TÜRKYE-AZERBAYCAN PETROL-DOALGAZ BORU HATTI PROJELERNN ÜLKE EKONOMLER VE AVRUPA BRL AÇISINDAN ÖNEM

Transkript

1 TÜRKYE-AZERBAYCAN PETROL-DOALGAZ BORU HATTI PROJELERNN ÜLKE EKONOMLER VE AVRUPA BRL AÇISINDAN ÖNEM Doç.Dr. Meliha Ener 1 Yük. Lis. Ö,r. Orhan Ahmedov 2 ÖZET Azerbaycan ve Türkiye nin enerji ekonomisindeki ibirliinin dünya ve bölge enerji stratejilerinin belirlenmesindeki, rolü büyüktür. Dünya enerji kaynaklarnn kullanmnn gelecee yönelik öngörüleri, petrol ve doalgaz kaynaklarnn tüketim hznn orta vadede hiç bir düü sergilemeden yaklak yl boyunca devam edecei eklindedir. Bu durumda petrol ve doalgazn, talebi giderek artacaktr. Bu kaynaklarn sahibi ülkelerin dnda, onlarn tanmas için ekonomik bakmdan en uygun ülkelerin de bu balamda önemi artmaktadr. Türkiye-Azerbaycan ibirlii bu ülkelerden birinin hem bahsi geçen enerji kaynaklarnn üreticisi olmas, dier yandan da jeopolitik bakmdan önemli transit ülkesi konumunda bulunas, dierinin ise Avrupa ve Asya nn hem corafi, hem jeopolitik bakmndan önemli ülkesi konumunda olmas itibariye fevkalade önem tamaktadr. Çalmada sözü geçen argümanlara dayanarak, BTC Ham Petrol Boru Hatt ve BTE Doalgaz Boru Hatt projelerinin yan sra, Hazar geçili projelerin de gerçekletirilmesinin Türkiye ve Azerbaycan açsndan önemi vurgulanmaktadr. Anahtar kelimeler: Azerbaycan-Türkiye, Petrol ve Doalgaz, Boru Hatlar, AB. ABSTRACT This work investigates the role of Turkey-Azerbaijan cooperation in determiation of the world and regional energy policy. In this respect the use of the world oil and natural gas resources in the near past and its forecasting for years in the future shows the regular increase in the rate of change of the oil and natural gaz consumption. Thus, it will be realised the intense transportation of the oil and gas resources from producing countries to the consumers in the Europe and in the world. The role of the transit countries as well the role of the oil and gaz producing countries takes therefore grate importance in determination of the regional energy policy. Turkey-Azerbaijan energy-economy cooperation realises transportation of Azerbaijan oil and gas resources to the Turkey and to the EU countries and intends to paticipate for transportation of the Central Asia gas resources through Caspian Sea. BTC crude oil pipeline, SCP(BTE) natural gas pipeline projects are discussed from the point of view of the realisation of the formation of the EuroAsia energy strategy. TransCaspian projects are also discussed in this paper. Keywords: Azerbaijan-Turkey, Oil and Natural Gas, Pipelines, EU. 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Biga ;ktisadi ve ;dari Bilimler Fakültesi, ;ktisat Bölümü, melihaener@comu.edu.tr 2 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ;ktisat Bölümü, orhan.ahmedov@gmail.com

2 GR5 Enerji kaynaklar olarak petrol ve doalgaz günümüz dünya ekonomisinin stratejik hammaddeleridir. Bu iki kaynan temininde eksiklik olduu takdirde ülke ekonomilerinin, dolaysyla da dünya ekonomisinin bundan etkilenecei açktr. Birincil enerji kayna olarak petrol 19 cu yüzyln sonlarndan itibaren dünyada sanayinin geliimiyle paralel ve onun geliimini hzlandran ana faktörlerden biri olmu, 20. yüzylda çok daha geni kullanm alanna kavumasyla bugün insan yaamnn vazgeçilmezi olmutur. Aratrmalar petrolün orta vadede en önemli enerji kayna olarak kalacan göstermektedir. Petrolün yan sra doalgazn da kolay tanmas ve ona oranla daha temiz bir enerji kayna olmas, onun kullanmn giderek daha yaygn hale getirmektedir. Birim kitle bana düen s enerjisi bakmndan doalgazn petrole yakn olmas da onun piyasa deerini artrmaktadr. Dünya enerji kaynaklarnn kullanmnn gelecee yönelik öngörüleri, petrol ve doalgaz kaynaklarnn tüketim hznn orta vadede hiç bir düü sergilemeden yaklak sene boyunca devam edecei eklindedir. Bu durumda dünya petrol ve doalgaz talebi, eskisinden daha youn bir ekilde artacaktr. Bu kaynaklarn sahibi ülkelerin dnda, onlarn tanmas için ekonomik bakmdan uygun ülkelerin de bu balamda önemi artmaktadr. Türkiye-Azerbaycan ibirlii, bu ülkelerden birinin hem bahsi geçen enerji kaynaklarnn üreticisi olmas, dier yandan da jeopolitik bakmdan önemli transit ülkesi konumunda bulunmas, dierinin ise Avrupa ve Asya nn hem corafi, hem jeopolitik bakmndan önemli ülkesi konumunda olmas itibariye fevkalade önem tamaktadr. Bu önem öncelikle, petrol ve doalgaz kaynaklarnn AB ülkelerine ve dier dünya ülkelerine tanmas ile ilgilidir. 1. AZERBAYCAN HDROKARBON KAYNAKLARININ DOU-BATI ENERJ KORDORUNDAK ÖNEM Daha önce de belirtildii gibi Azerbaycan ve Türkiye nin Avrasya bölge ekonomisindeki rolü onlarn corafi ve jeopolitik konumlarna bal olmalarnn dnda ayrca Azerbaycan n zengin petrol ve doalgaz kaynaklarna sahip olmas ile de ilikilidir Azerbaycan :n Petrol ve Do,algaz kaynaklar: Azerbaycan da Petrol Üretiminin K:sa Tarihi Azerbaycan da petrolün varlnn bilinmesi ve kullanmnn tarihi oldukça geçmie dayanmaktadr ylnda Charles Marvin, Bakü nün bulunduu Aberon yarmadasndan petrolün 2500 yl önce Hindistan, ;ran, Irak ve dier ülkelere ihraç edildii hakknda önemli delillerin var olduunu yazmtr. Bu konu Pontius Prisk (5.Yüzyl), Abu-;stakhri (8.y.y), Mahsudi (10.y.y), Marco Polo (13-14 y.y ) ve O leanus (17.y.y) gibi ünlü tarihçi ve seyyahlar tarafndan not edilmitir (Hacyev 1977: 8). Marco Polo, Garibeler Adasnda adl eserinde Aberon yarmadasndan çkarlan petrolün aydnlatma ve tedavi maksadyla kullanldndan bahsetmitir. Eski zamanlarda petrol ayn zamanda askeri amaçlar için de kullanlmtr (Velili 1993: 132). Dünyada modern usullerle (sanayi yöntemiyle) ilk petrol kuyusu Bakü yaknlarnda Bibiheybet bölgesinde 1848 ylnda kazlmtr. Bu olay ABD nin Pensilvanya eyaletinde petrol kuyusunun kazlmasndan 11 yl önce olmutur ylnn balarnda ise petrol kuyularnn kazlmas tüm Azerbaycan da yaygnlamtr. Bu yllarda mühendislik ve teknoloji oldukça gelimi ve yasama tarafndan belli kanunlarla desteklenmitir.(süleymanov 2000: 2,36) yllar arasnda petrol kuyusu says 150 ye çkan Azerbaycan, 1870 li yllarn sonunda dünyann bata gelen mali merkezlerinden biri olmutur (Velili: 1993) da Nobel Kardeleri Birlii nin temeli atlmtr. Nobel Kardeler irketi petrol

3 tamacl alannda köklü deiikliklere neden olacak dünyann ilk petrol tankn ina etmitir. Bakü ye 1880 li yllarda Fransz, 1890 l yllarda ise ;ngiliz sermayesi girmitir ylnda Azerbaycan da 12 irket faaliyet gösterirken, 1874 ve 1899 yllar arasnda bir ksm yabanc sermayeli olmak üzere ülkede 29 tane ortak petrol irketi kurulmutur da bu say 100 den fazlayd. Jirketlerin hisse senetleri Londra, Paris, Berlin borsalarnda popülerdi (Barov 1996: 28). 19. yüzyln sonuna gelindiinde yabanc sermayeli irketler arasnda bata Nobel Kardeleri Birlii olmak üzere, Rotild Kardeler ve Shell en önemli topluluklard. Burada Azerbaycan burjuvazisinin, bata Hac Zeynelabidin Tayev olmak üzere, Musa Nayev, Murtaza Muhtarov, Jemsi Esedullayev gibi önemli temsilcileri vard. Bakü deki zengin petrol yataklarnn sahibi olan ;sveç li Alfed Bernhard Nobel Azerbaycan da büyük servetler elde etmi ve bu servetinin önemli ksmn da Nobel Ödülleri olarak datlmak üzere Nobel Vakf na balamtr(ana Britanica 1990: 51). 19. yüzyln sonu ve 20. yüzyln banda dünyann petrol üreten en büyük ülkesi olan Azerbaycan da, dünya petrolünün %50 si üretilmekteydi (Rasulov 1962: 11) Bolevik ihtilalinden sonra Sovyetler Birlii kurulmu (Azerbaycan da bu birlie dahil olmutur) ve petrol milliletirilmitir. Sovyetler Birlii ne ;kinci Dünya Sava nda Azerbaycan petrolünün çok büyük katks olmutur. Sovyet uçak ve tanklarnn yaktlarnda Azerbaycan petrolünden elde edilen yüksek oktanl benzin kullanlmtr. O dönemler Sovyetler Birlii nde üretilen toplam petrolün % 70 den fazlas Azerbaycan n payna dümütür. Dünya petrol sanayi tarihinde birçok ilklere imza atan Azerbaycan 1949 yl kasm aynda dünyada ilk defa olarak, deniz dibinden, sanayide kullanlmak üzere ilk petrol üretimini gerçekletirmitir. Açk denizde ilk olan bu petrol üretiminde Hazarn deniz kysndan 40 km, Bakü den ise 90 km uzaklkta Neft Dalar sahasnda 942 metre derinlikten petrol fskiye ile çkarlmtr. Daha 19. yüzyln balarnda ( yllarnda) Hazarn Bibi-Heybet (Bakü Koyunda) denilen bölgesinden ilk deniz petrolü elde edilmitir. Denizin birkaç metre derinliinde aaç direklerin üzerinde kuyunun kazlmasyla gelitirilen üretim, 1925 ylnda denizden çkan petrolün sanayi üretimine geçiinin balangcn oluturmutur Azerbaycan :n Muas:r Petrol Sanayisi yllar arasnda deniz sularnn metre derinliklerinde Azeri, Çrak, Kepez, Güneli isimleri ile tannan petrol sahalar kefedilmitir yl 20 Eylül tarihinde Azeri, Çrak ve Güneli (AÇG) sahalarndaki petrol kaynaklarnn birlikte kullanmn öngören Asrn Anlamas imzalanmtr. Bu Anlama dünyann 8 ülkesinden 11 uluslararas irketin katlmyla gerçekletirilerek Azerbaycan petrolünün dünya arenasna çkarlmasna olanak vermitir. Bu ülkelerden biri TPAO nun katlm ile Türkiye olmutur. Türkiye-Azerbaycan ekonomik ibirliinin temellerinden biri de bu anlama ile atlmtr. Sözü geçen anlamada temsil edilen irket ve bal olduklar ülkeler Tablo 1 de gösterilmitir. Bu tablonun sol ksmnda AÇG Üretim Paylam Anlamas nn ilk haliyle, sadaki ksmda ise baz irketlerin paylarn projeye katlan dier irketlere devretmesi veya irket birlemeleri sonucunda oluan en son haliyle gösterilmektedir. Projeye ortak olan irketler arlkl olarak petrol ve doalgaz alanndaki en büyük irketlerdir. AÇG Anlamasyla bu sahalardan üretilen petrolün erken petrol olarak adlandrlan balangç safhadaki ksm arlkl olarak Gürcistan üzerinden, Bat Hatt olarak ifade edilen ksm Bakü-Supsa ve Rusya üzerinden, Kuzey Hatt olarak bilinen ksm Bakü-Novorosiyysk boru hatlaryla tanarak dünya pazarna çkarlmtr. Fakat gerek bu hatlarn kapasitelerinin sonradan AÇG sahalarndan yaplacak üretimlerin artmasndan dolay düük kalmas, gerekse de Rusya üzerinden geçen Kuzey hattnn

4 transit ücretinin pahal olmasndan ve bu hatla giden yüksek kaliteli Azerbaycan petrolünün (Azeri Light), daha düük kaliteli Ural petrolü ile karmasndan dolay Azerbaycan petrolünün piyasa deerinin dümesi yeni optimal ham petrol boru hattnn yaplmasn zorunlu klmtr. Yeni petrol boru hatt yapmn gerekçelerinden biri de, eski projelerde ;stanbul ve Çanakkale boazlarnn ar yüklenmesinden dolay tehlike arz etmesi ve bu tehlikenin önemli ölçüde giderilmesinin gerekliliiydi. Tüm bu sebep ve gerekçeler Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt n gerçekletirilmesine neden oldu sonu itibariyle BTC Boru hattndan AÇG sahalarnda üretilen toplam 35 milyon ton ham petrol tanmtr. Tablo 1. Azeri-Ç:rak-Güne=li Sahalar:n:n Üretim Payla=:m Anla=mas:ndaki Taraflar:n Pay Da,:l:m: 5irketler Pay Da,:l:m: (%) 5irketler Pay Da,:l:m: (%) SOCAR 20,00 SOCAR 10,00 Amoco 17,01 BP 34,14 BP 17,13 Delta Hess 2,72 Delta 1,68 ExxonMobil 8,00 Lukoil 10,00 Devon Enerqu 5,63 McDermott 2,45 Itochu 3,92 Penzoil 9,82 INPEX 10,00 Ramco 2,08 Statoil 8,56 Statoil 8,56 TPAO 6,75 TPAO 1,75 Chevron 10,28 Unocal 9,52 Toplam 100,00 Toplam 100,00 Kaynak: BP Azerbaijan AÇG Product Sharing Agreements (Projenin ;lk Hali solda); SOCAR Yllk Rapor 2006 (Son Hali Sada) Jekil 1 de Azerbaycan da yllar arasnda petrol ve doalgaz üretim verileri sergilenmektedir. Buradan anlald gibi 1985 ylndan 1997 ylna kadar petrol üretiminde bir düü gözükmektedir, Fakat 1997 ylndan balayarak AÇG sahasnn önemli oranda üretime geçmesiyle petrol üretiminde art olmutur ylndan itibaren ise ACG sahasndaki yeni kuyularn devreye alnmasyla 2006 ylnda yaklak 33 milyon ton üretim kapasitesine ulalmtr. Doalgaz üretiminde ise 1985 ylndan 2004 ylna kadar sürekli azalma kaydedilmektedir. Bu dönemlerde Azerbaycan doal gaz ihtiyacnn bir ksmn dardan gaz ithal etmekle karlamtr. Jahdeniz sahasnda doalgaz üretimine balanmasyla Azerbaycan gaz ithal eden ülkeden ihracatç ülkeye dönümütür. Jekil 2 de Azerbaycan da petrol sektörüne yaplan yabanc yatrmlarn yllara göre dalm gösterilmitir. Bu yatrmlar bata Azeri-Çrak-Güneli ve Jahdeniz sahalar olmak üzere Azerbaycan n petrol ve doalgaz sahalarna yaplm yatrmlar

5 sergilemektedir. Petrol sektörüne yllk olarak yabanc yatrm miktar 2005 ylnda 685 milyon $ seviyesinden 2006 ylnda milyon $ miktarna ulamtr. Üretimi 5ekil 1. Azerbaycan da Y:llar: Aras:nda Petrol ve Do,algaz Kaynak: BP Statistical Review of World Energy,Haziran 2007(Workbook) 5ekil 2. Azerbaycan da Petrol Sektörüne Yap:lan Yabanc: Yat:r:mlar:n Y:llara Göre Da,:l:m: Kaynak: Azerbaycan Devlet Petrol Jirketi(SOCAR) 2006 yl Faaliyet Raporu

6 2. PETROL VE DOAL GAZ PROJELERNN TÜRKYE ÇN ÖNEM TPAO nun 2006 yl yurtd yatrmlarnn incelenmesi, irketin yurtdnda yapt yatrmlarn % 88 ini Azerbaycan projelerine aktarm olduunu göstermektedir. Toplam olarak TPAO nun yurtdnda yapt 2,851 milyar dolarlk kümülatif yatrmn 2,507 milyar dolarlk bölümü Azerbaycan da gerçeklemitir (TPAO-Yurtd yatrmlarhttp:// Azerbaycan n Jahdeniz sahasndaki doal gaz kaynaklarnn Türkiye ve AB ülkelerine tanmasn öngören Üretim Paylam Anlamas yla Azerbaycan gaznn Türkiye ve Avrupa pazarna aktarlmasnn yolu açlmtr. Anlama sahasnn yüzölçümü 859,8 km 2 olmakla birlikte, bu projenin maliyeti 4-5 milyar dolar olarak hesaplanmtr. Tablo 2 den de göründüü üzere bu anlamann ortaklarndan biri olan TPAO nun % 9 luk pay vardr ylnn Haziran aynda yaplan ve birçok büyük irketin dâhil olduu bu anlamada pay dalm Tablo 2 deki gibi belirlenmitir Tablo 2. 5ahdeniz Üretim Payla=:m Anla=mas:ndaki Taraflar:n Pay Da,:l:m: 5irketler Pay % BP 25,5 Statoil 25,5 SOCAR 10,0 LukAgip 10,0 NICO 10,0 Total 10,0 TPAO 9,0 TOPLAM 100 Kaynak: SOCAR Yllk Faaliyet Raporu 2006 Jekil 3 de yllar arasnda Türkiye nin doalgaz ithalat verileri sergilenmektedir. Bu grafikten görüldüü gibi yllar arasnda doalgaz almnda hzl bir yükseli olmu, yllar arasnda ise artm hz daha da büyümütür. Genelde ise, Türkiye nin ithal etmi olduu doal gaz miktar 1987 ylnda 433 milyon m 3 ten 2007 ylndaki milyon m 3 deerine, bir baka deyile 85 katna yükselmitir. Bu Türkiye nin enerji politikasnda doalgazn önem ve arlnn durmadan arttnn göstergesidir. Dünya genelinde de, doalgazn toplam enerji tüketimindeki paynn artmas gözlemlenmektedir. Bu sonuç, büyük doalgaz kaynaklarna sahip ülkelerin, özellikle Rusya nn, dünya enerji ekonomisinde rolünün giderek yükselmesine sebep olmaktadr. Rusya nn, Avrasya nn zengin doalgaz kaynaklarn kendi tekeline almak istei, son yllarda, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan gibi zengin doalgaz kaynaklarna sahip ülkelerle youn temaslar içerisine girmesi bu istei dorultusunda ne denli kararl olduunu göstermektedir.

7 Yukarda sözü geçen konu bölgedeki petrol ve doalgaz projelerinin, bölge ekonomisi açsndan ne denli önemli olduunun göstergesidir. Bu balamda Azerbaycan doalgaznn 2007 ylndan itibaren Jahdeniz sahasndan BTE Boru Hatt ile Türkiye ye aktarlmas Rusya dan bamsz olarak gerçekletirilen projelerden bir tanesidir. Bu gelecekte hayata geçirilmesi düünülen projelere önayak olmas açsndan ayrca önem tamaktadr. 5ekil Y:llar: Aras:nda Türkiye nin Do,algaz thalat: Kaynak: BOTAJ Doalgaz Alm Satm Tablolar Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt: Projesi Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt (BTC HPBH veya BTC) bir taraftan ekonomik avantaja sahip olup, uluslararas standardn talep ettii arz güvenlii ilkesini salamakta, dier yandan ise daha önce gerçekletirilmesi imkansz sanlan bir projenin hayata geçirilmesinin yeni bölgesel projeler için önayak olmas açsndan ayrca deer tamaktadr. Bakü-Tiflis-Ceyhan HPBH Projesi, Bakü den balayp, Ceyhan da son bulmaktadr. Bu boru hatt projesi bata Azerbaycan petrolü olmak üzere bölgede üretilecek petrollerin Ceyhan a tanmas ve buradan da tankerlerle dünya pazarlarna ulatrlmas amacyla gerçekletirilmitir ylndan itibaren çeitli görümelerle balayan uzun ve sancl dönemlerden sonra, 1998 ylnda ;stanbul Mutabakat Zapt nn imzalanmas ile resmi makamlar tarafndan ilk somut anlama yaplmtr. Proje görümeleri daha sonra çeitli protokoller ve bildirgelerle devam etmitir. Nihayet 2000 ylnn ekim aynda BTC Hükümet Garantisi imzalanm, boru hattnn inasna ise 18 Eylül 2002 tarihinde Bakü deki temel atma töreniyle balanmtr. 1 Austos 2002 tarihinde BTC Boru hattnn inas ve iletilmesi amacyla BTC Co irketi, finansman ilerinden sorumlu olmak üzere ise BTC Invest irketleri kurulmutur. BTC boru hattnn uzunluu 1769 km, (Azerbaycan da 443 km, Gürcistan da 249 km, Türkiye de 1,076 km) günlük tama gücü varil olmakla, yllk kapasitesi 50 milyon tondur. BTC nin toplam maliyeti 4 milyar dolarn üzerinde olmutur. Boru hattna ilk petrol 25 mays 2005 tarihinde (SOCAR) pompalanm, Azerbaycan petrolü 28 mays 2006 tarihinde Ceyhan terminaline ulamtr. Bu ylda Ceyhan terminalinden

8 tankerlere yüklenilmi petrol ;talya, ABD, ;srail, Fransa, ;ngiltere ye ihraç olunmutur.(socar Bu kritik proje, petrolün uluslararas piyasaya ihrac için kullanlacak emniyetli bir tama sisteminin tesis edilmesini salamtr. Söz konusu proje ile hem ekonomik açdan uygun hem de çevresel açdan sürdürülebilir bir tama sistemi kurulmutur. Çeitli ulusal ve uluslararas platformlarda da pek çok defa vurguland üzere, hattn geçecei güzergah Dou ile Bat arasnda bir enerji köprüsü oluturacak ve her eyden önemlisi bu proje, bölge ülkelerinden dünya pazarlarna ham petrol ve doal gaz nakledecek dier boru hatt projelerine de öncülük edecektir ylnn aralk ay içinde 2,726 milyon ton, bu yln tamamndaysa 28,289 milyon ton Azerbaycan petrolü Ceyhan Liman ndan dünya pazarlarna çkarlmtr. Hattn iletmeye alnd tarihten 2008 yl 1 Ocak tarihine kadar ise toplam olarak 35,96 milyon ton petrol tanmtr (SOCAR ). Juan için BTC boru hatt ile Hazar Denizi nin Azerbaycan a ait bölgesinde yerleen Azeri, Çrak, sahalarnn ve Güneli sahasnn derin ksmnda üretilen Azerbaycan hafif ham petrolü tanmaktadr. Azerbaycan Hafif Petrolü (Azeri Light) az kükürtlü (kükürt miktar %0,15) yüksek API younluu (35,2 0 ) olan petrol türüdür.( ) BTC Projesi nin gerçekletii tarihten itibaren 16 yl süresince Türkiye nin geçi vergisi ve iletmecilik hizmetleri karlnda milyon dolar arasnda, bir sonraki 25 yllk dönemde ise milyon dolar arasnda bir yllk gelir elde etmesi beklenmektedir. Özellikle 50 milyon ton luk maksimum yllk kapasiteye ulaldnda BTC den salanmas beklenen gelirin, Irak hattndan salanan gelirin üzerinde olaca anlalmaktadr. Bu rakamlar, BTC nin Türkiye açsndan önemini somutlatrmaktadr. Türkiye adna TPAO, üretici irketlerin oluturduu AIOC konsorsiyum unda paya sahiptir. Böylece, geçi hakkndan kaynaklanacak ek gelir imkânnn yannda, Türkiye nin hisse sahibi olduu yatrmlardan da kazanç salama gibi önemli bir avantaj bulunmaktadr. Proje, sadece TPAO nun sahalardaki pay açsndan deil, hat yaplrken teçhizat, malzeme ve içilik gibi, Türk özel sektörü için yeni i ve ek istihdam imkânlar yaratarak ekonomiye önemli katkda bulunmutur. Proje özellikle vasfsz eleman istihdam konusunda yöre halkna toplam olarak igücü imkân salanmtr. ( BTC projesinde 2007 ylnn 15 Haziran-16 Haziran gecesi 7 saat boyunca saatte 6650 metreküp, bir baka deyile günde varil petrol tanarak tam kapasiteye ulalmtr. ;lk tanker yüklenmesinin 2006 yl haziran aynda olduu düünüldüünde, bir yl sonra, 2007 yl Haziran aynda tam kapasiteye ulalm olmaktadr.15 Haziran günü 183. tankere 148 milyonuncu varil ham petrol yüklenmitir.yüklenen yüz seksen üç milyon varil petrol için, hazineye 30 milyon dolar gelir gelmitir. Ayrca BIL ve BOTAJ 11 milyon dolar liman hizmetleri geliri elde etmitir (toplam 93 milyon dolar) TPAO nun geliri ise 2007 Haziran ay ortas itibariyle (bir varil petrolun fiyatnn yaklak 60 dolar olduu varsaym ile) 577 milyon dolar olmutur. Böylece Türkiye nin geliri 670 milyon dolar bulmutur. Bugün için hattn sürekli tam kapasitede çalmas mümkün deildir, çünkü Hazar Denizi nde petrol üretimi henüz bu hza yükselmemitir. Ancak üretim hz gittikçe artmaktadr ve önümüzdeki yl hattn yl boyunca tam kapasite çalmas beklenmektedir. Bu takdirde yllk gelir 1,6 milyar dolar aacaktr (125 milyon dolar BIL, 70 milyon dolar hazine, 25 milyon dolar liman hizmetleri ve 1,4 milyar dolar TPAO geliri).boru hatt kapasitesinin bir milyon varilin üzerine çkarlmas, günde, ilk aamada 1,2 milyon varile, ikinci aamada (baz istasyonlara bir ya da iki ilave pompa koyarak) 1,6 milyon varil kapasiteye çkarlmas için teknik çalmalar sürmektedir. ;kinci alternatif bir kaç sene alacak, ancak ilk alternatif ksa zamanda hayata geçirilebilecektir. Hat yl boyunca günde 1,2 milyon varil kapasiteyle çalrsa, Türkiye bundan ylda 2 milyar dolar gelir elde edecektir. ( 150 milyon BIL, 90 milyon hazineye, 30 milyon liman hizmetleri, 1,7 milyar TPAO geliri) ( BOTAJ

9 International Limited 6/18/2007). Ama günümüzde petrol fiyatlarnn 90 dolarn üzerinde seyrettii dikkate alnrsa yukarda sözü edilen gelirlerin daha yüksek deerlere ulaaca kesindir. Bu Proje, Türkiye nin bölge ülkeleri içerisindeki mevcut stratejik önemini fazlasyla ortaya çkarm bulunmaktadr. Türkiye, 21. yüzyla girerken Hazar bölgesi enerji kaynaklarnn dünya pazarlarna naklinde istikrarl ve güvenilir bir ülke konumunda olmas dolaysyla dou-bat enerji koridoru üzerinde stratejik bir rol üstlenmi bulunmaktadr. BTC Projesi ile Türkiye, Güney Kafkasya ve Orta Asya y, Türkiye ve Akdeniz e balamas planlanan ve Dou-Bat Enerji Koridoru olarak adlandrlan salam bir güvenlik koridoru oluturmay ve bu sayede Bat nn çok önem verdii bir mesele olan enerji arz güvenlii açsndan salam bir temel atlmasn garantilemi olmaktadr. BTC ile jeopolitik gücünü salamlatracak Türkiye, ayrca, boazlardaki ar trafik yükünden kaynaklanan geçi risklerinin en aza indirilmesi açsndan da açk ve önemli bir avantaj salayacaktr. BTC açk denizlere eriimi kolaylatrmtr, Orta Asya nn Petrol üreten ülkeleri için bu hat Rusya toprandan geçmekle Karadeniz e çkan petrol boru hatlarna alternatif bir güzergâh yaratmtr. BTC nin önemi hem bölgenin petrol üreticisi devletleri, hem de Avrupa nn petrol tüketicisi ülkeleri için her geçen yl artmaktadr. Ju an Kazakistan petrolünün bir ksmnn bu boru hatt vastasyla nakli üzere iki taraf, Azerbaycan ve Kazakistan hükümetleri arasnda yürütülen görümeler daha da sklamtr.(socar) 2.2.Bakü-Tiflis-Erzurum Do,al Gaz Boru Hatt: (Güney Kafkasya Projesi) Avrasya bölgesinin hidrokarbon kaynaklarnn dünya piyasasna çkarlmasnda Azerbaycan ve Türkiye ibirliinin bir baka önemli örnei de Bakü-Tiflis-Erzurum (Uluslar aras (Güney Kafkasya Doalgaz Boru Hatt) doal gaz boru hattdr. Bu boru hattnn balca amac Jahdeniz sahasnda üretilen doalgazn Türkiye ve dünya piyasasna çkmasdr. Uzunluu toplam 970 km olan bu boru hatt BTC hattna paralel olarak yaplmtr. Yllk kapasitesi 30 milyar m 3 olan bu hattn inasna 2004 ylnda balanm, 2006 ylnn sonunda yapm tamamlanmtr. ;lk Jahdeniz gaz 13 mart 2007 tarihinde bu hatta verilmitir. Erzurum a ulaan gaz, Türkiye nin dahili boru hatt alaryla ülkenin batsna, oradan da Orta ve Güney Avrupa ülkelerine tanmak üzeredir. Gelecekte Kazakistan ve Türkmenistan da BTE (GKP) projesine katlarak kendi doalgazlarn bu hat vastasyla Avrupa pazarlarna ulatracaktr.( SOCAR) 12 mart 2001 tarihinde Azerbaycan ve Türkiye hükümetleri arasnda Jahdeniz sahasndan 15 yl süre ile plato periyotta ylda 6,6 milyar m 3 olmak üzere, doalgaz almsatm anlamas yaplmtr. (BOTAJ, Doalgaz Alm Anlamalar, ) Türkiye 2007 Aralk ay itibariyle BTE hattyla Azerbaycan dan 1,279 milyar m 3 doal gaz almtr ylnda Jahdeniz sahasndan 8 milyar m 3, 2020 ylndaysa milyar m 3 doalgaz üretimi öngörülmektedir. ( Neft i Gaz, 9 Ocak 2008) Güney Kafkasya Doalgaz Boru hattnn iletilmesi üzere kurulmu irketin pay sahipleri: BP (teknik operatör -25,5%), Statoyl (ticari operatör -25,5%), Azerbaycan SCP Ltd. (10%), LUKoyl (10%), N;KO (10%), Total (10%), TPAO (9%).dur Bu pay dalmndan görüldüü gibi, pay sahipleri Jahdeniz Üretim Paylam Anlamas nn taraflar olan irketlerdir 2.3.Gerçekle=tirilmesi Planlanan Di,er Projeler Trans-Hazar Boru Hatt: Projesi Avrasya bölgesi enerji kaynaklarnn Türkiye ye ve Avrupa ya aktarlmasn öngören projelerden bir tanesi de Türkmen doal gaznn elverili bir güzergâhtan, Hazar geçili

10 boru hatt ile Azerbaycan üzerinden ihracdr. Bu yöndeki çalmalar 1991 yl sonu itibaryla balatlmtr Bu tarihten itibaren Türkiye ve Türkmenistan arasnda, projenin gerçekletirilmesine yönelik Mutabakat Zapt, Protokol ve Anlama olmak üzere çeitli akitler imzalanmtr yl ekim aynda yaplan hükümetler aras anlama ve 1999 yl mays aynda yaplan ticari anlama gerei 30 yl süre ile plato periyoda ylda 16 milyar m 3 olmakla doalgazn Türkiye ye tanmas öngörülmütür (BOTAJ Alm-Satm Anlamalar). Teslimatn 2005 yl için planlatrlmasna ramen bu konuda imdiye dek herhangi bir sonuca ulalmamtr. Bu hususta, bir yandan Rusya nn Orta Asya hidrokarbon kaynaklarn kendi tekeline almas istei ve bu yönde bölge enerji kaynaklarnn uluslararas piyasaya yalnzca Rusya vastasyla çkmasn salama giriimleri ve ;ran n bu istikamette Rusya ya destek salamas, dier yandan ise projenin pahalya mal olacayla ilgili propagandalarn yaplmas etkili olmutur. Burada, bir yandan doal gaz ithal eden ülkelerin (burada Türkiye ve AB) bu ürüne olan gereksiniminin giderek artmas dier yandan dünyada petrol fiyatlarnn son dönemlerde yükselie geçmesi ve doal olarak petrol fiyatlarna bal olan doal gaz fiyatlarnn da yükselmesi bu projenin yüksek maliyetle hayata geçmesi savn çürütmektedir. Türkmenistan eski devlet bakan döneminde, Hazar geçili doal gaz boru hatt projesinin gerçekletirilmesine ilikin, Hazar Denizi nin hukuki statüsünün belirlenmediini ve çözülmesi gereken baz siyasi sorunlar bulunduunu, bu yüzden u an için bu projeyi ele almaya hazr olmadklarn belirtilmitir. Fakat son zamanlar Türkmenistan ve Azerbaycan arasnda Hazar n enerji kaynaklarnn ortaklaa kullanlmasn mümkün klabilecek sinyallerin verilmesi bu projenin gerçeklik payn artrmtr. Türkmenistan faktörünün önemi uradan da gözükmektedir, bu ülkenin 2006 (son 3 ay) dönemi için Rusya nn devlet tekelinde olan doalgaz devi Gazprom a toplam 162 milyar m 3, bir baka deyile ylda yaklak 50 milyar m 3 doal gaz satm taahhüdüne girmesi, Türkmenistan n ürettii doal gazn büyük ölçüde Rusya ya akmas anlamna gelmektedir. Ylda yaklak milyar metreküp doal gaz üreten Türkmenistan n ;ran a da doal gaz ihraç ettii göz önüne alndnda, Gazprom-Türkmenistan kontratnn Rusya için ne denli önemli olduu anlalacaktr. (ATEJ Zafer; Dou-Bat Enerji Koridoru: 2 Tamam 1 Eksik, 23. Say) Nabucco Projesi Nabucco projesi (bata Azerbaycan n Jahdeniz doalgaz ve Türkmen doalgaz olmak üzere), Hazar ve Ortadou doalgaz kaynaklarnn Türkiye üzerinden Avrupa ya ulatrlmasn öngören uzun geçili doalgaz boru hatt projesidir. Bu proje dünyann en büyük doal gaz rezervine ve üretimine sahip olan (BP Statistical Review of World Energy 2007), ayn zamanda Avrupa nn da en büyük doal gaz tedarikçisi olan Rusya nn projelerine alternatif olarak AB tarafndan ileri sürülen ve ABD destekli bir projedir. Uzunluu 3300 km olarak düünülen, Türkiye den balayp srasyla, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan dan geçerek Avusturya ya kadar uzanacak olan bu projenin hayata geçirilmesi için 2004 ylnda Avusturya nn bakenti Viyana da Nabucco Gas Pipeline International GmbH irketi kurulmutur. Jirkette % 20 er payla 5 ülkenin irketleri pay sahibidir. Bunlar, Avusturya nn OMV, Macaristan n MOL, Romanya nn Transgaz, Bulgaristan n Bulgargaz, Türkiye nin BOTAJ Jirketleridir ( Bu projeye ilk olarak Hazar havzasndan Güney Kafkasya Doalgaz Boru Hatt (BTE) ile Azerbaycan n, daha sonra yaplmas düünülen Trans-Hazar Boru Hatt ile Türkmenistan n, onu müteakiben Kazakistan n, Ortadou dan ;ran, Irak ve Suriye nin, Afrika dan ise Msr n katlmas öngörülmektedir.

11 3.AZERBAYCAN-TÜRKYE PETROL-DOGALGAZ BORU HATTI PROJELERNN DÜNYA VE AVRUPA BRLG AÇISINDAN ÖNEM Enerji üretim ve tüketim seviyesi dünya ekonomisini etkileyen önemli faktörlerden bir tanesidir. Teknolojik yeniliklerin gerçeklemesi ve uygulanmas, bir ülkede yaam standartlarnn yüksek olmas, ülkenin gelimi olmas bu etkene önemli ölçüde baldr. Temel enerji kaynaklar olan petrol, doal gaz, kömür doada snrl miktarda olmakla birlikte yeryüzünde eit ekilde dalmamtr. Bu nedenle günümüz dünyasnda enerji kaynaklarna sahip olma ülke politikalarnda belirleyici, birçok hallerde ise hayati önem tamaktadr ve bu kaynaklar üretildii bölgelerden dünyann dier bölgelerine tanmaktadr. Fakat fosil yaktlarn kullanm son 50 ylda salnm gazlarnn ve karbon dioksit miktarnn çok büyük ölçüde artna sebep olmutur Sonuç itibariyle dünya ortalama scaklnn artmasna sebebiyet vermitir. Neticede dünya s dengesinde önemli deiimler balad tespit edilmitir. Bu deiimlerin önlenmesi için Kyoto Protokolü kapsamnda ülkelerin fosil yakt kullanmn dengeli duruma getirmeleri için önerilerde bulunulmutur. Bu giriimlerin petrol ve doalgaz kaynaklarnn kullanmn snrlandrmas söz konusu olabilmektedir. Jekil 4 de 1980 ylndan 2004 ylna kadar dünyada gerçeklemi olan, 2010 ylndan 2030 ylna kadar tahmin edilen enerji tüketimi miktar gösterilmitir. Veriler 5 yl aralklarla sergilenmi olup, enerji tüketiminin 2000 ylndan 2004 ylna kadar önceki yllara oranla daha hzl arttn ve ayn hzla artn 2030 ylna kadar sürebileceini göstermektedir. 5ekil 4. Y:llar tibariyle Dünya Enerji Tüketimi Kaynak: verileri: Energy Information Adminstration (EIA), International Enery Annual 2004 (Mays-Temmuz 2006), web sitesi: Projeksiyon ( öngörüleri): EIA, System for the Analysis of Global Energy Markets (2007).

12 5ekil 5. Dünya Petrol(düz çizgi) ve Do,algaz(k:r:k çizgi) Tüketimi Kaynak: verileri: Energy Information Adminstration (EIA), International Enery Annual 2004 (Mays-Temmuz 2006), web sitesi: Projeksiyon ( öngörüleri): EIA, System for the Analysis of Global Energy Markets (2007). Ayn eilimin dünya petrol ve doalgaz tüketimi için de geçerli olduunu Jekil 5 den görmek mümkündür. Yukarda anlatlanlardan belli olmaktadr ki, dünya enerji politikasnda yakn gelecekte, petrol ve doalgaz üretimi ve tüketiminde bir eksilme beklenmemektedir. Petrol tüketiminde yllk artn % 1,4, doalgaz tüketiminde ise % 1,9 orannda olmas öngörülmektedir. Dolays ile üretilen yaktlarn dünya piyasasnda satnn gerçekletirilmesi için çeitli projelerin gelitirilecei de açktr. Bugün Avrupa Birlii nin enerji politikasnda petrol ve doalgaz çok önemli bir yer tutmaktadr lerden itibaren uygulanan politikalara ramen topluluun enerji ihtiyacnn büyük bir bölümünü halen petrol karlamaktadr. Bu orann gelecekte de önemli ölçüde azalmayaca ve petrolün birincil enerji kayna konumunu sürdürecei tahmin edilmektedir. Doal gaz ise ikinci sradadr. Bu durumu AB açsndan daha da önemli klan, bu iki kaynak için birliin da baml olmasdr. AB nin en önemli enerji salayclar birlik içinden Birleik Krallk, Danimarka, bir Avrupa ülkesi olan ama AB ye dahil olmayan Norveç, Birlik dndan ise Orta Dou ülkeleri, Rusya ve Kuzey Afrika ülkeleridir sonu verilerine göre AB nin toplam petrol iç tüketiminin 727 milyon ton olmasna karn, AB d ithalat 588 milyon ton olup, iç tüketimin % 80 ni oluturmaktadr.(eurostat Statistical Books Energy- Monthly statistics Issue number 1 2/2007). Bunun dnda birincil enerji kaynaklar içerisinde petrol % 44 lük payla ilk sradadr. Doalgaz tüketimi ise % 24,5 lik bir oranla ikinci srada durmaktadr. Avrupa uzmanlarnn görüüne göre 2030 ylnda AB nin birincil enerji tüketiminde doalgaz %30 luk bir paya sahip olacak. AB toplam doal gaz tüketiminin yaklak % 38 ni kendi içinde üretmekte, %62 lik bölümünü ise bata Rusya, Norveç ve Cezayir olmak üzere d dünyadan karlamaktadr (Eurogas Annual Report ). Avrupa Birlii nin doal gaz ve petrol politikalar 1980 lerden itibaren genel olarak birliin enerji politikalarnn temelini oluturan üç unsur açsndan deerlendirilmektedir. Bunlar, iç pazarn yeniden yaplandrlmas, arz güvenlii ve çevredir (Altunk, 2004: 143).

13 Altn çizmek gerekir ki, petrol fiyatlarndaki istikrarszlk ekonomik büyüme ile ilgili önemli sorunlar yaratmaktadr lerde düme eilimine giren petrol fiyatlarnn 1990 larn sonundan itibaren artmaya balamas, söz konusu istikrarszln yeni bir göstergesi olarak alglanmtr. Üstelik AB nin içinde bulunduu en büyük genileme dalgasnn bütün bu eilimleri daha da güçlendirecei düünülmektedir.(auer, J., Enlargment Poses Big challenges to European Energy Policy, Deuche Bank Research, No. 7, 17 Nisan 2002) Türkiye ve Azerbaycan n bulunduu corafyada Avrasya bölgesinin de etkisi büyük önem tamaktadr. Avrasya bölgesinin enerji politikasnn belirlenmesinde geçmi Sovyetler Birlii nin en büyük ülkesi olan Rusya önemli rol oynamaktadr. Rusya nn bölgede enerji konusundaki mevkiini güçlendirmek için giritii birçok projeden birisi de Güney Akm Projesi dir. Bu proje Rusya dan balayp, Karadeniz in dibinden geçerek, transit ülkeleri olarak da Bulgaristan ve Yunanistan içine alacak olan orta ve güney Avrupa ülkelerine doal gaz sevkiyatn hedeflemektedir. Projeye ilikin olarak Rusya nn giriimleri sonucu Bulgaristan ve Yunanistan la anlamaya varlmtr.(ria Novosti Gretsia prisoedinyaetsya kstroitelstvu gazoprovoda Yujniy Potok - 25/06/2007). ;talyan petrol ve doalgaz irketi ENI de Güney Akm doal gaz boru hatt projesinde iletmecilii Gazprom la birlikte üstlenmitir. ( - Gazprom i ENI sozdali kompaniyu spesialnovo naznaceniya po realizacii proekta Yujniy Potok ) 5ekil 6. Co,rafi Bölgelere göre Dünyadaki spatlanm:= Petrol Rezervleri Kaynak: Worldwide Look at Reserves and Pruduction. Oil and Gas Journal, Say.104,No47(Aralk 18,2006), s.24-25

14 5ekil 7. Co,rafi Bölgelere Göre Dünya Do,al Gaz Rezervleri Orta Dou 2566 Avrasya 2017 Afrika Asya Kuzey Amerika M. ve G.Amerika Avrupa Trilyon küp feet (TCF) Kaynak: Worldwide Look at Reserves and Production. Oil and GasJournal,Cilt 104, No 47 (18 Aralk,2006), s Jekil 6 ve 7 de corafi bölgelere göre ispatlanm petrol ve doalgaz rezervlerinin dalm gösterilmitir. Ortadou corafyas alan olarak dünya hidrokarbon üretilen alann %5 ini oluturduu halde petrol rezervinin % 60 n, gaz rezervininse % 42 ni barndrmaktadr. Bu ekillerden görüldüü gibi dünyadaki bölgeler arasnda en az petrol ve doalgaz rezervi Avrupa da bulunmaktadr. Bu oranlar Avrupa için petrolde % 1, doal gazda ise %3 ü tekil etmektedir. Ancak Avrupa nn nüfusu, yaklak 450 milyon olup, kii bana düen enerji tüketim kapasitesine göre en ilerideki iki bölgeden birisidir. Bu refah seviyesini gelecekte de sürdürebilmesi için en önemli enerji kayna olan petrolün önemli bölümünü dardan ithal etmek zorundadr. Avrupa Birlii nin doal gaza olan talebi yllk olarak %2 orannda artmaktadr ylnda ise Avrupa ülkelerindeki gaz talebi 2005 ylna göre 1/3 orannda artarak 530 milyar metreküp ten 700 milyar metreküpe yükselmi olacaktr. AB nin kendi iç doal gaz üretimi düecei için 2015 ylnda kullanaca doal gazn %75 ini ithal edecei öngörülmektedir ylnda bu oran %57 olmutur. ( Eriim Tarihi: ) Sözü geçen enerji talebinin karlanmas için petrol ve doalgaz tedarikçisi ülkeler arasnda Rusya nn yan sra, Azerbaycan ve Orta Asya ülkelerinin etkili bir rol üstlenebilecei de ortadadr. Azerbaycan ve Türkiye bir yandan corafi konumlar, (Azerbaycan n Hazar denizinin bat kysnda yerlemesiyle, Türkiye nin ise üç yandan denizlerle çevrili olmas ve önemli boaz geçitlerine sahip olmas) dier yandan önemli enerji kaynaklarnn yerletii bölgede yer almalaryla dünya ve Avrupa enerji politikalarnn belirlenmesinde büyük önem tamaktadr Ayrca Azerbaycan n büyük petrol ve doalgaz kaynaklarna sahip olmas bu iki ülkenin dünya ve bölgesel enerji stratejisinin olumasnda önemli rol almasnn gerekliliini ortaya koymaktadr. Bu yüzylda teknolojik gelimelerin bir ürünü olarak, petrol ve doalgaz tamaclnn en ekonomik ve yaygn yolu olan petrol ve

15 doalgaz boru hatlarnn deniz dibinden geçirilebilir olmas, hidrokarbon kaynaklaryla zengin olan Avrasya nn (ekil 6.7.) enerji kaynaklarnn Azerbaycan ve Türkiye aracl ile en ksa ve ekonomik yoldan Avrupa ve Dünya pazarlarna çkarlmasna imkan salamaktadr. Uluslararas enerji ekonomisi petrol ve doal gaz boru hatt ebekelerinin güvenilir olarak iletilmesine baldr; dünyann birçok yerinde bu boru hatlar enerjini kaynandan pazara götüren atardamarlardr ve enerji akmndaki herhangi bir kesinti enerji zinciri boyunca annda bir tepkimeye neden olabilmektedir. Dünyada son zamanlarda yaanan gelimeler, hem petrol hem de doalgaz için güvenilir transitin ne denli önemli olduunu yeniden göstermitir. Bu nedenle transit enerji arz ve enerji akmn etkileyecek riskleri minimize etmek hayati önem tamaktadr. (From Wellhead to Market, Oil Pipeline Tariffs and Tariff Metodologies in Selected Energy Charter Member Countries Energy Charter Secretariat, Ocak 2007) SONUÇ Yukardaki incelemenin sonucu olarak, Azerbaycan ve Orta Asya petrol ve doalgaz kaynaklarnn Avrupa ya tanmas için Türkiye-Azerbaycan ;birliinin, bu iki ülke açsndan çok büyük önem arz ettii görüüne varlmaktadr. Bu, üzerinde dikkatle durulmas gereken bir konudur. Bahsi geçen projeler, Avrupa ülkelerinin de kendi çkarlar ve ithal kaynaklarnn çeitliliinin salanmas açsndan önemlidir. Bu bakmdan Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan petrol ve doalgaz kaynaklarnn Türkiye ye ve buradan da Avrupa ya ve dünyann çeitli yerlerine gönderilmesini amaçlayan projeler, Rusya nn gerçekletirmek istedii projelerle hemen-hemen eit ansa sahiptir. Çünkü Trans-Hazar projeleriyle, Orta Asya enerji kaynaklarnn Azerbaycan üzerinden yüksek tama kapasiteli boru hatlar vastasyla Türkiye ye tanmas, hem maliyetinin düük olmas bakmndan, hem de kaynak ülkelerinin bamsz enerji ticaretine girmeleri bakmndan önem arz etmektedir. BTC Petrol Boru Hatt nn ve BTE Doalgaz Boru Hatt nn, Trans-Hazar projelerde önemli yer almas söz konusu olduu için, bu projelerin maliyetinde de önemli ölçüde düü salanacaktr. Ayrca BTC ve BTE boru hatlarnn sürekli ve güvenilir bir ekilde faaliyet göstermesi Türkiye ve Azerbaycan n istikrarl ekilde ticari faaliyetlerini sürdürmesine hizmet etmekle birlikte, her iki ülkenin ekonomilerine de uzun vadede önemli katklar verecektir.

16 KAYNAKÇA ARAS, Osman Nuri (2001); Azerbaycan:n Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, Der Yaynlar, ;stanbul ALTUNIJIK Meliha Benli (2004); AB de Petrol ve Doalgaz Piyasalarna Yönelik Politikalar ve Türkiye Uygulamalar, AB nin Enerji Politikalar: ve Türkiye; Europa Bilgi Köprüleri AnaBritannica (1990); Ana Yaynclk, ;stanbul 1990, cilt 16, s. 51 BA`IROV, S (1996); Azerbaijan Oil: Glimses of a Long Story, Journal of nternational Affair, June, s,28 BTC Proje Direktörlüü, BTC,SOCAR Eriim Tarihi: BOTAJ International Limitedhttp:// Eriim Tarihi: BP Azerbaijan AÇG Product Sharing Agreements 1994 BP Statistical Review of World Energy,Haziran 2007(Workbook) Doalgaz Alm Anlamalar, BOTAJ Eriim tarihi: EIA, System for the Analysis of Global Energy Markets (2007). Energy Charter Secretariat (2007); From Wellhead to Market, Oil Pipeline Tariffs and Tariff Metodologies in Selected Energy Charter Member Countries, _2007_-_ENG.pdf Eriim Tarihi: Eurogas Annual Report Eurostat Statistical Books Energy- Monthly statistics Issue number 1 2/2007 Gazprom i ENI sozdali kompaniyu spesialnovo naznaceniya po realizacii proekta Yujniy Potok. Eriim Tarihi: Gaz Dlya Evropi, Nord Stream resmi web sitesi: Eriim Tarihi: HACIYEV, B.A (1977); Azerbaycan Milli Petrol Sanayisinin Merkezidir, Maarif Basn Evi, Bakü International Energy Outlook 2007 EIA Nabucco Projesi Rsmmi web sitesi: Neft i Gaz, Eriim tarihi RASULOV, A.B (1962); Azerbaycan da Petrol Sektörünün Geliim Tarihi, Azerne%r Yay(nlar(, Bak( SOCAR Yllk Rapor 2006; SOCAR Alt Birimi:

17 SÜLEYMANOV Alekber (2000); Perspektiv Osvoyeniya Morskih Neftegazovh Resursov Kaspiya (Hazar Denizinin Petrol gaz kaynaklarnn aratrlmas perspektifleri), Consulting & Business, ss.2,36 TPAO-Yurtd yatrmlar VELL;L;, Mehemmedhesen (1993); Azerbaycan, Azebaycan Devlet Neriyat, Bak Zafer Ate; Dou-Bat Enerji Koridoru: 2 Tamam 1 Eksik, Dileri Bakanl Yaynlar, Uluslar aras Ekonomik Sorunlar Dergisi, 23. Say lardergisi/sayi23/zaferates.htm Eriim Tarihi: