KADIN VE KÜLTÜR. Women and Culture

Transkript

1 KADIN VE KÜLTÜR Women and Culture

2

3 NÖNÜ ÜNVERSTES SANAT VE TASARIM DERGS Inonu University Journal of Art and Design ISSN: E-ISSN: ÖzelSay/Special Edition Cilt/Vol.1 (2011) ANADOLU DA ANA TANRIÇA KÜLTÜ OLARAK: KADIN Yrd. Doç. Dr. Yüksel GÖEBAKAN nönü Üniversitesi, Güzel Sanatlar ve Tasarm Fakültesi, Malatya, ÖZET Kült denilince batda akla hemen tapnma, tapma, din gibi anlamlar gelmektedir. Sözgelii Atalar Kültü denilince Atalara Tapnma ya da Atalar Dini, Da Kültü denilince Daa Tapnma ; ya da Orta Asya Türk topluluklarnda olduu gibi güne, ate, ay, hayvan vs gibi insan yaam içerisinde önemli bir yere sahip olan bu tür olgular akla gelmektedir. nsanolu eski çalarda karlam olduu doal oluumlar karsnda devaml acziyete dümü, daima bir korku ve endie tamtr. Bunun sonucu olarak da doa olaylarn yapan, ona yön veren bir gücün aray içerisine girmitir. Kimi zaman günei, kimi zaman ay, kimi zaman bir aac ve kimi zaman da bir ta parçasn yaananlardan sorumlu tutmutur. Bütün bunlarn sonucunda insan, yeryüzüne düen göktalarndan, güçlü hayvanlara, kaya parçalarna, frtna ya da atee tapmaya kadar kendine koruyucular aramtr. nsann kendine koruyucu olarak kabul ettii kültlerden birisi de Kadn dr. Kadn, üretkenlii ve dourganlndan dolay, ayn zamanda eski çalarda doa olaylar karsnda çaresiz kalan insanolunun kurtarclardan bir tanesi olmutur. Çevresindeki farkl nesnelerden beklediini bulamayan insanolu çareyi kendi hemcinslerinde aramaya balamtr. Toprak gibi bereketli, dourgan ve üretken bir canl olan kadn, doadaki olaylarla özdeletirilmi ve ondan yardm beklenmitir. Bu beklenti o kadar artmtr ki insanolu kadnn bu vasfn önemseyerek onu Tanrça katna kadar yükseltmitir. O dönemlere ait yaplm olan tasvirler dönemin Tanrça kavramna yaklamnn aydnlatlmas açsndan bilgiler vermektedir. Bu çalmada Anadolu insannn kendine kurtarc olarak gördüü kadna yüklemi olduu anlamlar ayrntl olarak ortaya konulmaya çallmtr. Anahtar Kelimeler: Kült, Ana Tanrça, kadn ABSTRACT WOMEN AS THE MOTHER GODDESS CULT IN ANATOLIA In the western civilization cult directly refers to worship, praying, religion etc. For example Ancestors Cult means Worshiping to ancestors or religion of the ancestors, Mountain Cult means Worshiping to a mountain ; or as it was in the Central Again societies worshiping to things such as sun, fire, moon, animals etc. which had an important part in people s lives. Mankind always had a helpless stance, fear and anxiety against natural events in ancient times. As a result, they sought after a power which caused or gave way those natural events. They sometimes held the sun as responsible, sometimes moon, a tree, or a piece of stone. As a result of all these, man looked for a variety of protectors to worship including meteors crashing on earth, strong animals, rocks, hurricane, or fire. One of the cults the man accepted as protector was woman. Because of her productivity and fertility, woman used to be one of the savers of the people who were helpless against natural disasters in the ancient times. Unable to find what they expected among different objects around, people begin to find a cure from among their own race. As a fertile, productive, and fruitful living creature like soil, the woman was identified with the natural events and asked for help. This expectation was so immense that man exalted her to the position of Goddess. The illustrations from that ancient period provide clear information that enlightens the approach to the Goddess function of the woman. In this study, it was intended to examine in detail the meanings attributed to woman by the Anatolian people who believed her to be the protector. Keywords: Cult, Mother Goddess, woman "Women as a Category of Science: The Fourth International Women`s Symposium on Literature, Language, Culture, Art, Landscape and Design Studies" May 2011, Inonu University, Malatya-Turkey

4 1. GR Kült kelimesinin kendisi fanszcadr. Türkçe sözlükte 1. Tapnma, tapma, 2. Din, 3. Dini Tören, ibadet, ayin karlklaryla açklanmtr. V. Beliyer kült terimini öyle açklamtr: her dinin en gerçek unsurlarnn birini tekil eden kült, insann tabiatüstü kuvvetler veya ilahlarla olan münasebetleri srasnda çeitli hareketlerle ifade olunur. Türk kültüründe kült kavramma yaklam ile bat toplumlarnn kavrama yaklamlar farkllk göstermektedir. Bat toplumlarndan farkl olarak Türk kültüründe kült kabul edilen nesneler, tanrsallk çerçevesinde deerlendirilmi, ancak hiçbir zaman taplan nesneler haline dönümemitir (Ergün, 2004: 16). Bat (Eski Yunan ve Roma) mitolojisinde ya da inanç sistemlerinde kült kavram nesnelerin tapnma amaçl kullanlmas olarak deerlendirilmitir. Kavram içerisinde deerlendirilen atalar, da, aaç, su, vs tanr deil, onlar, tanrsal olarak kabul edilmilerdir. Milli Eitim Bakanl nn Örnekleriyle Türkçe Sözlük (1995: 1826) adl yaptnda ise kült Tanr ya, ilahi veya öyle kabul edilen varlklara yahut kutsi dier varlklara gösterilen sayg; sembol; milli, dini, vb. efsane varlk olarak deerlendirilmitir. Ayn sözlükte Din; ibadet ve ayin olarak da telakki edilmitir. Mehmet Kaplan Büyük Türkiye Rüyas nda ilim ve teknik ne kadar ilerlerse ilerlesin, insanlar, hala eski çalarda olduu gibi ulvi duygular telkin eden mit ve kült lere baldrlar demektedir (MEB, 1995: 1826). nsan, çok kez yrtc hayvanlarn kaba gücüne kar koyamad ve kendi yaam avdaki tarihine bal olduu için, yabanl hayvanlara olaanüstü nitelikler yaktrmaya koyulmutur. Yaplan bu yaktrmalar inançla ilgili din ya da totem gibi kavramlarn da ortaya çkmasna neden olmu, hayvanlara kutsi anlamlar yüklemler görülmeye balamtr. Klann atalarn ve koruyucu ruhlarn baz hayvanlarda görme olay olarak totemizm inançsal açdan yaygnlk kazanmaya balamtr (Tanilli, 1999: 25). Kült denilen olgu yalnzca insanlar için bir anlam tamaktadr. Baka canllar için hiçbir ey ifade etmeyen kavram ancak insanla vardr, onunla bir deer haline gelir. Yeryüzünde canl, cansz ve canl-üstü olmak üzere balca üç çeit varlk alan vardr. Kara, su ve havadan oluan yeryüzü dünyas, insan varlnn cansz dediimiz çevresini oluturur. nsanolu yaama (biyosfer) adn verdii kendi cansz -ama canllarn yaamna elverili- doal çevresini öteki canllarla paylar. nsan, canllar dünyasnn saylar yüz binlere hatta milyonlara varan türlerinden yalnzca biridir ama sradan, herhangi birisi deil, çünkü insan, kendi ötesinde canl-üstü varlk alanlar (kültürler ve uygarlklar) yaratm bir canldr (Güvenç, 2005: 275). Canl üstü varlklar alan yaratm olmas insan farkl bir konuma getirmitir. Bu ayn zamanda onu dier canllardan da ayran ve ayrcalkl klan bir durumdur. Kimdir o halde insan. Her eyden önce birçok farkl özellii içerisinde barndran doup, büyüyen, gelien, çevresine göre ekillenen ayn zamanda çevresini de ekillendiren bir canldr. nsan, Homo erektus (dik duran/yürüyen), Homo rebellus (bakaldran), Homo ekonomikone (ekonomik), Homo rasyonalis (akll/fikirli), Homo kriminalis (suçlu), Homo consciencisus (vicdanl), Homo historikey (tarihi), Homo ludens (oyuncu), Homo ritualis (törenci), Homo belligerent (savaç), Homo sosyalis (toplumcu), Homo artis (sanatç), Homo kredo (nançl), Homo seksus (seks yapan), Homo kuriosis (merakl), Homo loguens (koan) Homo sembolilens (simgeleyen) Homo faber (alet yapan) bir canldr (Güvenç, 2005: 278). Bunlar insan türünün kendi varlna yükledii ya da yaktrd baz ayrc ve belirleyici sfatlardr. nsan o kadar kompleks bir yapya sahip bir canldr ki, onu sadece bu sfatlar içerisine sktrmak da doru deildir. nsann ne olduunu cevaplayan teolojik, felsefi ve doa bilimlerine dayal üç sistem vardr. Bu sistemler kendi aralarnda yaplan tanmlama konusunda birleik hareket edemezler. Teolojik görü varln merkezine tanry koyar ve insan tanrnn iradesine ve kurallarna uyma durumuna göre tanmlar. nsan yüce bir varl (Tanr) memnun etmek için yaamaktadr. Felsefi sistem gücünü Antik Yunan dan alr ve dini sistemin Rönesans la birlikte gerilemesinden sonra yaygnlamaya balar. Bu sisteme göre varln merkezinde akll insan veya akll toplum yer alr. Varln temelinde insanlarn pay ald insan üstü bir akln varl kabul edilir. nsan bu akldan pay almakla, dünyada özel bir yere sahip olur. Dier bir yaklam olan doa bilimleri ise insan fizyolojik açdan ve hayvan kategorisinde ele almaktadr. Bu yaklama göre insan hayvanlar aleminin en üst basamanda görülmektedir. Dier canllardan üstünlüü yetenek ve enerjisinin karmak olmas ile ayrlmaktadr (Özyurt, 2005: 21). Böyle birçok farkl ve ayrcalkl yapya sahip olan insan denilen fenomenin yaratl ile ilgili de farkl yaklamlar mevcuttur. 502

5 1.1. Mitolojide Kadnn Yaratl Her dinin, kültürün, corafyann ve topluluun inanç sistemleri içerisinde bir nevi kült olarak insann yardl ile ilgili farkl yaklamlar vuku bulur. Özellikle mitolojilerde yaradl öyküsü çok farkl bak açlaryla ele alnmtr. Bu balamda özellikle Yunan ve Hint mitolojilerinde insann yaratl serüveni çok çeitlilik ve bir o kadar da ilginçlikler göstermektedir. Özellikle Yunan mitolojisinde insanolunun yaratlmas konusunda deiik görüler ortaya sürülmütür. Bazlar insan yaratma iinin Titanlarla yaplan savata, Zeus un yannda yer alan Prometheus a ve kardei Epimetheus a verildiini söylerler. Prometheus un insan maddeden yaratt ya da baka bir deyile yapt efsanesi.ö. IV.yüzylda ortaya çkmtr. Prometheus dier bütün tanrlardan daha akll olmasnn yannda, kardei Epimetheus akl yönünden acizdi. Öyle ki insanlar yaratmadan önce en deerli armaanlar, hayvanlara vermiti; kuvveti, cesareti, kurnazl, kürkleri, tüyleri, kanatlar, hepsini datmt. Sonra piman oldu ve durumu Prometheus a anlatt; Prometheus da insan dier tüm yaratklardan üstün klmann bir yolu olarak onlara, tanrlara benzeyen bir biçim verdi. Ayrca, günee çkarak ald atei de onlara sundu. çinde halen, kendi rkn yenen ve onlar tahtndan indiren Zeus a kar bir öfke besliyordu. Böylece insan yaratarak ondan öcünü alacakt. Çünkü insanlar sonradan tanrlar hiçe sayacak onlarn bana bela olacakt (Yunan Mitolojisinde nsann Yaradl). Tanrlar katnda bir yapya sahip olmas insan her alanda üstün klmaktadr. Ancak bu derece üstün olsa da O nun yine kusurlar vardr. te insann kusurlu olarak baz özelliklere sahip olmas Yunan mitolojisinde ilginç bir ekilde ortaya konulmutur: Prometheus yalnzca insann deil, içerisinde hayvanlarn da yer ald birçok heykel yapmt. Yapm olduu bu heykellerin inasnda yaanan baz hususlar insanlarn kusurlarnn olumasna kaynaklk etmitir. nsanda görülen bu kusurlarn olmasnn nedeni ise undandr; Prometheus bir gün, yine kilden insana ait bir çok kafa, kol bacak yapyordu. Bunlar birletirerek raflarna diziyordu. O srada arap tanrs Dionysos geldi. Birlikte gezdiler; elendiler, arap içtiler. Prometheus geri döndüü zaman çok sarho olmutu. Bu yüzden baz küçük hatalar yapt, küçük bir gövdeye büyük bir ba takt, büyük bir gövdeye ait olan uzun kollar ise küçük bir gövdeye takt. Hayatta da büyük balarn veya uyumsuz gövdelerin olmasnn nedeni buymu. (Yunan Mitolojisinde nsann Yaratl). Bunun dnda Voltaire nin felsefe sözlüündeki insann yaratl ksmnda bahsedilen bir mit ise öyledir; Zeus insan yarattktan sonra 25 yl yaamasn yeterli görüyordu. nsan ise szland bunun yetersiz olduunu, zaten yarsnn uykuyla geçeceini çocukluk dönemini de çkarnca geriye pek bir ey kalmayacan söyledi. Uzun ömür de dahil tüm iyi özellikler dier yaratlmlara verilmiti. O anda insann yannda alt hayvan bulunuyordu bunlar; trtl, kelebek, tavus, at, tilki ve maymun. nsan bu yaratklar göstererek Zeus dan onlarn ömürlerinden kendi ömrüne eklemesini istedi. Zeus ise dier hayvanlara hakszlk olacan söyledi, fakat insann, hayatnn belli dönemlerinde o hayvanlar gibi yaamasn insana art koarak onun ömrünü uzatt. Bundandr ki yeni doan bir insan önce trtl gibi yerde sürünür, emekler bu bebeklik dönemidir. Sonra kelebek gibi nee içinde koar bu çocukluktur. Gençliinde ise tavus kuu gibi gururludur yalarna doru ev bark sahibi olunca at gibi hayatn yükünü çeker. Krkndan sonra insan olgunlar tilki gibi kurnaz olur. Elli yandan itibaren de maymun gibi çirkinleir. (Yunan Mitolojisinde nsann Yaratl). te bu alt hayvann özelliklerini üzerinde bütünletiren canl: nsan. Yunan mitolojisinde insann yaratlmasndaki ilginçlikler sadece bununla snrl kalmamtr. Nitekim kadnn yaratlmas ayr bir öyküye sahiptir. Aslnda mitolojide kadnn yaratlmas tamamen bir ders verme üzerine kuruludur. Mitolojide ölümlüler (yani insanlar) ve ölümsüzler (yani tanrlar) bir arada yaamaktaym. Ancak insanlar o dönemde sadece erkeklerden olumakta imi. Prometheus'un kurnazlkla çalarak insanlara verdii akl onlar martnca Zeus o zamana kadar yalnz erkeklerden ibaret olan insan topluluuna ceza vermek istedi. nsanlar Tanrlarla o denli laubali olup, snrsz olmular ki Zeus bu mark, ters, ahlaksz, kaba, kendini akll ve güçlü sanan aptallar ordusuna, kendilerini hale yola soksun ve incelsinler diye az çok vücutça kendilerine benzeyen ama aslnda kendilerinden çok farkl, bir varlk göndermi: "kadn" (Eski Yunanda Kadnn Yaratl). O kadn ki, Timuçin in (1992:38) deyimiyle, insanolunun Yontma Ta Devri nden Cilal Ta Devri ne geçiini salayan ve insan doann barnda asalak olmaktan kurtaran asl güçtür. Yunan mitolojisinde kadnn yaratlma süreci ise u ekilde gerçeklemitir: Zeus, oldukça baarl bir usta olan olu Hephaistos'tan kadn yaratmasn istedi. Hephaistos babasnn istei üzerine çamuru su ile yourdu ve görenleri artacak güzellikte bir kadn vücudu yaratt. Olympos'ta oturan tanrçalarn en güzeli olan ve kendi kars olan Aphrodite'in vücudunu model 503

6 olarak kullanmt. Heykel bitince onun kalbine ruh yerine bir kvlcm koydu. O zaman heykelin gözleri açld. Kollar bacaklar kprdamaya ve dudaklar konumaya balad. Onu süslemek için bütün tanrlar ve tanrçalar yardm ettiler. Herkes kendisinden ona bir ey armaan etti ve ona Rumca "bütün armaan" anlamna gelen Pandora adn taktlar. Athena ona güzel bir kemer, süslü elbiseler verdi. Letafet perileri Kharites beyaz gösüne parlak altn gerdanlk taktlar. Aphrodite bana güzellikler saçt. Güzel saçl Horalar ilkbahar çiçekleriyle onu süslediler. Hermes Pandora'nn kalbine, hyanet ve aldatc sözler yerletirdi. Zeus da ona esrarl bir kutu armaan etti ve ona dedi ki; Sakn verdiim kutuyu açma, içindeki iyi eyler uzaklara kaçar ve onlarn yerine fenalklar gelir, seni rahatsz ederler. Bu kutuyu iyi sakla bütün insanlarn saadeti ve felaketi bu kutunun açlp açlmamasna baldr. Böyle dedikten sonra ba tanr ilk kadn yeryüzüne indirdi ve Prometheus'un kardei Epimetheus'a gelin olarak gönderdi. Prometheus kardeine Zeus'dan hiç bir ekilde hediye kabul etmemesini tembih ettii halde Pandora'nn güzelliine hayran kalan Epimetheus öüdü tutmad ve onunla evlendi. Pandora da tpk tüm kadnlar gibi doutan merakl olduunda dünyaya gelir gelmez kutunun içinde ne olabileceini düünmeye balad ve Zeus'un uyarsn unutarak kutuyu açt. Kutunun içindeki hastalk, keder, strap, yalan, riya gibi insanlar rahatsz edecek ve onlar felakete sürükleyecek ne kadar kötülük varsa hepsi açlan kutudan kular gibi uçutular. Pandora hatasn anlayarak biraz sonra kutuyu kapad ancak kutuya kapatlan kötülüklerin arasnda, insanlar yaatacak, teselli edecek "ümit" te vard. Fakat ümit dar çkamam kutuda kalmt.. Böylece Zeus ilk kadn beraberinde kötülüklerle dolu bir kutuyla yeryüzüne yollayarak insanlardan intikam almt (Yunan Mitolojisinde lk Kadnn Yaratlmas). Yunan tanrlar insan biçiminde yaratlmtr. Hesiodos un açklamalarndan da anlalaca gibi Yunanistan da yaratl fikri yoktur, buna göre Yunan tanrlar yaratlm deildir, yaratc da deiller, bunlar olumu ve yalnzca etkin varlklardr. Evreni oluturan nedenler tanrlar da var etmitir. Bu yaratlmam tanrlar dünyay yönetmekle, yaam düzenlemekle yükümlüdürler. Hatta bunlar yönetici olmadklar, hazr bulduklar dünyay pek yönetmezler de. Onlar doa ve toplumsal yaam kendilerine göre etkilerler ancak bu bölünmü yetkiler ortamnda tanr gücü mutlak deildir. Mucize vardr, doa üstünlükleri vardr, mutlak güçlülük yoktur. Msr da olduu gibi burada da her tanr bir kentin koruyucusudur. Athena Atina y, Artemis Ephesos u korur. Eski Yunanllar iyi tanrlarn tümünü Giritlilerden almlard. Bu iyi tanrçalarn banda Demeter gelir. Baz tanrçalar da Mikennia kaynakldr. Hera, Athena, Artemis bunlardandr (Timuçin 1992: 103). Artemis Zeno ve Leto nun kz, Apollon un kz kardei, el dememilii ve lekesizlii simgeleyen, Olimpos da Athena dan baka dier bir önemli Yunan Tanrças dr (Resim 1). Bir yay tar ve kendisine kötülük yapmak isteyenleri ve gebe kadnlar acmadan öldürür ve böylece bakirelii korumu olur. Etekleri yürüyüünü engellemesin diye yukar kvrktr. Vücudunun alt bölümü örtülü, çok sayda memesi olan dourucu bir ana tanrça olarak betimlendi. Artemis heykellerinin en deerlilerinden birisi Efes teki Prytaneion da bulunmutur (1955). Efes müzesinde ak mermerden yaplm olan bu tanrça heykeli, Hadrianus dönemi kopyasdr (MS ). Heykelde dünyaya ve canllara egemen olma özellikleri yanstlmtr. Banda grifon ve sfenikolele süslü üç katl kule, alnnda hilal vardr. Boynu dolunay biçiminde bir diskle çevrilidir. Gösü kaplayan üç sra yumurta biçimi kabartmalar bereketi, dourganl simgeler. Eteklerine, dörtgen plakalar içinde kutsal hayvanlar aslan, keçi, boa, grifon, sfenks ve Efes kentinin simgesi arlar ilenmitir (Meydan Larousse-2, 1986: 847). Kinci ve acmasz bir tanrça olan ve Ay simgeleyen bakire Artemis, yrtc hayvanlarn tanrçasdr. liada da Zeus un ve Dione nin kz olarak gösterilmi olup, ayn zamanda ak ve güzellik tanrçasdr. Dourucu ve çekici kadn simgeler (Timuçin, 1992: 106). Efes Artemis i Bat Anadolu da ki önemli bir kült olarak anlamsal boyutta Kybele nin devam niteliindedir. Kimilerine göre Leto adnda bir toprak tanrças, kimine göre ise buradaki tanrça bütün doaya egemen olan Kybele idi (ndirka, ). Netice itibariyle Kybele ye ve Artemis e yüklenen misyon paralellik arz etmektedir. Dier bir tanrça ise Zeno un kz olan Athena dr. (Resim 2) Onun en sevgili çocuudur ve annesi yoktur. liada da savaç bir tanrça olarak anlr. Acmasz ve atelidir. Her zaman bara eilimlidir. Sava bar için göze alr. Yurdu ve yuvay dümandan korur. Toplumsal yaamn bar içerisinde sürmesi için çaba gösterir. Usun, erdemin, iffetin simgesidir. Bar belirleyen ve insanlara zenginlik getiren zeytin aacn o var etmitir. Atina kentinin koruyucusudur (Timuçin, 1992: 105). Zeytin aacnn onu tarafndan yaratlmas da onun barçlnn yannda bereket ve gücü de sembolize ettiini göstermektedir. Dier taraftan da günahlardan arnmln göstergesidir. Afrika dinlerinde de (Fetiçilik, Canclk vs.) insann yaratlna cevaplar aranmtr. Taralara göre; Her eyin babas saylan yüce varlk, yani Atana, önce dört insan yaratm, sonra bunlar gezebilsinler diye yeryüzünü yaratmtr. Doann bu dört insan besleyebilmesi için Atana, Güne i ve Ay yaratt. Ay, topraa besleyici 504

7 yamuru yolluyor, Güne aaçlarn meyvelerini olgunlatryordu. Aaçlarn saylar artt, toprak yeerdi, bitkilere bolluk geldi, hayvanlar yaratld, her ey bu dört insann rahatl ve yaamlarn sürdürebilmeleri için hazrlanmtr (Dinler Tarihi-1, 1999: 48). Hint mitolojisinde de kadn ve erkein yaratlyla ilgili olarak farkl yaklamlar vardr (Güvenç, 2005: 224); Kadnn Yaratl Tanr, yapran hafifliini, ceylann bakn güne nn kvancn, sisin gözyan ald; rüzgarn kararszln, tavann ürkekliini buna ekledi. Onlarn üzerine kymetli talarn sertliini, baln tadn, kaplann yrtcln, atein yakcln, kn souunu,. saksaann gevezeliini, kumrunun sevgisini katt. Bütün bunlar kartrd, eritti ve kadn yapt. Yaratt kadn sevsin diye erkee armaan etti. Erkein Yaratl Tanr, kaplumbaann yavaln, boann bakn, frtna bulutlarnn kasvetini, tilkinin kurnazln, borann dehetini, ald; sülüün yapkanln, kedinin nankörlüünü, hindinin kabarn, gergedan derisinin sertliini onlara ekledi. Bunlarn üzerine aynn kabaln, bukalemunun psevdiliini, sivrisinein vzltsn, katt ve erkei yaratt. Yaratt erkei adam etsin diye, kadna verdi Semavi Dinlerde Kadnn Yaratl Semavi dinlerde insann yaradl bezerlik göstermektedir. Musevilie göre; insan yoktan var edilmitir ve gene yok olacak ve bu onun silinmez alnyazsdr. Yaratl aamal olarak gerçeklemi olup, alt günde bütünlüe ulam -insan altnc günde yaratlmtr- ve Allah yedinci günde dinlenmitir. Yani yaratma eylemi alt gün sürmütür. Philo ya göre 6, en mükemmel saysal deer olduu için (1x2x3= 1+2+3) Tanr yeryüzünü 6 devirde yaratmtr. Tanr nn 6 gün içerisinde yaratm olduu fikri, zamanla ilgili bir ey olarak düünülmemelidir (Demirci, 1997: 18). branilere göre yaratln efendisi insandr ve insan, kendi dndaki bütün organik yaama egemen olmakla, yönetmekle görevlidir (Dinler Tarihi Ansiklopedisi-1, 1999: 6). Allah yerin hayvanlarn cinslerine göre, ve srlar cinslerine göre, ve toprakta sürünen her eyi cinsine göre yapt. Ve Allah dedi: Suretimizden, benzeyiimize göre insan yapalm: ve denizin balklarna, ve göklerin kularna ve srlara ve bütün yeryüzüne, ve yerde sürünen her eye hakim olsun. Ve Allah insan kendi suretinden yaratt; onlar erkek ve dii olarak yaratt. (Tekvin, Bap 1, 11-27). (Dinler Tarihi-1, 1999: 263) Evrenin yaratl gökte kla balam, insanla sona ermitir. Bundan dolay, insan Tanr nn en baarl yaratdr: çünkü insan, Tanr ya benzer biçimde yaratlmtr. nsan tek deil, dii- erkek olarak, çift yaratlmtr. Yeryüzünde, sularda, göklerde bulunan yaratklarn çou insann yemesi, geçinmesi içindir. Evrende bulunan bütün yaratklar insann egemenlii altndadr. Dier bir semavi din olan Hristiyanlk da yaradl olayn Tevrat ta olduu gibi benimsemitir. Tanr kendi iradesine uyarak evreni, insan, öbür varlk türlerini belirli bir sraya göre yaratmtr. Tevrat n Tekvin ( olu ) bölümünün banda geçen yaradl olay, Hristiyan dini için de geçerlidir. Yaratl dizisi içinde Tanr dan insana doru bir ini vardr (Dinler Tarihi Ansiklopedisi- 2; 1999: 33). Ve Allah insan mübarek kld; ve Allah onlara dedi: Semereli olun, ve çoaln, ve yeryüzünü doldurun, ve onu tabi kln; ve denizin balklarna; ve göklerin kularna, ve yeryüzünde hareket eden her eye hakim olun. Yaradl sralamas, Kutsal Kitap n Yeni Ahit (ncil) bölümünde ayrca geçmez; ama olduu gibi benimsenir. Tevrat ta olduu gibi Yeryüzünde insan denilen varlk en sonra yaratld için, Tanr ya benzedii için, bütün yaratklarn en yücesi, en olgunu, en üstünüdür. Bunun nedeni de elbette ki Tanr ya olan benzerliidir (Dinler Tarihi Ansiklopedisi- 2, 1999: 34). Ölümlü bir varlk olarak yaratlan insan, bütün varl ile Tanr nn çizdii snrlar çerisinde olup; Tanr nn üfledii ruhla canllk kazanmtr. Kendi istei dnda, yüce bir gücün iradesine göre yaratlan insan, tanrsal özlerle (ruh, akl, irade) donatlm; bu donatlmada irade insann ötesindedir. Yine Hristiyanla göre insan ruh ile topraktan (ruh ile bedenden) oluan ikili bir bütündür. Bir yan ölümsüz beri yan ölümlüdür. Ruh 505

8 ölümsüzdür; tanrsaldr. Bedense gelip geçicidir, kaynana yani topraa dönücüdür. ki ayr özden kurulan insan bir görev varlk tr. Ruh insanda yönetici bir güç olarak iradenin kayna olurken, insana can verir ve onu eyleme geçiren güçlerin de özüdür. Bedenin ise önemi ruha barnaklk yapmasndan ileri gelir (Dinler Tarihi Ansiklopedisi-2, 1999: 52). slam a göre insann yaratl ve özellikleri birçok ayette ortaya konmutur. Allah, yeryüzünde iradesini temsil etmek üzere insan yaratm, orada ilahi hükümranl gerçekletirme görevini de ona vermitir (Bakara Suresi, 30). Bütün insanlk balangç itibariyle bir tek ümmet idi. Hz. Adem den çoalmt. Zamanla ihtilafa dütüler (Bakara Suresi, 213). Ey insanlar! Sizi tek bir nefisten yaratan ve ondan da veini yaratan ve ikisinden birçok erkekler ve kadnlar üretip yayan Rabbinizden saknn (Nisa Suresi, 1). (Dinler Tarihi Ansiklopedisi- slamiyet, 1999: 169) Anadolu da Kadn Düünebilme yetenei ve ayrcalna sahip olan insanolu her zaman bir sorgulama içerisine girmitir. Kafasna taklan birçok doa olaynn srlarn aratrmaya ve çözmeye çalmtr. Ben kimim?, Nereden geldim?, Nereye gidiyorum?, Niçin yaratldm?, Dünya nasl yaratld?, Evrende yaam hangi formüllere göre ilemektedir?, Canl ve canl olmayan unsurlar ve evren nasl olumutur?, Evrende yalnz myz? vb. birçok sorular kendine sorup durmutur. Bu sorularn cevabna tam anlamyla da ulaamamtr. Günümüzde bile hala bu sorularn cevaplarn aramaktadr. Bu tür sorulara cevap bulabilmek için insanolu yaamn kaynan aramann derdine dümütür. Özellikle Antik dönem filozoflar bu konuda ba çekmektedir. Yerkürenin galaksideki oluumunu salayan dört unsurdan tarihin her döneminde bahsedilmitir. Bunlar Anasr- Erbaa, yani toprak, hava, su ve atetir. Sradan cisimlerin iç içe geçmi halleri. kisi (hava ve ate) erkek, ikisi (su ve toprak) dii karakterdedir. O yüzden birbirlerine ihtiyaç duyuyor, varlklarn dieriyle sürdürüyorlar. Ate havasz yanmyor; toprak susuz kalnca kuruyor. Erkek olan ate yine erkek olan hava ile güçlenip harlanrken dii karaktere sahip su karsnda duyarllk gösterip hemen sönüveriyor. Bu dört unsur Sokrates ten önceki filozoflarca da evreni oluturucu öeler olarak kabul edildi (Pala, 2009: 1). Her filozof bunlardan birini temel öge sayp dierlerini ona nispetle sralad. Kimine göre evren sudan ibaret olup dier üç öge ona nazaran var oldu. Kimine göre her eyin evveli ateti (Pala, 2009: 2). Nitekim Thalens e (MÖ ) göre her ey canla, canllkla, canl suyla doludur, tanrsallkla doludur. Younlaan su, toprak olur. Younluu azalan su, hava olur (Timuçin, 1992: 120). Sümer ve Babil mitolojisinde kabul edildii gibi var olan her ey sudan gelmitir ve er ya da geç, yine suya dönüecektir (Pala, 2009: 5). Baka bir antik dönem filozofu olan Anaksimenes e göre ruhumuz bizi nasl ayakta tutuyorsa, hava da evreni öyle ayakta tutmaktadr. Younluu azalan hava atee dönüür, havann younlamasyla eyler oluur: ilkin bulutlar, sonra su, sonra talar (Timuçin, 1992: 121). Hocas Anaksimandros a bir ekilde kar çkan Anaksimenes (MÖ ) her eyin havadan olutuunu ortaya att. O na göre her eyin özünü ve yaamn esasn hava oluturmaktadr. Efes li Heraklieotos a (MÖ ) göre ise hayatn özü, her eyi deitiren ve dönütüren, yaama yön veren ey ate tir. Nihayet Ksenophanes e (d. MÖ 570) göre ise her eyin ve hatta yaamn özünü toprak oluturmaktadr (Pala, 2009: 7). Yaam oluturan bu dört öe Kuran- Kerim de alt alta saylr. lk üçünden sonra (toprak, su, ate) ükretmekle alakal öütler verilirken, dördüncüsünde ise gökler (hava) yemin edilerek Kuran n hak kitap oluu vurgulanr (Pala, 2009: 14). Bu dört öenin ortaya çkarm olduu bir fenomen olarak insanolu, Üst Paleolitik dönem olarak kabul edilen Eski Taç Ça nda yonga tipi aletler yapmaya balamtr. Bu dönemle birlikte insanolunun biyolojik ve kültürel varl 2-3 milyon yl öncesine göre, büyük aamalar geçirmitir. nsanolunun bu süre içerisinde en azndan üç kültürel evreden geçtii, iki büyük devrim gerçekletirdii söylenebilir. Bunlardan birincisi Eski Ta, Yontma Ta ya da üretim öncesi evreyi içine alan Paleolitik Dönem; ikincisi Yeni Ta, Cilal Ta ya da üretim evresi olarak geçen Neolitik Dönem ve üçüncüsü de makine, enerji ya da youn üretim evresinin içinde yer ald Endüstri Dönemi dir (Güvenç, 2005: 149). nsanolu Paleolitik Dönem de kalem ve uçlar gelitirmi, fildii, kemik ve boynuzu alet yapmnda, malzeme olarak kullanmaya balamtr. Bu döneme ait Venüs ad verilen çok sayda kadn heykelcikleri bulunmutur (Resim. 3). Büyük memeli ve geni kalçal heykellerin yapmnda, sileks, kemik ve fildii gibi malzemelerin kullanld görülür. Verimlilik simgesi olduu sanlan bu heykellerin dinsel ve büyüsel törenlerde özel bir yer ve anlam tad düünülmektedir (Güvenç, 2005: 158). Bu dönemde insanlar beslenme sorununu, otlar toplayarak, topran altndan böcek yuvalarn bitki köklerini 506

9 çkararak toplayclk ile çözmülerdir. Meyvelerin düürülmesinde talar, böcek yuvalarnn eilip, yenebilen bitki köklerinin çkartlmasnda doada hazr bulunmu sopalar, yani araç kullanma söz konusudur. Aaç kullanma ayrcal ile büyük bir deiim ve geliimin yaanmasna paralel olarak Yontma Ta anlamna gelen ve Cilal Ta diye bilinen ça olarak Neolitik çada insanlar, hayvan ve bitkiden bazlarn evcilletirmeye balamlardr. Paleolitik ve Mezolitik kültürdeki yiyecekleri besinleri avlayp toplayan bir anlayn yannda Neolitik dönem bir devrim nitelii tamaktadr. Bu dönemde avcln yerini hayvanclk, toplaycln yerini ise tarm ya da rençberlik almtr. lk köy yerlemeleri sulu tarmn salad art ürünün sonucu ortaya çkan kentler, i bölümü, para ve pazar ekonomisi, yaznn ve matematiin icad, mülkiyetin ve eitimin kurumsallamas, hukuk, yönetim, bilim, düünce ve inançlarn sistemletirilmesi, çanak, çömlek yapm ve dokumaclk gelimitir (Güvenç, 2005: 166). Erkekler avla uratklar için, evcilletirme yönündeki ilk baarl deneyler besin toplayc kadnlar tarafndan yaplmtr (Güvenç, 2005: 173). Yontma Ta Devri nden Cilal Ta Devri ne geçite erkekler ava giderken kadnlar yenilebilir bitkiler aramaya çkyorlard. Bu bitkiler büyük olaslkla budayn atasdr. Buday yetitirmedeki dönü vahi insandan barbar insana geçii belirler. Kadnlarn yetitirdii tahln sap ve kepekleri avclarn yakalad hayvanlar beslemeye yaryordu. yi baklan vahi hayvanlardan korunan sürüler giderek toplumun önemli bir besin kayna oldu. Süt ve yün de Cilal Ta insannn iktisadi yaamna katld. Böylece kadnlar uygarlk yaratma etkinliklerinde önemli bir yer tuttular. Onlar yünden ip elde edip dokuma iine yönelince zanaatn yaratclar ortaya çkm oldu. Ürünlerini depo etmeyi, bu ürünlerden bir sonraki yla tohumluk brakmay, maya kullanmay, bira yapmay, taneleri kabuklardan ayrmay ve öütmeyi baardlar ve giderek ince i durumuna getirdiler. Bu geliimi salayan daha çok kadnlarn ustalyd (Timuçin, 1992: 38). Erkeklerin kaba gücü kullanmalarnn yannda kadnn, mevcut durum içerisinde organizeli bir ekilde ortaya koymu olduu organizasyona dayal yaplanma, onu, erkein yannda daha yapc bir konuma getirmitir. Bütün bu yaananlar sonrasnda cinsel farkllama çizgisi üzerinde, kadnlarn toplayclk, erkelerin avclk yaparak gerçekletirdikleri birinci toplumsal ibölümü ortaya çkmtr (enel, 1996: 15). Ortaya çkan bu toplumsal i bölümünün bir sonucu olarak, kadn ve erkekler yalnz koruma üreme alannda deil beslenme (geçim) alannda da birbirlerine balanmlardr. Takm av, avlananlar arasnda iletiim gereksinimini artrmtr (enel, 1996: 16). Gelime gösteren bu toplumsal ibölümü dünyada ortaya çkan iki önemli devrimden birisi olarak kabul edilir. Bunlardan birinci özellikle erkekten daha çok kadnn ön plana çkt ve topran ilenmeye balad dönem olan zirai devrim dieri de 18. yüzyldan itibaren görülmeye balayan sanayi devrimi dir. Hiç üphesiz insann araç kullanma becerisi onu dier canllardan daha ayrcalkl bir hale getirmitir. Elbette doada birçok canl, özellikle beslenme hususunda, doal malzemeleri bir ekilde kullanrlar (maymunun karnca çkarabilmek için, karnca yuvasna çöpü sokmas gibi). Ancak bunlarn hiçbiri insann yapt gibi organizeli bir ekilde gerçeklememitir. Ortaya çkan bu toplumsal i bölümünün olumasnda tabi ki insan dier canllardan ayran ve onlardan üstün klan düünme nin yeri belirleyici bir role sahiptir. nsanolunun insan olmaya düünmeyle birlikte baladn söylemek çok da abartl olmayacaktr. Hiç üphesiz insann en önemli yönü onun düünebilmesidir. Kedi için pençesi, balk için kuyruu ve fil içinde hortumu ne ise insanolu için de düünce odur. Eer insanolu fiziksel açdan dünyadaki en aciz canl, hayvanlarn en güçsüzü olmasna ramen, doann en güçlü varl olduysa, bunu yalnzca düünebilme yeteneine borçludur. Tabi ki yalnz düündüü için deil, tasarlad, hatrlad, imgeledii ve duyumsad için de insandr (Timuçin, 1992: 19). nsan ayrcalkl hale getiren unsurlar onun psiko-motor yönünden daha ziyade bilisel ve duyusal yönüyle ilintilidir. Kukusuz bilisel yönünün ekillenmesinde duyusal alan da çok önemli bir yere sahiptir. Ancak bu bilisel, duyusal ve psiko-motor yön insanlar arasnda yaanan corafyann, iklimin, dilin, dinin ksacas kültürün bir sonucu olarak farkllklar göstermektedir. te bu çeitlilik bireysel ve toplumsal açdan farkndal ortaya çkarmaktadr. nsanolu her dönem ve yörede kendini bir ekilde bakalaryla farkllatrmaya çalmtr. Bu ayrtrc unsurlardan bazlar, rk, cinsiyet, renk, boy pos gibi biyolojik kökenli olduu halde; çou evlilik, zenginlik, soyluluk, güçlülük, yöneticilik, kentlilik, aalk, hocalk ve sosyal snf gibi sosyal/kültürel kategorilerdir. Toplumsal örgütlenme içerisinde askerler, din adamlar, köylüler vs. gibi sosyal yaplanmalar aslnda farkllatrmann sonucunda ortaya çkan bir durumdur. Sosyal/kültürel farklardan bazlar, soyluluk ve kentlilik gibi, kültürel miras yoluyla aileden gelir. Zenginlik, yöneticilik ve bir meslek üyelii gibi nitelikler ise, ya aileden miras yoluyla elde edilebilir, ya da kiinin yaam boyunca kendi çabasyla kullanabilecei farklardr. Evlilik, çocuk sahibi olmak, ün kazanmak gibi baz farklar, kiisel çaba ve kararlarla kazanlr gibi göründüü 507

10 halde, toplumsal örgütlenmeler, töreler ve deerler kiinin nerede, ne yapacan ve ne olacan büyük ölçüde etkiler (Güvenç, 2005: 219). Yaam içerisinde bir gruplandrma ve ayrtrmaya gitmek bir zorunluluk arz etmektedir. Çünkü bir eyin tanmlanmas onun dier eylerden farkllatrlmas ile mümkündür. nsanlarn günlük ilikileri içerisinde sarn ve akll bir kz, genç ve uzun boylu, yal bir kadn, ksa boylu ve zengin bir adam, dar ve uzunca bir kap, parça parça olmu bir kamyon lastii gibi tanmlarda bulunmalar, tanmlanmas yaplan kii ve eyann dierlerinden ayrmas içindir. Kiileri gruplatrmak için kullanlan ölçütlerden birisi, belki de en önemlisi, cinsiyettir. Cinsiyetin birine erkek dierine kadn ad verilir. Erkek ve kadn olarak ortaya çkan kart yaplanmann bir sonucu olarak tarihin her döneminde cinsiyetler arasnda roller paylalmtr. Kadnn yaam içerisindeki görev ve sorumluluklar ile erkein sorumluluklar farkl farkl olmutur. Bu farkllamada ve görev ayrmasnda cinsiyetlerin fiziksel ve ruhsal yaplar önem tamtr. Avctoplayc toplumlarda, avclk erkein; toplayclk ise kadnn görevidir. Erkek avlar, kadn piirir, erkek keser kadn yolar, temizler, piirir ve datr. Tarm kültüründe, erkek sürer ve eker; kadn biçer. Erkek çobanlk yapar, otlatr, korur; kadn saar, ya, peynir ve yourt yapar. Erkek krpar, kadn yün eirir, örer ve döker. Avclk, sürücülük, çobanlk, balkçlk, savaçlk gibi erkek kuvveti ni gerekli klan iler erkee; piirme, diki-nak, temizleme, çocuk bakm gibi kadn efkatini ve yumuakln gerektiren görevler kadna verilmitir (Güvenç, 2005: 225). Kadn erkekten ayrcalkl klan dönemler olduu gibi, erkei kadndan ayrcalkl klan dönemler; erkein kurtarc olarak kabul edildii dönemler olduu gibi kadnn kurtarc olarak kabul edildii dönemler de olmutur. Uzman avclkta erkeklerin önemi artm; kadnlarn önemi ikinci plana dümütür. Ama bu topluluklarn gerilerinde braktklar insan heykelciklerinin önemli bir bölümünü Venüsler olarak adlandrlan cinsel özellikleri abartlm gebe kadn heykelcikleri olmas (Resim 3) ve öteki kentler, ilkel topluluu kadnn yönettii yolunda görülerin ortaya atlmasna yol açmtr (enel, 1996: 17). Bunu bilim adamlar heykellerin kadnn üstünlüünü deil doum darboaznn ürünü olduunu söylerler. lkel insanlar bu heykelciklerin doumlar artracan düünmülerdir. Dolaysyla bu heykelciklerin birer sihir (muska) arac olarak kullanldklarn ileri sürmek yerinde bir yaklam olarak kabul görmütür. Bu görü çerçevesinde, erkein geçim ve savunma alannda kazand önemi, kadnn (dolayl olarak geçim sorunu ile balantl olarak) üreme alannda sahip olduu önem ile dengeledii kabul edilebilir (enel, 1996: 18). Akurgal a (1998: 13) göre kadn klnda tanrlara tapnma süreci hayvanlara ve göktalarna tapnmann ileri bir evresidir. Üretimde barolü kadnlarn oynad Yeni Ta Ça topluluklarnda insanlar, bitkileri var eden irade sahibi ve kuvvetli varln Ana Tanrça olduunu düünmülerdir. Yeni Ta Ça nn banda kadnn yldz parlam görünür. Çiftçi topluluklarnda tanr birden çok ise ba tanr Ana Tanrça dr. Ama bu parlaklk ksa sürecek, kadnlarn yapt çapayla küçük sulama tarmndan erkeklerce yaplan büyük sulama tarmna, hele saban tarmna geçince, üretim alannda kadnn ikinci plana çekilmesiyle hele, erkein üstün statüde olduu çoban topluluklarn çiftçiler üzerine egemen snf olarak kurulup uygar topluma geçilmesiyle, ba tanrlk erkek tanrlarn eline geçecektir (enel, 1996: 34). Tarih Öncesi (Paleolitik) çalardan, tek tanrl dinlerin yerletii zamanlara kadar süren, Orta Avrupa dan kuzey ülkelerine, oradan Asya içlerine yaylan; Mezopotamya, Babil, Asur yoluyla Akdeniz çevresine ulaan birçok ulus, uygarlk ve kültürlerde çeitli biçim, renk ve adlarla anlan, gösterilen ve yaatlan Ana Tanrça kültünün kayna Anadolu dur. Çatalhöyük ve Haclar da yaplan kazlar, Ana Tanrça figürünün MÖ yllarna kadar uzandn ortaya koymutur (Uçanku, 2002: 27). Ana tanrça inanç sisteminin Anadolu nun jeopolitik konumu ile ilikilendirilmesi anlay çok yaygn bir yaklam haline gelmitir. Bamsz, küçük devletlerin yaratlmas için doal bir yapya sahip olan Anadolu, üç yan denizle çevrili bir yarmada olduu halde kuzey ve güneyine zincirleme uzanan ve dousunda düümlenen dalarn ulama kolaylk salayan geçitler vermemesi ve yarmaday sur duvarlar gibi kuatmas sebebiyle ancak dou-bat yönünde ileyen bir geçit özelliine sahip olmutur. Asya ve Avrupa arasnda doal bir köprü olarak tanmlanabilir. Akdeniz deki önemli merkezlerden biri olmas Msr, Mezopotamya, Suriye, Filistin, Girit ve dier Ege uygarlklar ile sürekli bir kültür ve sanat alveriine olanak salamtr (Sinemolu, 1984: 221). Anadolu, corafyas ve jeopolitik konumuyla insanln ve uygarln balangcndan bu yana, Asya ile Avrupa arasnda ilgi oda olup; göçler hareketine toplumlarn bulumasna, savamasna, kaynamasna, devletlerin kurulmasna ve uygarlklarn douuna ve baka yerlere tanmasna hem köprü, hem yurt, hem de pota görevi yapmtr. Daha öncekiler, sonradan gelenlerin üzerlerinde etkilerini sürdürerek Anadolu da kökleri çok derinlere inen, çok eskilere dayanan gelenekçi bir kültürün, etkileyici bir uygarln domasna sebep olmutur (Uçanku, 2002: 5). Bunun için 9000 yllk topraa yerleimi 508

11 tarihi boyunca, pek çou kendi dil ve törelerine sahip olan birkaç uygarlk yan yana ve ayn zamanda var olabilmitir (Uçanku, 2000: 211). Ana Tanrça nn Anadolu da ilk görüldüü yer Neolitik bir merkez olan Konya Çatalhöyük tür (MÖ ). Buradaki evlerde tatan ya da pimi topraktan Ana Tanrça idolleri mevcuttur. Ana Tanrça, yaam ve ölüm arasndaki çelikiyi yanstrken kimi zaman güler yüzlü, sevecen ve tam güven verici nitelikleri tar. Kimi zaman da korkunç yüz ifadesi ile doann insanlara sunduu bereket ve yaam geri alabilme gücünü dile getirir (ndirka, 2001: 4). apellerde duvarlara, sütunlara çakl ya da odann bir köesinde yl durumda bulunana boa ba ve boyunlar erkek tanry temsil etmektedir. Boa, Anadolu da erkeklik simgesi olduu gibi tarmsal düzeni yürüten hayvanlarn da babasdr. Anadolu da Neolitik (MÖ ) ve Kalkolitik (MÖ ) çalarda kadn tanr ön planda yer alyorsa da erkek tanrnn da tapnma konusu olduu görülüyor (Akurgal, 1998: 135). Anadolu da tarmsal düzen baladktan sonra erkek tanr genellikle boa (bazen koç) biçiminde tasvir edilmi ve bu gelenek Hititler de Frtna Tanrsnn hayvan biçimindeki görünümünde de devam etmitir. apellerin çounda bulunmu olan bereket tanrças, boa, koç, kadn gösü ve doum sahneleri gibi örneklerin tümü hayatn devamlln amaçlamaktadr (Sinemolu, 1984: 230). Anadolu da ortaya çkan Ana Tanrça kültü karakteristik bir yapya sahiptir. Nitekim Anadolu da gelien Ana Tanrça inançlar, baka ülkelerde o oranda bir gelime olana bulamamtr. Baka ülkelerde doup gelien bir tanr inanc da Anadolu da tutunamamtr (Eyübolu, 1997: 148). Günümüz Anadolu insan topraa Toprak Ana demektedir. Topran anal nereden gelmektedir. Topraa bu sfat verirken bu analn özünde, bilinçli olsun olmasn, Eski Çan Ana Tanrça sn biçimlendiren görüün etkisi mutlaka vardr. Ana Tanrça topra yanstr, toprak bir bolluk kayna olarak onun egemenlii altndadr (Eyübolu, 1997: 271). Anadolu corafyasnn bir özellii de Ana Tanrça kültlerinde ona atfedilen sembollerin çeitliliidir. Çatalhöyük te Leopar, baka bölgelerde tekrarna çok fazla rastlanmayan bir ekilde, Ana Tanrça nn simgesi olmutur (Sinemolu, 1984: 231). Tombul bir kadn olarak doum yaparken tasvir edilen, üremeyi, bolluu ve bereketi simgeleyen Ana Tanrça burada gerçekçi bir olay yanstmakta ve anlatm açsndan ele alndnda son derece ifadeci olarak nitelendirilmektedir (Sinemolu, 1984: 235). Bu heykel adeta Çatalhöyük ün simgesi haline gelmitir. ki yannda leopara dayanm doum yapmakta olan (ki doum yapma eylemi tohumlarn yeryüzünde filizlenmesi anlamna gelmektedir) bu iman kadn figürü, en önemli Ana Tanrça örneklerden biridir. (Resim 4) Ana tanrçann genç kzl, evlenmesi, hamilelii dourmas ve emzirmesi gibi konular ileyen dier örnekler de boldur ve en sevilen türler arasnda uzanm, diz çökmü, uyuyan ya da doum yapan kadn yer almaktadr (Sinemolu, 1984: 236). (Resim 5). Anadolu daki Ana Tanrça nn birincisi anlamsal ikincisi ise imgesel olmak üzere iki fakl boyutu vardr. Anlamsal boyutu ona yüklenen anlamla ilgilidir. Ana tanrça yaratma eyleminin özü, insanlar için bereket ve çoalmann simgesi olarak karmza çkar. Bu düüncenin ilk ortaya çk kadn egemenliinin olduu çalardr. Tüm doay kapsayan Ana Tanrça, insann d dünya ile girdii tüm ilikileri düzenleyen ilkelerdir. Ana tanrçann imgesel boyutu Anadolu daki Çayönü, Çatalhöyük, Haclar gibi merkezlerde rastlanan kadn heykelciklerinde somutlar. Anadolu da toprak ilk onunla sürülmü, ilk tohum onunla atlmtr (ndirka, 2001: 3). Bat alemindeki Venüs, Ön Asya da da Zühre, vs gibi adlarla anlan yap aslnda, her iki dünya mitolojisinde de büyük bir yer tutmu olan tanrçalatrmann bir yansmasdr. Batdaki Venüs ve Türk kültüründeki Zühre, daima kadn güzelliinin bir sembolü olmulardr (Ögel, 1997: 81). Corafya ve milletlere göre farkllk göstermelerine ramen tanrçalarn tadklar deerler özde ayn anlam tamlardr. Prof. Elliot Smith e göre, en eski kiisel tanr kavramna varma atlm Büyük Ana (Magna Mater) kavramyla olmutur. Büyük Ana, dourgan analn kiiletirilmesidir. Bu kavramn izlerine Aurnicag döneminde (MÖ dolaylar) yaam insanlarda, daha sonra da, aa yukar ayn biçimiyle Girit ve Malta da Cilalta ve Tunç devirlerinde yaam Akdeniz insanlar arasnda rastlanr. Güney Amerika da da baz Kzlderili kabileleri, Avrupallarla iliki kuruncaya kadar, Büyük Ana tipinde tek bir tanrya tapmlardr (Dinler Tarihi Ansiklopedisi-1: 10). Mayalar kadn ileriyle (özellikle doum ve dokuma) ilgilendiine inanlan Ay tanrçasna da taparlard. Güne tanrsnn ei olan Ay tanrças Ana tanrça (dolaysyla Güne de Baba) saylrd. Mayalar, bütün tanrlarn ve bütün insanlarn ay ve güneten türediklerine inanrlard (bu inanç Mayalarn soyundan gelen Kzlderililer arasnda günümüzde de yaamaktadr) (Dinler Tarihi Ansiklopedisi-1: 60). 509

12 Ana Tanrça kültü, MÖ yüzyllarda Kuzey Suriye de Kargam merkez olmak üzere, Kubaba adyla kutsanyordu. MÖ 8. yüzyln ikinci yarsnda Phryglerde de benimsenen bu tanrçann banda kuleye benzer yüksek bir taç vard. Phrigia Devleti yklp, bu bölgede Lydia egemenlii baladktan sonra da, tanrça ulusal karakterini korudu. Ana Tanrça kültü MÖ 204 ylnda Roma ya tand ve Roma dininde de Magna Mater adyla önemli bir rol oynad (Uçanku, 2002: 31). Kargam ta bulunan Tanr kadn, aslann tad bir taht üzerinde oturur, bir elinde ayna öbür elinde de yine bereketin simgesi nar tutarken betimlenmitir. (Resim 6) MÖ Geç Hitit dönemine ait Kubaba kabartmas ise üzeri rozetlerle bezeli bir balk baln üzerine bir ylan ve alnnda bir boynuz olduu halde betimlenmitir. Elinde yine nar tutmaktadr (Resim 7). Tarihin her döneminde, birbirinden farkl özellikleri gösteren birçok uygarlklarn domasna ve gelimesine neden olan Anadolu nun en önemli Tanrças olan lk Kybele nin ilk tasvirleri, Helen li tarih yazar Strabon dan örendiimize göre, insan yapsna yakn biçimde, bir batan ve gövdeden oluan bir ekil gösteriyor (Akurgal, 1998: 133). Doann dourucu ve besleyici nitelii onda dile getirilmi, zamanla Kybele dourganlktan bolluk, verimlilik ve ürün kayna olma nitelii kazanm ve daha sonralar karlalan tanrçalarn öncüsü olmutur. Anadolu da Çatalhöyük ten bu yana var olan Ana Tanrça Kybele kimlii Frigyallarn inanç dünyasnda çok seçili bir yer alm ve tarihte Frigyallar a has bir kült olarak kabul edilmitir (ndirka, 2001: 79). Bu kültür içerisinde Ana Tanrça o derece önemli bir yere sahiptir ki, en eski Frig kültü Kybele kültüdür. Heykel ve kabartmalarda, tanrça, oturup ya da ayakta, yalnz ya da aslanlarla beraber gösterilmitir. Bunlardan, tanrçann bütün yaayanlarla ölmüleri yönettii sonucu çkmaktadr. Friglerde aslan, bir binek hayvan olduu gibi, dalarda da bir yol arkadadr. Ve zamanla kralln bir simgesi niteliini tar. Tasvirlerde, tanrçalarn banda adeta kule gibi yükseltilmi bir taç vardr. Bu taç onun, kentlerin ve ürünlerin mutlak sahibi sayldn gösterir (Tanilli, 1999: 132). (Resim 8) Ana Tanrça nn Anadolu da domas, doann dourucu gücünü yanstmas, onu yaradan inançlarn bu dourma yetenei üzerinde younlamas sonucudur. Bu gücü onun bir inanç varl olarak nitelenmesine ve kutsallatrlmasna yol açmtr. Bu kutsallatrma onun kalclnn pekimesindeki tayc güç olmutur. Nitekim Frigler, bamszlklarn yitirdiklerinden sonra da bu büyük tanrçaya bal kaldlar. Tanrçann en büyük önemi kukusuz onun tam olduu dourganlkta yatmakta idi. Doum olaynn nedenini bilemeyen eski ça insannn gözünde, bu eyleme (dourma iine) doa-üstü gizli güçlerin katldna inanmak da doaldr (Eyübolu, 1997: 145). Topran üretmesinde insanolu nasl bir hayret tayor ve onun yüce güçler tarafndan gerçekletirildiine inanyorsa, ayn ekilde kadnn dourganlnda da yüce güçlerin etken olduuna inanlmtr. Hayvanlar Tanrça nn doaüstündeki sonsuz egemenliini simgeler. Tunç Ça nda (MÖ ) Mezopotamya nn nanama-tar, Msr n sis-sekhmetli ve Minos un ad bilinmeyen Ana tanrça lar hep aslanl tahtlarda oturur ya da aslanlar üzerinde dururlard (ndirka, 2001: 4). Çatalhöyük te tapnakta bulunan iki bal mermer heykelcikler, iki ba, dört gösü ve iki kolu ile Ana Tanrça ve kzn simgelemektedir. (Resim 9) Alacahöyük teki ikiz idollerde yine ayn anlamda dile gelen yaam kaynadr. Haclar da ki Ana Tanrça nn MÖ yllarna ait oturmu durumda, iri kalçal, göbekli, dolgun memeli, kucanda çocuklar ya da leoparla betimlenmitir. Burada oturmu durumda, iri kalçal, dolgun memeli bir tanrça kollarnda çok daha ufak bir erkek figürü tamaktadr. (Resim 10) Anadolu da Hattiler de Vuruam, Hurriler de Hepat, Hititler de Arinna (Güne tanrças), Geç Hititler de Kubaba, Ana Tanrça kavram içinde yer alan tanrçalardr. Frigyallar da Kybele dir (ndirka, 2001: 5). Geç Hititler de Ana Tanrça Kubaba ad ile tapnç görmü ve birçok kez betimlenmitir. Malatya Aslantepe de bulunana Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki kabartmada tanrça Kubaba, boa üzerinde duran tahtnda oturmu, bir eli gösü üzerinde, öbür elinde de Hitit yazl kaynaklardan Kadnlarn Simgesi olarak tanmlara ayna tutmaktadr. (ndirka, 2001: 6) (Resim. 11). Mitolojide hiçbir tanr Ana Tanrça Kybele kadar, çok çeitli adlar ve sfatlarla anlmamtr. Kültepe Asur a tabletlerinde onun adna Kubaba olarak rastlanr. Boazköy Hitit tabletlerinde ad Arinna dr, Hepat tr. Sümer kaynaklarnda Marianna dr. Suriye de Lat, Girit te Rhea, Msr da sis, Anadolu da ki Komana Pontika ve Komana Kapadokya da Ma dr. Phrigya da Kybele, Lydia da Kybebe, Ehesos da Artemis, talya da Nemi Gölüne yansmas Venüs tür. Ayrca baz yer adlarnda üretilen sfatlara; Yunanca Meter Latince mater sözcükleri eklenerek tanrçann bölgesel nitelikleri de belirtilmitir. pyene Manisa Sipylos Da nn, daid Troya ya hakim da (Kaz) Da nn Berekyntia Sakarya kysndaki bir eski kalenin Steunene Aizonia (Çavdarhisar) yöresinde Steunosé Maaras tanrças olduunu belirtiyor (Uçanku, 2002: 28). 510

13 Baka bir Anadolu tanrças olan Kubaba yla ve Rhea yla bir tutulan Kybele, Korybantes ad verilen rahiplerle birlikte dolat ormanlk tepelerin tanrçasyd. Kybele Pessinis ta bir baitylos ile temsil edilirdi. Kybele kültü, Yunanistan da da yayld ve MÖ 204 te Romallar tarafndan benimsendi. Romallar, Kartaca ya kar giritikleri amansz sava srasnda tanrçann erdemlerinden yararlanmak için, Sibylla Kitaplar nn etkisiyle baitylosu Pessinus tan Roma ya getirdiler. Kybele insanlarn yazgsn belirler, ruhlar kötülük eiliminden uzak tutard. Kybele Phtygia da, önceleri baitylos denilen yontulmam bir ta biçiminde taplyordu. Bu idol, Pessinus ta gökten dütüüne inanlan bir kara tat. Boazköy de ele geçen elleriyle göüslerini tutan Kybele heykeli ise bu tanrçann betimlemelerinin en ilginç örneklerindendir (Büyük Larousse, 1986: 7294). Kybele, Attis (ya da Agdistis) adl bir delikanlya tutkundur. Attis, Pessinus Kral nn kzyla evlenmek üzereyken, Kybele düün yerinde birden onun karsna dikilir; akln bandan alr, caydrr, hatta çldrtr. Attis herkesin önünde kendi hayalarn keser, hadm olur. Akan kanyla topra sular, bitkilerin yeermesine, fkrmasna yol açar ve kendisi bir çam aacna dönüür (Uçanku, 2002: 29). Boazköy Büyükkale de bulunana Tanrça heykeli Anadolu nun en erken Kybele örneklerinden biridir. Göüsleri üzerinde olan ellerinde elma ya da nar tutmaktadr (Resim 8). Nar erken dönemlerden bu yana bereket ve çoalmann simgesi olarak bilinmektedir. Her eyden önce bereket ve kesiksiz bir zürriyetin sembolü olan nar, Antik Yunan da Hera ve Afrodit in atribüsü (alameti) olmutur. Demeter de elinde bir haha ya da nar, kimi zaman, ikizini de birlikte tutarken gösterilir. Atina da zafer tanrças ve taycs Athena nn sa elinde bir tolga, sol elinde ise bir nar vardr. Roma da gelinlerin balar nar dallaryla yaplyordu. slam da çok çekirdekliler Kesret i, tek çekirdekliler ise vahdet i simgelerler. Nar bu anlamda, tasavvufi (mecazi) manada teklikte çokluk, çoklukta çokluk anlamna gelir. Nar n içindeki her tane bir insan veya varl temsil eder (Erkal, 2000: 389). Kybele nin banda tad yüksek taç cenneti simgeliyor olabilir. Tanrçann her iki yannda yer alan müzisyenlerden birisi ikili kaval ötekisi tef çalarken betimlenmitir. O dönemlerde Kybele rahipleri ve Kybele dinine bal olanlar, gece ve gündüzün eit olduu zamanlarda, bu müzik aletleriyle Orta Anadolu nun kaleleri önlerinde bararak çlgn orgianstik danslarla tapnç törenleri yaparlar (ndirka, 2001: 8). Hititler de ba tanr Gök Tanr idi. O ba tanr ile birlikte federal Hitit Devleti nin en önemli birletirici gücünü oluturuyordu (Akurgal, 1998a: 120). Yeni Ta Ça boyunca kadn tanr, ba tanryd. Ayn inancn daha sonraki dönemlerde de süregeldiini görüyoruz. Nitekim Hattiler de Vuruemu, Hurriler de Hepat, Hititler de Arinna nn Güne Tanrças, Geç Hititler de Kubaba, Yunan ve Roma dönemlerinde Kybele adlar ile anlan tanr kadnlar, Yeni Tunç Ça ndan beri tandmz Anadolu nun geleneini sürdürmülerdir (Akurgal, 1998a: 121). Arinna nn Güne Tanrças ile Hurri kökenli Hepat birbirlerinden ayr tanrlar olarak görülmese de hiç olmazsa IV. Tuthalya döneminde ikisinin e anlamda olduklar ayn sfatlar ve özellikleri tadklar üphesizdir. Hepat Hitit ülkesinin ba tanrs olan gök tanrnn eidir. Bu ba tanr ise Teup tur. (Resim 12) Arinna nn Güne Tanrças ile Gök tanrs birbirlerinin ei idiler ve bütün tasvirlerde koca sada, kars solda yer almaktadr. (Resim 13) (Akurgal, 1998: 122). Ana Tanrça nn dourucu bir güç olarak nitelenmesi, onu yaratan, Anadolu insannn doay nasl gördüünü dourucu, besleyici güçlerini hangi kaynaklara varldn koyar ortaya. Bu tür inançlar, yeryüzünün baka bölgesinde bulunmaz kolayca, ancak bunlar içinde, imdilik en eskisi Anadolu saylabilir (Eyübolu, 1997: 143). Ana tanrça toprak ve bereketin kayna olmaktan baka, her çeit uygarln etkeni, ilhamn olarak, daha sonraki dönemlerde, Ephes Artemisi nin dedikleri tanrça, analk vasfn da yalnz insan alannda deil, doal ve evrensel bir ilke olarak canlandrr. (Uçanku, 2002: 29). (Resim 1) Anadolu daki Ana Tanrça kültü sona erdi mi, ya da devamlln salyor mu? Herhalde bu iki sorunun cevab biraz tartr gibi görünmektedir. Nitekim Umberto Eco nun konu ile ilgili yaklam manidardr. Umberto Eco Güzelliin Tarihi adl kitabnda MÖ yl öncesine ait Willendorh Venüs ü ile balatt Ana Tanrça mitini 1980 lerin ünlü arkcs Madonna ya ve Lady Diana ya kadar getirmektedir. Yazar aslnda bu yaklamyla MÖ deki Venüs e insanlarn yüklemi olduu anlam ile 20. Yüzylda Madonna ya insanlarn yükledikleri anlam arasnda bir benzerlik kurmaktadr. MÖ yllarna ait Antinea, MÖ 4. yüzyl Knidos Venüsü Prasiteks yontusu (Roma Sanat Müzesi), MÖ II. Yüzyl çömelmi Venüs (Paris Louvre Müzesi) vs. her dönemin kendine göre ana tanrças tespit edilmitir. MÖ II. Yüzyl Milo Venüs ü (Paris, Louvre), Sandro Boticelli nin Venüs ün Douu, (Floransa Uffizi Galerisi), Lucas Cranach Venüs ve Bal Çalan Cupido (Roma Burghese Galerissi), Tiziano nun Urbino Venüs ü (Flotransa Uffizi Galerisi), Agnolo Brozino nun Venüs, Cupidonun Ahmaklk ve Zaman (Londra, Ulusal Galeri), Peter Paul Rubens in Helene Fourment Afrodite (Viyana, Sanat Tarihi Müzesi), Diego Velazquez Aynal Venüs ü (Londra Ulusal Galeri), 511

14 Goya nn Çplak Maya s, Antonio Canova nn Zafer Kazanm Venüs ü (Roma Borghese Galerisi) Ingre nin Odalk (Paris, Louvre Müzesi), Francesco Hayez in Tövbekar Mecdelli Meryemi (Milano Modern Sanat Müzesi), Manet nn Olimpia s (Paris, Orsay Müzesi) Picasso nun Priad (Senpetersburg, Ermitaj Müzesi), Klimt in Solome si (Venedik, Modern Sanat galerisi), 1950 li yllarn Marliyn Monroe si, 1965 lerin Brigitte Bardot u, 1997 lerin Monica Bellucci si, Leonardo nun Mona Liza s (Paris, Louvre Müzesi), Rafaello nun La Velatta s (Floransa Pitti Saray), Tizianonun La Bella s (Floransa Palatina Galerisi), 1946 larn Rita Hayworth u, 1954 lerin Audrey Hepburn u, yani hepsini kendi çann Ana Tanrça s olarak görmütür (Eco, 2006). Binlerce yl öncesine ait Ana Tanrça kültü devam m ediyor acaba kim bilir 2. SONUÇ Anadolu corafyas tarihin her döneminde birçok farkl medeniyete ev sahiplii yapmtr. Farkl topluluklarn bu corafya üzerinde oluturmu olduu çok zengin bir kültürel birikim bulunmaktadr. Bulunan bu zengin kültürel birikimin en önemli göstergeleri ise müzeleri dolduran tarihi eser konumundaki kültür varlklardr. Bu kültür varlklar bölgede yaam olan topluluklarn, inanç sistemleri, yaam biçimleri ve onlara ait birçok konuda, gelecek nesillere bilgiler vermektedir. Anadolu da yaam olan Ana Tanrça kültü de bu corafyada yaayan topluluklarn inanç sistemleri ile ilgili bilgi vermesinin yannda, dönemin insanlarnn dünyay alglama ve yorumlama biçimleri hakknda da bilgiler vermektedir. KAYNAKLAR Akurgal, E Türkiye nin Kültür Sorunlar ve Anadolu Uygarlklarnn Dünya Tarihindeki Önemi, Bilgi Yaynlar, Ankara. Akurgal, E. 1998a. Anadolu Kültür Tarihi, 4. Basm, Tübitak, Ankara. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Milliyet Gazetecilik A.., Cilt: 14. stanbul. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Milliyet Gazetecilik A.., Cilt 2. stanbul. Dinler Tarihi Ansiklopedisi- Eski Dinler amanizm ve Musevilik Sabah D Ticaret ve Pazarlama A.. Ansiklopedi Yaynlar A. stanbul. Dinler Tarihi Ansiklopedisi- Hristiyanlk Sabah D Ticaret ve Pazarlama A.. Ansiklopedi Yaynlar A. stanbul. Dinler Tarihi Ansiklopedisi- slamiyet Sabah D Ticaret ve Pazarlama A.. Ansiklopedi Yaynlar: A. stanbul. Demirci, K Dinler Tarihi Meseleleri, nsan Yaynlar, stanbul. Eco, U Güzelliin Tarihi, I. Bask, Doan Kitapçlk, stanbul. Erkal, M Semboller ve Yorumlar, I. Bask, Zafer Matbaas, stanbul. Ergun, P Türk Kültüründe Aaç Kültü, Atatürk Kültür Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara. Eski Yunan da Kadnn Yaratl, Eyübolu,. Z Anadolu Uygarl, 3. Basm, Dera Yaynlar, stanbul. Güvenç, B nsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, stanbul. ndirka, Z Ana Tanrça, Kybele ve Çada Türk Resmindeki zdüümleri, Kültür Bakanl, TTK Basmevi, Ankara. MEB Örnekleriyle Türkçe Sözlük TTK Basmevi, Ankara. Ögel, B Türk Mitolojisi II, Milli Eitim Basmevi, stanbul. Özyurt, C. (2005). Modern Toplumun Çözümlenmesi, I. Bask, Açlm Kitap, stanbul. Pala, Dört Güzeller: Toprak, Su, Hava, Ate, 4. Basm, Kap Yaynlar, stanbul. Sinemolu, N Sanat Tarihi Tarih Öncesinden Bizans a, MEB Basmevi, stanbul. enel, A Siyasal Düünceler Tarihi, Bilim ve Sanat, Ankara. Tanilli, S Yüzyllarn Gerçei ve Miras, 2. Basm, Adam Yaynlar, Cilt:1, stanbul. Turani, A Dünya Sanat Tarihi, 4. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul. Uçanku, H. T Bir nsanlk ve Uygarlk Bilimi Arkeoloji, TC Kültür Bakanl, TTK Basmevi, Ankara. 512

15 Uçanku, H. T Ana Tanrça Kybele nin ve Kral Midas n Ülkesi Phrygia, Kültür Bakanl, TTK Basmevi, Ankara. Yunan Mitolojisinde Kadnn Yaratl Yunan Mitolojisinde lk Kadnn Yaratl, RESMLER ekil 1 ekil 2 ekil. 3 ekil 4 ekil 5 ekil. 6 ekil.7 ekil 8 ekil 9 513

16 ekil 10 ekil 11 ekil 12 ekil

17 NÖNÜ ÜNVERSTES SANAT VE TASARIM DERGS Inonu University Journal of Art and Design ISSN: E-ISSN: ÖzelSay/Special Edition Cilt/Vol.1 (2011) OTORTE, GELENEK VE KÜLTÜR EKSENNDE BZANS TA KADINLIK HALLER Bengi BAARAN TÜ, Sanat Tarihi, stanbul, ÖZET 4. ve 15. yüzyl arasnda varln sürdüren Bizans mparatorluu nda, kadnn toplumsal rolü gelien ve deien toplumsal yapyla beraber deiiklikler göstermitir. 4. ve 7. yüzyllar arasndaki erken Bizans döneminde, eskiça kültürünün etkisindeki Bizans kadn sosyal alanda güçlüyken, 7.ve 8. Yüzyllarda Hristiyan ideoloji ve kurumlarn güçlenmesiyle kstlamalara maruz kalr. 8. ve 9. yüzyllar arasnda gerçekleen konaklastik (ikonakrclk) dönemde, kadnlar, ikonalarla ibadete sahip çkan militan rolünü üstlenerek iktidara kar ayaklanmlardr. 10. Yüzylda, çekirdek aile kurumunun, toplumsal yap içinde güçlenmesinin etkisiyle etkinlii azalan ve eve hapsolan kadn, 11. Yüzyl da yeniden toplumsal alanda aktif konuma ular. Bununla birlikte, imparatorluun son dönemi, 15. Yüzylda, Bizans kadn bir kez daha evle kilise arasnda soyutlanmaya mahkum olmutur. Anlald üzere, yüzyllar içinde farkllklar ve ztlklarla varln sürdüren Bizans kadn, konumuna bal olarak, sarayda iktidara yönelik söz sahibi imparator anneleri ve imparatoriçeler gibi, toplumsal yaamda da entelektüeller, isyanclar, hayrseverler, savaçlar, elitler, azizeler, dindarlar ve fahieler gibi farkl kesimleri bünyesinde barndrr. Bu çalmann amac, sadece kendi özelinde deiimler göstermekle kalmam, Anadolu nun sosyal, siyasi ve kültürel yaamnda da etkili olmu Bizans Kadn nn, sosyal, toplumsal ve kültürel roller kapsamndaki durumuna, imparatorluk dönemine ait eserlerden de faydalanarak, kapsaml bir bak açs kazandrmaktr. Anahtar Kelimeler: Bizans, ikona, ikonagrafi, Bizansl kadnlar, Bizans imparatoriçeleri BYZANTINE WOMAN IN THE CENTER OF AUTHORITY, TRADITION AND CULTURE ABSTRACT According to the change of social structure, the role of woman changed between 4 th and 15 th Centuries in Byzantium. While women were stronger in early Byzantium, between 4 th and 7 th Centuries, they faced difficult social conditions by the rise of Christian Ideology and institutions, between 7th and 8th centuries. In Iconoclastic period between 8th and 9th centuries, women protested the empire against Iconoclasm and standed for the traditional style religious practice. By the important role of immediate family and family values in 10th Century, women began to spend most of their time at home and they got more antisocial. Despite the situation was better in 11th century, by the patriarchal social power they locked in house and got isolated, once more in 15th Century. As it is understood, Byzantine woman is a woman of contradictions and diversity. Depending on her role in society in different periods of the empire, she could be an intellectual, a bossy mother of king, a whore, a rebel, a "Women as a Category of Science: The Fourth International Women`s Symposium on Literature, Language, Culture, Art, Landscape and Design Studies" May 2011, Inonu University, Malatya-Turkey

18 benevolent, a saint or a devoted house wife. This paper intends to analyze the social role of Byzantine woman, who affects the Anatolian woman as well, by the help of the art as a medium. Keywords: Byzantium, icon, iconography, Byzantine woman, Byzantine queens, OTORTE, GELENEK VE KÜLTÜR EKSENNDE BZANS TA KADINLIK HALLER Bizans mparatorluu nda kadnn yerini incelenmek için, öncelikle, imparatorluun köklü kültürel geçmiini oluturan etkenleri göz önünde bulundurmak gerekir. Yunan ve Roma geleneinin sentezi ve uzants olarak varln sürdürmü Bizans mparatorluu, sosyolojik anlamda da bu medeniyetlerin izlerini tamaktadr. Bizans mparatorluu nun vizyonu Hristiyanlk tan yola çkan bir evrensellik anlay etrafnda temellenir. Topraklarn korumak, hükmetmek ve birlii altnda toplayarak evrensellemek, dier bir deyile Hristiyanlk dininin etkisinde, Tanr nn krallnn yeryüzü temsilcisi olmak, Bizans mparatorluu nun balca hedefidir. Toplumsal yap, Yunanlar, Slavlar, Bulgarlar, Araplar bata olmak üzere kozmopolit ve deiken kültürlerden baskc gruplarn etkileri ve hakimiyetinde geliim gösterir. 4. ve 15. Yüzyllar arasnda varln sürdüren Bizans ta, imparatorluun farkl alanlarnda ve dolaysyla Anadolu nun siyasi, sosyal, ekonomik ve inanç sistemlerinde önemli role sahip kadnlar yetimitir. Bizans mparatorluu nda kadnn rolü incelenirken göz önünde bulundurulmas gereken öncelikle nokta, uygarln varl süresince sergiledii deiken ve dinamik yapdr. Farkl iktidar gruplarnn ve komu güçlerin çatmalaryla sürekli mücadele eden uygarln yaps, sosyolojik yapy ve dolaysyla cinsiyet rollerini dönemsel farkllklar göstererek etkilemitir. Göz önünde bulundurulmas gereken dier önemli bir unsursa, mevcut kaynaklarn arlkl olarak, yaam alan, eitim ve otorite konusunda toplumun dier snflarndan ayrcalkl konumda olan elit tabakaya mevcut kadnlar hakkna olmasdr. Konuyla ilgili kaynaklarn büyük ksm 11. Yüzyl ve sonrasna dayanmaktadr (Herrin 2009:58-63). Toplumsal katmanlarda ruhban snf, imparator ve ailesinden sonra soylular, tüccarlar ve köylülerin yer alan Bizans sosyolojik yapsnda, aile kutsal kabul edildiinden büyük önem tamaktadr. Ataerkil toplum yapsnn egemenliindeki düzende, kadn belli bal sosyal hak ve özgürlüklere sahip olmakla beraber cinsiyetler aras eitlikçi bir yapdan söz etmek mümkün deildir. Yine de tarih boyunca, Bizans ta kadnlar toplumun farkl alanlarnda aktif rol oynamlardr. Eitim alanna, önem veren Bizans mparatorluu nda okuma-yazma bilen kadn says az olmamakla beraber kadnlarn eitimi daha çok domestik alanlara yönlendirilmitir. Elit snf mensuplarnn iyi eitim almalarna ramen, geneli vaktini haremde ve sarayda geçirmeyi tercih etmitir, ancak bu durumun kaynaklarda yer alan istisnalar da mevcuttur (Hill, 2003:20-22). 4. ve 7. Yüzyllar arasndaki erken Bizans döneminde, eskiça kültürünün baskn etkilerinin hissedilirken, kadnlarn bireysel ve toplumsal düzeyde da dönük sosyal bir yaam sürdürdüü görülmektedir. Dönemin siyasal ve dinsel alanda faaliyet gösteren kadnlarna örnek olarak kutsal emanetleri kefi ve dindarlyla ön plana çkan imparator I. Konstantinos un annesi Helena (Amore-Croce) (ekil 1-tahmini 825), stanbul da konaklar, Trakya ve Anadolu daki arazi zenginliiyle tannan, kendini dinsel anlamazlklarn çözümüne adam kiliseye yapt yardmlarla gündeme gelmi, genç yata dul kalmasnn ardndan kilise odakl bir yaam sürerek azize statüsü kazanm diyakon Olympias (öl. 408) (ekil 2), II. Theodosios un ( ) saltanat döneminde önemli bir güce sahip ablas Augusta Pulcheria (ekil 3) ve iirlerinden bazlar günümüze ulam ei Augusta Athenias-Eudokia (Holum), elerinin hükümdarl srasnda yönetici rol oynayan I. Iustinianos un ( ) kars mparatoriçe Theodora (ekil 5) ve II. ( ) Iustinianos un kars manastrlar, hastaneler, yetimhaneler yaptran ve eski hayat kadnlarnn haklarn gözeten mparatoriçe Sophia, mparator Herakleios a ( ) askeri seferlerinde elik eden ve danmanlk görevisyle politikasn etkileyen ei mparatoriçe Martina ve entelektüel faaliyetlerde bulunup, bakent Konstantinopolis de kilise ina ve restorasyonlarnda bulunmu, dönemin kültür ve sanat elçisi olarak nitelendirilebilecek Anikia Iuliana (ekil 4) gösterilebilir. Bizans aristokrat snf kadnlar arasnda hayrseverlik faaliyetlerinin yan sra evlat edinme ve himaye de yaygndr (Browning 1987:78,82). 516

19 ktidarda söz sahibi srad bir örnek olan, mparator I. ustinianos un ei Theodora nn evlenmeden önce sirklerde çalan bir ay oynatcsnn kz olduu, arkclk ve sokak tiyatroculuu yapt bilinmektedir. Ei üstünde ve iktidarda sözü geçen bir kadn imaj çizen Theodora soylu olmayan geçmiini, servet karl yaptrlan ikonalarda kendini azize mertebesinde resmettirerek ama yoluna gitmitir Theodora nn otoritesinin en önemli göstergelerinden bir dieri, 532 ylnda hipodromda meydana gelen Nika isyann bastrlmas yönünde I. Iustinianos u etkileyerek çok sayda insann öldürüldüü katliamda söz sahibi olmasdr (Kaplan, 2006:63). ekil 1 St. Helene ve Kutsal Emanetler ekil 2 stanbul Diyakonu St. Olympias ekil 3 Augusta Pulcheria Kadnlar, en azndan elit kesimdekiler, aktif toplumsal yaamda yer alrken Bizans kilisesi Eski Ahit e ait konservatif yaklamn benimseyerek kadnn erkee göre ikinci snf ve aa konumunu vurguluyor ve negatif tutum sergiliyordu. Örnek olarak; diyakon Olympias n destekledii ve dostu olan Aziz oannes Chrysostomos kadnlar faydasz, itaatsiz, aalk, art niyetli ve kendi bedenleri üstünde kontrolü olmayan ancak kocalarna köle ve cariyeleri olabilecek varlklar olarak tanmlyordu. Fakat yaratl mitosundan kaynaklanarak, tüm kadnlar insanln lanetlenmesine yol açan Havva yla özdeletirerek ve ikincil varlklar olarak niteleyen dini otoriteler ayn zamanda cinsiyetlerin manevi yönden eitliini kabul ederek çelikili bir tutum sergilemilerdir. Bizans ta Havva nn antitezi olarak Meryem Ana ön plana çkarlmtr. Hristiyan ideolojisi ve kilisenin giderek kurumsallat, imparatorluun askeri, demografik, ekonomik ve dini krizler geçirdii 7. ve 8. Yüzyllarda Bizans kadnn konumunda deiiklikler göze çarpar. Geç antikite döneminden orta ça Bizans na geçi kabul edilen bu dönemde, kadnlar belirli toplumsal ve dinsel yasaklarn getirilmesiyle sosyal ve toplumsal yaamdan soyutlanarak ev ve aileyle snrl domestik bir yaam formuna hapsedilmilerdir. Bu dönemin büyük ksmnda Bizans d dümanlaryla savarken, kadnlar kstl bir ölçüde yer alabilmilerdir. 825 tarihinde Attaleia ya (Antalya) Arap saldrsndaki gibi, kadnlar zaman zaman kuatlm ehir savunmasnda rol almsa da, dönemin devlet ve toplumunu karakterize eden militarizasyon kadnlar geri planda brakmtr. Kadnn toplumsal yaamdan soyutlanmasndaki öne çkan dier etkenlerse 9. Yüzyla doru kemikleen Bizans toplumsal örgütlenmesinin yap ta olan, çekirdek ailenin ortaya çkmas ve devamnda 10. Yüzyln gelimeleridir. Bu gelimeler sonucunda, kadnlar aile ve evin snrlarnda hapsolmann ötesinde, evi içinde de kendi özel dairelerinde (gynaeceum) yaamak zorunda braklmlardr. mparator VI. Leon un ( ) kadnlarn mahkemelerde kontrat imzalamalar srasnda ahitlik yapmalarn yasaklayan yeni kanunu zamann eilimlerini ortaya koyan bir dier örnektir (Necibolu 1993: ). 517

20 ekil 4 Anikia Iuliana 6. YY. portresi ekil 5 mparator ustinionas ve Theodora 8. ve 9. Yüzyllardaki konaklazm (tasvir krclk) döneminde Bizans kadn önemli bir rol oynar. Toplumun her kesiminden kadnlar resmi devlet politikas olan konaklazm a kar koyarak ikonalara ibadetin sürdürülmesi için verilen mücadelede eylemci olarak yer almtr. 726 veya 730 ylnda mparator Leon un büyük sarayn Halke kapsnda asl duran sa ikonasnn kaldrlmas emrine bakaldran kadnlar, isyan ederek Konstantinopolis sokaklarnda iddet içerikli gösteriler düzenlemilerdir. Ayaklanma öncesinde, II. znik konsilinde (787) daha sonra 843 de ikonalara ibadetin devamn isteyen de iki kadn hükümdar mparatoriçe rene ve mparator Theophilos un kars Theodora dr. Kadnlarn ikonalara olan ballnn temelinde kilise içinde onlara tannan resmi ve toplumsal rollerinin snrll yatmaktadr. Kadnalar, kilise de papazlktan men edilerek diyakonluk gibi daha düük bir konumla yetinmek zorunda braklm, kilise ayinlerine ancak erkeklerden fiziksel olarak ayr galerilerde katlabilmilerdir. Koullar göz önüne alndnda, surete tapma ev ya da kilisede uygulanabilen kiisel ve özel bir ibadet ritüeli olarak ayr bir yer edinmitir. Bu arada ikonoklastlar geleneksel antifeminist görüleri benimseyerek Meryem Ana nn rolü dahil sorgulama yoluna gitmilerdir. 9. Yüzyl ortalarndan itibaren Bizans mühürlerinde Meryem e olan dualarn yerlerini sklkla sa ya ve erkek azizlere braktklar gözlemlenir. Bu gelimenin dier kayda deer sonuçlarndan bir dieri, bekaretin kadn erdemleri arasndaki üstün konumunu kaybetmesi olarak nitelenebilir; 9. ve 10. Yüzyllarda bekaretin yerini yardmseverlik, alçakgönüllük, itaatkarlk ve sevgi gibi toplumsal balamlardaki deerler alr (Garland 1988: ). 11. yüzyla gelindiinde, Bizans kadnnn toplum içindeki öneminin yeniden artmasna yola açan deiimler ön plana çkar. Yüzyln 4. ve 5. on yllar Makedonya hanedanndan Zoe ve Theodora kardelerin imparatoriçelikleriyle yönetilmekle kalmam, ayn zamanda Zoe yi desteklemek için bakentte kadnlarn aktif rol oynad bir ayaklanma çkmtr. Bu gelimeyi 1081 de Komnenos hanedannn tahta çkmasyla açlan bir ça izlemitir. Bu çada, özellikle elit kesimden kadnlarn, gücü ve etkisi pekierek açkça kabul görmütür. Erken dönem kilise papazlar ve azizler tarafndan benimsenen, eski ahit deerleri ve kadnlara olumsuz yaklamlardan belli bir derece uzaklamalar olmutur. Konservatif düünce yaps tamamen yok olmamsa da, yenilerle varln sürdürmütür. Bizans n tek kadn tarihçi yazar Anna Komnene bu dönemde yetimitir. mparator I. Aleksios un ( ) büyük kz Anna Komnene nin entelektüel Bizansl kadnlar arasnda ayrcalkl bir yeri vardr. Babasnn yaamn batan sona tarihi gerçeklere dayanarak Aleksias ( ) eserinde yazmtr. Soylu konumunun verdii avantaj deerlendiren yazar, büyükannesi Anna Dalassene nin I. Aleksios Komnenos un saltanat srasnda oynad rolü anlatrken, sava srasnda hükümdarn devlet ilerini annesine braktn, dier bir deyile, Aleksios imparatorluun d güçlerine hakimken, asl güç ve yetkinin ana imparatoriçede olduundan bahsetmitir, ancak ayrcalkl konumuna ramen Anna Komnene bile devlet ilerinde söz sahibi olan büyükannesini anlatrken, tasvirlerinde, toplumsal açdan onu cinsiyetsiz bir ermi çizgisinde yanstmay uygun görmütür (Hill, 2003:155). 518