T.C. KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJELERİ KOORDİNASYON BİRİMİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ SONUÇ RAPORU

Transkript

1 TC KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJELERİ KOORDİNASYON BİRİMİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ SONUÇ RAPORU Projenin Adı: Türkiye de Etlik Piliç Yetiştiriciliğinde Entegre Firmaları ve Sözleşmeli Üreticilerin, Piyaa Stratejileri ve Kararlarının, Oyun Teorii Yönünden Değerlendirilmei Proje Numaraı:2014/128 Projenin Yürütücüünün Adı: Seyfettin TUNCEL Yardımcı Araştırmacıların Adı/Adları: Cevat SİPAHİ Gökhan ŞEN Başlama Tarihi:12/05/2014 Bitiş Tarihi:12/09/2015 Rapor Tarihi:09/03/2017 KIRIKKALE

2 I İçindekiler I İçindekiler 2 II Tablo ve Şekiller 3 III Türkçe Özet 5 IV İngilizce Özet 6 V Giriş 7 VI Materyal ve Yöntem 9 VII Bulgular 21 VIII Tartışma ve Sonuç 27 IX Literatür 36 2

3 II Tablo ve Şekiller Tablo 61 AraĢtırmaya Dahil edilen Bolu-Sakarya-Ġtanbul ve Ankara illerinde Etlik Piliç Entegrayonları ve Etlik Piliç YetiĢtiricilerinin Sayıları (Adet) Tablo 62 AraĢtırma Kapamında Etlik Piliç YetiĢtiricii ĠĢletmelerinde Veri Temininde Kullanılan Maliyet ve Gelir Tablou Tablo 63 AraĢtırma Kapamında Etlik Piliç Entegrayonlarının Veri Temininde Kullanılan Maliyet ve Gelir Tablou Tablo 64 Analitik HiyerarĢi Proeinde Kullanılan Ölçek Tablou Tablo 65 Ġkili KarĢılaĢtırma OluĢturacak Matri Tablou Tablo 66 Raallık Ġndekleri Tablou Tablo 71 AraĢtırma Kapamında Etlik Piliç ĠĢletmelerinde Maliyet ve Gelir Analizi Tablo 72 AraĢtırma Kapamında Etlik Piliç Entegrayonlarının Maliyet ve Gelir Analizi Tablo 73 Kriterler Araı Ġkili KarĢılaĢtırma Matrii Tablou Tablo 74 Kriter 1 in Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Tablou Tablo 75 Kriter 2 in Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Tablou Tablo 76 Kriter 3 ün Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Tablou Tablo 77 Kriter 4 ün Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Tablou Tablo 78 Kriter 5 in Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Tablou Tablo 79 Kriterler Ġçin OluĢturulan Ġkili KarĢılaĢtırma Matrilerinin Normalize Matrii Tablou Tablo 710 Kriter 1 in Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Ġçin OluĢturulan Ġkili KarĢılaĢtırma Matrilerinin Normalize Matrii Tablou Tablo 711 Kriter 2 in Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Ġçin OluĢturulan Ġkili KarĢılaĢtırma Matrilerinin Normalize Matrii Tablou 3

4 Tablo 712 Kriter 3 ün Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Ġçin OluĢturulan Ġkili KarĢılaĢtırma Matrilerinin Normalize Matrii Tablou Tablo 713 Kriter 4 ün Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Ġçin OluĢturulan Ġkili KarĢılaĢtırma Matrilerinin Normalize Matrii Tablou Tablo 714 Kriter 5 in Alternatifler Ġle KarĢılaĢtırmaı Ġçin OluĢturulan Ġkili KarĢılaĢtırma Matrilerinin Normalize Matrii Tablou Tablo 715 Kriterlerin Önem Dereceleri Tablou Tablo 716 Alternatiflerin Kriterler Ġle KarĢılaĢtırılmaından Elde Edilen Önem Dereceleri Tablou Tablo 717 Tutarlılık Oranları Tablou Tablo 718 Karar Noktalarındaki Sonuç Dağılımının Tablou Şekil 61 AHP HiyerarĢik Yapı Şekil 71 AHP HiyerarĢik Kriter ve Alternatifleri 4

5 IIIÖZET Türkiye de Etlik Piliç Yetiştiriciliğinde Entegre Firmaları ve Sözleşmeli Üreticilerin, Piyaa Stratejileri ve Kararlarının, Oyun Teorii Yönünden Değerlendirilmei GİRİŞ Bu araģtırmanın amacı, kanatlı ektöründe Türkiye de genelde yetiģtirme kümelerinin yoğun olduğu, Bolu, Sakarya, Ġtanbul, Ankara illerinde, etlik piliç entegrayonları ve bu entegrayonlara bağlı özleģmeli üretim yapan etlik piliç yetiģtiricii iģletmelerin, teknik, mali ve ekonomik yapıları, pazarlama, yetiģtiricilik özelliklerinin belirlenmei ve karģılıklı rekabet tratejilerinin tepit edilmeidir MATERYAL VE METOD AraĢtırma kapamında 2016 yılı içeriinde Türkiye genelinde 9872 Etlik piliç yetiģtiricii iģletmeden teadüfî örnekleme yöntemi ile belirlenmiģ olan 68 iģletme projeye dâhil edilmiģtir Ana kütleden örneklem heaplamak için n=(nt^2 pq)/(d^2 (N-1)+t^2 pq) formülü kullanılarak % 90 güven aralığında örneklem büyüklüğü 68 olarak heaplanmıģtır 4 etlik piliç entegrayonu ve bu entegrayonlara bağlı 68 özleģmeli etlik piliç yetiģtiricii iģletmeler ile gerçekleģtirilen detaylı görüģmeler, anket formları ile kayıt altına alınarak; teknik mali ve ekonomik özelliklere iliģkin veriler itatitiki ve ekonomik analize tabi tutulmuģtur AraĢtırmada, etlik piliç yetiģtiricii iģletmelerin entegrayon eçimindeki çok kriterli karar verme problemleri, Analitik HiyerarĢi Proei (AHP) yöntemi kullanılarak çözümlenmiģtir SONUÇ ÇalıĢmada entegrayonların ve özleģmeli üreticilerin üretim, atıģ ve pazarlama aģamalarında tratejik kararlar alırken karģılaģtıkları orunlar ile entegrayonların ve özleģmeli üreticilerinin mevcut piyaada oyun teorii ve tratejileri yönünden hareket kabiliyetleri tepit edilmiģtir Ayrıca iģletmelerin üretim özellikleri, gelir ve maliyet yapıları aptanmıģtır AraĢtırma bulguları kapamında en iyi alternatifin eçilmeinde matematikel verilerle olanak ağlayan; AHP yöntemi kullanılarak 4 kanatlı entegrayonu araında eçim ağırlıkları ıraıyla 0,37; 0,34; 0,17 ve 0,13 olarak tepit edilmiģtir Bu araģtırma neticeinde entegrayonların ve entegrayonlara bağlı özleģmeli üretim yapan etlik piliç yetiģtiricii iģletmelerinin karģılıklı tercih tratejileri ve oranal olarak dağılımı tepit edilmiģtir Keyword: Analitik HiyerarĢi Proei (AHP), Beyaz Et ektörü, Etlik Piliç YetiĢtiricii ĠĢletmeler, Etlik Piliç Entegrayonları, Kanatlı YetiĢtiriciliği 5

6 IVABSTARCT Evaluation of Market Strategie and Deciion of the Broiler Integration and Contracted Producer via GameTheory INTRODUCTION The purpoe of thi tudy i to determine the technical, financial and economic tructure, marketing, breeding characteritic and reciprocal competition trategie of broiler integration and the broiler enterprie providing contracted production under thee integration located in Bolu, Sakarya, Ġtanbul, and Ankаrа region where majority of poultry breeding take place in Turkey MATERIAL AND METHOD In the framework of the reearch, 68 enterprie randomly elected from the 9872 Broiler enterprie in Turkey in 2016 were included in the reearch via random ampling method To calculate the ample from the univere the formula of n=(nt^2 pq)/(d^2 (N-1)+t^2 pq) wa employed and ample ize wa found a 68 in the 90% confidence interval The detailed interview with 4 broiler integration and 68 contracted breeder under thee integration were recorded with urvey form and the data relevant to technical, financial and economic feature were ubjected to tatitical and economic analyi Multi-criteria deciion taking problem of the broiler enterprie in electing the integration have been olved out through Analytical Hierarchy Proce (AHP) RESULTS In the tudy, the problem encountered by the integrated firm and the contract manufacturer in making trategic deciion during the production, ale and marketing tage and the ability of the integrated firm and contract manufacturer to act in term of game theory and trategie in the current market have been determined In addition, production characteritic, income and cot tructure of the enterprie were determined Baed on the AHP which enure electing the bet alternative according to mathematical data in the framework of the reearch finding, it wa determined that the election weight are 0,37; 0,34; 0,17 and 0,13 repectively among the 4 poultry integration A a reult of thi reearch, reciprocal preference trategie of the integration and other contracted breeder and their proportional ditribution were determined Keyword: Analytical Hierarchy Proce (AHP), Broiler Production, Broiler enterprie, Broiler integration, Chicken meat ector, Poultry Farming 6

7 V GİRİŞ Kanatlı hayvan yetiģtiriciliği öz konuu olduğunda, ektörde ilk akla gelen tavuk olmaktadır Tavuk ülkemizde gerek kıral keimde ve gereke modern teilerde üretimi ve tüketimi en fazla yapılan kanatlı hayvandır Tavukçuluk, Etlik Piliç YetiĢtiriciliği ve Yumurta Tavukçuluğu olmak üzere iki baģlık altında değerlendirilmektedir Bu çalıģmada etlik piliç yetiģtiriciliği yönünden kanatlı ektörü incelenmiģtir Etlik piliç yetiģtiriciliğinde genellikle piyaada, özleģmeli üretimin uygulandığı entegrayon modeli görülmektedir Bu üretim üreci, üreticilerin, kanatlı entegrayonlarına belli bir özleģme çerçeveinde taahhüt ettikleri yükümlülükler çerçeveinde yürütülmektedir Buna göre entegrayonların, özleģmeli üreticilere verdikleri civcivlerin, gün araında ortalama 2,5 kg a kadar büyütülüp öz konuu entegrayonlara tekrar telim edilmeini kapar Sonraki aģamada kümeini agari 15 gün kadar temizleyip dezenfekte eden özleģmeli üreticiye diğer bir ifadeyle etlik piliç yetiģtiricii iģletmelere yeni civcivler verilerek yeni üretim dönemine geçilir Buna göre bu itemde bir yetiģtirici yılda 4 ila 7 dönem araında üretim yapabilmektedir (EĢidir ve Pirim 2013) Entegrayonlar, damızlık, yem fabrikaı ve keimhane bölümleri etlik piliç yetiģtiricileri ve pazarlama departmanlarıyla bir bütün olarak çalıģmaktadır Bu itemde etlik piliç yetiģtiricileri, üretimi entegrayonlar adına gerçekleģtirilen ekonomik birimlerdir ve entegrayonlar için önemli birer maliyet kalemidirler Etlik piliç entegrayonları çoğunlukla dikey tarzda entegrayonunu tamamlamıģ ve büyük çoğunluğu damızlık üretiminden pazarlama aģamaına kadar tüm üreçleri içerecek Ģekilde yapılanmıģtır (Aral 1997) Türkiye de kanatlı ektörünün kuruluģ çalıģmaları ilk defa 1930 yılında Tarım Bakanlığı tarafından Tavukçuluk AraĢtırma Entitüünün kurulmaıyla baģlamıģtır 1955 ve 1956 yıllarında Et ve Balık Kurumu (EBK) tarafından ilk kanatlı keimhanei, Yem Sanayi Aġ tarafından ie ilk yem fabrikaı faaliyete geçirilmiģtir Daha onra bazı özel ektör keimhaneleri ve 1976 yılında EBK Ankara-Sincan kanatlı kombinaı devreye girmiģtir (Civaner 2007, Tandoğan 2014) 1970 li yıllardan onra ektörde küçük aile iģletmeleri üretimi ürdürmüģlerdir 1980 li yıllarla birlikte ie entegrayon üreci ve özleģmeli üretim itemi ahada hakim olmaya baģlamıģtır 1990 lı yıllarla birlikte yeni yatırımlarla kapaite ve modern üretim yönünden önemli değiģimler gerçekleģmiģtir yılları araında hayvancılık ektöründe en hızlı büyüyen alt ektör %12 büyüme ile beyaz et ektörü olmuģtur Kanatlı ektörünün günümüz koģullarında geldiği eviye incelendiğinde aıl önemli değiģimlerin 2000 li yıllardan onra gerçekleģtiği görülmektedir Türkiye de 2001 yılında 9,7 kg olan kiģi baģı kanatlı eti tüketimi, 2014 yılında 22,3 kg olarak gerçekleģmiģtir Aynı yıllarda Türkiye de kiģi baģı toplam et tüketimi (kanatlı eti ve kırmızı et birlikte) ie 16,1 kg dan, 35 kg a yükelmiģtir 2001 yılında ton olan kanatlı üretimi 2014 yılında ton düzeyine yükelmiģtir Bu üretimin % i özleģmeli üretim 7

8 modeli kapamında gerçekleģtirilmektedir Etlik piliç üretimi ile kanatlı ektörü, ileri üretim, iģleme teknolojii ve yükek girdi kullanımı ile en rekabetçi hayvancılık alt ektörü durumundadır (Seyhan 2009, BESDBĠR 2016) Günümüzde etlik piliç eti üretimi, Üretim üreinin kıa olmaı (45 gün kadar), M 2 birim alanda yoğun üretim yapılabilmei, Yemin ete dönüģme oranının yükek olmaı, ĠĢ gücü diğer tarımal iģletmelere kıyala daha düģük olmaı, Koleterol ve yağ oranının düģük, indiriminin kolay olmaı, Bein değeri açıından iyi bir protein kaynağı olmaı Kırmızı etle kıyalandığında tavuk etinin çok daha ucuz olmaı nedeniyle piyaada hem üretim hem de tüketim yönünden büyük ilgi görmektedir (EĢidir ve Pirim 2014) Tüm bunlara ilave olarak etlik piliç üretimindeki artıģın arkaında yatan önemli dinamiklerin baģında ihracatın geldiği de unutulmamalıdır DıĢ ticaret yönünden incelendiğinde Türkiye de 2001 yılında ton ve 14 milyon $ a karģılık gelen kanatlı ihracatının, 2014 yılında ton ve yaklaģık 700 milyon $ büyüklüğe ulaģtığı görülmektedir Sektörün 2014 yılı itibariyle yıllık cirou 5,25 milyar $ olup adet kayıtlı küme ile ektörde 600 bin kiģi itihdam edilmektedir Ġhracatın gerçekleģtirildiği ülkelerin baģında Irak, Suudi Arabitan, Libya ve Ruya gelmektedir (BESDBĠR 2016) Üretim potaniyeli yönünden hızlı geliģmenin yaģandığı kanatlı ektöründe rekabet giderek yoğunlaģan bir yapıda olmaktadır Firmaların araındaki iģbirliği ve çatıģma durumlarını incelemek, rekabette tratejik karar verme ürecini çözümlemek, ektörde oyun teoriinin uygulama gerekliliğini de ortaya çıkarmaktadır Kanatlı ektöründe yapılan bu çalıģma, ektörün temel dinamiklerini ve iģleyiģ preniplerinin de daha yakından tanınmaına imkân unacaktır (Çevikkan 2010) Günümüzde iģletmeler araında yaģanılan rekabette, oyun teorii en etkin karar alma tekniklerinden biriidir Oyun teoriinin yüzey alanının geniģ olmaı diğer bir deyiģle birçok diipline uyarlanabilir olmaının ağladığı avantaj nedeniyle birçok ektörde ve ahada uygulanmaktadır Oyun teorii yönünden etlik piliç yetiģtiriciliğinde, etlik piliç entegrayonları, özleģmeli etlik piliç yetiģtiricileri ve tüketiciler olmak üzere üç temel makro oyuncu bulunmaktadır Aynı zamanda her makro oyuncu kendi içinde rekabet eden rakip birçok mikro oyuncudan meydana gelmektedir Oyuncuların karģılıklı manevralarla birbirlerine karģı uyguladıkları tratejiler, teorinin kanatlı ektöründeki uygulamalı bir pratiğini götermektedir Bu araģtırmada, Bolu-Sakarya-Ġtanbul, Ankаrа illerinde etlik piliç entegrayonları ve bu entegrayonlara üretim yapan etlik piliç yetiģtiricilerinin karģılıklı rekabet tratejileri 8

9 incelenmiģtir Etlik piliç entegrayonlarının ve etlik piliç yetiģtiriciliği yapan iģletmelerin üretim, atıģ ve pazarlama aģamalarında tratejik kararlar alırken karģılaģtıkları orunların tepiti entegrayonların ve özleģmeli üreticilerin, mevcut piyaada oyun teorii ve tratejileri yönünden hareket kabiliyetinin aptanmaı hedeflenmiģtir Bu çalıģmada fiyat politikalarının belirlenmeinde entegrayonlar, ürünü bir özleģme çerçeveinde üreten etlik piliç yetiģtiricileri ve bu ürünleri tüketen tüketicilerin araında oluģan tratejik tercihler incelenmiģtir Oyun teoriinde oyuncular araında belli kriterler çerçeveinde Ģekillenen tratejik tercihler belli alternatiflere oyuncuların yönelmeini ağlamaktadır Bu noktada Analitik Hiyerarşi Proei yöntemi (AHP) alternatiflerin ikili karģılaģtırılmaına dayanan bir ölçüm teorii olarak kullanılmaktadır Oyun teoriinde AHP temelinde uygulamalar araģtırmalarda yaygındır Birçok çalıģmada oyun teoriinde mevcut kriterler çerçeveinde alternatiflerin naıl değerlendirileceği, AHP yöntemi kullanılarak çözümlenmektedir (Ġlham 2001) Bu çalıģma ile Türkiye de kanatlı ektöründe faaliyet göteren entegrayonların ve özleģmeli üreticilerin, karģılıklı rekabet ve pazarlama itemine iliģkin aldıkları kararların, oyun teorii ve tratejileri, AHP yöntemi detekli olarak aptanmıģtır Ayrıca hem entegrayonların hem de özleģmeli üreticilerin ülke ve dünya genelinde ortaya çıkan beklenmedik durumlarda (kuģ gribi, makro ekonomik krizler vb) baģvurdukları tratejiler değerlendirilmiģtir VI MATERYAL VE YÖNTEM Proje kapamında 2016 yılı, Bolu, Sakarya, Ġtanbul, Balıkeir, Ankаrа illerinde etlik piliç yetiģtiriciliği yapan entegrayonlar ve etlik piliç yetiģtiriciliği yapan iģletmelerde iģletme ahipleriyle yüz yüze anket çalıģmaı yürütülmüģtür AraĢtırmanın materyalini teģkil eden bu iģletmelerdeki detaylı görüģmelerin kayıt altına alınmaı ve anket formlarının doldurulmaı neticeinde elde edilen teknik, mali ve ekonomik özelliklere iliģkin veriler itatitikel ve ekonomik analize tabi tutulmuģtur TÜĠK verilerine göre Türkiye genelinde 9872 etlik piliç yetiģtiricii iģletmeinden teadüfi örnekleme yöntemi ile belirlenmiģ olan 68 iģletme projeye dâhil edilmiģtir Ana kütleden örneklem heaplamak için n=(nt^2 pq)/(d^2 (N-1)+t^2 pq) formülü kullanılarak % 90 güven aralığında örneklem büyüklüğü 68 olarak heaplanmıģtır Proje kapamında hayvan yoğunluklarına bağlı olarak 4 adet entegrayon ve bunlara bağlı 68 etlik piliç yetiģtiricii iģletme proje ekibince ziyaret edilmiģtir Proje aģamaları toplam 24 ayda tamamlanmıģtır Proje kapamında incelenen etlik piliç entegrayonları ve özleģmeli yetiģtiriciler Tablo 1 de verilmiģtir 9

10 Tablo 61 AraĢtırmaya dâhil edilen Bolu-Sakarya-Ġtanbul ve Ankara illerinde etlik piliç entegrayonları ve etlik piliç yetiģtiricilerinin ayıları (adet) Ġller Etlik Piliç Etlik Piliç Etlik Piliç Etlik Piliç Etlik Piliç YetiĢtiricileri YetiĢtiricileri YetiĢtiricileri YetiĢtiricileri Entegrayonları ve üzeri Toplam (baģ) (baģ) (baģ) Bolu Sakarya Ankara Ġtanbul Toplam Proje kapamında Ġtanbul, Bolu ve Sakarya merkezli 4 Entegrayon ve bunlara bağlı özleģmeli üretim yapan 68 etlik piliç yetiģtiricii iģletmeyle yapılan görüģme onucu, ekonomik ve oyo-ekonomik bilgilerin derlenmei, yönetimel özelliklerin aptanmaı, ektördeki pazarlama ve deteklemelerin durumu analiz edilmiģtir Proje dâhilinde aha ve anket çalıģmaları, verilerin analizi, değerlendirilmei ve yorumlanmaı nihai raporun yazılmaı, araģtırma bulguları ve onuçların değerlendirilmei aģamalarında herhangi bir zorlukla karģılaģılmamıģtır 61 Entegrayonların ve Sözleşmeli Üreticilerin Maliyetlerinin Heaplanmaı Tablo 62 AraĢtırma kapamında etlik piliç yetiģtiricii iģletmelerinde veri temininde kullanılan maliyet ve gelir tablou İşletme no Maliyet dönemi MALİYET UNSURLARI 1 Civciv maliyeti (TL) 2 Yem giderleri (TL) 3 İşçilik giderleri (TL) 4 Veteriner hekim, ilaç ve aşı marafları (TL) 5 Elektrik, ııtma ve u giderleri (TL) 6 Sigorta giderleri (TL) 7 Temizlik-Dezenfekiyon Marafları (TL) 8 Altlık Marafları (TL) 9 Piliç Yakalama/Yükleme Marafları (TL) 10 Yakacak (TL) 11 Keim Marafları (TL) 12 Diğer Maraflar (TL) A) MASRAFLAR TOPLAMI (TL) 2016 % 10

11 13 Genel İdare Giderleri (TL) 14 Bina ve ekipman amortiman marafları (TL) 15 Bina ve ekipman bakım-onarım marafları (TL) B) MASRAFLAR GENEL TOPLAMI (TL) C) TOPLAM MALİYET (TL) D) PİLİÇ SATIŞ GELİRİ (TL) E) NET KÂR-ZARAR (TL) (D-C) Tablo 63 AraĢtırma kapamında etlik piliç entegrayonlarının veri temininde kullanılan maliyet ve gelir tablou İşletme no Maliyet dönemi MALİYET UNSURLARI 1 Civciv maliyeti (TL) Civciv giriş adet Civciv birim fiyat 2 Yem giderleri (TL) Tüketilen yem miktarı Tüketilen yem birim fiyat 3 İşçilik giderleri (TL) 4 Veteriner hekim, ilaç ve aşı marafları (TL) 5 Keimhane navlun giderleri 6 Diğer giderler (TL) A) MASRAFLAR TOPLAMI (TL) 7 Genel İdare Giderleri (TL) 8 Bina ve ekipman amortiman marafları (TL) 9 Bina ve ekipman bakım-onarım marafları (TL) B) MASRAFLAR GENEL TOPLAMI (TL) C) TALİ GELİRLER TOPLAMI (TL) a Taşlık, ciğer atış geliri (TL) b Gübre geliri (TL) c Rendering geliri (TL) d Diğer gelirler (TL) D) TOPLAM MALİYET (TL) (B C) E) DÖNEM SONU TOPLAM KARKAS (Kg) 1kg karka maliyeti (TL) (D/E) F) PİLİÇ SATIŞ GELİRİ (TL) G) NET KÂR-ZARAR (TL) (F D) 2016 % 11

12 Civciv maliyeti; Civciv maliyetinin heaplanmaı için atın alma bedellerine ulaģtırma marafları eklenir Materyal iģletme içinden ağlanmıģa, avlu maliyeti (iģletme içi üretim değeri) üzerinden heaplamaya katılır Yem giderleri; ĠĢletmelerde üretim üreince tüketilen yemler yem giderlerinin heaplanmaında ayrı ayrı değerlendirmeye alınır ĠĢletmeye atın alınan yemler atın alma fiyatları üzerinden, iģletmede üretilen yemler ie avlu maliyeti üzerinden yemin tutarı belirlenir Kullanılan formüller; Satın alınanlar için; Miktar x Fiyat (+Nakliye) Üretilenler için; Avlu maliyeti = Piyaa atıģ fiyatı-tahmini pazarlama marafları İşçilik giderleri; Üretim üreince aile ve yabancı iģgücüne ödenen nakdi ve ayni giderlerden oluģmuģtur Yabancı iģgücüne yapılan aylık nakdi ve ayni ödemeler iģletme kayıtları ve ahibinin beyanına göre veya bölgedeki cari ücret eviyei üzerinden heaplanabilir Aile iģgücü ie, yetiģkin iģgücü birimine çevrildikten onra, yörede yabancı iģgücüne verilen ortalama cari ücret üzerinden heaplanabilir Aile iģgücünü yetiģkin iģgücü birimine çevirirken kullanılan katayılar Ģunlardır; 0 10 yaģ = yaģ= 0, yaģ = 0, yaģ = 1 65 ve üzeri yaģ = 0,5 yetiģkin iģ gücü olarak kabul edilmiģtir Veteriner hekim, ilaç ve aşı marafları; Satın alınan veteriner hekim hizmet bedelleri ile aģı ve ilaç marafları için yapılan toplam harcamalardan oluģur ĠĢletme kayıtları ve ahibinin beyanı dikkate alınarak heaplanır Elektrik, ııtma ve u giderleri; ĠĢletmede kullanılan u miktarı, ııtma-aydınlatma için kullanılan elektrik ile eğer iģletme ııtmada elektrik dıģında bir yakıt türü kullanıyora kullanılan miktar ile birim fiyatı çarpılarak veya iģletme fatura bilgileri kullanılarak toplam gider heaplanır Sigorta giderleri; ĠĢletmedeki canlı demirbaģ ve binaların igorta bedelleri iģletme kayıtları ve yetiģtiricinin beyanı doğrultuunda heaba katılır Temizlik Dezenfekiyon marafı; Altlığının temizlenmei, kümein yıkanmaı, badana ve dezenfekiyonunun yapılmaı, altlığın erilerek kümein hazır hale gelmei hizmetlerini kapamaktadır Bu iģlemler için iģletme dıģı iģçi çalıģtırılıyora kaç iģçi olduğu tepit edilip iģçi gündeliğiyle çarpılır, kullanılan dezenfekiyon ve antieptik malzemeinin maliyetinin eklenmei onucu elde edilir 12

13 Altlık marafı; Bir üretim döneminde kullanılan altlık miktarı ile altlık birim fiyatı çarpılarak altlık marafı tepit edilir Piliç yakalama ve yükleme marafı; Köylerde bulunan küçük kümelerde küme ahipleri birbirine yardım etmekte ve bazı durumlarda hiçbir maraf oluģmamaktadır Büyük ölçekli iģletmelerde ie üreticinin bu iģ için çalıģtırdığı kiģilere yaptığı ayni veya nakdi ödeme yükleme marafını teģkil eder eğer bunlar dıģında ücretli elaman çalıģtırılıra verilen ücretler maliyet heaplamaına dahil edilir Yakacak; ĠĢletmenin ıınma amaçlı yaptığı maraflar burada heaplanır Keim marafları; ĠĢletmenin yetiģtirdikleri piliçlerin keiminin kendileri tarafından yapılmaı durumunda keimhane marafları heaba yazılır Diğer Maraflar: Ekonomik analiz tablounda ayrı olarak göterilmeyen ve önceki gruplara girmeyen her türlü maraflardır ( Kredi faizleri bu kapama girer) Maraflar toplamı; ĠĢletmenin genel idare giderleri, bina ve ekipman amortimanları, bina ve ekipman bakım onarım giderleri haricindeki marafların toplamından oluģur Genel idare giderleri; Yönetici ücreti, ulaģtırma, haberleģme, kırtaiye giderlerinden oluģur Kayıt tutulmadığı durumda maraflar toplamının %3 ü olarak kabul edilebilir Bina ve ekipman amortimanları; Bina ve ekipmanın yıpranma neticeinde meydana gelen değer ekiliģlerinin heaplanmaı için genellikle doğru hat metodu kullanılır Bu yöntemde amortiman miktarı enflayona göre düzeltilmiģ iktiap (elde ediliģ) değerinden hurda değerinin çıkarılıp ekonomik ömrüne bölünmeiyle elde edilir Betonarme binaların ekonomik ömrü 50 yıl, gelenekel tipte olanların ie 25 yıl alınır Bunun dıģında iģletme binalarının inģaat bedelleri veya iktiap değerleri üzerinden betonarme olanlar için yıllık %2, gelenekel tipte olanlar için %4 amortiman oranı üzerinden de heaplanabilir Yıllık amortiman= Güncel Ġktiap Değeri Hurda Değeri Ekonomik Ömür Bina ve ekipman bakım onarım giderleri; ĠĢletmede kullanılan, küme, yem depou, ilo, bakıcı binaları ile iģletmedeki ekipmanın bakım ve onarım amacıyla yapılan harcamalarından oluģmuģtur Bu harcamalara iliģkin olarak iģletmede yeterli kayıt bulunmadığı durumlarda iktiap bedelinin %1 i bakım; %2 i onarım bedeli olarak kabul edilir Maraflar genel toplamı; Maraflar toplamına genel idare giderleri, bina ve ekipman amortimanları, bina ve ekipman bakım onarım giderleri eklenerek maraflar genel toplamı heaplanır 13

14 Tali gelirler; ĠĢletmenin aıl faaliyet geliri dıģındaki gelir kalemleri tali gelirlere yazılır aģağıda yazılan gelirler iģletmenin faaliyet alanına göre değiģiklik göterir Taşlık, Ciğer atış geliri; Keim onraı ortaya çıkan taģlık, ciğer gibi ürünlerin atıģından elde edilen tutar heaba yazılır Gübre geliri; Gübre atıģı var ie atılan miktar ile birim fiyatı çarpılarak elde edilir Eğer gübre atılmıyor veya değerlendirilmiyora heaplara dâhil edilmez Rendering geliri; Keim onraı ortaya çıkan atıklar renderingde iģlenmei durumunda elde edilen tutar heaba eklenir Diğer gelirler; ĠĢletmenin tali gelirleri araında aymadığımız boģ çuval geliri vb gelirler bu kıımda yazılır Piliç atış geliri; Dönem onu atılan veya Ģirkete telim edilen piliçlerin toplam karka ağırlığı (kg) ile kg birim fiyatının çarpımı ile elde edilir Dönem Sonu Toplam Karka Ağırlığı; Bir üretim dönemi onunda piliçlerin toplam karka ağırlığıdır 1 Kg Karka Maliyeti; Toplam maliyetin dönem onu toplam karka ağırlığına bölünmeiyle elde edilir 62 Analitik Hiyerarşi Proei (AHP) Yöntemi Analitik HiyerarĢi Süreci 1971 yılında Thoma L Saaty tarafından geliģtirilmiģtir Saaty, 1977 yılında ie AHP yi bir model haline dönüģtürerek karar verme problemlerinde çözüm yolunu kolaylaģtırmıģtır AHP nin temel amacı, çok kriterli karar verme probleminin çözümüne katkı ağlamaktır AHP çok kriterli karar verme yöntemlerinden biri olup doğru cevaba ulaģtıran ihirli bir çözüm metodu veya modeli olmayıp karar vericilere en iyi cevabı bulmak için yardımcı olan bir iģlemdir (Ömürbek ve Tunca 2013, Forman ve Selly 2002) AHP, alternatiflerin ortak bir kritere göre ikili karģılaģtırılmaına dayanan bir ölçüm teoriidir AHP çok kriterli ve çok eçenekli problemlerin onuca ulaģmaında karar vericiye önemli yardımlar ağlamaktadır AHP problemi birden fazla eviyeden meydana gelen bir hiyerarģik yapı ile oluģturulmaktadır AHP de her orun için amaç, kriter, olaı alt kriter eviyeleri ve alternatiflerden oluģan bir hiyerarģik bir yapı kullanılır Komplike anlaģılmaı zor veya yapıallaģmamıģ orunlar için genel bir yöntemdir HiyerarĢilerin oluģturulmaı, ütünlüklerin belirlenmei ve mantıkal ve ayıal tutarlılık olmak üzere üç temel prenip üzerine kurulmuģtur ( Ömürbek ve Tunca 2013, Güner ve Yücel 2007, Saaty 1990) 14

15 AHP de problem hiyerarģik bir biçimde yapılandırılmaktadır ġekil 61 de üç eviyeli bir hiyerarģik yapı görülmektedir HiyerarĢinin en ütünde bir amaç yer almakta ve amacın altında ıraıyla kriterler ve en altta alternatifler olacak biçimde yapı tamamlanmaktadır (Ömürbek ve Tunca 2013, Felek ve ark 2007) ġekil 61 AHP HiyerarĢik Yapı HiyerarĢi oluģturulduktan onra kriterlerin birbirlerine karģı göreceli önem düzeyleri heaplanır Karar verici 1-9 kalaını temel alarak kriterler araındaki önem dereceine karar verir Analitik hiyerarģi proeinde kullanılan ölçekler Tablo 64 de verilmiģtir(soner ve Onut 2006, Saaty 1980, Önüt ve ark 2008) Tablo 64 Analitik HiyerarĢi Proeinde kullanılan ölçek tablou Önem derecei Tanım Açıklama 1 EĢit önemde Ġki aktivite hedefe eģit olarak katkıda bulunur 3 Biri ile diğeri kımen aynı Tecrübe ve yargı ufak bir Ģekilde bir aktiviteyi diğerinden daha çok favori tutar 5 Temel veya güçlü önem Tecrübe ve yargı güçlü bir Ģekilde bir aktiviteyi diğerinden daha çok favori tutar 7 Çok güçlü veya ipatlanmıģ önem Bir aktivite diğerine göre çok güçlü tercih edilir ve ütünlüğü pratikte ipatlanmıģtır 9 Kein önemlilik Bir aktiviteyi diğerine göre eçimin en yükek Ģekilde olduğu durumdur 2,4,6,8 KomĢu ölçü değerlerine bitiģik ara değerler UzlaĢtırmaya ihtiyaç olunduğu zaman 15

16 Farklı kriterlerin Tablo 65 de belirtildiği gibi ikili karģılaģtırmalarını oluģturularak bir matri elde edilmektedir (Karaatlı ve ark 2014) Tablo 65 Ġkili karģılaģtırma oluģturacak matri tablou Kriter 1 Kriter 2 Kriter n Kriter 1 W 1 /W 1 W 1 /W 2 W 1 /W n Kriter 2 W 2 /W 1 W 2 /W 2 W 2 /W n Kriter n W n /W 1 W n /W 2 W n /W n Matrite yer alan terimler bir amaca ulaģabilmei için i kriterinin j kriterine oranla kaç kat önemli olduğunu götermektedir Karar vericinin oluģturduğu matriin köģegen üzerinde yer alan matri ifadeleri bir diğerini almaktadır (i=j) karģılaģtırma için kriterler homojen olmalıdır Tutarlılık ve ölçeğin doğruluğu açıından karģılaģtırılan alternatif ayıı 9 dan küçük olmalıdır Büyük olmaı durumunda homojen olarak ortak özelliklere göre kümeleme yapılmalıdır Karar vericinin kriterler araında kıyalama yaparken tutarlı davranıp davranmadığını ölçmek için Tutarlılık oranının heaplanmaı gerekir Bu belirlemelerin ardından karģılaģtırmaların tutarlılık tetini ağlayıp ağlamadığı kontrol edilir Sağlamamaı durumunda karar vericiden kararını gözden geçirerek düzeltmei itenir Daha onra ikili karģılaģtırma matrilerinden göreli ağırlıklar heaplanmaktadır Son aģamada hiyerarģik yapı prenibi ile en alt eviyedeki alternatiflerin en üt eviyedeki genel amaca göre genel ağırlıkları elde edilmektedir AHP, bir grup elemanın göreli büyüklüklerinin oran ölçeklerini, ikili karģılaģtırmalar yaparak belirler ve ütünlükleri ortaya koyan karģılaģtırmalara dayanan yargılardan yola çıkar AHP nin adımları aģağıdaki Ģekildedir (Ömürbek ve Tunca 2013, Önüt ve ark 2008) Adım 1 : Karar verme problemi tanımlanır Karar verme probleminin tanımlanmaı, iki aģamadan oluģturulur Birinci aģamada karar noktaları aptanır Diğer bir deyiģle karar kaç onuç üzerinden değerlendirilecektir oruuna cevap aranır Ġkinci aģamada ie karar noktalarını etkileyen faktörler aptanır Adım 2 : Faktörler araı karģılaģtırma matrii oluģturulur Faktörler araı karģılaģtırma matrii, nxn boyutlu bir kare matritir Bu matriin köģegeni üzerindeki matri bileģenleri 1 değerini alır KarĢılaĢtırma matrii aģağıda göterilmiģtir [ ] 16

17 KarĢılaĢtırma matriinin köģegeni üzerindeki bileģenler, yani i j olduğunda, 1 değerini alır Çünkü bu durumda ilgili faktör kendii ile karģılaģtırılmaktadır Faktörlerin karģılaģtırılmaı, birbirlerine göre ahip oldukları önem değerlerine göre birebir ve karģılıklı yapılır Faktörlerin birebir karģılıklı karģılaģtırılmaında Tablo 64 deki önem kalaı kullanılır KarĢılaĢtırmalar, karģılaģtırma matriinin tüm değerleri 1 olan köģegeninin ütünde kalan değerler için yapılır KöĢegenin altıda kalan bileģenler için ie doğal olarak (1) formülünü kullanmak yeterli olacaktır a ji 1 (1) a ij Adım 3: Faktörlerin yüzde önem dağılımları belirlenir KarĢılaĢtırma matrii, faktörlerin birbirlerine göre önem eviyelerini belirli bir mantık içeriinde göterir Ancak bu faktörlerin bütün içeriindeki ağırlıklarını, diğer bir deyiģle yüzde önem dağılımlarını belirlemek için, karģılaģtırma matriini oluģturan ütun vektörlerinden yararlanılır ve n adet ve n bileşenli B ütun vektörü oluģturulur B i b11 b21 bn 1 B ütun vektörlerinin heaplanmaında (2) formülünden yararlanılır b ij n a i1 ij a ij (2) Anlatılan adımlar diğer değerlendirme faktörleri içinde tekrarlandığında faktör ayıı kadar B ütun vektörü elde edilecektir n adet B ütun vektörü, bir matri formatında bir araya getirildiğinde ie aģağıda göterilen C matrii oluģturulacaktır 17

18 c c C cn c c c n2 c1 n c 2n cnn C matriinden yararlanarak, faktörlerin birbirlerine göre önem değerlerini göteren yüzde önem dağılımları elde edilebilir Bunun için (3) formülünde göterildiği gibi C matriini oluģturan atır bileģenlerinin aritmetik ortalamaı alınır ve Öncelik Vektörü olarak adlandırılan W ütun vektörü elde edilir w i n j c ij 1 (3) n W vektörü aģağıda göterilmiģtir W w1 w2 w n Adım 4 : Faktör kıyalamalarındaki tutarlılık ölçülür Ağırlıklar elde edildikten onra karģılaģtırma matriinin tutarlarına bakılmaı gerekmektedir Eğer karģılaģtırma matrii tutarlı değile, elde edilen ağırlıklar kullanılamaz AHP bu karģılaģtırmalardaki tutarlılığın ölçülebilmei için bir üreç önermektedir Sonuçta elde edilen Tutarlılık Oranı (CR) ile, bulunan öncelik vektörünün ve dolayııyla faktörler araında yapılan birebir karģılaģtırmaların tutarlılığın tet edilebilmei imkanını ağlamaktadır AHP, CR heaplamaının özünü, faktör ayıı ile Temel Değer adı verilen () bir katayının karģılaģtırılmaına dayandırmaktadır nın heaplanmaı için öncelikle A karģılaģtırma matrii ile W öncelik vektörünün matri çarpımından D ütun vektörü elde edilir 18

19 a a D an a a a n2 a1 n w1 a 2n w2 x ann wn 4) formülünde tanımlandığı gibi, bulunan D ütun vektörü ile W ütun vektörünün karģılıklı elemanlarının bölümünden her bir değerlendirme faktörüne iliģkin temel değer (E) elde edilir Bu değerlerin aritmetik ortalamaı ((5) formülü) ie karģılaģtırmaya iliģkin temel değeri () verir d i Ei ( i 1,2,, n wi ) (4) n Ei i n (5) heaplandıktan onra Tutarlılık Götergei (CI), (6) formülünden yararlanarak heaplanabilir CI n n 1 (6) Son aģamada ie CI, Random Göterge (RI) olarak adlandırılan ve Tablo 66 da göterilen tandart düzeltme değerine bölünerek ((7) formülü) CR elde edilir Tablo 66 da faktör ayıına karģılık gelen değer eçilir Tablo 66 Raallık Ġndekleri Tablou N RI 0 0 0,58 0,9 1,12 1,24 1,32 1,41 N RI 1,45 1,49 1,51 1,48 1,56 1,57 1,59 CI CR (7) RI Heaplanan CR değerinin 010 dan küçük olmaı karar vericinin yaptığı karģılaģtırmaların tutarlı olduğunu göterir CR değerinin 010 dan büyük olmaı ya AHP deki bir heaplama hataını ya da karar vericinin karģılaģtırmalarındaki tutarızlığını göterir 19

20 20 Adım 5 : Karar noktalarındaki onuç dağılımı bulunur Birebir karģılaģtırmalar ve matri iģlemleri faktör ayıı kadar (n kez) tekrarlanır Her bir faktör için karar noktalarında kullanılacak G karģılaģtırma matrilerinin boyutu mxm olacaktır Her bir karģılaģtırma iģleminden onra 1 mx boyutlu ve değerlendirilen faktörün karar noktalarına göre yüzde dağılımlarını göteren S ütun vektörleri elde edilir Bu ütun vektörleri aģağıda tanımlanmıģtır: m i S n tane mx1 boyutlu S ütun vektöründen meydana gelen ve mxn boyutlu K karar matrii oluģturulur Karar matrii aģağıda tanımlanmıģtır: mn m m n n K Sonuçta karar matrii W ütun vektörü (öncelik vektörü) ile aģağıdaki gibi çarpıldığında ie m elemanlı L ütun vektörü elde edilir L ütun vektörü karar noktalarının yüzde dağılımını verir Diğer bir deyiģle vektörün elemanlarının toplamı 1 dir Bu dağılım aynı zamanda karar noktalarının önem ıraını da göterir m n mn m m n n l l l w w w x L

21 VII BULGULAR Tablo 71 AraĢtırma kapamında etlik piliç yetiģtiricii iģletmelerinin maliyet ve gelir analizi İşletme no Maliyet dönemi MALİYET UNSURLARI 2016 % 1 Civciv maliyeti (TL) ,7 2 Yem giderleri (TL) ,2 3 İşçilik giderleri (TL) ,4 4 Veteriner hekim, ilaç ve aşı marafları (TL) ,4 5 Elektrik, ııtma ve u giderleri (TL) ,4 6 Sigorta giderleri (TL) - 7 Temizlik-Dezenfekiyon Marafları (TL) ,4 8 Altlık Marafları (TL) ,7 9 Piliç Yakalama/Yükleme Marafları (TL) ,8 10 Yakacak (TL) ,7 11 Keim Marafları (TL) - 12 Diğer Maraflar (TL) ,3 A) MASRAFLAR TOPLAMI (TL) ,1 13 Genel İdare Giderleri (TL) ,8 14 Bina ve Ekipman Amortiman Marafları (TL) ,6 15 Bina ve Ekipman Bakım-Onarım Marafları (TL) ,5 B) MASRAFLAR GENEL TOPLAMI (TL) ,0 C) TOPLAM MALİYET (TL) ,0 D) PİLİÇ SATIŞ GELİRİ E) NET KÂR-ZARAR (TL) (D-C)

22 Tablo 62 AraĢtırma kapamında etlik piliç entegrayonlarının maliyet ve gelir analizi İşletme no Maliyet dönemi MALİYET UNSURLARI 2016 A ENTEGRE B ENTEGRE C ENTEGRE D ENTEGRE 1 Civciv maliyeti (TL) Civciv giriş adet Civciv birim fiyat 0,70 0,74 0,79 0,82 2 Yem giderleri (TL) Tüketilen yem miktarı (KG) Tüketilen yem birim fiyat 0,95 1,00 1,05 1,03 3 İşçilik giderleri (TL) Veteriner hekim, ilaç ve aşı marafları (TL) Faon bakım gideri Keimhane+ navlun giderleri Canlı piliç nakliyei Diğer giderler (TL) A) MASRAFLAR TOPLAMI (TL) Genel İdare Giderleri (TL) Bina ve ekipman amortiman marafları (TL) Bina ve ekipman bakım-onarım marafları (TL) B) MASRAFLAR GENEL TOPLAMI (TL) C) TALİ GELİRLER TOPLAMI (TL) a Taşlık, Ciğer atış geliri (TL) b Gübre geliri (TL) c Rendering geliri (TL) d Diğer gelirler (TL) D) TOPLAM MALİYET (TL) (B C) E) DÖNEM SONU TOPLAM KARKAS (Kg) kg karka maliyeti (TL) (D/E) 3,64 3,96 3,77 3,67 F) PİLİÇ SATIŞ GELİRİ (TL) 4,90 4,95 4,85 4,85 G) NET KÂR-ZARAR (TL) (F D) 1,26 0,99 1,08 1,18 1 kg karka maliyetine tali gelirler (ciğer yürek) eklenmemiģtir Entegrayonların ürünlerini göğü, flota, Ģinitzel, nugget vb iimlerle ve farklı fiyatlarda ürün farklılaģtırarak elde ettikleri ilave gelir dikkate alınmamıģtır Maliyetler 1 yıllık değil, 1 üretim dönemi içindir 22

23 71 AHP Uygulama Adımları Adım 1: Karar verme problemi tanımlanır ġekil 61 de uygulama problemi için oluģturulan hiyerarģik yapı, ġekil 71 de AHP HiyerarĢik Kriter ve Alternatifleri olarak göterilmiģtir AMAÇ Ödeme ġartları ve Karlılık Seviyei Ġhracat BaĢarıı ve Uzun Vadeli Üretim Ġtikrarı KuĢ Gribi vb Beklenmedik Krizlerde BaĢarıı Mevcut Firma ġartları Ve Ölçeğine KarĢı Tutum Veteriner Hizmeti, Ġlaç vb Entegrayon Hizmetleri Kriterler A ENTEGRE B ENTEGRE C ENTEGRE D ENTEGRE A ENTEGRE B ENTEGRE C ENTEGRE D ENTEGRE A ENTEGRE B ENTEGRE C ENTEGRE D ENTEGRE A ENTEGRE B ENTEGRE C ENTEGRE D ENTEGRE A ENTEGRE B ENTEGRE C ENTEGRE D ENTEGRE Alternatifler Ġhracat BaĢarıı ve Uzun Vadeli Üretim Ġtikrarı KuĢ Gribi ve Beklenmedik Krizlerde BaĢarı Ödeme ġartları ve Kârlılık Seviyei Mevcut Firma ġartlarınız Dikkate Alındığındaki Tutum Veteriner Hizmeti Ġlaç ve vb Entegrayon Hizmet Kalitei : K1 : K2 : K3 : K4 : K5 Adım 2 : Faktörleraraı karģılaģtırma matrii oluģturulur Tablo 63 Kriterler Araı Ġkili KarĢılaĢtırma Matrii Tablou Kriterler K1 K2 K3 K4 K5 K K2 0, K3 0,25 0, K4 0,25 0,5 0, K5 0,20 0,33 0,25 0,5 1 Toplam 2,03 5,33 7,58 10,

24 Tablo 64 Kriter 1 in alternatifler ile karģılaģtırmaı tablou A B C D K1 Entegrayon Entegrayon Entegrayon Entegrayon A Entegrayon 1,00 1,00 3,00 4,00 B Entegrayon 1,00 1,00 3,00 4,00 C Entegrayon 0,33 0,33 1,00 2,00 D Entegrayon 0,25 0,25 0,50 1,00 TOPLAM 2,58 2,58 7,50 11,00 Tablo 65 Kriter 2 in alternatifler ile karģılaģtırmaı A Entegrayon B Entegrayon 24 C Entegrayon D Entegrayon K2 A Entegrayon 1,00 2,00 4,00 4,00 B Entegrayon 0,50 1,00 3,00 4,00 C Entegrayon 0,25 0,33 1,00 2,00 D Entegrayon 0,25 0,25 0,50 1,00 TOPLAM 2,00 3,58 8,50 11,00 Tablo 66 Kriter 3 ün alternatifler ile karģılaģtırmaı A Entegrayon B Entegrayon C Entegrayon D Entegrayon K3 A Entegrayon 1,00 1,00 2,00 2,00 B Entegrayon 1,00 1,00 2,00 2,00 C Entegrayon 0,50 0,50 1,00 2,00 D Entegrayon 0,50 0,50 0,50 1,00 TOPLAM 3,00 3,00 5,50 7,00 Tablo 67 Kriter 4 ün alternatifler ile karģılaģtırmaı tablou K4 A Entegrayon B Entegrayon C Entegrayon D Entegrayon A Entegrayon 1,00 1,00 0,50 0,50 B Entegrayon 1,00 1,00 0,50 0,50 C Entegrayon 2,00 2,00 1,00 1,00 D Entegrayon 2,00 2,00 1,00 1,00 TOPLAM 6,00 6,00 3,00 3,00 Tablo 68 Kriter 5 in alternatifler ile karģılaģtırmaı tablou A Entegrayon B Entegrayon C Entegrayon D Entegrayon K5 A Entegrayon 1,00 1,00 2,00 2,00 B Entegrayon 1,00 1,00 2,00 2,00

25 C Entegrayon 0,50 0,50 1,00 1,00 D Entegrayon 0,50 0,50 1,00 1,00 TOPLAM 3,00 3,00 6,00 6,00 OluĢturulan karģılaģtırma matrii normalize edilir Bunun için ütun toplamları alınır ve her değer kendi ütun toplamına bölünür Böylece normalize matri elde edilir Tablo 69 Kriterler için oluģturulan ikili karģılaģtırma matrilerinin normalize matrii tablou NORMALİZASYON K1 K2 K3 K4 K5 K1 0,49 0,56 0,53 0,38 0,33 K2 0,16 0,19 0,26 0,19 0,20 K3 0,12 0,09 0,13 0,29 0,27 K4 0,12 0,09 0,04 0,10 0,13 K5 0,10 0,06 0,03 0,05 0,07 Tablo 610 Kriter 1 in alternatifler ile karģılaģtırmaı için oluģturulan ikili karģılaģtırma matrilerinin normalize matrii tablou A B C D NORMALİZASYON Entegrayon Entegrayon Entegrayon Entegrayon A Entegrayon 0,39 0,39 0,40 0,36 B Entegrayon 0,39 0,39 0,40 0,36 C Entegrayon 0,13 0,13 0,13 0,18 D Entegrayon 0,10 0,10 0,07 0,09 Tablo 611 Kriter 2 in alternatifler ile karģılaģtırmaı için oluģturulan ikili karģılaģtırma matrilerinin normalize matrii tablou A Entegrayon B Entegrayon C Entegrayon D Entegrayon NORMALİZASYON A Entegrayon 0,50 0,56 0,47 0,36 B Entegrayon 0,25 0,28 0,35 0,36 C Entegrayon 0,13 0,09 0,12 0,18 D Entegrayon 0,13 0,07 0,06 0,09 Tablo 612 Kriter 3 ün alternatifler ile karģılaģtırmaı için oluģturulan ikili karģılaģtırma matrilerinin normalize matrii tablou A B C D NORMALİZASYON Entegrayon Entegrayon Entegrayon Entegrayon A Entegrayon 0,33 0,33 0,36 0,29 B Entegrayon 0,33 0,33 0,36 0,29 C Entegrayon 0,17 0,17 0,18 0,29 D Entegrayon 0,17 0,17 0,09 0,14 25

26 Tablo 613 Kriter 4 ün alternatifler ile karģılaģtırmaı için oluģturulan ikili karģılaģtırma matrilerinin normalize matrii tablou A B C D NORMALİZASYON Entegrayon Entegrayon Entegrayon Entegrayon A Entegrayon 0,17 0,17 0,17 0,17 B Entegrayon 0,17 0,17 0,17 0,17 C Entegrayon 0,33 0,33 0,33 0,33 D Entegrayon 0,33 0,33 0,33 0,33 Tablo 614 Kriter 5 in alternatifler ile karģılaģtırmaı için oluģturulan ikili karģılaģtırma matrilerinin normalize matrii tablou A B C D NORMALİZASYON Entegrayon Entegrayon Entegrayon Entegrayon A Entegrayon 0,33 0,33 0,33 0,33 B Entegrayon 0,33 0,33 0,33 0,33 C Entegrayon 0,17 0,17 0,17 0,17 D Entegrayon 0,17 0,17 0,17 0,17 Adım 3: Faktörlerin yüzde önem dağılımları belirlenir Tablo 615 Kriterlerin önem dereceleri tablou Önem Dereceleri K1 0,46 K2 0,20 K3 0,18 K4 0,10 K5 0,06 Tablo 616 Alternatiflerin kriterler ile karģılaģtırılmaından elde edilen önem dereceleri tablou K1-A önem dereceleri K2-A önem dereceleri K3-A önem dereceleri K4-A önem dereceleri K5-A önem dereceleri 0,38 0,47 0,33 0,17 0,33 0,38 0,31 0,33 0,17 0,33 0,14 0,13 0,20 0,33 0,17 0,09 0,09 0,14 0,33 0,17 Adım 4: Faktör kıyalamalarındaki tutarlılık ölçülür 26

27 Tablo 617 Tutarlılık oranları tablou Kriterler K1-A K2-A K3-A K4-A K5-A 0,055 0,10 0,030 0,023 0,000 0,000 Adım 5: Karar noktalarındaki onuç dağılımı bulunur Tablo 618 Karar noktalarındaki onuç dağılımının tablou A Entegrayon 0,37 B Entegrayon 0,34 C Entegrayon 0,17 D Entegrayon 0,13 VIII TARTIŞMA VE SONUÇ 81 İşletmelere İlişkin Özelliklerin Değerlendirilmei AraĢtırmaya dahil edilen iģletmelerden 8 i yılları araında, 12 i yılları araında, 48 inin de 2001 ve onraı yıllarda kurulduğu tepit edilmiģtir Tandoğan (2014) toplam 117 iģletme üzerinde yaptığı çalıģmada, 24'ünün araında, 29'unun araında ve 64'ünün de 2001 ve onraında kurulmuģ olduğunu bildirmiģtir AraĢtırma kapamında 2001 ve onraı kurulan iģletmelerin, toplam iģletmelerin %70 ine karģılık geldiği görülmektedir 1970 li yıllarda ilk kurulan iģletmeler, baģlı üretim, pazarlama ve atıģ fonkiyonlarını kendi imkânlarıyla gerçekleģtiren iģletmelerken, 90 lı yıllardan onra mevcut rekabet Ģartları nedeniyle zamanla bir entegrayonun parçaı olmayı tercih etmek zorunda kalmıģlardır Bu değiģim zamanla kerpiç kümelerden daha modern betonarme kümelere ve teknolojik Ģartlara uyumu da hızlandırmıģtır Entegrayon iteminde civciv ve yem gibi ana maliyet kalemlerinin yanı ıra ilaç ve veteriner hekim hizmetlerinin de entegrayonlar tarafından ağlanmaı iģletmelerin daha fazla hayvan bakımı ve verimliliğe odaklanmalarını ağlamıģtır 82 Üretim Faaliyeti Özelliklerinin Değerlendirilmei Etlik piliç yetiģtiriciliği, günümüzde ya bireyel olarak ya da Ģahın entegre bir firma ile özleģme yaparak üretim yapmaı Ģeklindedir Bireyel üretim iteminde kümei olan yetiģtirici, hayvan ve yem materyalini, bakım ilaç ve kontrollerini ve yetiģtirilen ürünlerin pazarlanmaını kendi yapar SözleĢmeli üretim iteminde ie üreticinin entegre firma ile özleģme dahilinde, hayvan ve yem materyalinin, aģı uygulamalarının, veterinerlik hizmetlerinin ilgili firmaca karģılanmaı ve hayvanlar keim yaģına geldiğinde firmaya telim edilmei Ģeklinde yapılır Günümüzde, özleģmeli yetiģtiricilik itemi daha yaygın kullanılan bir modeldir (Kuzka, 2012) 27

28 Türkiye de Ġktiadi Kalkınma Vakfı nın 1965 yılında kurulmaı ve vakıf tarafından uygulanmaya baģlanan özleģmeli üreticilik modeli kanatlı hayvan yetiģtiriciliğinin geliģmeine önemli katkı ağlamıģtır (DPT, 2007) AraĢtırma kapamında 68 iģletmenin tamamı etlik piliç üretiminde yaygın özleģmeli üretim modeliyle üretim yapan iģletmelerdir Bu iģletmelerde özleģmeli üretim modelinin yapıı gereği iģgücü yoğunluğu düģüktür Vet ve Lacy (1996) çevre Ģartlarının bilgiayarlı itemlerde denetlendiği, yemleme ve ulamada otomayonun kullanıldığı bir etlik piliç üretiminde, 1 iģgücünün ortalama 8 aatlik bir ürede adetlik popülayon için yeterli geldiğini bildirmiģtir AraĢtırma kapamında, Ankara ve Bolu-Sakarya-Ġtanbul Bölgeinde etlik piliç yetiģtiriciliği yapan iģletmelerin ortalama iģgücü varlığı 1,32 tepit edilmiģtir ĠĢletmeler genelinde iģletme baģına baģ, 1 iģgücü baģına ie ortalama piliç düģtüğü, belirlenmiģtir 1 iģgücü baģına piliç ayıını Türkyılmaz (2006) baģ, Tandoğan (2014) ie baģ piliç olarak bildirmiģtir AraĢtırma yapıldığı dönemde tüm iģletmeler bazında metrekareye düģen civciv ayıı 16,6 adet/dönem olarak tepit edilmiģtir Tandoğan (2014) bu ayıyı Balıkeir, Bolu ve Sakarya illeri için 17,8 olarak bildirmiģtir Sayın (2001) optimum yerleģim ıklığının pencereli kümeler için 9-13,5 adet/m 2 veya kg canlı ağırlık (CA)/m 2 ; pencereiz-çevre kontrollü kümeler için ie adet/m2 veya kg CA/m2 olduğunu bildirmiģtir YerleĢim ıklığı; Ġklim bölgei yönünden incelendiğinde; ıcak iklimlerde yerleģim ıklığı veya m 2 ye düģen hayvan ayıı daha düģüktür Ayrıca mevim yönünden ie; yerleģim ıklığı yaz aylarında daha düģük, kıģ aylarında daha yükektir Binanın izolayon durumu dikkate alındığında; izolayon olmadığı veya zayıf olduğu, ayrıca havalandırmanın yeteriz olduğu kümelerde yerleģim ıklığı daha düģüktür Ġzolayon durumu ve havalandırmaı iyi veya iyi olmayan kümelerde m 2 ye düģen hayvan ayıı 3 4 baģ kadar fark etmektedir Küme tipi yönünden incelendiğinde; klaik (pencereli) kümelerde ve pencereiz çevre kontrollü kümelerde yerleģim ıklığı oldukça farklıdır Keim yaģı veya keim ağırlığı göz önünde bulundurulduğunda; keim yaģı ve keim ağırlığı arttıkça m 2 de bakılabilecek piliç ayıı düģmektedir Dolayııyla piyaanın karka piliç ağırlığındaki talebi broilerlerin keim yaģını ve yetiģtiricinin uygulayacağı yerleģim ıklığını etkileyecektir Yem fiyatları dikkate alındığında, broilerlerde keim yaģı arttıkça bir dönemde elde edilen yemden yararlanma oranı yükelmekte ve kg canlı ağırlık için kullanılacak yem miktarı da artmaktadır Bu özellikle yem fiyatlarında aģırı yükelmenin olduğu dönemde keim yaģı ve dolayııyla yerleģim ıklığını etkileyecektir 28

29 Ayrıca entegrayonda o dönemde yumurtadan çıkan civciv ayıına göre de değiģiklik götermektedir (MEB 2013) 83Yetiştiricilerin Soyo-Ekonomik Özelliklerinin Değerlendirilmei Etlik piliç yetiģtiriciliği yapan iģletmelerin içeriinde, ikinci; hatta üçüncü kuģak iģletme ahipleri bulunmaktadır Birinci kuģağın 70 li yaģlarda ilkokul; ikinci kuģağın 50 li yaģlarda ortaokul ve lie; üçüncü kuģağın ie 20 li yaģlarda üniveriteli olduğu bir iģletmede eğitim ve yaģ bağlamında kein bir değer vermenin zorluğu da ortadadır Ancak iģletmelerde özellikle eğitim düzeyinin yeni neillerde daha yükek olduğu bir gerçektir Tandoğan (2014) Balıkeir Bolu ve Sakarya illeri için yaptığı çalıģmada ilkokul mezunu düzeyinin % 72 olduğunu bildirmiģtir Ayrıca iģletme ölçeği büyüdükçe ilk ve ortaokul mezunlarının azalarak lie ve üniverite mezunlarının arttığını aptamıģtır Yeni ve Dağdemir (2011) Erzurum ili AĢkale ve Ilıca ilçelerinde etlik piliç iģletmelerinde ortalama eğitim eviyeini 7,63 yıl olarak aptamıģtır Çobanoğlu (2000) Aydın ili kapamında yaptığı çalıģmada genel itibariyle eğitim eviyeinin ilk ve ortaokul düzeyinde olgunu bildirmiģtir 84 Üretime İlişkin Teknik Sonuçların Değerlendirilmei 841 Etlik Piliç Yetiştiricii İşletmeler Yönünden Değerlendirilmei Üretim maliyetleri içinde ilk ırayı yem (%70,2) alırken, bunu ıraıyla civciv (%12,7), enerji ve yakacak (%3,4), iģçilik giderleri (3,4), genel idare (%2,8), bakım-onarım (%1,5), altlık materyali (%1,7), temizlik-dezenfekiyon (%0,4), yakalama-yükleme (%0,8) ve amortiman (%1,6) olarak takip etmiģtir Tandoğan (2014) 125 adet etlik piliç iģletmeinin faaliyet döneminde yaptığı çalıģmaında üretim maliyetleriyle ilgili olarak yem (%67,44), civciv (%13,81), enerji ve yakacak (%4,59), iģ gücü (%1,25), genel idare (%2,91), bakım-onarım (%1,41), altlık materyali (%1,16), temizlik-dezenfekiyon (%0,90), yakalama-yükleme (%0,68) ve amortiman (%0,59) olarak heaplamıģtır Üretimde entegrayonlar tarafından ağlanan yem ve civciv gibi temel girdilerde tandart fiyat uygulamaı olduğundan etlik piliç yetiģtiricii iģletmelerin iģletme ölçeğine göre bir avantaj elde etme imkânı olmamaktadır Ancak iģçilik, enerji, yakacak vb diğer giderler de ölçek büyüklüğüne bağlı olarak avantaj elde edilebilmektedir Bu noktada 1 kg CA maliyetinin iģletme ölçeği arttıkça azaldığı heaplanmıģtır AraĢtırma kapamında 2016 yılı kapamında 68 iģletmede keilen hayvan ayıı toplam adettir Toplam canlı tonaj ie kg olarak aptanmıģtır ĠĢletmelerde yemi ete çevirme düzeyi olarak tanımlanan FCR ortalamaı ie 1,70 olarak gerçekleģmiģtir1 Kg Canlı maliyeti ie 2,42 tl olarak aptanmıģtır 29

30 842 Etlik Piliç Entegrayonları Yönünden Değerlendirilmei AraĢtırmada etlik piliç entegrayonlarında üretim maliyetleri içinde ilk ırayı yem (% 61,4) bunu ıraıyla faon bakım gideri (%15,4), civciv (%10,8), keimhane ve navlun gideri (%10,6), canlı piliç nakliyei (%1,09), iģçilik giderleri (% 0,6) veteriner hekim ilaç (% 0,4), genel idare (% 0,55), bina ekipman bakım-onarım (% 0,5), bina ve ekipman amortiman (%5), diğer giderler (%0,24) olarak heaplanmıģtır 85 AHP Analiz Sonuçlarının Değerlendirilmei AHP analizi kapamında; Ġhracat BaĢarıı ve Uzun Vadeli Üretim Ġtikrarı :K1 KuĢ Gribi ve Beklenmedik Krizlerde BaĢarı:K2 Ödeme ġartları ve Kârlılık Seviyei:K3 Mevcut Firma ġartlarınız Dikkate Alındığındaki Tutum:K4 Veteriner Hizmeti Ġlaç ve vb Entegrayon Hizmet Kalitei:K5 olmak üzere 5 kriter yönünden entegrayonların eçimi değerlendirilmiģtir Kriterlerin karģılaģtırılmaı göz önünde bulundurulduğunda en önemli kriterin K1 onra ıraıyla; K2, K3, K4 ve K5 kriterlerinin olduğu görülmüģtür Özellikle Ġhracat BaĢarıı ve Uzun Vadeli Üretim Ġtikrarı:K1 kriteri, gerçekte bir entegrayonun kuģ gribi, makro ekonomik krizler ve Ortadoğu piyaaında tıkanma gibi arz Ģoklarındaki kriz yönetimindeki performanını da içine alan kapamlı bir konudur Mevcut olumuz Ģartların oluģmaı onraında entegrayonun, yetiģtiriciyi bir çözüm ortağı olarak görerek ıkıntılarını hafifletme baģarıı bu kriteri yetiģtiriciler yönünden en önemli kriter haline getirmiģtir AraĢtırmada K1 kriteri yönünden büyük ölçekli entegrayonların (A ve B entegrayonları), K4 yönünden ie nipeten daha küçük ölçekli entegrayonların (C ve D entegrayonları) baģarılı olduğu aptanmıģtır AraĢtırmada AHP analizinde karar noktalarındaki onuç dağılımı birden fazla nitel ve nicel kriter göz önünde bulundurularak en uygun tedarikçinin eçilmei amaçlanmaktadır ÇalıĢmada A, B, C ve D entegrayonları için eçim ağırlıkları ıraıyla 0,37; 0,34; 0,17; 0,13 olarak heaplanmıģtır Bu onuç özleģmeli etlik piliç yetiģtiricilerinin mevcut tratejileri dikkate alındığında iģletmelerin %37 i A, %34 ü B, %17 i C ve % 13 ü D entegrayonunu eçmeinin tratejik olarak anlamlı olduğunu götermektedir Burada A entegrayonunun özellikle K1 kriterinde göterdiği baģarı onu diğerlerinden öne çıkarmaktadır Ancak Mevcut Firma ġartlarınız Dikkate Alındığındaki Tutum:K4 kriteri dikkate alındığında bu eferde K1 kriteri yönünden gerektiği ölçüde baģarılı kabul edilmeyen entegrayonların baģarılı kabul edildiği tepit edilmiģtir SözleĢmeli etlik piliç yetiģtiricii iģletmeler araında mevcut imkanları itibariyle yeterli olanaklara ahip olmayan diğer bir ifadeyle daha iptidai Ģartlarda çalıģan yetiģtiricilerin K1 kriteri yönünden daha baģarılı büyük ölçekteki entegrayonlara karģılık, K4 kriteri yönünden daha baģarılı olan küçük ölçekteki entegrayonlara yöneldiği görülmüģtür 30