T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ SAHNE SANATLARI ANASANAT DALI

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ SAHNE SANATLARI ANASANAT DALI NEVT KODALLI NIN TÜRK OPERASININ GELMNE VE ULUSUMUZ EVRENSEL AN REPERTUARINA KATKILARI Semin Süeda SREL YÜKSEK LSANS TEZ ADANA 2005

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ SAHNE SANATLARI ANASANAT DALI NEVT KODALLI NIN TÜRK OPERASININ GELMNE VE ULUSUMUZ EVRENSEL AN REPERTUARINA KATKILARI Semin Süeda SREL DANIMAN: Doç. Vanya BATCHVAROVA YÜKSEK LSANS TEZ ADANA 2005

3 I Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüü ne Bu çalıma, jürimiz tarafından Sahne Sanatları Ana Sanat Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir. Bakan : Doç. Vanya BATCHVAROVA (Danıman) Üye : Yard. Doç. Dr. Mustafa BAYIK (Üye) Üye : Doç. Dr. Deniz ABK (Üye) ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım..../.../2005 Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVA Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve baka kaynaktan yapılan bildirilerin, çizelge, ekil ve fotorafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 II ÖZET NEVT KODALLI NIN TÜRK OPERASININ GELMNE VE ULUSUMUZ EVRENSEL AN REPERTUARINA KATKILARI Semin Süeda SREL Yüksek Lisans Tezi, Sahne Sanatları Anasanat Dalı Danıman: Doç. Vanya BATCHVAROVA Aralık 2005, 226 Sayfa Kodallı, 12 Ocak 1925 te Mersin de domutur. Küçük yalardan itibaren ailesinin ve müzie duyduu sevginin etkisiyle müzikle uramaya balamı ve ilk müzik bilgilerini aabeyi Hayri Bey den almıtır. Mersin Ortaokulunu bitirdikten sonra 1939 yılında Ankara Devlet Konservatuvarının açtıı sınavı kazanmıtır. Necil Kâzım Akses in kompozisyon örencisi olmutur. Ferhunde Erkin ile piyano, Ernest Praetorious la ve H. Ferid Alnar la orkestra eflii çalımıtır de leri Kompozisyon ve Orkestra eflii sınıfından mezun olmutur. Ardından M.E.B. nın açtıı Avrupa Konkuru nu kazanarak 1948 de gittii Paris te Ecole Normale de Musique de Arthur Honneger le kompozisyon, Jean Fornet ile orkestralama üzerine çalımı, ayrıca Nadia Boulenger ile özel ders alarak piyano eitimini sürdürmütür yılında eitimini tamamlayan Kodallı yurda döndükten kısa bir süre sonra A.D.K. yüksek bölümünde form, çalgı bilgisi ve kontrapuan öretmenliine balamı, ayrıca A.D.O.B. efliine getirilmitir de devlet sanatçısı unvanını kazanan Nevit Kodallı ulusal müziimizin oluturulması, gelitirilmesi, opera ve an alanında repertuarımızın gelitirilmesi ve yurtdıında müziimizin tanınması amacıyla çalımalar yapmı, ülkemizde polifonik müziin gelimesini salamı, farklı alanlarda birçok eser vermitir. Anahtar Kelimeler: Form, kontrpuan, opera, an, polifonik.

5 III ABSTRACT CONTRIBUTIONS OF NEVT KODALLI TO THE DEVELOPMENT OF TURKISH OPERA AND OUR NATION UNIVERSAL SINGING REPERTOIRE Semin Süeda SREL MA Thesis, Department Of Stage Arts Supervisor: Doç. Vanya BATCHVAROVA December 2005, 226 Pages Kodallı was born in Mersin on the 12 th of January in From his childhood he started to be busy with music by effect of his music love and his family and he initially was educated in music by his brother Hayri Bey. After graduating from Mersin Secondary School in 1939, he entered the examination of Ankara State Conservatory and he succeeds on it. He become a student of composition under N. K. Akses. He practiced the piano with Ferhunde Erkin, studied with Ernst Praetorious and H. F. Alnar for conducting orchestra. In 1947 he graduated from Advanced Composition and Conducting classes of the conservatory. And then having been successful in a competition of the Ministry of (Public) Education he went to Paris in order to advance his education of Ecole Normale de Musique He studied composition with Arthur Honneger, orchestration with Jean Fournet besides private lessons for his piano education with Nadia Bolanger. Kodallı, who finished his education in 1953, after coming back to his native country started as an instructor of counterpoint, form and instrumental studies for advanced classes at Ankara State Conservatory. In addition he was also appointed to the position of conductor at Ankara State Opera and Ballet. Nevit Kodallı, who was awarded the title of state artist in 1981, tried for constitution and development of our national music circle, development of our repertoire of signing and opera, being introduced in area of our native music in abroad. He took part actively about development of polyphonic music in our country. And finally he gave so much works in different areas of music. Key Words: Form, contrepoint, opera, singing, polyphonic.

6 IV ÖNSÖZ Bir toplumun gelimilik düzeyinin anlaılmasındaki en önemli ölçütlerden biri o toplumun sanatsal geliim yönünden ulamı olduu düzeydir. Bu anlamda toplumun özellikle müzikteki gelmi olduu düzey yine o toplumun çadalama düzeyi, dünyaya bakıı ve sanatsal görüü hakkında bize önemli bilgiler sunmaktadır. Bu nedenle toplumların çoksesli müzikteki tarihsel geliimlerinin incelenmesi o toplumların çok sesli müzikteki tarihsel geliimlerinin incelenmesi o toplumların müzikteki geliim aamaları ve u an gelmi oldukları düzey hakkında önemli bulgular ortaya konmasını salamakta ayrıca bu geliimi daha da arttırmak amacıyla yapılması gerekenler hakkında önemli ipuçları vermektedir. Ulusumuz müziimizin tarihsel geliiminde özellikle Cumhuriyet sonrası dönemde Ulu Önder Atatürk ün önemli giriim ve katkılarıyla yetimi olan deerli Türk bestecilerimiz kendi ulusal müziimizi yaratmak, gelitirmek ve müziimizi evrensel boyuta taımak adına önemli eserler vermilerdir. Bu dönemde yer alan II. kuak bestecilerimizden olan Nevit Kodallı kendisinden önce gelen bu müzik anlayıını sürdürmü ve bu amaca hizmet edebilecek önemli eserler ortaya koymutur. Yapmı olduum çalımada besteci Kodallı nın özellikle operamızın geliimine katkı salamı olan eserlerini ve an repertuarımızda yerini almı olan eserlerini inceledim. Bu aratırmayı yaparken öncelikle benden desteini ve yardımlarını esirgemeyen hocam sayın Prof. Nevit Kodallı ya teekkür ederim. Tezimin olumasında saladıı kaynaklar bakımından Sevda CENAP AND Vakfı Genel Koordinatörü Elif Baman a, çel Sanat Kulübü deerli çalıanlarına,mersin Devlet Opera ve Balesi çalıanlarına, eitim ve aratırmam süresince yardımını benden eksik etmeyen hocam sayın Doç. Mustafa YURDAKUL a, Doç. Dr. Deniz ABK e ve Doç. Vanya BATCHVAROVA ya teekkür ederim. Semin Süeda SREL

7 V ÇNDEKLER Sayfa No: ÖZET... II ABSTRACT... III ÖNSÖZ...IV KISALTMALAR...VII EKLER LSTES... VIII I. BÖLÜM GR Aratırma Amacı Aratırma Aamaları Önem Varsayımlar Sınırlılıklar... 3 II. BÖLÜM MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem... 5 III. BÖLÜM BULGULAR VE YORUM Ulusumuz Tarihsel Müzik Geliimine Genel Bir Bakı Kodallı nın Ulusumuz Müzik Tarihindeki Yeri Müzik Yaamı Poem (7 Lied) (1946) Benzetmeler (Pastiches) Garip arkılar Albümü (1958) Cumhuriyet Kantatı (1973)... 34

8 VI Nevit Kodallı nın Opera Sanatında Vermi Olduu Eserler Van Gogh Operası(1956) Cumhuriyet Dönemi lk Operaları ve Van Gogh Operası Üzerine Bir Karılatırma Gilgame Operası (1963) IV. BÖLÜM SONUÇ NEVT KODALLI NIN MÜZK YAPITLARI DZN KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇM

9 VII KISALTMALAR A.D.K. A.D.T. A.D.O.B. C.S.O. Ç.Ü.D.K..S.K.B. M.M.M. S.C.A. T.H.M. T.S.M. U.A.M.F. U.A.S.F. M.E.B. R.C.F.O. : Ankara Devlet Konservatuvarı : Ankara Devlet Tiyatrosu : Ankara Devlet Opera ve Balesi : Cumhurbakanlıı Senfoni Orkestrası : Çukurova Üniversitesi Devlet Konservatuvarı : çel Sanat Kulübü Bülteni : Musiki Muallim Mektebi : Sevda Cenap And : Türk Halk Müzii : Türk Sanat Müzii : Uluslararası Ankara Müzik Festivali : Uluslararası Ankara Sanat Festivali : Milli Eitim Bakanlıı : Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestrası

10 VIII EKLER LSTES Sayfa No: Ek 1: Eser Notaları Ek 2: Ariv Kayıtları ve Basında Hakkında Çıkan Yazılar Ek 3: Konser Programları Ek 4: Görüme Kaseti Ek 5: Librettolar Ek 6: Nevit Kodallı nın an Alanında Verdii Eserler Ek 7: Tanımlar

11 1 I. BÖLÜM GR Bir toplumun yaamını belirleyen, geleceini içinde taıyan üç ana etken bulunmaktadır. Toplumun ekonomik yapısı, kültürel yapısı ve toplumsal ilikiler düzeni. Bir toplumun sanat anlayıı ve o anlayı dahilindeki müzik yaayıı o toplumun ekonomik, kültürel ve toplumsal koullarından kaynaını almakta, bu koulları yansıtmakta ve bu koullarla karılıklı etkileim içinde bulunmaktadır 1. Bu etkenlerin içerisinde yer alan, toplumun kültürel yapısının, gelimiliinin önemini kavramayı yine toplumsal geliimi salamadaki rolü bakımından dier etkenlerden ayrı tutmamız gerekmektedir. Mentesquieö nun Bir ulusun müzikteki eilimine önem verilmezse o ulusu ilerletmeye olanak bulunamaz sözünde de deindii gibi bir toplumun uygarlıktaki ölçütü düün ve teknikte olduu gibi sanatta da çaının gereksinimlerini yerine getirip bu alanlarda aamalar kaydedebilmesidir. Toplumların temel öesi kukusuz bireydir. Bireyin çada düünceye olan yaklaımı, ait olduu toplumun çadalama evrimini oluturmaktadır. Toplumların gelecee bıraktıkları soyut ve somut varlıklarının, düün ve sanat çalımalarıyla ilgili niteliklerinin tümünün oluması anlamına gelen uygarlık kavramı çaın düünce, sanat, teknik ve endüstri alanlarındaki gelimelerine uyum salayabilmek, kendi öz varlııyla bütünleen gelimeler salayabilmekle varılan düzeydedir. Demek oluyor ki çadalık ile uygarlık birbirini bütünleyen kout iki kavramdır. Bir toplumun uygarlıktaki ölçütü düün ve teknikte olduu gibi sanatta da çaının gerekleri yerine getirebilmesidir. Doada zaten var olan ses ve müzik duygusu insanlıın varoluundan bu yana çeitli duyguları aktarmanın bir yolu olarak gelimitir. Primitif (ilkel) toplumlarda insanların adlandıramadıkları güçlere ho görünebilmeleri için müziin dansla birlikte kullanılmaya balandıını görmekteyiz. Ancak M.Ö. 7. yy dan itibaren süregelen ritüel, tören müzikleri ise dini müziin ilk örneklerini oluturmaktadır. Halk ozanları ile gelien din dıı müzik, M.S. 8. yy da ilk çalımaları balayan 12. ve 14. yy da yeni boyutlar kazanan çokseslilik (polyphony-polifoni) kavramı ile yeni bir döneme balamıtır. Operanın douu, çalgı müziinin gelimesi, ulusal okulların balaması bu 1 Muammer SUN, Türkiye nin Kültür, Müzik, Tiyatro Sorunları.

12 2 kavramın doal bir sonucudur. 19. yy da müziin düün ile birlikte çada uygarlıın simgesi olduu dönemdir. Avusturya, Macaristan, Almanya, talya, Fransa hatta ngiltere müzikçilerinin yarattıkları eserler uygarlık tarihinde yerlerini almalarını salamıtır. 20. yy. balarındaki yeni arayılar, hızlı gelimeler göstererek çoktonluluk (politonalite), Tonsuzluk (Atonalite), Dizisizlik (Serializm) aamalarıyla her türlü kuramsal engelin ortadan kalktıı bir ortama dönümütür. Douya baktıımızda Uygur Türklerinde önemli bir sanat dalı olarak ilgi gören müzik, bazı bilginlerin de aratırma konusu olmu, sonraki yüzyıllarda sayıları çok olmayan bilginlerin çalımalarıyla daha çok makamsal yapının olumasında gelime göstermitir. Türk toplumunun yaadıı ve egemenlik kurduu toprakların, özellikle büyük çounluun balı olduu dinin kültürüne sahip olma eilimi müziin de bunlardan etkilenerek deiime uraması gibi doal bir evrim göstermitir 2. Bu evrim sonucunda gelien müziimiz özellikle Cumhuriyet Dönemi nde daha büyük gelimeler göstermi, o döneme ait bestecilerimiz verdikleri eserlerle bu gelimelere katkıda bulunmulardır. Bestecilerimizden Nevit Kodallı ülkemizde çoksesli müziin geliimi adına önemli giriimlerde bulunmu, çok sayıda eser vermi, ülkemizde müzikal ileri hareketin öncülerinden olmutur Aratırma Amacı Besteci Nevit Kodallı nın Türk Operasının geliimine ve ulusumuz evrensel an repertuarına katkıları Aratırma Aamaları 1. Ulusumuz tarihsel müzik geliimi nasıl gerçeklemitir? 2. Kodallı nın ulusumuz müzik tarihindeki yeri nedir? 3. Nevit Kodallı nın müzik yaantısı nasıl olmutur? 4. Nevit Kodallı nın ülkemizde an alanında vermi olduu eserler nelerdir? 5. Nevit Kodallı nın ülkemiz opera sanatında vermi olduu eserler nelerdir? 2 Orhan Tanrıkulu, I. Müzik Kongresi Bildiriler Müzikte Çadalamak Uygarlıın Belli Ölçüsüdür

13 Önem Yapılmı olan bu aratırma besteci Nevit Kodallı nın, an ve opera alanlarında ülkemizde yapmı olduu eserler, vermi olduu dier eserler, yine bu eserlerle yurtdıında yapmı olduu etkinliklerle ülkemiz müzik kültürünün ve müziimizin bugün geldii noktanın evrensel müzik platformunda sergilenmesine olanak salamı olması yönünden, ülkemizde çoksesli müziin yaygınlaması yönünden yapmı olduu çalımalar, ülkemizdeki müzik eitim kurumlarıyla ilgili yapmı olduu çalımalar nedeniyle müziimizin geliim ve çadalama sürecindeki yerini ortaya koymaktadır. Bu nedenlerden yola çıkılarak yapılmı olan bu aratırma ile bestecinin bugüne dein vermi olduu an, sololu eser-koro-orkestra, opera, oratoryo, lied, kantat, türkü gibi birbirinden farklı türe sahip tüm eserlerini, bu eserlerin repertuarımızda kazanmı olduu yeri hakkında edinilmi veriler ortaya konmaya çalıılmıtır Varsayımlar 1. Ülkemizde an alanında vermi olduu eserleri, türkü düzenlemeleri, iki büyük operası, liedleri, Atatürk Oratoryosu, oda orkestrası için süitleri, piyano eserleri, yaylı orkestra için senfonileri, Cumhuriyet Kantatı, bale müzikleri, tiyatro ve film müzikleri, marları, çocuk arkıları, müzikli sahne oyunları, koro müziinin gelimesine ön ayak olduu türlü çalımalarıyla müziimizin gelimesine katkıda bulunması açısından büyük verimlilik göstermi bir bestecidir. 2. Vermi olduu eserleri ile kendisini ulusumuzda özellikle an ve opera alanlarında kabul ettirmi ve ülkemiz müziinin evrensel platformda tanınması, kavranması adına önemli eserlerinin defalarca yurtdıında seslendirilmi olması nedeniyle büyük baarı salamı bir sanatçıdır Sınırlılıklar Bu aratırma sanatçı Nevit Kodallı nın özellikle an alanında ve opera alanında vermi olduu eserleri, bu eserler ile ilgili ayrıntılı verileri, kaynaını, özünü

14 4 topraklarımızdan alan ancak daha evrensel karakterde yazmı olduu eserleriyle ülkemiz müziimizin hem ulusumuz içindeki geliimini artırması hem de yurdumuzun dıında da tanınması açısından göstermi olduu çalımaları kapsamaktadır.

15 5 II. BÖLÜM MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal Aratırmanın materyalini Kodallı nın bestecilik yönü, vermi olduu eserler, müzik yaantısının oluumu ile ilgili verileri içine alan tüm müzik kitapları, müzik ansiklopedileri, filarmoni - orkestra mavi nota müzik dergileri, hakkında çıkmı olan tüm yazılar, Devlet Opera ve Balesi sezonluk temsil program broürleri, kendisinin de panelist olduu müzik kongresi bildirileri, yazılı kaynakları ve yine kendisinin anopera alanında verdii tüm eserler oluturmaktadır Yöntem Aratırma bestecinin müzik yaantısı ve eserleri hakkında ayrıntılı bilgi edinme amacı taıdıından kendisi hakkında geçmite yazılmı tüm yazılı kaynakların, eserlerinin yer aldıı tüm dökümanların incelendii bir tarihsel aratırma eklindedir. Aratırmanın alt amaçlarının gerçekletirilmesi için bu kaynaklardaki veriler incelenmi, ayrıca bestecinin kendisinden de yararlanıldıı için görüme yöntemi kullanılmıtır.

16 6 III. BÖLÜM BULGULAR VE YORUM 3.1. Ulusumuz Tarihsel Müzik Geliimine Genel Bir Bakı Türk toplumu, tarih çaları insanlıının ve toplumlarının,türk müzik kültürü de tarih çaları müzik kültürünün en önemli, en etkili, en kalıcı veya en sürekli öelerinden biridir. Türkler in kendilerine özgü kültür tarihi genel olarak Altay dönemiyle balamıtır 3. Tarih bilimcilere göre Türklerin ilk anayurdu Altaylardır ve çou dilbilimcilere göre Türk dilinin ilk oluumu Altay Dönemiyle balamıtır. Bu nedenle Türklerin kültür tarihini Altaylılar ile balatmak ve Türk dilinin ilk oluum dönemiyle birlikte veya ona paralel olarak izlemek tutarlı bir yaklaım olarak görülmektedir. Türkler ç Asya da çok uzun süren Altay döneminden sonra tarihlerinin günümüze kadar olan akıı içinde, ilk yurtlarından çıkıp Eski Dünya da adım adım çok geni bir corafi alana yayılmı ve bu geni alanda çeitli bölgelerde toplumsal ve siyasal anlamda örgütlenerek, belirli dönemlerde sayıları artan, çok çeitli devletler kurmulardır. Bu süreç içinde Türk müzik kültürü her dönemde en önemli, en kapsamlı ve kalıcı izli oluumu-geliimi, deiimi ve dönüümü o dönemin en temel, en güçlü ve en uzun ömürlü baımsız Türk devletinde göstermitir. Dönemin ana çekim merkezi olan Türk devleti, doal olarak Türk müzik kültürünün ana odaı olma ilevi görmütür 4. Bu açıdan bakıldıında Türk müzik kültürü, ilk kökleri itibariyle M.Ö. 4. bine, bir görüe göre ta çaının ilk dönemlerine 5 ve dolayısıyla Tarih öncesi Çalar a dayanmaktadır ve Tarih çalarının balamasıyla birlikte adım adım kendini belli etmitir 6. Bu balamda, Türk dilinin oluumuyla da ilintili biçimde, genel olarak M.Ö. 3. binden itibaren Altay-Türk müzik kültürü olarak belirmi, M.Ö. 2. binden itibaren yava yava Orta Asya Türk Müzik kültürü olma yoluna girmitir. M.Ö. 1. bin yılın 3 Bahaeddin Ögel, slamiyet ten önce Türk Kültür Tarihi, s.1, 3-7, 8, Ali Uçan, Geçmiten Günümüze Türk Müzik Kültürü 5 Melek Tekin, Türk Tarihi Ansiklopedisi, 1991, s.5,7,9,26 6 Bahaedin Ögel, bkz: s.1-18

17 7 balarından itibaren yava yava kendilerinden söz ettirip M.Ö. 5. yy. dolaylarında tarih sahnesine çıkmaya balayan ve giderek bu sahnede etkin rol oynamaya koyulan Hunlarla birlikte Hun-Türk müzik kültürü olarak iyice belirginlemitir. M.S. 6. yy.dan itibaren ise Göktürklerle birlikte Göktürk müzik kültürü veya daha kısa bir deyile Türk müzik kültürü olarak anılmı ve adlandırılmıtır. Daha sonra gelen ve çounlukla birbirini izleyen Uygur, Karahanlı, Gazneli, Selçuklu, Osmanlı müzik kültürleri ile günümüzdeki Türkiye (Cumhuriyeti) müzik kültürü ise Türk müzik kültürünün tarihsel süreklilii içindeki belirli siyasal-toplumsal evrelerini ifade etmektedir. Dier Türk devletlerinin kültürel süreç geliiminde olduu gibi Osmanlı Türkiye sinde de müzik, Türk devlet, toplum ve birey yaamının vazgeçilmez kültür öelerinden biri olmutur. Osmanlı Türkiye sinde müzik gösterdii tarihsel oluum, geliim ve dönüüm bakımından üç ana evrede incelenmeyi gerektirmektedir. lk evre ( ), orta evre ( ) ve son evre ( /1922). lk evre ( ), Selçuklu Türklerinde oluan birikimden yola çıkan geleneksel Türk sanat ve halk müziklerinin gerek inançsal, gerekse dünyasal dallarında hızlı bir oluum, deiim 7 Kapsamlı bir geliim ve açılım gösterdii ikiyüzyirmi yılı kapsamaktadır. Bu evrede ilk Osmanlı padiahları müzikle yakından ilgilenmilerdir. Özellikle Sultan Murat (II. Murat) ve ondan sonra gelenler müzie büyük önem ve destek vermilerdir. Sultan II. Beyazıt kendisine bazı besteler mal edilecek ve olu ehzade Korkut kalıcı besteler yapabilecek kadar müzikle iç içe olmutur. Müziin devletten gördüü güçlü-köklü yardım ve yönlendirici destek sayesinde bata Padiah sarayları ve paa konakları olmak üzere, Osmanlı devletine bakentlik eden Bursa, Edirne ve stanbul büyük birer müzik merkezi durumuna gelmilerdir. Birbiri ardına yapılıp açılan camiler ve tekkeler ile Darülhuffuz ve Darülkurralar dinsel sanat müziinin, kurulan Mehterhane ve Enderun müzik okulu ile Mekhaneler de dünyasal sanat müziinin temel kurum ve kuruluları haline gelmilerdir. Selçuklu ların 1289 da Osmanlı lara gönderdii küçük ölçekli Tabılhane zamanla büyütülüp geniletilerek Fatih döneminde Mehterhane ye dönütürülmütür. Osmanlı sarayı nda Enderun Mektebi nin temel birimlerinden biri 8 olarak ortaya çıkan Musiki Mekhanesi kısa sürede bir tür devlet konservatuarı ilevi gören Enderun 7 Ali Uçan, Geçmiten Günümüze Günümüzden Gelecee Türk Müzik Kültürü, s.44, Kasım Ali Uçan, Aynı s.46

18 8 Musiki Okulu nitelii kazanmı ve ünlü müzikçiler yetimeye balamıtır. Balıca Avrupa Konservatuarlarının 1537 de ve Venedik Konservatuarı nın ise 1685 te kuruldukları göz önüne alınırsa kendine özgü bir Türk Konservatuarı nitelii taıyan Enderun Musiki Okulu nun bu alanda Avrupa da öncü bir kurulu olduu ortaya çıkmaktadır. XIV. yy da Anadolu nun her biri bir Türk beyliine bakentlik eden yaklaık 20 büyük kentine yayılan müzik merkezleri Osmanlı devleti nin güçlenip öbür beylikleri egemenlii altına almasına paralel olarak batıya doru kaymıtır. Osmanlı devletinin yükselme döneminin yaklaık ilk yetmi yılında Rumeli de ve Anadolu da çok geni bir alana yayılan Türk Müzii zamanla büyük bir imparatorluk müzii nitelii kazanmıtır. Orta evre ( ) Osmanlı devleti nin yaklaık yüzelli yıllık kurulu dönemi ile yükselme döneminin ilk yetmi yılı içinde salanan birikime dayalı olarak geleneksel Türk sanat ve halk 9 müziklerinin gerek dinsel gerekse dünyasal dallarında geni bir açılım, büyük bir geliim ve çevre müzikler üzerinde youn bir etkide bulunu gösterdii yaklaık üç yüzyıllık bir süreci kapsamaktadır. Bu evrede padiahlar eyhülislâm a varıncaya dek din adamları, paalar, devletin dier ileri gelenleri müzii ve müzikçileri korumular, seslendirmelere katılıp badarlıa özenmiler, bazıları çok büyük önem ve deer taıyan yapıtlar ortaya koymulardır. Sözgelimi Sultan I. Mahmut 7 pereviyle 2 saz semavisi bize gelebilmi önemli bir bestecidir. Sultan III. Selim ney çalan, on dört yeni makam ortaya koyan, çok sayıda nât, perev, saz semaisi, kâr, beste, semai ve arkılarıyla üstün nitelikte eserler veren bir besteci olmutur. Geleneksel Türk sanat müziinin gerek besteleme, gerekse seslendirme alanında çok yüksek düzeye ulatıı, büyük canlılık gösterdii bu evrede cami müzii müzikler hiyerarisinin en üst basamaındaki yerini iyice salamlatırıp imparatorluk düzeyinde en yaygın ve en etkin müzik türü olmutur. Galata, Yenikapı ve Eyüp-Bahariye Mevlevihaneleri en tanınmı okullar olmulardır. Buralarda yetien besteciler ve seslendiriciler yalnız dinsel müzik dallarının 10 deil dünyasal müzik dallarının gelimesinde etkin rol oynamılardır. Mehter müzii Türk dünyasal müziinin toplum genelinde en gözde dalı olarak çok daha görkemli bir duruma gelmitir. 9 Ali Uçan, Aynı s Ali Uçan, Aynı s.47-48

19 9 Lale Devri geleneksel Türk sanat müziinin gelimesinde ayrı ve önemli bir yer tutmaktadır. Bu dönemde müzikte de en, akrak, akıcı ve alaycı bir üslup egemen olmu, sivil müzik türleri daha ön plana geçmi, fasıl müziinin belli türlerine ve özellikle piyasaya-elence müziklerine ilgi ve istek artmıtır. Osmanlı döneminde Suriye nin, Yemen in, Irak ın, Cezayir in, Tunus ve Mısır ın belli dönemlerde Osmanlı mparatorluunun bir parçası olmasının ve Bizans kilisesinin Türk toprakları içinde yaamasının sonucunda bu yerlerdeki müzikler Türk müziine benzemilerdir. Bu dönemde Türk müziinin Avrupa daki güçlü etkileri önce Balkanlar da ve Macaristan da kendini göstermitir. Daha sonra bu etkiler daha geni bir alana yayılmıtır. Avrupa da açılan Türk elçiliklerinin mehterhanelerinin müziklerini dinleyen Avrupa devletleri mehterhaneyi ve mehter müziini yerinde, kaynaında incelemek üzere uzmanlarını Türkiye ye 11 göndermilerdir. Çok geçmeden bata Avusturya ve Polonya olmak üzere bazı Avrupa devletleri Osmanlı mehterhanesine özenerek askeri bandolar kurmulardır. Özellikle I. Viyana Kuatması ndan sonra Avrupa nın ilgisini çeken davul, zil, çelik üçgen 18. yy ın ilk yarısında Avrupa orkestrasına girmitir. 18. yy. baından 19. yy. ortalarına kadar Türk müziine karı oluan youn ilgi çerçevesinde Türk ezgilerinin alıntı olarak kullanılması, Yeniçeri Müzii ya da Türk Müzii olarak adlandırılan üç vurmalı çalgının birlikte senfonik müzik içinde kullanılması, sahne yaratılarında (bale, opera ) Türkler in konu alınması moda olmutur. Yaratılarında Türk müziiyle ya da Türklükle ilgili öelere yer veren Avrupalı birçok besteci olmutur. Bunlardan Mozart, Beethoven, Weber, Brahms, Spohr, Haydn, Ramcau, Gluck, Lully, Mussorgsky ilk akla gelen isimlerdir. Türk müzii ya da Türklükle ilgili öelerin yer aldıı yaratılar arasında Mozart ın keman için Türk konçertosu (K.219), Allaturca piyano sonatı (K.331), Zaide Operası, Beethoven ın Türk ii müzikli Almanca senfonisi, Derviler Korosu ve Türk Marı, Weber in Oberon Operası, Brahms ın Yeniçeri ii açımlık olarak betimledii Akademik Tören Üvertürü (Op.80), Spohr un 12 üflüme ve Yeniçeri Takımı için gece müzii, Michael Haydn ın Türk ii Süiti, Rameau nun Gönlüyüce Türk bölümünü içeren Gönülçelen Doulular opera-baleti, Gluck un Umulmadık Karılama ve Ifijen Tauride operaları, Lully nin Kibarlık Budalası müzii, Leo Fall ın stanbul Gülü opereti ve Mussorgsky nin Türk Marı ilk akla gelenlerdir. 11 Ali Uçan, Aynı s Ali Uçan, Aynı s.49-50

20 10 Osmanlı Türkiye sinin çoksesli Batı müzii ile ilk ciddi ilikisi 16. yüzyılda Fransa Kralının Kanuni Sultan Süleyman a seçkin bir çalgı topluluu göndermesiyle balamıtır. Daha sonra ngiltere kraliçesi Sultan II. Mehmed e bir org armaan etmitir. 18. yy. ortalarına doru Batı kemanı ilk kez saray faslında kullanılmıtır. Sultan III. Selim 1794 te Avrupa örneine uygun olarak kurduu bir askeri birliin önüne yine Avrupai özellikte bir boru-trampet takımı oluturup koydurmutur. Ayrıca yine III. Selim döneminde Topkapı Sarayı ndan 1797 yılında padiahın yabancı bir opera topluluuna opera temsili verdirdii o dönemin saray sır katibinin tuttuu notlardan (Ruzname) anlaılmaktadır 13. III. Selim döneminde yarım kalan bu giriim II. Mahmut döneminde yine gündeme gelmitir. Kukusuz bunlar askerlikle, bilim ve teknikle ilgili gelimelerden sonra müzikte de yenileme ve Batıya yönelip çoksesli Batı müziinden yararlanma eilimlerinin ilk ciddi ve somut belirtileri olmutur. Son evre ( /1922) Osmanlı Türkiye sinin müzik yaamında, çaın gereince geleneksel Türk müzii ve halk müziiyle yetinilmeyip çoksesli müziklere de yer verilmek istenildii ve ülkeye yerletirilmeye çalııldıı 14 imparatorluk döneminin yaklaık son yüzyılını kapsamaktadır. Bu bakımdan 19. yüzyıl, Türk müziinin tarihsel geliiminde 10.yüzyıldan sonraki ikinci büyük dönüm noktasını oluturmaktadır. Bu evreyi balatan Sultan II. Mahmut 1826 da Yeniçeri Ocaını kaldırdıktan sonra Avrupa örneine uygun bir boru takımı kurdurmu, ilk kurulan boru takımı da bandoya dönütürülmütür. Birkaç yıl sonra bandoya yaylı-orkestra çalgıları eklenerek ilk Türk senfonik Orkestrası kurulmutur. Yeniçeri Ocaı ile birlikte kaldırılan Mehterhane nin yerine Müzika-i Hümayûn kurulmutur. Bu kurumun bandosu, orkestrası ve öretim elemanlarının oluturulmasını 1828 de talya dan çarılan Donizetti Paa salamıtır. Türkiye de çoksesli müziin Donizetti Paa ile ve besteledii Mahmudiye Marı ile baladıı kabul edilmektedir. Günümüzde uluslar arası nota yazısı olarak adlandırılan o zamanki Avrupa nota yazısı da bu dönemde Türk müzik yaamına girmi, böylelikle Türkiye de çoksesli müzikle birlikte yazmaya dayalı müzik gelenei de balamıtır. Esas olarak Bando, orkestra, fasıl takımı ve Müezzinan olarak dört koldan oluan Müzika-i Humayun kurumu daha sonra bünyesine Opera-Operet, Tiyatro, Ortaoyunu, Cambaz ve Karagöz-Hokkabaz-Kukla bölümlerini de katarak müzik ve sahne sanatlarında eski ile yeninin, geleneksel ile modernin, teksesli 13 Kültür ve Turizm Bakanlıı Sitesi III. Selim ve Opera s.1 14 Ali Uçan, Aynı s.50-51

21 11 ile çokseslinin, makamsal ile tonalin, Dou ve Batının, Asyalı ile Avrupalının birbiriyle etkiletii bir kurum haline dönümütür. Sarayda ve konaklarda çoksesli müzie ilginin artmasıyla birçok müzisyen stanbul a gelerek sanatların icra etmiler, çounlukla da Dou i bir renkle, arkı, mar, çeitlemeler besteleyerek dönemin padiahlarına hediye etmilerdir. Avrupa dan gelen opera ve operet takımları stanbul ve zmir de gösteriler sunmulardır. Özellikle Tanzimattan sonra stanbul da yapılan tiyatro binalarında talyan opera toplulukları tarafından Verdi Operaları temsilleri verilmitir. 19. yüzyılın ortalarına doru balamı olan müzikte yenileme çabalarına her eyden önce talyan Opera Sanatı örnek olmu ve talya daki dönemin önemli hocalardan bu anlamda yararlanılmıtır. Bu konuyla ilgili karılaılan ilk önemli örnek Tanzimattan yedi yıl sonra talyan besteci Giuseppe Verdi nin ( ) 1846 yılında bir talyan grup tarafından Beyolu nda oynanan Ernani operasıdır. Yapılan aratırmalarda Verdi operalarının yılları arasında, talya daki dünya prömiyerlerinden bir yada birkaç yıl sonra stanbul da sahnelenmi oldukları tespit edilmitir. Bu bilgilere göre Verdi operalarının talya ve stanbul daki sahneleni tarihleri öyledir: Ernani Venedik 1844-stanbul 1846, Nabucco Milano 1842 stanbul-1846, Macbeth Floransa 1847 stanbul 1848, I Lombardi Milano 1843 stanbul 1850, I Masnadieri Londra 1847 stanbul 1851, Il Trovatore Roma 1853 stanbul 1853, Rigoletto Venedik 1851 stanbul 1854, La Traviato Venedik 1853 stanbul 1856, I Vespri Siciliani Paris 1855 stanbul 1860, Un Balo In Maschera Roma 1858 stanbul 1862, La Forza del Destino St. Petersburg 1862 stanbul 1876, Aida Kahire 1871 stanbul 1885 tir. Bu operalar Basko, Naum ve Gedik Paa tiyatrolarında sahnelenmilerdir da yürürlüe giren Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (Genel Eitim Tüzüü) çerçevesinde kız ortaokulları ve kız öretmen okullarında 1910 lu yıllarda erkek öretmen okulları ve ilkokullarda müzik dersine yer verilmi, devlet adına müzik örenimi görmeleri amacıyla Avrupa ya örenciler gönderilmitir. Ayrıca ilk halka açık Müzik Okulu olan Darülelhan açılmıtır. Aynı yılda (1917) Saray Senfonik Orkestrası Avrupa da konserler vermitir. 1920/1923 ten sonra oluan Cumhuriyet Türkiye sinde Türk müzik kültürü bir yandan kökleri tarihin derinliklerine uzanan geleneksel Türk müzik birikimi ne, öte 15 inasi Özel, Cumhuriyet ten Günümüze Türk Operasının Dünü, Bugünü ve Gelecei Balıklı Bildirisi, 2002 s.1-2

22 12 yandan Osmanlı döneminin son evresinde tasarlanıp gelitirilebilen düzeltmeiyiletirme ve yenileme-batılılama çabaları çerçevesinde oluturulmaya balanan yeni-çoksesli Türk müzik birikimi ne dayanarak uluslararası çoksesli müzik ile youn etkileimde bulunarak her bakımdan köklü, hızlı, geliim, deiim 16 ve dönüüm sürecine girmitir. Bu süreç daha çok Ziya Gökalp ve ulu önder Atatürk ün görü ve düünceleriyle temellenmi, onların belirledii ilke ve amaçlardan kaynaını almıtır. Gökalp ve Atatürk ün müziksel görü, düünce, ilke ve amaçlarının özü kısa bir deyile müzikte Türk kalarak yenileme, batılılama, çadalama ve evrenselleme olarak ifade edilmektedir. Bunlardan yenileme ve Batılılama daha çok Cumhuriyet öncesinden (Osmanlı nın son evresinden) gelen, çadalama ve evrenselleme ise daha çok Cumhuriyet le birlikte gündeme gelen kavramlardır. Ulu Önder Atatürk ortaya koyduu görü ve düünceleriyle, belirledii ilke ve amaçlarla, Türk müziinde Osmanlı döneminin son evresinde balatılmı olan yenileme-batılama eylemine göre çok daha yeni-köklü ve kapsamlı bir geliimi, deiim ve dönüümü tasarlayıp gerçekletirmeyi öngörmütür. Bu hareketin temelinde asıl müzikte ulusal özyapıyı koruyup gelitirerek çadalama ve evrenselleme ülküsü yatmaktadır. Bu dorultuda Türk müzik kültürü yeniden yapılanmı, örgütlenmi ve yeniden kurumlamıtır. Belirli bir sıra, düzen ve zaman içerisinde bu örgütlenme ve kurumlamalar tümüyle laik düzen oturtulmu, kısa, orta ve uzun süreli anayasal, yasal, tüzüksel, yönergesel ve programsal düzenlemelere balanmıtır 17. Bu düzenlemeler müzii yapma-yaama, örenme - öretme, yaratma - besteleme, seslendirme - yorumlama, dinleme - dinletme, üretme - tüketme, derleme - sınıflama, inceleme - aratırma, kuramlama -uygulama, koruma - destekleme, yayma - yaygınlatırma alanlarının tümünü kapsayacak biçimde geni tutulmutur. Bununla da balantılı olarak yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası müziksel iletiim-etkileim, bireysel ve toplumsal boyutlarıyla çaın ve çacıllıın gerektirdii biçimde kendini düzeltip iyiletirme düzeneine sahip, yeni bir yapıya kavuturulmutur. Cumhuriyet in kuruluundan itibaren toplumun ilgili her kademesinde ve kesiminde deiik düzeylerde çeitli eylemler ve giriimler gerçekletirilmitir. Bu giriimler dorultusunda Cumhuriyet in ilk on be yılı içinde ( ) öncelikle 1923 de Darülelhan ın Batı müzii bölümünü bünyesine ekleyerek stanbul da yeniden açılmı ve 1926 da Konservatuvar a dönütürülmütür. lk kez 1924 te Musiki Muallim 16 Ali Uçan, Aynı s.51-52, s Ali Uçan, Aynı, s.84

23 13 Mektebi Ankara da açılmıtır. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile birlikte genel müzik eitimi tüm ülkede laik bir temele oturtulmutur (1924). Tekke ve zaviyelerin kapatılmasıyla tekke müzii sınırlandırılmıtır. Makam-ı Hilâfet Mızıkası stanbul dan Ankara ya aktarılarak Riyaset-i Cumhur Musiki Heyetine dönümütür. Devletçe müzikte meslek ve uzmanlık eitimi için Batı ya örenci gönderilmeye yeniden balanmı (1925), bunlar yasal kurallara balanmıtır (1929). Geleneksel Türk halk müzii ezgileri derlenmeye ve notaya alınanlar yayınlanmaya balanmıtır (1926). Geleneksel Türk müzii eserlerinin saptanmasıyla görevli Tespit ve Tasnif Heyeti kurulmutur. Bu eserleri seslendirmekle görevli cra Heyeti oluturulmutur (1927). Orta-Batı Avrupa daki müzik örenimlerini bitiren Türk uzmanlar ilgili kurumlarda görevlendirilmeye balanmıtır ( ). Çoksesli müzie ilikin temel kurum kitapları yayınlanmaya balamı (1928), Balkan Oyunları Müzik Festivali düzenlenmi (1931), Halkevleri kurulmu ve açılmıtır (1932). Ulu Önder Atatürk 10. yıl söylevi nde Türk müzik kültüründe çadalama amacını ve T.B.M.M. Açı Söylevi nde evrenselleme amacını açıkça dile getirmitir ( ). lk Türk Operası Özsoy Ahmed Adnan Saygun tarafından bestelenip sahneye konmutur (1934). Milli Musiki ve Temsil Akademisi Kanunu kabul edilmi (1934). Güzel Sanatlar Genel Müdürlüü kurulmutur (1935). Bata Paul Hindemith olmak üzere bazı Orta-Batı Avrupalı müzik uzmanları yurdumuza çarılıp görevlendirilmitir ( ). Ankara Devlet Konservatuarı açılmıtır (1936). Musiki Muallim Mektebi Gazi Terbiye Enstitüsüne aktarılıp balanmıtır ( ) 18. Ankara Devlet Konservatuarı nda Türk Halk Ezgileri Belgelii kurulmutur (1937). Askeri Mızıkalar Ortaokulu açılmıtır (1938). Cumhuriyet in ilk on be yılına sıdırılan bu geliim ve atılım hareketlerinin uzantısı olarak 1900 lı yıllardan itibaren 1960 lı yıllara kadar yaklaık altmı yılık bir süreç içinde birçok önemli hareket de gerçeklemeye devam etmitir. Bunlara örnek olarak Köy Enstitüleri kurulmu (1940), ilk kez Hasan Ferit Alnar, Ulvi Cemal Erkin ve Ahmed Adnan Saygun adlı bestecilerimize özendirme ödülleri verilmi, olaanüstü yetenekli çocukların yurt dıında müzik örenimi görmesi için özel yasa çıkarılmı, Devlet Operası kurulmu, Türkiye Filarmoni Dernei kurulmu, pek çok müzik dergisi yayımlanmaya balanmı, çoksesli korolar kurulmaya balanmı, çeitli illerde konservatuarlar, eitim fakülteleri, Anadolu Güzel Sanatlar Liseleri kurulmu, pek çok ulusal ve uluslararası festival ve sempozyum düzenlenmitir. 18 Uçan, Aynı s.84-85

24 14 Cumhuriyet Türkiye sinde Türk müzik kültürü Türkiye nin tarihsel geliimi, corafi konumu, kültürel birikimi ve siyasal yönelimi ile iç ve dı dinamiklerinin doal bir gerei ve sonucu olarak biri geleneksel teksesli Türk müzik kültürü ve dieri çada çoksesli Türk müzik kültürü olmak üzere iki ana kolda biçimlenmektedir. Bu biçimlenme sürecinde Türk müziinin geleneksel teksesli kolu daha çok Dou lu yönünü, karakterini, 19 çada çoksesli kolu ise Batı lı yönünü yansımaktadır. Osmanlı döneminin son evresinde olumaya balayan ve Cumhuriyet döneminde hızla gelien, böylece daha somut ve belirgin nitelik kazanan bu ikili yapısı bir bütün olarak bakıldıında en karakteristik özellii olmaktadır. Cumhuriyet dönemi bu iki ana müzik kolunda çok sayıda ünlü besteci, seslendirici, müzik bilimci ve eitimciler yetimi, çalımı ve hizmet vermitir. Çada-çoksesli Türk müzii alanında Türk Beleri diye anılan besteciler Cemal Reit Rey, Ahmed Adnan Saygun,Ulvi Cemal Erkin, Hasan Ferit Alnar ve Necil Kazım Akses ardından onların yetitirdikleri Nevit Kodallı, Muammer Sun, lhan Usmanba, Ekrem Zeki Ün ve Bülent Tarcan, seslendiriciler olarak Necdet Remzi Atak, Ferhunde Erkin, Mithat Fenmen, dil Biret, Suna Kan, Ayla Erduran, Verda Erman, Leyla Gencer, Hikmet imek, Gürer Aykal, kuramcılar arasında Ragıp Gazimihal, Kemal lerici, Gültekin Oransay, müzik eitimcileri arasında Halil Bedi Yönetken, Ziya Aydıntan, Saip Egüz, Erdoan Okyay, Ali Uçan ilk akla gelen isimlerdir Kodallı nın Ulusumuz Müzik Tarihindeki Yeri Neredeyse bin yıla yaklaan geçmiiyle çokseslilik, Batı Müziinin en belirgin öesi olmaktan öteye, onu evrenselletiren en önemli boyutu da olmutur ve öyle algılanmıtır. Dier yandan Batı Müziinin yalınlatırılmı perde sistemi, bu müziin yazısına da yansımı, bir yalınlık, açıklık ve kesinlik getirmi ve Batı Müzii yazısı da evrensellemitir. O evrensel dil ve yazının okullarımızdaki müzik eitimine temel alınmasının bir nedeni de, bu yalınlık ve kesinliktir. Atatürk Devrimlerinin, Çada Türk Müziini yaratmak için ulusal özle birletirmek istedii dil, anlatım ya da teknik ite bu evrensel müzik dili ve onun yazısıdır. Ulusal temellerden yola çıkıp bu evrensel dili kullanan her müzik, ister 19 Uçan, Aynı s Uçan, Aynı s.87

25 15 teksesli bir ninni ya da çocuk arkısı olsun, ister çoksesli bir senfonik eser olsun, Çada Türk Müzii sıfatını kazanacaktır 21. Önceleri Halk Müziimizin çok seslendirilmesi ile oluan eserler daha sonra yalnızca Halk Müzii motiflerinden yararlanılarak, bestelenmi, böylece özgün ve ulusal çoksesli Türk Müzii olumaya balamıtır. Özellikle Türk Beleri olarak anılan I. Kuak bestecilerimizin (Cemal Reit Rey, Hasan Ferit Alnar, Ulvi Cemal Erkin, Necil Kâzım Akses, Ahmed Adnan Saygun) eserlerinde halk ezgileri ve motiflerini kullanmaları ile halkımızın çoksesli müzii tanımasında önemli adımlar atılmıtır. Bu önemli hizmetlerin yanı sıra Cumhuriyet in kurulduu ilk yıllarda yetien bestecilerimizin en önemli özelliklerinden birisi de Avrupa dan getirilen müzik eitimcileri ve uzmanlarla birlikte her birinin çeitli müzik kurumlarında eitimcilik yaparak II. Kuak bestecileri olarak adlandırılan önemli kiileri yetitirmi olmalarıdır. Cemal Reit Rey 1923 yılında kendi imkanları ile örenim gördüü Avrupa dan döner dönmez stanbul Belediye Konservatuvarı nda armoni ve kompozisyon öretmenlii yapmı, Hasan Ferit Alnar stanbul ehir Tiyatrosu nda orkestra eflii yapmı, ardından Cumhurbakanlıı Senfoni Orkestrası na ef yardımcısı olarak atanması ile birlikte Ankara Devlet Konservatuvarı nda öretmenlie balamıtır. Aynı ekilde Ulvi Cemal Erkin de Paris dönüü Musiki Muallim Mektebi ve Ankara Devlet Konservatuvarı nda piyano ve armoni öretmenlii yapmı, Ahmed Adnan Saygun ise önce Musiki Muallim Mektebi nde sonra stanbul Belediye Konservatuvarı nda ve Ankara Devlet Konservatuvarı nda dersler vermitir. Necil Kâzım Akses Prag dönüü Musiki Muallim Mektebi nde form bilgisi ve prozodi dersleri vererek baladıı öretmenlie okulun 1936 da Ankara Devlet Konservatuvarı na dönütürülmesiyle birlikte kompozisyon öretmenlii yaparak devam etmitir. Türk Beleri içinde en uzun süre yaamı olan besteci yaamının son yıllarına kadar kendisini öretmenlie adamı ve her biri ulusal müziimize çok önemli hizmetler vermi örenciler yetitirmitir. lk kuak bestecilerimizin ardından yetien II. Kuak bestecilerimiz öretmenlerinin izinde baladıkları çoksesli ulusal Türk Müzii yaratma yolundaki çalımalarında bir süre sonra kendi tarzlarını oluturarak çoksesli Türk Müziine yeni boyutlar kazandırmılardır. Bu yeni kuaktan Nevit Kodallı, Bülent Tarcan, Ferit Tüzün ve lhan Baran gibi badarlarımız Türk Müziine yaklaımları açısından Erkin ile Saygun un anlayıını 21 Dr. Erdoan OKYAY Türkiye de Yaayan Müzik Türlerinin Ulusal ve Evrensel Normlar Açısından Teknik ve Öz Analizi

26 16 sürdürürken Bülent Arel, Erturul Ouz Fırat ve lhan Mimarolu gibi badarlarımız tümü ile atonal müzik anlayıını benimseyerek deneysel kü çalımalarına girimilerdir 22. Balangıçta tonal yaklaımlar içerisinde sürdürülen ulusal çoksesli müzik yaratma çabaları oldukça kısa bir sürede on iki ton tekniinden elektronsal müzik çalımalarına dek uzanan deneysel müzik türlerini de içeren geliim çizgisine ulaılmıtır. II. Kuak bestecilerimiz arasında önemli bir yere sahip olan Nevit Kodallı nın önceleri tonal yaklaımlar içerisinde vermi olduu eserlerini antitonal ve daha özgün nitelikte, teknikte yaratmı olduu eserleri izlemitir. Ulusal müziimizde ilerleme kaydetmenin yalnızca çoksesli çalımalarda bulunarak baarılamayacaını, Çada Ulusal Müziimizin evrensel boyutlarda tanınması, varlıını kabul ettirmesi ve yaygınlatırılması gerekliliini çok önceleri fark etmi olan Kodallı bu balamda yaptıı çalımaları günümüzde de devam ettirmektedir. Ulusumuzda opera sanatının gelimesinde, an repertuarımızın oluturulmasında önemli katkıları bulunmu olan sanatçı hem vermi olduu eserler ile hem de bu alanlardaki bilgi ve deneyimleriyle ülkemizde opera sanatının gelimesine katkıda bulunmutur. Ayrıca yine vermi olduu en önemli eserlerinden olan Atatürk Oratoryosu, Cumhuriyet Kantatı gibi eserleri, çok sayıda oyun, bale, film müzii eserleri, koro parçaları, balladları, piyano sonatları, yaylı çalgılar kuarteti, senfonileri, sahne müzikleri ve erken yata balanacak müzik eitimi amacıyla temelini oturtmak amacıyla çoksesli çocuk korolarının ve okul müzik repertuarlarının oluturulması, çoksesli koroların geliiminin salanmasıyla ilgili çalımalarıyla da Çada Türk müziinin gelimesi açısından büyük yararlılık göstermitir Müzik Yaamı Cumhuriyet dönemi besteciler kuaının önde gelen temsilcilerinden biri olan Nevit Kodallı nın doum yılı 1924 olarak bilinmektedir. Ancak Kodallı nın gerçek doum tarihi 12 Ocak 1925 tir. Resmi belgelere yanlılık sonucu geçtii sanılan 1924 yılı besteciyle ilgili pek çok kaynak eserde kullanılmı, bu nedenle bestecinin 22 Prof. Necati Gedikli Ekrem Zeki Ün ün Yaamı, Sanatçılıı, Eitimcilii E. Ün. G.S.F.Y.L. Tezi

27 17 kendisince de böylece kabul edilmitir. Baka bir farklılık da adının yazılıı için geçerlidir. O yıllardaki gelenek ve yazım kurallarına göre aslı Mehmed Nevid olan Kodallı nın ön adı giderek yazılmaz olmu, adı Nevid ise (t) ile yazılmaya balanmı ve Nevit e dönümütür. Dolayısıyla bestecimizi bugün Nevit Kodallı adıyla tanımaktayız. Nevit Kodallı ailesinin beinci ve en küçük çocuu olarak Mersin de Mesudiye Mahallesinde dünyaya gelmitir. Annesi Melek Hanım Giritli bir ailenin kızıdır. Babası A. Rıfat Bey Adana dan gelerek Mersin e yerlemi bir devlet memurudur ve Mersin de kurulmu olan Ziraat Bankası nın müdürüdür. Nevit Kodallı nın çocukluu ve ilk ile ortaokul çalan Mersin de geçmitir. Akdeniz kıyısının bu güzel liman kenti olan ve aynı zamanda Cumhuriyetin ilk yıllarında canlı bir ticaret ve kültür sanat merkezi olan Mersin kenti için Nevit Kodallı ileride yazdıı bir yazısında...bir kez daha böylesine köklü bir uygarlıa sahip bir yerde domu olmanın, kısacası bu hemehriliin öüncünü ve kıvancını yaadım. yi ki bu kentte domuum diyerek doduu kente duyduu sevgi ve balılıı dile getirmitir. Gerçekten Kodallı, kiiliinin ve müzik yönelilerinin biçimlendii çocukluk yıllarındaki Mersin den, onun hogörülü kültür-sanat dokusundan çok eyler almı ama sanatçı yaamının olgunluk çalarında da bu kente sanatsal anlamda çok ey kazandırmı, Mersin in kültür-sanat yaamını zenginletirecek çalımalarda bulunmutur. Kodallı küçük yalardan itibaren müzikte önce ailesinin içinde tanımıtır. Babası tambur çalmaktadır ve Geleneksel Türk Sanat Müziini amatörce ancak seçici bir zevk ile icra etmektedir. Sanatçı Türk Sanat Müziinin örnekleriyle bu yolla tanıma olanaı bulmu ancak bu müzik türüne ilgi duymamıtır. Ablası Nimet Hanım, udun yanında piyano da çalmaktadır. Hamdi ve Nihat aabeyleri sırasıyla keman ve mandolin çalmaktaydılar. Evde sık sık bu çalgılarla müzikler icra edilmektedir. Ancak onun ilk gerçek müzik öretmeni ailenin en büyük çocuu olan Hayri Aabeyidir. Hayri Kodallı, müzie mandolin çalarak balamı, daha sonra da Mersin de oturan talyan bir müzikçiden keman çalmayı örenerek kendisini yetitirmi, sonraları viyolonsel de örenmi amatör bir müzikçidir. Kardeleri ve arkadalarıyla sık sık evde ve Halk evinde toplanıp müzik yapmakta, Halkevinde çalgı kursları açmaktadır. Kodallı da on yalarında mandolin çalmaktadır ve keman örenmeye balamıtır. Aabeyi Hayri ona bir yandan müziin kuramını öretmektedir. Daha sonraki yıllarda armoninin temel yapı talarını da Hayri aabeyinden ve ortaokuldaki müzik öretmeni rfan Sermer den örenmitir. Bu yıllarda küçük beste denemeleri, doaçlamalar da yapmaya balamıtır.

28 18 ki mandolin ve gitar için besteledii Trio o yılların kayda deer bir çocukluk beste denemesidir. Halk evinde çalımakta olan ve zaman zaman konserler vermekte olan küçük bir orkestra ve bando takımı, onun evrensel sanat müziinin kolay ve popüler örneklerini tanımasına yardımcı olmaktadır. Tüm bu müzik etkinlikleri ve aile içinde birlikte çaldıkları müzikler, onun çocuk yata müzik beenisinin olumasında önemli etkenler olmulardır. Mersin in açık bir liman kenti oluu, Müslüman, Hıristiyan ve Musevi inançlarının büyük bir hogörü ortamı ve inançlar arasında canlı bir kültür-sanat alıveriinin olması, kukusuz Kodallı nın evrensel müzie yönelmesinde küçümsenmeyecek bir rol oynamıtır. Sonraları 1940 lı yıllarda Ankara da sahneye konan ilk operalardan biri olan Madam Butterfly Operası Ankara dıında ilk kez Mersin Halkevi sahnesinde sahnelenmitir. (1946) Nevit Kodallı ilk ve ortaöretim örencilii yıllarını böyle aile ortamı, müzik ortamı ve kentsel çevrede geçirmi ve 1939 yılının sonbaharında Ankara Devlet Konservatuvarı nın Kompozisyon Bölümü giri sınavlarında baarılı olmutur. Giri sınavında 3-4 sesli akorları çözümlemi, müziin yapı talarına ilikin soruları yanıtlamı, hatta sonradan öretmeni olacak yabancı uyruklu bir öretmenin acaba kompozisyonun ne anlama geldiini biliyor mu? eklinde yönelttii soruya bilmeseydim, bu bölüme bavurur muydum? diyerek yanıt vermi ve sınavda baarılı olmutur. Konservatuvarda Necil Kâzım Akses in armoni ve kompozisyon örencisi olmu aynı zamanda Ferhunde Erkin ile piyano, Ernest Praetorius ve Hasan Ferit Alnar ile orkestra eflii çalımıtır. Konservatuvarda armoni sınıfındayken kendi kendine besteler yapmaya balamıtır yılında Körolu ndan esinlenerek piyano için bir Ballad yazmı ve hocasına göstermitir. Necil Kâzım Akses bu besteyi ilginç bulmu ve aynı yıl içinde yine Akses in kompozisyon sınıfından örencisi Bülent Arel den bu eseri seslendirmesini istemi ve eser örenci konserinde Arel tarafından seslendirilmitir. Konser programındaki adıyla Destan Kodallı nın imdiye dek bir konserde seslendirilen ilk eseri olmutur (3 Mayıs 1942). Kodallı bir bestecinin deiik çalgıların ses olanaklarını iyi tanıması gerekliliine inancından yola çıkarak örenciliinin ilk yıllarından itibaren piyanonun yanı sıra viyola ve alto saksofon, ardından Türk Halk Müziini daha yakından tanımak amacıyla balama çalmayı örenmitir. Ancak onun asıl çalgısı piyanodur. Asıl branı olan kompozisyon ve orkestra yönetimi yanında sabırla örendii bu çalgıda sabrı ve gayretiyle oldukça iyi bir seviyeye gelmitir. Öyle ki 1946 da besteledii ve Ostinato

29 19 adını verdii çocuklar için 5 piyano parçasını örenci konserinde ilk kez kendisi seslendirmitir. Daha da önemli olarak 1950 yılında besteledii piyano sonatını 1953 yılı yazında ( ) Darmstadt ta (Almanya) Genç Kuaın Müzii dizisi içinde yine kendisi seslendirmitir. Bestecinin ilk eserlerini piyano için bestelemi olduu görülmektedir. Nitekim hocası Necil Kâzım da ilk eserleri olan Prelud ve Fugler i (1929), Be Piyano Parçası nı (1930), Piyano Sonatı nı (1930) ve Minyatürler i piyano için yazmıtır. Ayrıca Kodallı nın insan sesine ve sahne müziine yönelmesinde de hocası Necil Kâzım ın yazmı olduu Çokseslendirilmi Türküler (1936), Mete (1933) ve Bayönder (1934) operaları gibi eserler de onun için örnek tekil etmilerdir. Konservatuvarın dier besteci öretmenleri özellikle Ulvi Cemal Erkin ve Hasan Ferit Alnar kendisiyle yakından ilgilenmilerdir. Ancak örencilii süresince Kodallı nın en youn iliki içinde olduu kimse asıl bran öretmeni olan Necil Kâzım Akses tir. Bestecilik için gerekli tüm bilgi ve teknikleri Akses ten, önce onun armoni ve kontrapuan derslerinde, ileriki yıllarda da beste yapma derslerinde edinmi ve gelitirmitir yazında sınıf atlama sınavı için Altılı yı (sixtet) bestelemi, ertesi yıl eser ilk kez Ankara Radyosu nda seslendirilmitir. Örencilii süresince 1946 yılında büyük orkestra için Do Majör Senfoni yi bestelemitir. Ardından 1947 yılında çada airlerden derledii 7 iir üzerine piyano ve an için 7 poem adlı eserini bestelemi, bu eser konser salonunda 30 Nisan 1947 de Mezzo Sop. Nevin Örge tarafından, piyanoda da Bülent Arel tarafından seslendirilmitir. Sonra sviçre de bir kantatrist tarafından seslendirilmitir de Kodallı Ankara Devlet Konservatuvarı Kompozisyon ve Orkestra Yöneticilii bölümlerini tamamlayarak mezun olmutur. Bir yıl sonra bestecilik üst eitimi için açılan devlet sınavını kazanmı ve hocası Necil Kâzım ın da önerisiyle Paris e gönderilmitir. Dönemin önemli müzik okullarından alan Ecole Normale de Musique e kabul edilmitir. Buradaki eitimini Arthur Honegger ve Nadia Boulanger ile sürdürmütür. Honegger olgun bir besteci olarak Kodallı nın ufkunu açmı, besteciliine yeni boyutlar getirmitir da besteledii orkestra için süit i 1948 de Carel Anser yönetimindeki Prag Senfoni Orkestrası tarafından seslendirilmi ve çok beenilmitir. 1 no lu Yaylı Çalgılar Dörtlüsü 1949 da Darmstadt Yeni Müzik Günleri için seçilmi ve Tibor Varga Yaylı Çalgılar Dörtlüsü nce seslendirilmitir. Paris te tamamladıı 1. senfoninin ilk seslendirilii Hans Rosbaud yönetimindeki Riyaset-i

30 20 Cumhur Filarmoni Orkestrası tarafından 1950 de Ankara da gerçekletirilmitir. Ardından Kodallı 1949 da Yaylı Çalgılar için Sinfonietta yı bestelemitir. Bu eserde 1950 de Darmstadt da Genç Kuak Bestecileri programında yer almıtır. Hermann Scherchen yönetiminde Darmstadt Opera Orkestrası tarafından seslendirilmitir. Yine 1949 da Paris te an ve piyano için besteledii Pastiches (Benzetmeler) adlı eseri ilk kez Aydın Gün tarafından Paris Radyosu nda seslendirilmitir yılında hocası Ferhunde Erkin e ithaf ettii piyano sonatını Paris te tamamlamı, o yılın yıl sonu sınav konserinde bakan Alfred Corton un jürisi önünde eserini kendisi seslendirmitir. Eseri aynı yıl hocası Ferhunde Erkin de Ankara da seslendirmi, 1953 te de yine besteci Darmstadt ta eserini seslendirmitir. Paris te bulunduu yıllarda Ankara ile ilikisini kesmemi, bitirdii yeni eserlerini ya da yeni eser düüncelerini hocası Necil Kâzım la paylamaya devam etmitir. O dönemde Türkiye de siyasal gelimeleri kaygıyla takip eden besteci Atatürk için oratoryo besteleme fikrini o zaman oluturmaya balamı, bu düüncesini de hocası Necil Kâzım ve konservatuvarda edebiyat öretmeni olan Cahit Külebi yle paylamı, kendisinden bir oratoryo metni istemitir. Kodallı 1946 yılında konservatuvar örencisi iken Külebi nin yayımlanan ilk iir kitabı olan Adamın Biri albümünden beendii dört iirini bestelemi ve baka iki çada airden aldıı üç iirle birlikte 7 arkı (7 poem) adıyla bunları bir albümde toplamıtır. Bu arkılar 1947 de seslendirilmi ve Külebi ile bu vesileyle balayan ilikisi sonra da devam etmitir. Külebi nin yolladıı birkaç iiri oratoryo metni olarak yeterli bulmayan Kodallı, kendisine Necil Kâzım yoluyla bazı oratoryo eser notalarını ileterek özellikle müzik-söz uyumunun önemini vurgulamıtır. Külebi den en son tarihinde aldıı mektupta oratoryo metninin bittii ve kendisine gönderildii müjdesini almıtır 23. Bestecinin Paris teki örencilik döneminin bitmesine az bir zaman kala Cahit Külebi nin gönderdii on üç iirden oluan Atatürk Kurtulu Savaı nda balıklı oratoryo metnini çok beenmi ve bununla ilgili çalımalara hemen balamıtır. Daha önceleri Ankara da Atatürk ün Gençlie Hitabesi ni konuma korosu ve orkestra için bestelemi olan sanatçı çok partili demokratik rejime geçildii bu ilk yıllarda Atatürk ve onun devrim ilkelerinin saldırıya uramasından etkilenmi, Atatürk döneminin ülkemize kazandırdıı evrensel müzik kültürü ile beslenmi bir besteciyi böyle bir eser yaratmaya iten en önemli güç bu siyasal atmosfer olmutur yılı sonlarında oratoryoyu bitirmitir. Eserin baında bir Prolog sonunda da bir Epiloga yer vermitir. 23 OKYAY S.C.A.M.V. Yayınları Onur Ödülü Altın Madalyası Sahipleri Dizisi, No:10