2001 Ekonomik Krizinin Türk Tarımında Toplam Faktör Verimlili i Üzerindeki Etkilerinin Analizi

Transkript

1 2001 Eknmik Krizinin Türk Tarımında Tplam Fakör Verimlili i Üzerindeki Ekilerinin Analizi Tuna ALEMDAR 1 Öze Bu çalı mada 2001 eknmik krizinin Türkiye nin bikiel üreim perfrmanı üzerindeki ekileri incelenmekedir. Çalı mada dönemine ai il düzeyindeki verilerle heaplanan Malmqui endeklerinden yararlanılmı ve öz knuu dönem, analizi klayla ırmak amacıyla kriz öncei ve nraı lmak üzere iki al döneme ayrılmı ır. Bulgular, Türkiye arımında plam fakör verimlili inin dönem byunca azaldı ını göermekedir. Ancak, kriz öncei dönem aran eknik ekinlik ve azalan eknljik de i imle; kriz nraı dönem ie azalan eknik ekinlik ve aran eknljik de i imle karakerize edilmekedir. Bu durum kriz nraında bazı eknljik yeniliklerin devreye girdi ini ancak bu yeniliklerin ekin bir ekilde kullanılamadı ını ima emekedir. Dönem byunca her yıl plam fakör verimlili i ralama %1 dü ü göermi ir. Anahar kelimeler: Tplam Fakör Verimlili i, Eknmik Kriz, Malmqui Endeki, Türk Tarımı Analyi Of The Effec Of 2001 Ecnmic Crii On Tal Facr Prduciviy Of Turkih Agriculure Abrac Thi udy analyze he effec f 2001 ecnmic crii n he crp prducin perfrmance f Turkih agriculure. Malmqui indice eimaed frm prvincial level daa were emplyed in he analyi and hi perid wa divided in w (befre and afer crii) ub perid faciliae analyi. Finding hw a decline in al facr prduciviy during he whle perid. Hwever, while befre crii ub-perid i characerized wih an increaing echnical efficiency and a decreaing echnlgical change, afer crii ub-perid i characerized wih ju an ppie rend. Average annual al facr prduciviy decline i arund 1% during he whle perid. Keywrd: Tal Facr Prduciviy, Ecnmic Crii, Malmqui Index, Turkih Agriculure G R Türkiye Cumhuriyei kurulu undan bugüne kadar hafif ve iddeli birçk eknmik kriz ya amı ır. Türkiye eknmiinde arımın yükek bir paya ahip ldu u dönemlerde ya anan krizlerde arımda verim iikrarızlıkları ve dı icare hadlerindeki dü ü ler d rudan ve dlaylı yllarla GSMH ve dı icare gelirlerini ekileyerek büyüme hızının dü meine yl açmı ve arım, krizin eiklenmeinde önemli bir rle ahip lmu ur lardan nra ie Türkiye önemli ölçüde anayile mi, özelle mi, kenle mi, piyaa eknmiinin büün kurumlarının i ler ldu u faka finanal ve yapıal kırılganlıklarla yüklü bir eknmik yapıya ahip bir ülke durumuna gelmi ir. Türkiye nin köy-arım a ırlıklı bir yapıdan ken-anayi-hizme a ırlıklı bir yeknmik yapıya geçmi lmaı krizlerin kaynakları, eyri, alınan önlemler açıından da önemli farklılıklar yaramı ır. iddeli ve göreli hafif krizlerle geçen yılların plamı cumhuriye arihinin neredeye be e birine varırken, erbele me ve küreelle me ürecinin ya andı ı n çeyrek yüzyılın neredeye %90 ı kriz yıllarıdır (Kazgan,2008). Türkiye nin ya adı ı büyük krizlerden biri lan 2000 Kaım 2001 uba finanal krizi alında 1998 yılında ba layan çif dipli bir krizdir yılında Aya ülkelerinde ba layan kriz kıa bir üre nra Arjanin, Brezilya gibi ülkelere ve ardından Ruya ya ıçramı, ardından 1998 yılında Türkiye ye inikal emi ir. Aya ülkelerinin paralarını devalüe emelerinin Türkiye nin bu ülkelere kar ı rekabe gücünü dü ürmei, Ruya ya ihracaın ve Ruya dan gelen urilerin azalmaı da krizin ekilerini arırmı ır. Yine de 1 Çukurva Üniveriei Ziraa Fakülei Tarım Eknmii Bölümü, Balcalı Adana 273

2 Türkiye 1998 de, %8.4 aran arımal üreimi ve %9.3 aran madencilik üreimiyle GSMH yi %3.9 ranında arırabilmi ir yılında ya anan iddeli kuraklık ve Marmara depremi krizin derinle meinde lumuz dı allıklar larak rl ynadılar. Bu yılın nunda IMF ile and-by anla maı imzalandı. Türkiye kredi alabilmek için IMF ve Dünya Bankaı aleplerine uygun dönü ümler yapmayı aahhü ei. Tarımal ürünlere yapılan deeklerin kaldırılmaı, ba a eker pancarı ve üün lmak üzere ürünlerin üreim kalarına abi uulmaları, bu day gibi emel bir gıda maddeinin fiyaının ulular araı fiyalara ba lanmaı, ihalaın erbele irilmei, arımal girdilere verilen mali deeklerin kaldırılmaı, arıma deek veren kurumların özelle irilmei ve afiyei nucu Türkiye arım üreiminde %1.3 arı la kendi nüfu arı ının d uraca ı gıda alebini bile kar ılayamaz duruma dü erek ABD ve AB nin ihracaına 70 milynluk dev bir pazar açmı ır (Kazgan, 2008). Günümüzde eknmik geli mi lik düzeyinin belirlenmeinde en çk kullanılan göergelerden biri de, verimlilikir. Türkiye eknmiindeki payının azalmaına ra men ulual eknmideki önemini kruyan arım ekörünün eknmik geli meye kakılarının arırılmaı verimlili in arırılmaı ile lanaklıdır. Eknmik ve finanal krizlerin arım ekörü verimlili i üzerindeki ekileri ie çk yönlü labilmekedir. Finanal kriz ıraında azalan kredi lanakları nedeniyle yaırımların azalmaı, kalieli girdi kullanımında dü ü ler, eknminin dı a açıldı ı, arımal deeklerin kaldırıldı ı bir dönemde plam fakör verimlili inde azalmaya yl açabilir. Tarım ürünleri alebinin gelir enekli i dü ük ldu undan krizin alep üzerindeki ekii anayide gibi büyük alep daralmalarına yl açmaa da kama de eri yükek bazı arımal ürünlere alep azalabilir. Öe yandan krizler, kı kaynakların daha ekin kullanımını e vik ederek plam fakör verimlili inde bir arı a da yl açabilir. Türk arımında plam fakör verimlili i de i imlerini Malmqui yönemiyle analiz eden birçk çalı ma bulunmakadır. Bunlar araında döneminde dkuz arım bölgeinde analiz yapan Günden ve ark. (1998), bölgeel düzeyde analiz yapan Zaim ve ark. (2001), T GEM i lemelerinde ekinlik de i imini inceleyen Candemir ve Delika (2006), ve eker fabrikalarının perfrman analizini yapan Demirci (2001) ayılabilir. Bu çalı mada, Türkiye arımında 2000 Kaım 2001 uba eknmik krizi öncei ve nraında il ve ülke düzeyinde plam fakör verimlili i ve bile enlerinde a lanan geli im incelenmekedir. MATERYAL VE YÖNTEM Ara ırmada il bazında bir çıkı ve be girdi kullanılmı ır. Çıkı larak kullanılan ve illerde yei irilen arla bikileri, meyve ve ebzelerin paraal de erini göeren bikiel üreim de erleri TÜ K yayınlarından elde edilmi ve yine bu kurum yayınlarından elde edilen il bazında Gıda Tükeici Fiya Endekleri ile 1996 yılı abi fiyalarına çevrilmi ir. Ara ırmada kullanılan girdiler ve kaynakları unlardır: arımal mücadele ilaçları (n) TK B kayılarından elde edilmi ir. Sermaye kullanımını emil emek üzere eçilen rakör ayıları, i gücünü emil eden arımal akif nüfu ve bikiel üreimde kullanılan arazi mikarları (ha), kimyaal gübre (n) ie TÜ K kayılarından elde edilmi ir. Verimlilik de i imi, belirli bir dönemde belirli bir girdi eiyle üreim perfrmanlarında a lanan geli imdir. Tek girdi ve ek çıkı ile yapılan analizlerde verimlilik arı ı iki dönem araında ralama ürünlerde gözlenen de i imle ölçülür. Cave 274

3 ve ark. (1982) birden çk girdi ve çıkı bulunan üreim üreçlerinde girdi de i ikliklerinin üreime yanımalarının üreim lanakları e rii yardımıyla bulunabilece i, bu amaçla uzaklık fnkiynlarından yararlanılabilece ini, gözlenen ve beklenen üreim arı ları farkının eknljik de i ime ba lanabilece ini, üreim lanakları için referan larak dönem ba ı veya nu eknljilerin ea alınabilece ini ileri ürmü lerdir. Färe ve ark. (1992) ie hem dönem ba ı hem dönem nu eknljii ea alınarak heaplanan verimlilik endeklerinin gemerik ralamaının alınmaını önermi lerdir. Verimlilik de i iminin ölçülmei için birçk yönem geli irilmi ir. Bunlardan biri de Malmqui endekleridir. m, y ) 1/ 2 d ) d ) = x (1) d ) d ) Malmqui endekleri, uzaklık fnkiynları yakla ımıyla girdi ve çıkı uzayında i lemeleri emil eden farklı iki döneme ai veri nkalarının rak bir eknljiye uzaklıklarını heaplayarak bu iki veri nkaı araındaki plam fakör verimlili i de i imini ölçen paramerik lmayan endeklerdir. Uzaklık fnkiynlarının lu urulmaında d rual prgramlama ekniklerinden yararlanılabilmekedir. Endekin yaygınla maında, fiya verileri lmadan heaplanabilmei, üreici davranı ı, üreim fnkiynun ekli knularında bir varayıma gerek göermemei, üm üreicilerin ekin çalı ı ının varayılmamaı, verimlilik de i iminin ekinlik de i imi ve eknljik geli me bile enlerine ayrı ırılabilmei gibi fakörler rl ynamakadır. m, y ) 1/ 2 d ) d ) d ) = x (2) d ) d ) d ) E ilik (1) de m, Malmqui endekini; d, uzaklık fnkiynlarını; al indileri endek ve uzaklık fnkiynlarının çıkı yönelimli ldu unu; y ve x ıraıyla çıkı ve girdi vekörlerini, ve al ve ü indileri ıraıyla emel ve cari dönemleri göermekedir. Örne in; kö eli paranezdeki ilk keirli ifadenin payındaki erim dönemi girdi ve çıkılarıyla dönemi eknljiine göre lu urulan uzaklık fnkiynunu göermekedir. Di er uzaklık fnkiynları da benzer ekilde yrumlanmalıdır (Celli ve ark., 2005). Malmqui plam verimlilik endeki kendiini lu uran iki emel bile ene ayrı ırılabilir. Verimlilik de i imini açıklayan fakörlerden biri üreici ekinli indeki de i imdir. Ekinlik de i imi bir üreicinin elindeki girdilerle mevcu eknlji alında eri ebilece i en yükek üreim düzeyini yakalamadaki ba arıını ölçmekedir. Ekinlik de i imi, üreicinin içinde bulunulan dönemdeki ekinli inin, bir önceki dönemdeki ekinli ine ranıdır. Bu ran bire e ie iki dönem araında üreicinin ekinli i aynı kalmı, birden küçüke üreici ekinli i azalmı, birden büyüke üreicinin ekinli i armı demekir. Verimlilik arı ının di er bile eni, üreim ınırındaki kaymaları ölçen ve üm üreim birimlerini ekileyen eknljik geli melerin verimlili e kakıını göeren eknljik de i imdir. Teknljik de i im endeki, emel ve cari dönem ea alınarak heaplanan ekinlik de erlerinin gemerik ralamaıdır. E ilik (2) de, E ilik (1) de unulan Malmqui endekinin bile enlerine ayrı ırılmı hali göerilmekedir: Kö eli paranez dı ındaki keirli ifade i lemenin ve dönemleri araında ekinlik de i imini, paranez içindeki ifade ie eknljik de i im endekini göermekedir. 275

4 Referan üreim ınırının paramerik lmayan veri zarflama yönemiyle heaplandı ı bu çalı mada, ölçe e abi geiri varayımı benimenmi ve endeklerin heabında Celli (1996) arafından geli irilen DEAP 2.1 yazılımından yararlanılmı ır. ARA TIRMA BULGULARI VE TARTI MA Türkiye arımında döneminde ekinlik de i imi, eknljik de i im ve plam fakör verimlili i endekleri Çizelge-1 de unulmakadır. Analizler il düzeyinde yapılmı ve il düzeyinde heaplanan endeklerin gemerik ralamaı alınarak ülkenin büünü için Malmqui endekleri heaplanmı ır. Malmqui endekleri zincirleme endekler ldu undan ardı ık de erlerin çarpımıyla birikimli endeklere dönü ürülebilir. Böylelikle plam fakör verimlili i ve bile enlerinin zamana ba lı de i imi izlenebilir. Birikimli endekler Çizelge-1 in n üç üununda ayıal larak ve ekil-1 de grafikel larak unulmu ur. Görüldü ü gibi üreici ekinliklerinde büyük arı lara ra men plam fakör verimlili i dönem nunda, dönem ba ındaki eviyeye ula amamakadır. Çizelge 1: Türk arımında plam fakör verimlili i ve bile enleri ( ). Yıllık Birikimli YILLAR ED* TD* TFVD* ED* TD* TFVD* 1996/ / / / / / / / / /2006 0, Yıllık arı hızı (%) öncei ve nraı * ED=Ekinlik De i imi; TD: Teknljik De i im; TFVD: Tplam Fakör Verimlili i De i imi Çizelge-1 de de görüldü ü gibi araı dönemde Türkiye de eknik ekinlike yıllık ralama %2 civarında büyüme, eknljik de i imde yıllık ralama %3 gerileme gözlenmi ir. Bunun nucunda dönem içi plam fakör verimlili i %1 azalmı ır. Tplam fakör verimlili indeki gerileme üreicilerin ekinliklerinin azalmaından de il, eknljik gerilemeden kaynaklanmı ır. Çizelge 1 ve ekil 1 de de i kenlerin göerdi i e ilimlerde 2001 yılında gözlenen kırılma döneminin iki al dönem halinde incelenmeinin daha uygun ldu unu göermekedir. Teknik ekinlik 1996 yılından 2000 nuna kadar yükelme e ilimindeyken 2001 yılı ile birlike dü me e ilimi göermekedir. Tplam fakör verimlili i ve eknljik de i im de bu nkadan nra yükelme e ilimine girmekedir. 276

5 ekil 1: Türkiye Tarımında Kümülâif Tplam Fakör Verimlili i (TFV), Teknik Ekinlik De i imi ve Teknljik De i im ( ) Endeklerin kriz öncei ve nraı endeklerin iaiikel açıdan önemli derecede farklı lup lmadı ını raya kymak için yapılan paramerik lmayan Krukal- Walli ei aradaki farkların %5 düzeyinde anlamlı ldu unu göermekedir. 2006) ekil 2: Türkiye Tarımında Bikiel Üreim De eri ve Girdi Endekleri (1996 Tplam fakör verimlili i 2001 öncei dönemde yıllık %9.12 gibi ldukça yükek bir hızla azalırken 2001 ve nraı dönemde yılda ralama %4.45 armakadır. Bu arı ın büyük ölçüde eknljik ilerlemeden kaynaklandı ı görülmekedir. Çünkü 2001 önceinde yılda yakla ık %24.36 ranında eknljik gerileme ya anırken 2001 ve nraı dönemde yılda %13.92 eknljik ilerleme gözlenmekedir. Teknik ekinlik de i iminde 2001 öncei yıllık ralama arı hızı %20.12 iken 2001 ve nraında ralama de i im %-8.29 dur. Buradan u nuçlar çıkarılabilir: 2001 yılına yakla ıldı ında 1998 yılında 277

6 ba layan çif dipli kriz derinle irken eknljik gerileme ya ayan üreiciler bu gerilemeyi ekinliklerinin arırarak kar ılama yluna gimi lerdir nraı dönemde ie krizin alaılmaı için üreimde bazı eknljik yenilikler uygulanmaya ba lamı ancak üreiciler bu yeni duruma adape lamadıklarından üreici ekinliklerinde hızlı bir dü ü ya anmı ır. Snuça plam fakör verimlili i dönem ba ı de erine bile ula amamı ır. ekil 2 de Türkiye de 1996 abi fiyalarıyla bikiel üreim de eri ve girdi kullanım endekleri göerilmekedir. Sabi fiyalarla bikiel üreim de erinin ara ırma dönemi nunda dönem ba ına göre %10 dü ü ü, ekilen arazinin nipeen abi kaldı ı, arımal ilaç kullanımının 2001 de ya anan büyük bir çökü en nra, 2002 ve 2003 yıllarında arı ı ve ardından nipeen kararlı bir durum aldı ı gözlenmekedir. Gübre kullanımında da benzer bir geli me öz knuudur. ikrarlı bir ekilde arı göeren ek girdi rakördür. En büyük dü ü arımal akif nüfuadır. Büün bunlar kriz nraı plam fakör verimlili inde a lanan geli meden i gücü girdiindeki azalı ın, kırdan kene veya arımal üreimden arım dı ına göçün büyük bir rl ynadı ını göermekedir. Türkiye de arım eköründeki iihdamın arımın GSY H içindeki payının 3 kaı civarında lmaı arım ekörünün dü ük verimlili i ve ekördeki aıl i gücü knuunda bir fikir vermekedir yılında milyn lan arımal akif nüfu dönem nu lan 2006 yılında milyna dü mü ür. Bu durum her ne kadar bazı ikiaçılarca bir geli me e ilimi larak görüle de Türkiye de di er ekörlerin iihdam yapıı, kenlerdeki i izlik ranları, iç icare hadlerinin arım aleyhine eyri, FAO nun ifadeiyle arımın kadınla maı bu ürecin geli me ve mdernle meyi de il, plumal bir çökünüyü emil ei ini göermekedir (Günaydın, 2010). ller düzeyinde analiz yapılırken, bazı verilerin ku ku uyandırmaı ve illerle ilgili daha fazla veriye gerek duyulmaı nedenleriyle ayrınılı analizlerden kaçınılmı ır. Ancak üm illerde dönemi eknljik de i me endekleri dönemi endeklerden büyük bulunmu ur. Her il için yapılan Krukal-Walli elerinde 66 ilin 2001 öncei ve nraı eknljik de i im perfrmanları araındaki farklılıklar %5 düzeyinde anlamlı bulunmu, kalan 15 ilde ie bu düzeyde anlamlı bulunmamı ır. 71 ilde dönemi eknik ekinlik de i imi endekleri dönemi endeklerinden küçük bulunmu ur. Ancak adece 23 ilde bu dü ü ler anlamlı bulunmu ur. Alı ilde (Arvin, Baman, Baybur, Erzurum, Hakkâri, Rize) iki dönem araında ralama eknik ekinlik de i im endekleri aynı kalmı ır. ki dönem araında ralama eknik ekinlik de i me endekleri büyüyen il ayıı dörür: Ardahan, Omaniye, Siir ve Malaya. Ancak bu farklılıklar iaiikel açıdan anlamlı de ildir. Be ilde (Ankara, Edirne, Elazı, U ak ve Van) plam fakör verimlilikleri iki dönem araında yakla ık aynı düzeyde kalmı ır. 12 ilde (Amaya, Eki ehir, Burdur, Ipara, Karabük, Kırklareli, Kili, Nev ehir, Ni de, Samun, Tekirda, Tka) 2001 nraı ralama plam fakör verimlilikleri 2001 öncei de erlerden dü ükür. Ancak aradaki farklar iaiikel açıdan anlamlı bulunmamı ır. 65 ilde ie 2001 nraı plam fakör verimlili i endekleri birinci dönemdeki endek de erlerinden daha yükek bulunmu ur. Ancak bunların adece be inde (A rı, Baman, Blu, Siva ve çel) aradaki farklar iaiikel açıdan anlamlı bulunmu ur. Büün bunlardan plam fakör verimlili i ve bile enlerinde her iki dönemde il düzeyinde gözlenen de i ikliklerin Türkiye düzeyinde gözlenen de i ikliklerle aynı davranı ı ergiledi i nucu çıkarılabilir öncei yükek bir eknik ekinlik de i imi ve eknljik gerileme, 2001 nraı ie eknljik ilerlemeyle birlike eknik ekinlik azalı ı. 278

7 Türkiye de plam fakör verimlili indeki dü ü e kar ın iller araında farklılıklar vardır. Tplam fakör verimlili inde ilk be ırada lan iller ve plam fakör verimlili i de i imleri öyledir: Kahramanmara (1.144), Knya(1.139), Merin (1.117), Kayeri (1.116) ve Karaman (1.095). Bu be ilden Merin ve Karaman da hem eknik ekinlike hem de eknljik de i imde arı gözlenmekedir. Kahramanmara, Knya ve Kayeri ie ya adıkları eknljik gerilemeye kar ın eknik ekinliklerini arırarak plam fakör verimliliklerinde arı a lamı lardır. Kahramanmara ilinde bikiel üreim de erinde büyük bir azalma lmamı ken i gücü girdiinde ürekli azalma gözlenmi ir. Merin ilinde bikiel üreim de eri ralama 1997 yılı dı ında dönem ba ındaki de erin üzerinde lmu, ilaç, gübre ve i gücü girdilerinde azalma gözlenmi, öe yandan ekilen alanlarda da arı lar gözlenmi ir. Karaman ilinde ie bikiel üreim de eri, ekilen araziler ve gübre kullanımında arı lara kar ın arımdaki eknmik akif nüfu neredeye yarı yarıya azalmı ır. En ba arılı illerin incelenmei perfrman arı ında i gücü girdiindeki azalmanın büyük rl ynadı ını ve perfrmanın bir bölümünün ekilen arazilerdeki arı an kaynaklandı ını göermekedir. Tplam fakör verimlili i de i iminde en köü durumda lan be ilde eknik ekinlike ve eknljide gerileme ya anmı ır. Bu iller unlardır: Küahya (0.771), Yzga (0.772), Omaniye (0.798), Malaya (0.827) ve Karabük (0.858). Bu be ilin amamında da hem eknik ekinlike hem eknljik geli mede ilgili dönemde gerileme ya anmı ır. Ekinlik de i imi ölçümlerinde referan üreim ınırı önemli bir yer ynamakadır. Referan üreim ınırını lu uran iller gözlem ei içeriinde veri eknlji alında ula ılabilecek en yükek düzeyi göerdikleri için önem a ımakadır. SONUÇ VE ÖNER LER Bikiel üreim de erindeki dalgalı eyrin bir bölümü iklim k ullarındaki iikrarızlıkan kaynaklana da lgular bu dü ü ün adece iklim k ullarından kaynaklanmadı ını dü ündürmekedir. ç icare hadlerinin arım aleyhine döndü ü bu dönemde arımal deeklerin azalılmaı girdi kullanımlarındaki ini çıkı ları bir ölçüde açıklayabilir. Girdi kullanımı belirli bir üre nra de i en eknmik k ullar nedeniyle dönem ba ındaki durumuna eri ebilmekedir. Oya i gücü için aynı ey öylenemez. En büyük azalmanın gözlendi i girdinin i gücü lmaı, plam fakör verimlili indeki kriz nraı gözlenen nipi parlanmanın önemli belirleyicilerinden birinin arımal iihdamdaki azalma ldu unu dü ündürmekedir. Özelle irmelere kar ın anayinin yeni iihdam yaramadı ı bilinen bir gerçek ldu undan krizin yakla ık 3 milyn ki inin evinden yurdundan ve i inden larak köyden kene göçüyle nuçlandı ı ve arımdaki verimlilik düzeyinin ancak bu ekilde krundu u öylenebilir. Ku kuuz verimlilik düzeyinde daha kalieli girdi kullanımı ve ulamanın yaygınla maının da önemli bir payı bulunmakadır lı yıllarda birçk ara ırmacı geli mi ve geli meke lan ülkeler arımı araındaki farklılıkları rakör ayıları, gübre vb. girdilerin niceli i ile açıklamaya çalı mı ır. Geli meke lan ülkeler arımda girdi kullanımını übvane ederek arımal üreimlerini arırmı lardır. Gübre ve arımal makineler genellikle bu ülkelerde bl bulunan prak ve araziyi ikame emekedir. Öe yandan yeni eknlji ve girdilerin kullanımı üreicilerin üreim praiklerinde de birakım de i melerin a lanmaını gerekirdi inden bazı durumlarda girdideki arı lar üreimdeki arı ları a abilmekedir. Böyle bir uyarlama ürecinde plam fakör verimlili i araca ına dü ebilir (Arnade,1968). Yapılan analizde, kriz nraı dönemde, hem eknljik de i im hem eknik ekinlik arı ı görülen çk az ayıdaki il dı ında, illerin büyük ç unlu unda plam fakör verimlili indeki ea belirleyici emenin eknljik de i im ldu u, eknljik de i im ile birlike eknik ekinlike gerileme ldu u görülmekedir. Bu durum, arımda eknljik yeniliklerin yayılmaında bir ba arıızlı a i are emekedir. Yeniliklerin ekin 279

8 bir biçimde uygulanabilmei için eknik ekinli in arırılmaı, bunun için de yayım çalı maları ve örgülenme ekinliklerine hız verilmei gerekmekedir. Sn larak arımda verimlili in, iç içe geçmi ve yerel larak de i kenlik göeren birçk faköre ba lı ldu u göz önüne alınarak farklı il veya bölgelerin krize verdi i epkilerin farklılı ına neden lan fakörler ayrınılı bir ekilde ara ırılmalıdır. KAYNAKLAR Arma an, G., Özden A. ve Bekçi lu S. (2008), Efficiency and Tal Facr Prduciviy f Crp Prducin a NUTS-1 Level in Turkey: Malmqui Index Apprach, Qual Quan : , DOI / Arnade C., Uing A Prgramming Apprach Meaure Inernainal Agriculural Efficiency and Prduciviy, Jurnal f Agriculural Ecnmic Vlume 49, Number 1, Winer 1998 ayfa Candemir M., ve Delika E. (2006) Tigem lemelerinde Teknik Ekinlik, Ölçek Ekinli i, Teknik lerleme, Ekinlikeki De i me ve Verimlilik Analizi: , Tarımal Eknmi Ara ırma Eniüü Cave, D., Chrienen, L., ve Diewer, E. (1982) The Ecnmic Thery f Index Number and he Meauremen f Inpu, Oupu and Prduciviy, Ecnmerica, 50, Celli, T.J., 1996 A Guide DEAP Verin 2.1: A Daa Envelpmen Analyi (Cmpuer) Prgram, Cener fr Efficiency and Prduciviy Analyi Wrking Paper n:96/08, Univeriy f New England, Deparmen f Ecnmeric, Armidale, Auralia. Celli, T.J., D.S.P. Ra, C.J.O Dnnell, G.E. Baee (2005) An Inrducin Efficiency and Prduciviy Analyi, Secnd Ediin, Springer Demirci S. (2001) eker Fabrikalarının Perfrman Analizi ve Tplam Fakör Verimliliklerinin Ölçümü. Malmqui ndek Yakla ımı, Tarımal Eknmi Ara ırma Eniüü Färe, R., Grkpf, S., Lindgren, B., R, P. (1992). Prduciviy Change in Sweedih Pharmacie : A Nnparameric Malmqui Apprach. Jurnal f Prduciviy Analyi. 3, Günaydın, G. (2010) Tarım ve Kırallıka Dönü üm. Pliika Tranferi Süreci/AB ve Türkiye Tan Kiabevi. Ankara. Günden, Miran ve Sarı (1998) Türk Tarımında Verimlilik ve Ekinli in Geli imi: Bir Veri Zarflama Yönemi Uygulamaı Türkiye 3. Tarım Eknmii Kngrei, Ankara Kazgan, G., 2008, Türkiye Eknmiinde Krizler, Eknmi Pliik Açıından Bir rdeleme, anbul Bilgi Üniveriei Yayınları, 2. Bakı. TUIK, Tarımal Yapı ve Üreim, Çe ili Yıllar Zaim, O., Bayaner A., Kandemir M.U. (2001), Tarımda ller ve Bölgeler Düzeyinde Ürekenlik ve Ekinlik: Farklar ve Nedenler. TEAE Tarımal Eknmi Ara ırma Eniüü. 280