve zararın lduğu vakalarda davanın çözümüne katkı sağlayacak analizler için bazı tahmin ve varsayımlarda bulunmaları gerekir. Sözknusu bu tahmin ve varsayımların gerçek durumu yansıtması ve analizin esasına uygun lması gerekmektedir. 3- Uygun Olmayan Spekülasyn; Spekülasyn, ikna edici lmayan, tahmine dayalı çıkarsamadır. Varsayım ise spekülasyna göre daha kabul edilebilir esasa dayanan beklentileri içerir. Dava knusu layla ilgili spekülatif görüşler fazlaca dikkate alınmamalıdır. Geleceğe dönük bir lasılık ancak gerçek ve önemli ise bilirkişi görüşüne yansıtılmalıdır. Ayrıca, yapılacak tahminler lası tüm senarylar göz önünde tutularak yapılmalıdır. 4- Mahkemede Bir Kanıtla Desteklenmeyen Çıkarsama ve Varsayımlar;Bu tenkit mahkemede bilirkişinin çıkarsama ve varsayımlarını desteklemediği veya yalanlamadığı durumlarda söz knusu edilmektedir. 5- Ortak Akla Göre Makul Karşılanamayacak Snuçlar; Bazı durumlarda bilirkişinin kullandığı usul ve varsayımlar kendi içinde makul lsa da ulaşılan snuç makul lmayabilmektedir. Snucun anlamlı lmaması halinde usul ve varsayımların makul lması bir değer ifade etmeyecektir. 6- Eksik Tarafsızlık; Burada kastedilen tarafsızlık bir müşteriye bağlı larak çalışmaktan dlayı luşan taraflılık değil, mahkemenin yapısı gereği taraf lmaktan (davacı veya davalı) kaynaklanan taraflılıktır. Bilirkişilerin gerçekleri rtaya çıkarmaya çalışmak yerine, mahkemede kazanan taraf lmak adına çaba sarf etmeleri anlatılmaktadır. Tarafsızlık bilirkişilerin sadece dikkat etmeleri gereken değil, zedelenmemesi için de önlem almaları gereken bir knudur. Bilirkişilerin tarafsızlığı, sadece tarafların etki veya baskısından uzak lmayı değil, aynı zamanda hakimin görüş ve telkinlerinden bağımsız düşünebilmeyi de gerektirir (DERYAL, 2007). 7- Karşıt Görüşü Savunan Bilirkişinin Daha İnandırıcı Olması; Karşıt görüşleri savunan bilirkişiler aslında değerleme ve hesaplamalarda aynı ya da benzer teknikleri kullanırlar. Ancak benzer hatta kimi zaman aynı tekniğin kullanılması bile adli muhasebecilerin aynı snuçlara erişmesini sağlamayabilir. İşte bu gibi durumlarda mahkeme heyeti her iki görüşü inceledikten snra karar verme aşamasında bu görüşlerden birini gerçeğe daha uygun veya daha mantıklı bulduğunu ifade eder. 8- Bilirkişinin Dava Snucuyla İlgili Görüş Bildirmesi; Bilirkişiler anlaşmazlıkların çözümü ile ilgili larak teknik knularda destek hizmeti sunarlar. Varlık nedenleri anlaşmazlığı çözmek ya da snuca bağlamak değildir. Buna yeltenmeleri yetki aşımı veya gaspına yl açar. Ancak kimi zaman bilirkişi görüşleri bu sınırı zrlamakta, bu nedenle de mahkeme snuca yönelik bilirkişi raprlarını eleştirmektedir. 9- Alternatif Muhasebeleştirme ve Değerleme Yöntemleri; Değerleme ve hesaplamaya knu anlaşmazlıkların çözümünde kullanılabilecek muhasebeleştirme ve değerleme yöntemlerinin sayıca çk ve çeşitli lması yanında, adli muhasebecilerin kendi varsayım ve tahminlerinin de analizlerde yer alacak lması mahkemelerin knuya ilişkin karar vermelerini zrlaştırmaktadır. 3.5.Bilirkişi Hatalarının Ortaya Çıkmasına Neden Olan Faktörler; Bilirkişilik sürecinde hataların rtaya çıkmasının etkenlerini aşağıdaki biçimde sıralamak mümkündür (Curt Crıtıquef Expert Wıtness Testımny Reasns and Recmmendatins (Research Prject fr Emerging Issues/Advanced Tpics Curse Diplma in Investigative and Frensic Accunting Prgram University f Trnt, Sandra Trster), Prjects ( )): 1- Mahkemeye Gitme Beklentisinin Düşük Olması Çğu durumda uyuşmazlıklar mahkeme aşamasına gelinmeden çözümlendiğinden genel larak bilirkişilerde ilgilendikleri uyuşmazlıkların da erken bir aşamada çözümleneceği beklentisi luşur. Bu beklenti de bilirkişiyi mahkemeye gidileceği ana kadar gerekli çalışmaları yapmak ve raprları hazırlamakta rahat davranmaya itmektedir. Mahkeme aşamasında hızlı ve çk fazla düşünülmeden hazırlanan raprlar da bilirkişinin iddiası veya beklediği snuçlara tezat bir durumun rtaya çıkmasına yl açmaktadır. 2- Müşteriye Bağlılık ve Müşterinin Etkisinde Kalınması Bilirkişinin tarafsız hareket edememesi ya da tarafsızlığının zedelenmesi dğrudan müşteriye bağlılığın ve müşterinin etkisi altında kalmanın bir snucudur. Bilirkişinin tarafsızlığını yitirmesinin ve önyargılı bir şekilde hareket etmesinin ana nedenleri iki temel grupta ele alınabilir; a) Kişisel Önyargı; Bilirkişinin geçmişi, kültürü, deneyimleri, ahlak yapısı ve kişisel tercihlerinin neden lduğu önyargıdır. Bu lumsuz durumun şekli ve şiddeti kişiden kişiye değişebilir.

8 b) Müşteri ve Dava Vekilinin Taşıdığı Önyargı; Bilirkişilik hizmeti talep eden kurum ve kuruluşların belirli bir ücret ödeyerek hizmet bekledikleri uzman kişiler ile aralarındaki ilişki söz knusu menfaat nedeniyle çarpıklaşabilir. Çünkü bilirkişiye yapılan ödemenin snucunda hizmet talep edenler aslında, uyuşmazlık knusu layın çözümünden çk kendi iddialarını bazı teknik kanıtlarla kabullendirmek niyeti taşımaktadırlar. Dava vekillerinde de benzer şekilde bazı önyargılar luşabilir. Hatta dava vekillerinin uzman veya bilirkişi hakkındaki görüşleri müşterilerinkinden daha etkilidir. 3) Mesleki Standartların Eksikliği Adli muhasebecilik mesleği ile ilgili larak genel kabul görmüş bir mesleki standart bulunmamaktadır. Bu nedenle farklı çalışma sahaları lan adli muhasebeciler ve bilirkişilerin laylara yaklaşımları ve çalışma biçimleri farklılık göstermektedir. 4) Zaman ve Kaynak Yetersizliği Bilirkişilerin hata yapmasına veya çözüm üretememesine neden lan faktörlerden bir diğeri zaman ve kaynak yetersizliğidir. Pek çk durumda bilirkişiler hizmet talep edenler tarafından ya uyuşmazlık knusu lay mahkemeye ulaştıktan snra ya da dava açılması aşamasında çağrılmaktadır. Oysa bilirkişilerin yapacağı çalışmalar detaylı inceleme ve karmaşık analizleri içermektedir. Bu çalışmaların yapılabilmesi uzunca bir faaliyet süreci ve yüksek tutarda kaynak gerektirmektedir. Detaylı çalışmanın yapılabileceği yeterli zamanın ve gerekli kaynağın lmaması nedeniyle bilirkişiler ya uyuşmazlığı çözecek rapru hazırlayamamakta ya da hazırlanan raprun içeriği layı çözümlemede yetersiz kalmaktadır. 5) Bilirkişiden Makul Olmayan ve Çelişen Beklentilerin Olması Zaman ve kaynak srununa bağlı larak bilirkişiler makul lmayan veya çelişen görüşler belirtebilir. Örneğin belirli bir knuda görüş bildiren uzmanın görüşü ve delilleri bir başka bilirkişi tarafından çürütülebilir ve bu durumda ilk görüş bildiren uzmanın görüş ve düşünceleri ile ilgili yeni bir rapr hazırlaması gerekebilir. İşte bu aşamada uzman kişi zaman ve kaynak yönünden kısıtlandığında makul lmayan ve çelişen snuçlar çıkması kaçınılmaz lmaktadır. 6) Yanlış Bilirkişi Seçimi Bilirkişiler belirli knularda uzmanlık ve deneyimi lan kimselerdir. Bilirkişi seçilirken en başta söz knusu kişinin uyuşmazlık knusu laya dair geniş bir bilgisi lup lmadığına ve varsa benzer davalardaki deneyimlerine bakılmalıdır. Örneğin farklı ülkelerde faaliyet gösteren iki şirket arasındaki bir uyuşmazlığın çözümü için seçilecek bilirkişinin sadece yaşadığı ülkenin değil karşı tarafın faaliyet gösterdiği ülkenin de muhasebe sistemi ve vergi mevzuatından haberdar lması gerekir. 7) Bilirkişinin Mahkeme Deneyiminin Bulunmaması Genellikle, uzman ve bilirkişilerden mahkeme öncesi aşamalarda srun ve uyuşmazlıkların çözümlenmesi için analizler yapması ve görüş bildirmesi istenir. Bu nedenle analiz yapma ve elde ettiği snuçları sunma yetenekleri gelişmiş lsa da, bilirkişilerin mahkemede bu işi yapma becerileri pek gelişmez. Mesleki bilgi ve deneyimi ne kadar çk lursa lsun, mahkeme salnunda fiilen bulunmamış bilirkişinin kanıt gösterme ve sunum kalitesi önemli randa azalmaktadır. 8) Bilirkişi Raprunun Muhataplar Açısından Çk Teknik Olması Bilirkişiler kendi uzmanlık alanları ile ilgili analizlerini ve bunlardan elde ettikleri snuçları, rtalama bir insanın anlayabileceği bir biçimde ifade etmelidir. Teknik kavram ve analizlerin kullanılmasının kaçınılmaz lduğu durumlarda bilirkişi görüşü, kullanılan teknik kelimeler ve yapılan işlemleri, sıradan bir insanın anlayacağı ifadelerle özetlemelidir. Yani uyuşmazlığın çözümüne yardımcı lacak uzmanlık sahasıyla ilgili herhangi bir kimse rapru eline aldığında, başkaca bir yardıma gerek duymaksızın yapılan analizleri ve snuçları anlayabilmelidir. 4. SONUÇ Adli muhasebeciler finansal tabl hilelerinden bşanma davalarına kadar çk geniş bir alanda hizmet vermektedir. Ülkemizde henüz pek bilinmeyen bu meslekle ilgili larak temel srun bu hizmeti verecek nitelikli işgücünün lmayışıdır. Zira adli muhasebe mesleği ileri düzeyde muhasebe ve denetim, yeter ölçüde hukuk bilgisinin yanı sıra ilgi sahasına giren hemen her knuda deneyim gerektirmektedir. Ulusal ve uluslararası düzeyde yaşanan mali manipülasynların, mahkeme kararlarındaki yanlışlıkların rtaya çıkması gibi nedenlerden dlayı iyi yetişmiş adli muhasebecilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle adli 70

9 muhasebecilerin yetiştirilmesi amacıyla üniversitelerde adli muhasebecilikle ilgili lisansüstü derslerin kutulkutulması ve özellikle derslerin vaka analizleriyle desteklenmesi sağlanabilir. Ticari işlemlerin karmaşıklığı ve byutlarının günden güne artması adli muhasebeye lan ihtiyacın da büyümesine yl açmaktadır. Adli muhasebe mesleğinin gelişimi rtaya çıkan hile, ylsuzluk, dlandırıcılık gibi pek çk srunun çözülmesine yardımcı lacağı gibi, bu tür srunların alınacak tedbirler sayesinde rtaya çıkması lasılığını da azaltacaktır. Bilirkişilik adli muhasebecilik mesleğinin önemli bir kludur. Adli muhasebecilik mesleğinin ve uygulamalarının gelişmiş lduğu ülkelerde uyuşmazlığa düşen taraflar, uyuşmazlık knusu mahkemeye getirilmezden evvel bilirkişilere başvurup görüş alabilmekte ve böylelikle uyuşmazlıklar daha erken bir sürede çözümlenebilmektedir. Ancak ülkemiz hukukunda bilirkişiyi hakim tayin etmektedir. Hukukumuzda bilirkişilik müessesesinin yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. KAYNAKÇA BASKIND Eric; The Expert Witnessin England and Wales: The End f the Hired Gun? An English Perspective, Internatinal Review f Law Cmputers & Technlgy, Cilt:15, N: 2, 2001 CHARY T. Satyanarayana; J. Kiranmai; Frensic Accunting: The Panacea fr Crprate Ills; The Management Accuntant (Official Organ f The Institute f Cst and Wrks Accuntants f India), Vlume 41, N.4, April 2006 Curt Crıtıquef Expert Wıtness Testımny Reasns and Recmmendatins (Research Prject fr Emerging Issues/Advanced Tpics Curse Diplma in Investigative and Frensic Accunting Prgram University f Trnt, Sandra Trster), Prjects ( ) DERYAL Yahya; Türk Hukukunda Bilirkişinin Nitelikleri ve Avukatın Bilirkişilik Yapması,, hukukcu.cm/bilimsel/kitaplar/avukat_bilirkisi.htm ( ) GOLDEN Thmas W., Steven L. SKALAK, Mna M. CLAYTON; A GUIDE TO FORENSIC ACCOUNTING INVESTIGATION, Jhn Wiley & Sns, Inc. New Jersey, USA, 2006 GÜNEŞ Recep; Vergi Davalarında Bilirkişilik ve Bilirkişinin Srumlulukları) Muhasebe ve Denetime Bakış, Mayıs 2003 LOUVARIS Kimn; Jel Siegel; Frensic Accunting: Investigative Prblems & Methdlgies; The Management Accuntant (Official Organ f The Institute f Cst and Wrks Accuntants f India), Vlume 41, N.4, April 2006 PAZARÇEVİREN Selim ; Şule Yıldız Muhasebe Denetimine Farklı Bir Bakış: Adli Muhasebecilik Mesleği,, sbe. sakarya.edu.tr/kngre.php ( ) PAZARÇEVİREN Selim Adli Muhasebecilik Mesleği ZKÜ Ssyal Bilimler Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, 2005 REINSTEIN Alan; LANDER Gerald H., Estimating Ecnmic Lss in Persnal Injury Cases, The CPA Jurnal, Ocak 2004, Cilt: 74, Sayı:1, 2004 T. Satyanarayana Chary; J. Kiranmai; Frensic Accunting: The Panacea fr Crprate Ills; The Management Accuntant (Official Organ f The Institute f Cst and Wrks Accuntants f India), Vlume 41, N.4, April 2006 TIRELLADavid Therdre, Winning Strategies: The Fur Ps f Expert Witness Selectin, The Flrida Bar Jurnal, Cilt: 80, Sayı: 11, s. 65, December, ( ) WISE Richard M.; EXPOSURE OF THE PROFESSIONALWHO ACTS AS AN EXPERT WITNESS/ / ( www. Wiseblackman.cm/english/pdf/ Article 12. pdf)- indirilme tarihi 03/08/ ( ) ( ) ( ) ( )