İDEAL PERFORMANS DEĞERLENDİRME FORMU TASARIMINDA ANALİTİK HİYERARŞİ YÖNTEMİ YAKLAŞIMI

Transkript

1 Gzi Üniv Müh Mim Fk Der J Fc Eng Arch Gzi Univ Cilt 20, No 1, , 2005 Vol 20, No 1, , 2005 İDEAL PERFORMANS DEĞERLENDİRME FORMU TASARIMINDA ANALİTİK HİYERARŞİ YÖNTEMİ YAKLAŞIMI Ergün ERASLAN ve Onur ALGÜN Endüstri Mühendisliği Bölümü, Mühendislik Fkültesi, Bşkent Üniversitesi, 06530, Ankr, ersln@bskentedutr, onurlgun@yhoocom (Geliş/Received: ; Kbul/Accepted: ) ÖZET Bu çlışmd, günümüz insn kynklrı uygulmlrındn biri oln performns değerlendirme sistemi için kullnıln değerlendirme yöntemlerinin ve etkinliklerinin çok ölçütlü bir krr problemi olmsındn kynklnn sorun ve eksiklikleri gidermeye yönelik bir çlışm ypılmıştır Çlışmnın ilk bölümünde performns değerlendirme sistemi, yöntemleri ve bu yöntemlerin vntj ve dezvntjlrı üzerinde durulmuştur İkinci bölümde, nlitik hiyerrşi yönteminin ypısı, genel kullnım lnlrı, sğldığı vntjlr ve performns değerlendirme yöntemlerini incelemek için oluşturuln ölçütler ve lterntifler nltılmıştır Son bölümde ise AHP ile incelenen performns değerlendirme yöntemlerinden idel bir performns değerlendirme formu tsrımının dımlrı ve oluşturuln yeni performns değerlendirme formu verilmiştir Anhtr Kelimeler: Performns değerlendirme, nlitik hiyerrşi prosesi, verimlilik ve etkinlik göstergeleri THE ANALYTIC HIERARCHY PROCESS METHOD APPROACH TO DESIGN IDEAL PERFORMANCE EVALUATION FORM ABSTRACT In this study, reserch is conducted to overcome the problems nd deficiencies ssocited with the multicriteri nture of the performnce evlution methods, which re used in the context of evlution methods, being one of the humn resource plnning pplictions The first prt of the reserch dels with performnce evlution systems, methods, indicting the dvntges nd drwbcks of these methods The second prt explins the structure of the Anlyticl Hierrchy Methods, ppliction res in generl, its min dvntges, s well s the criteri nd the lterntives used to exmine the performnce evlution methods In the lst prt of the study, the proposed new performnce evlution form nd the steps to pln n idel performnce evlution form re given Keywords: Performnce evlution, nlytic hierrchy process, productivity nd efficiency indexes 1 GİRİŞ Performns, belirli mçlr yönelik plnlı etkinlikler sonucu nicel y d nitel olrk değer kznmış kvrmlrdır Bir işletmenin performnsı; strtejik, tktiksel ve opersyonel mçlrının gerçekleştirilmesinde, çlışnlrın işin nitelik ve gereklerini yerine getirmek için gösterdikleri tüm çblrın değerlendirilmesi olrk tnımlnbilir Değerlendirme, ölçme sonuçlrını belirli bir ölçüt sistemine dynrk, ölçülen nitelik hkkınd bir değer yrgısın vrm süreci olrk tnımlnbilir [1-3] Performns değerlendirme, bir yöneticinin önceden sptnmış stndrtlrl krşılştırm ve ölçme yoluyl personelin işteki performnsının değerlendirilmesi süreci yd bireyin görevindeki bşrısı, işteki tutumu ve dvrnışlrı, hlki durumu ve özelliklerini yrıntılyn ve bütünleyen, kısc bireyin kuruluşun bşrısın oln ktkılrını değerlendiren plnlı bir rçtır [2,4] Bir diğer deyişle performns değerlendirmesi; çlışn ile yönetici rsınd ortk bir çlışmy, bilgi lışverişine, hem htlr hem de bşrılr çısındn

2 E Ersln ve O Algün İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı sorumluluğunun pylşılmsın, eğitim ve gelişmesine olnk sğlyn dinmik bir sistemdir Performns değerleme kişi düzeyinde bireysel psikolojik, kurum düzeyinde motivsyon yönelik bir ihtiyçtır [1] 11 Performns Değerlendirme Sisteminin Amçlrı ve Kullnım Alnlrı 111 Performns değerlendirmenin mçlrı Performns değerlendirmenin n mçlrını iki grupt toplybiliriz: 1-Yönetsel mçlr: İşletmenin çeşitli birimlerinden en lt birim oln personele kdr bşrı durumlrının ölçülmesine olnk sğlyck ortmı hzırlmk, İşe yerleştirme, dylık dönemindeki çlışnlrın görevlerini sürdürüp sürdüremeyecekleri, terfi, ücret rtışı, özendirici ücret sistemleri, ödüllendirme, cezlndırm ve yer değiştirme gibi çeşitli çlışn işlev ve uygulmlrın ilişkin yönetsel krrlrın lınmsınd gereksinme duyulck bilgi ve nesnel ölçüleri sğlmk, İşletmenin mç ve gereksinimleri ile çlışnlrın mç ve gereksinimlerinin bütünleştirilmesi için gerekli ortmın hzırlnmsın ktkıd bulunmk, İşletmenin işgücü ve yönetim potnsiyeli hkkınd güvenilir bilgiler elde etmek, İşletmenin genel bşrı durumu ve sorunlrın ilişkin bilgi toplmk ve gelecekte orty çıkbilecek olylrın önceden kestirilmesine olnk sğlmk, Dh etkin işgücü politik, pln ve progrmlrının ücret sistemlerinin, eğitim ve geliştirme progrmlrının, işe lm, seçme ve yerleştirme, terfi ve ödüllendirme uygulmlrının geliştirilmesine olnk sğlmk [1,5,6] 2-Geleceğe ilişkin personel geliştirme mçlrı: Çlışnlr bşrı düzeyleri hkkınd bilgi vermek, üstlerinin kendileri hkkınd ne düşündükleri ve neler beklediklerini bilmelerine olnk sğlmk, Kişisel mçlrın belirlenmesini, elde edilen bşrılrın tnınmsı ve ypıln işin nlm kznmsını sğlmk ve dolyısıyl kişinin bşrı gereksinmesini krşılmk, iş ttmini ve motivsyonu rttırmk, işe ybncılşmyı zltmk ve kişinin mçlrı ile işletme mçlrı rsındki çelişkiyi ortdn kldırmk, Çlışnlr htlı ve eksik yönlerini göstererek bunlrın eğitim ve gelişim plnlrı ile giderilmesine olnk sğlmk, Çlışnlrın işletmedeki geleceklerine ilişkin durumlrını çıklyn kriyer plnlmsı uygulmlrın olnk sğlmk [1,5,7,8] 112 Performns değerlendirmenin kullnım lnlrı En yygın kullnım lnı oln çlışnlrın terfi ve kdeme indirimi, görev tnımlrının yeniden ypılndırılmsı uygulmlrı, Ücret düzenlemesi, Personeli ikz etme ve işten çıkrm krrlrı, İşgücü gereksinimlerinin belirlenmesi, Bireysel ve örgütsel eğitim ve gelişim ihtiyçlrının belirlenmesi, Yöneticiler ile çlışnlr rsındki hiyerrşiyi zltıcı, koordinsyonu rttırıcı fliyetler, Çlışnlrl iletişim kurrk çlışnlrın performns gelişimini destekleyici çlışmlr, Kriyer geliştirme uygulmlrı [1,7,9] 12 Performns Değerlendirme Yöntemleri 121 Grfik değerlendirme yöntemi Bu yöntem, belirli bir iş grubundki çlışnlrın işteki bireysel bşrılrını genel olrk değerlendirmek mcıyl kullnılırbir deprtmnd çlışnlrın tümü vey z syıd çlışnı bulunn küçük işletmeler için uygun bir yöntemdir Belirli zmn periyotlrı sonund işgörenin bğlı olduğu yönetici trfındn işgörenin kişilik özellikleri, işe ilişkin dvrnışlrı ve işin çıktılrının değerlendirildiği punlmy dylı sistemtik bir yöntemdir Grfik değerlendirme yönteminin vntjlrı: Geliştirilmesi ve uygulnmsı koly bir yöntem olmsı Kıs sürede değerlendirilmesinden dolyı işletmeye mliyetinin z olmsıdır Grfik değerlendirme yöntemini dezvntjlrı: Bzı kriterler syısllştırılmdığındn işgörenler rsı frklr kimi zmn orty konmz [1,5] 122 Punlm yöntemi Punlm yöntemi her kritere önem sırsın göre pun tnmsın dylı bir yöntemdir Yygın uygulmd kriterler 5 dereceye yrılır ve bu yrım pun rlığınd bşrılıdn bşlyrk bşrısız kdr dlndırılır Bu uygulmd pun tm 3 frklı şekilde ypılbilir: 1- Minimum ğırlıklndırm: Kritere verilecek mksimum pun ilk dereceye tnrk eşit rlıklrl diğer derecelere pun tmyı ess lır 2- Mksimum ğırlıklndırm: Kritere verilecek mksimum pun beşinci dereceye tnrk eşit ve zln rlıklrl diğer derecelere pun tmyı ess lır 3- Geometrik dizi ile ğırlıklndırm: Geometrik dizi çrpnı bulunrk işçilerin motivsyonunu 96 Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1, 2005

3 İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı E Ersln ve O Algün rttırmy yönelik ve dh çok bşrıy dh fzl pun veren bir uygulmdır 4- Aritmetik dizi ile ğırlıklndırm: Kriter içi en yüksek ve en düşük pun frkı bulunrk tmlrın eşit rlıklrl ypılmsını ess ln bir uygulmdır Punlm Yönteminin vntjı olrk sonuçlrın değerlendirmesinin kolylığı, punlm yönteminin dezvntjlrı şğıdkiler syılbilir: Geliştirilmesi kriterlere bğlı olrk zorlşbilir, Her deprtmn kendine it kriterlerle değerlendirilmelidir, Fktör punı tmk profesyonellik ister [1,5,7] 123 Derecelendirme yöntemi İşgöreni değerlendirmek için oluşturuln kriterlere en uygun seçeneğin işretlenmesine dylı bir uygulmdır Seçeneklerin çıklm içermesi, değerlendiriciye kriterler ve seçenekler rsı frklrı nlmsın yrdımcı olmktdır Derecelendirme yönteminin vntjlrı: Diğer yöntemlere göre dh çık ve nettir, Tutrlı değerlendirmeye olnk sğlmktdır, Sonuçlrı elde edilmesi koly olduğundn mliyeti düşük bir yöntemdir Derecelendirme yönteminin dezvntjlrı: Seçenekler rsı frklrın çık biçimde ifde edilmesi gerekir, Seçenek tnılrını ypmk profesyonellik ister [1,5,7] 124 Kontrol listesi yöntemi Değerlendiricinin formd belirtilmiş fliyetlerden işgörenin ship olduğu ve gözlediği kriterleri seçmesine dylı bir yöntemdir Fliyetlere pun tm işlemi gerçekleştirilerek formun syısl hle getirilmesi mümkündür Kontrol listesi yönteminin vntjlrı: Prtik ve mliyeti düşük bir yöntemdir, Fliyetler çıklm içerdiğinden değerleyici çısındn işretleme işlemi koly ypılmktdır, Yöntem tutrlı sonuçlr verir Kontrol listesi yönteminin dezvntjlrı: Hlo etkisi görülebilir, Ağırlıklı punlrın iyi tnmsı gerekir, Aynı deprtmnd bile bzı fliyetler ynı ğırlığ ship olmybilir [7,8] 125 Zorunlu seçim yöntemi Değerlendiricinin gruplşmış kriterler içinden her gruptn bir tnesini seçmesine dynn bir yöntemdir Zorunlu seçim yönteminin vntjlrı: Syısl yöntem olmsı değerlendirmeyi kolylştırmktdır, Uygulnmsı prtik ve ekonomiktir Zorunlu seçin yönteminin dezvntjlrı: İşgörenin durumunu belirten bir seçenek yoks bile bir seçenek işretlenmelidir Bu yönteme işgören rsı frk değerlendirmesi için bir engel teşkil etmektedir 126 Pun thsis yöntemi Uygulm bkımındn zorunlu dğılım yöntemine benzeyen bu yöntemde işgörenlerden en bşrılısındn en bşrısızın kdr yukrdn şğı sırlnmsı ve pun tnmsı işlemini içerir Böylece işgörenler rsı bir sırlm oluşturulmuş olur Pun thsis yönteminin vntjlrı: Bsit ve uygulnmsı koly bir yöntemdir Pun thsis yönteminin vntjlrı: Değerlendirici htsın çık bir yöntemdir, Punlm işgörenler rsı frkı gösterme niteliğine ship olmybilir [5,10] 127 Dvrnışsl değerlendirme yöntemi Zorunlu seçim yöntemi ile derecelendirme yönteminin berber kullnılmsı ile oluşturuln bu yöntem işgörenin durumunu belirten tek seçeneğin işretlenmesi essın dynır Dvrnışsl değerlendirme formunun hzırlnmsınd işgörenin ktılımın izin verilmesi,diğer yöntemlere göre işgörenin formu benimsemesi sğlmıştır [1,5] Dvrnışsl değerlendirme yönteminin vntjlrı: İşgörenin diğer yöntemlere göre dh çok benimsediği bir uygulmdır, Ücretlendirme ve kriyer plnlmsın içeriği dolyısıyl kynklık eder, İşgörenin yptığı iş ess lınrk punlmy gidilir Dvrnışsl değerlendirme yönteminin dezvntjlrı: Yöntemin geliştirilmesi uzun zmn ldığı için zmn lıcı ve mliyeti yüksektir [3] 128 İkili krşılştırm yöntemi Belirli bir grup yd deprtmnd çlışn işgörenleri birbirleri ile kıyslyrk sırlm elde eden bir yöntemdir İşgörenler yukrdn şğı ve soldn sğ doğru mtris tblosun tnrk ve her işgörenin diğer işgörenlerle kıyslnıp dh sonr diğer işgörene göre bşrılı görülenlere + işreti tnmsıyl oluşn bir formdur Kıyslmnın en sonund + syısı toplmı fzl olndn en z kdr işgörenlerin sırlm syısı yzılrk form tmmlnır [5] Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1,

4 E Ersln ve O Algün İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı İkili krşılştırm yönteminin vntjlrı: Bşrı sırlmsı kolylıkl elde edilir, Her işgören birbirleriyle kıyslnmış olur Kdemesi düşürme vey işten yrılm krrlrı lınmsını kolylştırır İkili krşılştırm yönteminin dezvntjlrı: İşgören syısı çok olduğu durumlrd uygulm süresi ve mliyeti çok fzl rtr, Değerlendirici htlrın çık bir yöntemdir, İşgörenler birbirleriyle kıyslndığındn motivsyon sorunlrı orty çıkbilir[3] 2 ANALİTİK HİYERARŞİ PROSESİ (AHP) 1970 yıllrınd krr destek rcı olrk geliştirilen Anlitik Hiyerrşi Prosesi, çok ölçütlü krr problemlerinin rştırılmsınd kullnılır Hem objektif hem subjektif değerlendirme ölçütlerini kullnmsı, değerlendirme tutrlılığının test edilmesini sğlmsı, özellikle de çok syıdki ölçüte göre değerlendirilmesi gereken lterntifler içerisinden hngisine öncelik verilmesi gerektiği gibi çok önemli bir krrın krr verici trfındn uygulnmsı nedeniyle AHP önemli bir rçtır [5,11] AHP nin genel kullnım lnlrı: İş değerlendirmesi, Alterntif seçimi, Kr/zrr krşılştırmlrı, Olsı çıktılrın thmini, Krr verme sistemindeki değişiklikleri kontrol etme, Grup krr vermenin kolylştırılmsıdır [11] AHP kullnımının temel nedenleri: Performns Değerlendirme çlışmsının çok ölçütlü bir ypıd olmsı, Geleneksel performns değerlendirme yöntemlerinin nitel ölçütleri objektif olrk değerlendirememesinden kynklnn değerlendirme eksiklikleri ve htlrı, Geleneksel performns değerlendirme yöntemlerinin tutrlılığı, uygulyıcılrın yetenekleri ve bilgileriyle kısıtlı klmsı, Geleneksel performns değerlendirme yöntemlerinin büyük çoğunluğunun uygulm sonund yöneticiye beklediği bilgileri sunmktn uzk klmsıdır [5,11] AHP kullnımının sğlycğı yrrlr: Performns değerlendirme uygulmsının içerdiği çok ölçütlülük nlitik olrk incelenebilecektir, Objektif ve subjektif değerlendirme ölçütlerinin birlikte yürütülmesini mümkün kılıncktır, Değerlendirmelerin tutrlılığı ölçülebilecektir, Çok syıdki ölçütlere göre değerlendirilmesi gereken ltentiflerin ğırlıklndırılmsı sğlncktır [5,11] 21 Problemin Tnımı Performns değerlendirme uygulmsınd, değerlendirici trfındn kullnılck değerlendirme formunun seçimi çok ölçütlü ve çok lterntifli bir problem olduğu için AHP yönteminin kullnılmsı uygun görülmüştür Problemin çözümünde AHP yöntemini dört ölçüt ve dört lterntif ile uygulnmıştır Seçilen ölçütler, çeşitli uygulm lnlrınd performns değerlendirme formlrındn beklenen özellikleri göz önünde tutrk ve Türkiye sivil svunmsı için hizmet veren iki özel şirketin ort ve üst düzey yöneticileri ile ypıln beyin fırtınsı sonucu oluşturulmuştur Günümüz performns değerlendirme yöntemlerinin temel ypısını orty koyn ve ypı olrk birbirinden frklı yöntemler lterntifleri oluşturmuşturbu ölçüt ve lterntifler şğıd görülmektedir Ölçütler: 1- Uygulnbilirlik: Formun bsitliği ve değerlendiricinin seçenekler rsı frklrı koly nlybilmesidir 2- Güvenilirlik: Formun çlışnlr rsı frklrı belirleme yeteneğidir 3- Değerlendirme sonuçlrının etkin kullnımı: Formun yöneticinin trfındn değerlendirdiğinde çlışnlrın eğitim-gelişim ihtiycını ve eksikliklerini gösterebilmesi ve ücretlendirme ve kriyer plnlmsın kynklık ypbilme özelliğidir 4- Ekonomiklik: Form uygulmlrının yöneticiye ktrım süresi ve formun doldurulm süresidir Alterntifler: 1- Derecelendirme Yöntemi 2- İkili Krşılştırm Yöntemi 3- Kontrol Listesi Yöntemi 4- Punlm Yöntemleri: Grfik Değerlendirme yöntemi, Punlm yöntemi, Zorunlu Seçim yöntemi, Dvrnışsl Değerlendirme yöntemi, Pun Thsis yöntemi 22 Hiyerrşik Ypının Kurulmsı Bu ypı kurulurken AHP prensipleri doğrultusund öncelikle mç, bunu tkip eden ölçütler ve bunlrın lterntifleri gösterilmiştir Burd tm hiyerrşik bir ypı ile krşılşılmktdır 23 İkili Krşılştırmlrın Ypılmsı İkili krşılştırmlr AHP nin en önemli şmsıdır İkili krşılştırmlr ile AHP de yrgılr bir mtrise dönüştürülür ij, i özellik ile j özelliğin ikili 98 Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1, 2005

5 İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı E Ersln ve O Algün krşılştırm değerini verecek olurs genel olrk ikili krşılştırm mtrisi; A = n n nn 11 = 1/ 1/ 1 12 n 12 1n nn şeklinde yzılır İkili krşılştırm mtrisinin birtkım özellikleri vrdır Bunlr şğıd sırlnmıştır: 1 Mtrisin tüm elemnlrı pozitif syıdır ve kre mtristir 2 Mtris tm tutrlı ise ij jk = ik eşitliği sğlnır 3 Mtris tm tutrlıys herhngi bir stırındn mtrisin diğer tüm fktörleri elde edilir 4 n syısının 2 li kombinsyonu kdr çılım ypılır 5 Mtrisin en büyük özdeğerine krşılık gelen özvektör, AHP mtrisinde ğırlık vey göreli önem vektörü olrk tnımlnır 6 A mtrisinin köşegenleri 1 e eşittir [12,13] Anlitik Hiyerrşi sürecinde ölçütlerin ve lterntiflerin birbirlerine göre önemlerini belirleyebilmek için her bir lterntif, diğer lterntiflerle AHP İkili Krşılştırmlr ölçeği tblosundki ğırlığın bkılrk punlnır [11] Bu ğırlıklr ve nlmlrı Tblo 1 de gösterilmiştir Tblo 1 Sty önem derecesi tblosu [5,12] Önem Anlmı Derecesi 1 Eşit önem Biri diğerine göre ort derecede 3 dh önemli 5 Kuvvetli düzeyde önem 7 Çok kuvvetli düzeyde önem 9 Aşırı düzeyde önem Uzlşm gerektiğinde kullnıln 2,4,6,8 önem dereceleri 24 Göreli Önem Vektörünün Hesplnmsı İkili krşılştırm mrtisinin çözümünden elde edilecek göreli önem vektörü W = (w 1, w 2,, w n ) ile gösterilir Burdki w j değerleri öncelik vey özvektör olrk tnımlnır Bu değerlerden W* mtrisi elde edilir w1 / w1 W* = wn / w1 w1 / wn wn / wn İkili krşılştırm mtrisi tutrlı ise (tutrlılık konusu sonrki bölümde çıklncktır), W* mtrisi ile rsınd çok büyük frklrın olmmsı gerekir Aritmetik ortlm ile göreli önem hesplmsı ypılrk krşılştırmlı vektörlerin (GÖV) değerleri bulunmuştur Bu vektörler, lterntifler ve ölçütler Tblo 5 te verilmiştir [12,13] 3 UYGULAMA Bu çlışmdki mç idel performns değerlendirme formu tsrlnmsıdır Bu mç, uygulnbilirlik, güvenilirlik, değerlendirme sonuçlrının etkin kullnımı ve ekonomiklik gibi dört frklı ölçüt ltınd dh önce nltıln dört frklı form üzerinden oluşturulmuştur 31 Hiyerrşik Ypının Kurulmsı Hiyerrşik ypı Şekil 1 deki gibi kurulmuştur 32 İkili Krşılştırmlrının Ypılmsı Mtris oluşturulurken simetrik elemn, ğırlığın çrpmy göre tersi olrk lınır Tblo 2 de ölçütlerden bir tnesinin lterntiflere göre krşılştırılmlrı gösterilmiştir Bütün lterntifler ölçütlere göre değerlendirildikten sonr ölçütlerin kendi rlrınd krşılştırm işlemi ypılır Sonuçlr Tblo 3 de verilmiştir 33 Tutrlılık Ornlrının Hesplnmsı İkili krşılştırmlr sonucu elde edilen mtrislerin tutrlılığının kontrolü ypılbilir Tutrlılık hesbı için özvektör yöntemi büyük kolylık sğlmktdır Alterntif ve ölçüt syısın göre (n=4) kbul edilebilir tutrsızlık ornı %10 lınmış ve bu konudki hesplmlrd kolylık sğlyn Expert Choise Tril Version yzılımıyl Tblo 4 deki ornlr hesplnmıştır Bu tblodn d görülebileceği gibi, tüm ornlr kbul edilebilir seviye içindedir ve yrgılrımız doğrudur Tblo 2 Uygulnbilirlik ölçütü için ikili krşılştırm mtrisi Uygulnbilirlik İkili Kontrol Punlm Derecelendirme Krşılştırm Listesi yöntemleri İkili Krşılştırm 1 1/7 1/5 1/3 Derecelendirme Kontrol Listesi 5 1/5 1 2 Punlm yöntemleri 3 1/3 1/2 1 Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1,

6 E Ersln ve O Algün İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı Uygunlnbilirlik İkili Krşılştırm Derecelendirme Kontrol Listesi Punlm Yöntemleri İdel Performns Değerlendirme Formunun seçilmesi Güvenilirlik Değerlendirme Sonuçlrının Etkin Kullnımı İkili Krşılştırm Derecelendirme Kontrol Listesi Punlm Yöntemleri İkili Krşılştırm Derecelendirme Kontrol Listesi Punlm Yöntemleri AMAÇ Ekonomiklik ÖLÇÜTLER İkili Krşılştırm Derecelendirme Kontrol Listesi Punlm Yöntemleri ALTERNATİFLER Şekil 1 AHP Hiyerrşik Ypısı Tblo 3 Ölçütler ikili krşılştırm mtrisi ÖLÇÜTLER Uygulnbilirlik Güvenilirlik Değ Son Etkin Kul Ekonomiklik Uygulnbilirlik 1 1/3 1/3 1 Güvenilirlik 3 1 1/2 3 Değ Son Etkin Kul Ekonomiklik 1 1/3 1/3 1 Tblo 4 İkili krşılştırm mtrisleri tutrlılık ornlrı Uygulnbilirlik 008 Güvenilirlik 004 Değerlendirme sonuçlrının etkin kullnımı 009 Ekonomiklik 005 Ölçütler mtrisi 002 Bundn sonrki işlem bütünleşik göreli önem vektörlerinin hesplnmsıdır 34 Bütünleşik Göreli Önemler Vektörünün Bulunmsı Ölçütlerin belirlenen kriterler ltınd değerlendirilmesiyle bulunn göreli önem vektörleri, bir üst seviyedeki ölçütlerin kendi içindeki krşılştırmlrı için bulunn göreli önem vektörü ile mtrissel çrpımı sonucund bütünleşik göreli önemlere ulşılır Tblo 5 te bu işlemler gösterilmektedir AHP yönteminin kullnrk en yüksek bütünleşik öneme ship iki yöntem, %60 ğırlıkl Derecelendirme yöntemi ve %26 ğırlıkl ise Punlm Yöntemleri bulunmuştur Projenin kln kısımlrınd bu iki yöntem birleştirilerek yeni bir performns değerlendirme formu hzırlncktır 4 DERECELENDİRME VE PUANLAMA YÖNTEMLERİNİ KULLANARAK YENİ FORMUN OLUŞTURULMASI Derecelendirme ve Punlm Yöntemleri toplm içerisinde %86 gibi bir değer ifde etmektedir Bu nedenle, bu yöntemlerin ortk kullnımıyl oluşturulbilecek bir form istenen özelliklerin tmmın ykınını kpsycktır Böylece yöneticiler tek bir forml birçok değeri ölçme ve denetleme imknın ship olcklrdır Bu formun oluşturulmsınd gerekli oln verimlilik ve etkinlik ölçütlerinin belirlenmesi yerinde olcktır Yönetim bölümü için gerekli bu göstergeler şğıd verilmektedir 100 Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1, 2005

7 İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı E Ersln ve O Algün Tblo 5 Bütünleşik Göreli Önem Vektörü Tblosu Uygulnbilirlik Güvenilirlik Değ Son Et Kull Ekonomiklik Wi 0,122 0,312 0,440 0,122 İkili Krşılştırm 0,055 0,064 0,083 0,056 0,03 Derecelendirme 0,587 0,517 0,550 0,279 0,60 Kontrol Listesi 0,213 0,165 0,135 0,139 0,11 Punlm yöntemleri Bütünleşik Göreli Önemler 0,145 0,252 0,232 0,525 0,26 41 Yeni Oluşturulck Formd Yönetim Bölümü İçin Verimlilik ve Etkinlik Göstergeleri Verimlik ve etkinlik göstergeleri seçiminde işletmeler trfındn sptnmsı koly ve işletmelerde performns ölçüm ve denetimi için kullnıln en genel göstergeler kullnılmıştır Böylece formun dh objektif ve nlitik olmsını sğlnmıştır [6,14,15] Üst yönetim düzeyine ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Yıllık Stış İndeksleri 2- Pzr Pyı İndeksleri 3- Gerçekleşen Genel Giderler / Bütçelenen Genel Giderler 4- Toplm Üretim Mliyetleri / Stndrt Üretim Mliyetleri 5- İşten Ayrılnlrın Syısı / Ortlm Çlışn Syısı Klite kontrol bölümüne ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Alımlrd Toplm Denetim Süresi / Alınn Prti Syısı 2- Reddedilen Prti Syısı / Toplm Alınn Prti Syısı 3- Yeniden İşlem Süresi / Toplm Üretim Süresi 4- Klite Önleme Mliyeti / Klitesizliğin Mliyeti Stınlm bölümüne ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Htlı Alımlr / Toplm Alımlr 2- Zmnınd Gelen Alımlr / Toplm Alımlr 3- Alımlrdn Sğlnn Tsrruf / Alınn Siprişlerin Mliyeti 4- Ortlm Temin Süresi Üretim bölümüne ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Kbul Edilen Projeler / Önerilen Projeler 2- Hedef Ürün Mliyeti / Gerçekleşen Ürün Mliyeti 3- Belirli bir dönemde gerçekleşen üretim / Belirli bir dönemde plnlnn üretim Pzrlm bölümüne ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Gerçekleşen Stışlr / Plnlnn Stışlr 2- Net Kr / Net Stışlr 3- Stıln Ürün Miktrı / Toplm Üretim Miktrı Ar-Ge bölümüne ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Yeni Ürün Geliştirmede Sğlnn Tsrruf / Plnlnn Mliyet 2- Uygulnn Öneriler / Geliştirilen Toplm Öneri Syısı 3- Tmmlnn Projeler / Plnlnn Projeler İnsn kynklrı bölümüne ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Bir yıldır çlışnlrın syısı / Bir yıl önceki çlışnlrın syısı 2- Bir yıldn fzl çlışnlrın syısı / Toplm çlışn syısı 3- Eğitim Mliyetleri / Eğitim Süresi 4- Toplm İşe Devmsızlık / Çlışıln Süre 5- Toplm Ücret ve Mşlr / Toplm İşletme Mliyeti 6- Sosyl Ödeme ve Tzmintlr / Toplm Ücretler 7- Kz Syısı / İşçi Syısı Stok bölümüne ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Stoklrın kullnıln sermyeye ornı 2- Günlük Krşılnn Stok Tlepleri / Günlük Toplm Stok Tlepleri 3- Stok eksikliği nedeniyle gecikmeli olrk tmmlnn işler / Toplm tmmlnn işler Bkım ve onrım bölümüne ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Mkine rızsı nedeniyle htlı üretim miktrı / Toplm üretim miktrı 2- Üretimi durdurn rız syısı / Çlışıln Süre 3- Bkım mliyetleri / Bütçelenen bkım mliyetleri 4- Plnlnn bkım işleri süresi / Gerçekleşen bkım işleri süresi Sevkiyt ve tşım bölümüne ilişkin verimlilik ve etkinlik göstergeleri 1- Kullnıln Stok Alnı / Mevcut Stok Alnı 2- Tşım Giderleri / Üretim Giderleri 3- Hsr gören yük syısı / Toplm yük syısı 4- Tşım işçilik süresi / Toplm işçilik süresi 42 Büro ve Atölye İçin Seçenek Tnımlrının Ypılmsı Büro ve tölye kısımlrınd punlm için yöneticiye yrdımcı olck tnımlrın ypılmsı gereklidir Bu Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1,

8 E Ersln ve O Algün İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı mçl tölye için 23 det ve yönetim için 24 det kriter belirlenmiştir Bu kriterler 5 seçenek üzerinden yöneticiye sunulmkt, yönetici de çlışn hngi tnım uyguns o ornd punlm ypmktdır Atölye için Emirleri Yerine Getirme ve Bilgi ve Beceri Düzeyi kriterlerinin ypılmış tnımlrı Tblo 6 d görülmektedir Büro için örnek kriter tnımlrı Liderlik ve Sosyl İlişkiler olrk belirlenmiştir ve Tblo 7 de verilmiştir 43 Performns Değerlendirme Sistemi Performns değerlendirme formlrı iki frklı şekilde hzırlnmıştır Bu syede tölye ve büro çlışnlrı için birbirinden frklı ğırlıklr ship oln kriterler belirgin bir şekilde vurgulnmış, sonuçlrın tutrlılığı ve objektif gözlem sğlmk kolylştırılmıştır Atölye çlışnlrı için verimlilik ve etkinlik ölçütü olrk işçinin ltı ylık dönemdeki verimliliği değerlendirici trfındn tespit edilecektirbüro çlışnlrı için hzırlnn formd ise her deprtmnd çlışn personel için yrı yrı verimlilik ve etkinlik ölçütleri kullnılmıştır Böylece her deprtmn kendi deprtmnıyl ilgili kriterlerden toplm pun oln 400 üzerinden 120 pun lck ve kriterlerin belirlenmesi değerlendiriciye bırkılcktır Çünkü kimi kriterler yıl sonlrınd tespit edilebilir (Örneğin Gerçekleşen Genel Giderler/Bütçelenen Genel Giderler) Büro çlışnlrı için kriter syısı ltı ile sınırlndırılmıştır Bu sınırlmnın sebebi değerlendiricinin bu bilgilere hızlı ulşmsını sğlmk ve formun 6 ylık periyotlrl uygulnbilmesine olnk vermektir Atölye çlışnlrı için verimlilik ve etkinlik kriterlerin ğırlıklrı yönetimin politiksın bğlı olrk değerlendirici trfındn belirlenecektir Atölye ve büro yrdımcı formu içerdiği seçenek çıklmlrıyl, değerlendiricinin seçenekler rsındki frklrı çık biçimde nlyrk çlışnlr rsı pun frklrının dh objektif olmsı sğlnmıştır Bu mklede nltıln yöntem, Türkiye sivil svunmsınd önemli rol oynyn özel bir şirkette 1 yıl boyunc uygulnmıştır İnsn kynklrının etkin kullnımı konusund önemli gelişmeler kydedilmiş; iş istsyonlrın işgören tm, personel eğitim ihtiyçlrının tespiti kolylşmış ve işgören verimliliklerinin değerlendirilmesi nlitik ve objektiflik kznılmıştır ATÖLYE İÇİN KRİTERLER Emirleri Yerine Getirme Bilgi ve Beceri Düzeyi MAKS PUAN Tblo 6 Atölye için örnek kriter tnımlrı SEÇENEK 1 SEÇENEK 2 SEÇENEK 3 SEÇENEK 4 SEÇENEK 5 Verilen görev ve emirleri yerine getirmemektedir İş ile ilgili bilgi ve beceriden yoksundur Verilen emir ve görevleri kstmktdır İş ile ilgili temel bilgi ve beceriye shiptir Verilen emir ve görevleri zmnınd yerine getirmektedir İş ile ilgili bilgi ve becerilerini geliştirmeye çlışmktdır Verilen emir ve görevleri beklenenden erken yerine getirmektedir İş ile ilgili bilgi ve becerilerin tümüne shiptir Emir ve görev beklemeden işi ilgili her türlü çlışmyı ypmktdır İşi ile ilgili tüm bilgi,becerilere shiptir Bilgi ve deneyimini stlrını geliştirmek için kullnmktdır BÜRO İÇİN KRİTERLER MAKS PUAN Liderlik 8 Sosyl İlişkiler 5 Tblo 7 Büro için örnek kriter tnımlrı SEÇENEK 1 SEÇENEK 2 SEÇENEK 3 SEÇENEK 4 SEÇENEK 5 Liderlik vsıflrındn yoksundur Kurllrı kesin ve ktıdır İş ilişkilerinde sygı kurllrı dışın çıkmktdır Otoriter liderlik trzını benimsemiştir Ödül ve cez ile yönetir Bşklrını dinlemez, kendini dinlettirir Çlışnlrı işleri konusund ikn eder ve yönlendirir Kplı ve çekingen bir ypıy shiptir Çlışnlrı etkiler, motive eder ve yönlendirir Kendini dinlettirmekten çok bşklrını dinler Ekibine güven verir Ekip ruhunu işletme hedeflerine göre yönlendirir Kendini ifdede zorluk çekmez İş ile ilgili sorunlrı sygılı bir biçimde çözer 102 Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1, 2005

9 İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı E Ersln ve O Algün 5 SONUÇ VE ÖNERİLER Performns değerlendirme günümüzde krmşık bir ypıy shiptir Bunun sıl nedeni üretim sistemlerinin teknolojiye yk uydurrk krmşık bir hl lmsıdır Bu krmşık ypılr içerisinde yöneticilerin bir performns değerlendirme ve ölçme sistemi kurmlrı oldukç zor olmktdır Birçok mevcut performns ölçüm sistemi bulunmkl birlikte bunlrın büyük bir çoğunluğu belli özel sistemler için uygulnbilmektedir Sistemdeki birtkım değişmeler sonucund mevcut formlr yetersiz klmış ve istenen kriterlerin bir kısmını kpsymmışlrdır Bu durum performns ölçümünde isteneni vermekten uzktır Büro ve tölye işlerinin birbirinden frklılıklr göstermesi, performns ölçümünün her iki kısım için frklı ypılmsını gerektirmiş ve ölçüm formlrı birbirinden yrılmıştır Bu çlışmd öncelikle mevcut performns ölçüm yöntemleri incelenerek birbirlerine göre eksik yönleri belirlenmiştir Anck bu sistemlerin bir krmsıyl idel performns ölçümüne dh yklşılbileceği belirlenmiştir Mevcut formlr içinden en iyileri seçilerek bunlrın bileşkesinden idel bir tsrım ulşılmy çlışılmıştır Bu mçl, performns ölçümünde soyut kvrmlrı syısl ifdelere çevirebilen ve yöneticilerin verdiği değer yrgılrının kontrolünü ypbilen AHP yöntemi kullnılmktdır AHP yöntemiyle genel içeriğin önemli bölümünü temsil edebilen iki form seçilip bunlrın birleştirilmesiyle idel bir form elde edilmiştir Formlrın içerdiği kriter ve seçenekler yrı yrı değerlendirilerek tölye ve büro personeli için iki frklı form oluşturulmuştur Formlrın içerdiği bilgilerle performns değerlendirmesi ypılmsı sonrki bölümde şğıdki uygulmlrı mümkün kılmktdır: 1-Ücretlendirme: İş değerlendirme çlışmsı ile birlikte yürütülecek uygulm ile işçiler ldıklrı punlr bkılrk ücret brketleri içindeki hreketlerine göre ücretlendirilebilir 2-Çlışnlrın terfi ve kdeme indirimi uygulmlrı: Çlışnlr değerlendirici trfındn tnn punlr değerlendirilerek terfi ve kdeme indirimi uygulmlrı ypılbilir 3-Personeli ikz etme ve işten çıkrm krrlrı: Çlışnlrın dvrnışsl, kişisel, teknik, genel kriterlere ve verimlilik ve etkinlik kriterlerine göre değerlendiren formlr syesinde punı deprtmndki diğer çlışnlr göre düşük oln çlışn kolyc belirlenebilir ve kişinin sonrki punlrın bkılrk işten çıkrm krrı verilebilir 4-Bireysel ve örgütsel eğitim ve gelişim ihtiyçlrının belirlenmesi: Form içerdiği kriterler ve çıklmlr syesinde eğitim ve gelişim ihtiycı oln çlışnın belirlenmesinde kullnılbilir 5-Çlışnlrl iletişim kurrk çlışnlrın performns gelişimini destekleyici çlışmlr: Değerlendirici yptığı performns değerlendirme çlışmsını sonuçlrın göre belirlediği çlışnlrl performns görüşmesi yprk,çlışnın motivsyonunu rttırıcı uygulmlr ile motivsyonunu ve işe oln ilgisini rttırbilir 6- İşgücü gereksinimlerinin belirlenmesi: Performns değerlendirme verileri sonucu gözetim gereksinimi, bilgi ve beceri düzeyi, iş tecrübesi, verimlilik ve etkinlik kriterleri göz önüne lınrk işgücü gereksinimi belirlenebilir Tsrlnn formlr performns ölçümünde gerçekleştirilmesi istenen birçok konuyu sunmkt ve belli periyotlr dhilinde tekrrlnmsını kolylştırmktdır Böylece yönetim kdemesi dh rht bir değerlendirme ypbilecektir Atölye ve büro personeli syısının fzl olmsı uygulmd birtkım zorluklr getirebilir ve zmn lıcı olbilir Bu nedenle gelecek çlışmlr içerisinde, formlrın günümüz krmşık ypısındki değişimlere çok çbuk dpte edilebildiği ve bu konud veri tbnı oluşturn bir Krr Destek Sistemi yzılımı üzerinde çlışmk yerinde olcktır Bu yzılım syesinde her bir personelin zmn içerisindeki gelişimi görsel bir şekilde yöneticilere sunulbilecektir KAYNAKLAR 1 Brutçugil, ProfDr İ, Performns Yönetimi, Kriyeryyınlrı, 2bsım, İstnbul, Sbuncuoğlu, Z, İnsn Kynklrı Yönetimi, 1Bsım, Ezgi Kitbevi Yyınlrı, Burs, Cnıtez, B, Performns Değerlendirme, Türk Psikoloji Bülteni, Syı 16, Eren, E, Yönetim Psikolojisi, Bet Yyınlrı, İstnbul, Khy, DoçDrE, Performns Değerlemesi, Osmn Gzi Üniversitesi, Ders Notlrı, Eskişehir 6 Willim, J S, Production Opertions Mngement, Sixth Edition, Irwin, McGrw- Hill, USA, 1999, pp320 7 Bingöl, D, İnsn Kynklrı Yönetimi, Bet Yyınlrı, 4bsım, İstnbul, Fındıkçı, İ, İnsn Kynklrı Yönetimi, Alf Yyınlrı, İstnbul, Ksım İzgören, AŞ, İş Yşmınd 100 Knguru, Acdemyplus yyınlrı, Ankr, 2000 Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1,

10 E Ersln ve O Algün İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı 10 Kynk, T, İnsn Kynklrı Plnlmsı, Alf Yyınlrı, İstnbul, Gsimov, R, Krr Anlizi, Bşkent Üniversitesi, Ders Notlrı, Ankr, Sty, TL, The Anlytic Hierrchy nd Anlytic Network Processes, The Conference notes, Kore, Jpn, Sty TL, The Anlytic Hierrchy Process, Mc Grw-Hill Interntionl Book Compny, USA, Akl, Z, İşletmelerde Performns Ölçüm ve Denetimi, Mpm yyınlrı, 4bsım, Ankr, Rndle, W, Monroe W H, Better Wys to Mesure Executive Performnce, Mngement Methods, Vol19, No4, Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1, 2005

11 İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı E Ersln ve O Algün EK 1 BÜRO PERSONELİ İÇİN PERFORMANS DEĞERLENDİRME FORMU BÜRO PERSONELİ İÇİN PERFORMANS DEĞERLENDİRME FORMU ÇALIŞANIN: AD/SOYAD DEPARTMANI ÜNVANI DEĞERLEYENİN: ADI/SOYADI TARİH GENEL Kişisel Kriterler PUAN İş Tecrübesi Emirleri yerine getirme Üstlere sygı İnsiytif Shibi Olm Liderlik Medeni Hli Tsrruf Alışknlığı Ailevi Sorunlrı İşe Tşım Dvrnışsl Kriterler PUAN İşbirliği ve Uyum içinde Çlışm Güvenilebilirlik Sorumluluk Üstlenme Astlrı Geliştirme Müşteri ile İletişim Yrtıcılık Büro Mlzemelerini Korum Sosyl İlişkiler Disiplin Cezsı Teknik Kriterler PUAN Bilgi ve Beceri Düzeyi Mkine,tkım ve donnımı korumsı Gözetim Gereksinimi Frklı İşlerde Çlışbilme Genel Kriterler PUAN İşe Devm Strese Krşı Dynıklılık Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1,

12 E Ersln ve O Algün İdel Performns Değerlendirme Formu Tsrımınd Anlitik Hiyerrşi Yöntemi Yklşımı EK-2 ATÖLYE PERSONELİ İÇİN PERFORMANS DEĞERLENDİRME FORMU ATÖLYE PERSONELİ İÇİN PERFORMANS DEĞERLENDİRME FORMU ÇALIŞANIN: AD/SOYAD DEPARTMANI ÜNVANI DEĞERLEYENİN : ADI/SOYADI TARİH GENEL Kişisel Kriterler PUAN İş Tecrübesi Emirleri yerine getirme Üstlere sygı Sğlık durumunun işe uygunluğu Zmn kullnımı Kritik olylr krşısınd soğukknlı olbilme Liderlik Medeni Hli Tsrruf Alışknlığı Dvrnışsl Kriterler PUAN İşbirliği ve Uyum içinde Çlışm Güvenilebilirlik Sorumluluk Üstlenme Astlrı Geliştirme Sosyl İlişkiler Disiplin Cezsı Teknik Kriterler PUAN Bilgi ve Beceri Düzeyi Mkine,tkım ve donnımı korumsı Gözetim Gereksinimi Frklı işlerde Çlışbilme Verimlilik ve Etkinlik Kriterleri Verimlilik 106 Gzi Üniv Müh Mim Fk Der Cilt 20, No 1, 2005