Yüksek-Frekanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 Kampanyasının Analizi ile Kestirimi ve IERS2010 Modeliile Karşılaştırılması

Transkript

1 Afyon Kocatee Üniversitesi Fen ve Mühendisli Bilimleri Dergisi Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Afyon Karşılaştırması Kocatee University Tee ve Journal Öcal of Science and Engineering AKÜ FEMÜBİD 17 (2017) ( ) AKU J. Sci. Eng.17 (2017) ( ) DOI: /fmbd Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 Kamanyasının Analizi ile Kestirimi ve IERS2010 Modeliile Karşılaştırılması Kamil Tee 1 Mehmet Firet Öcal 1 (1) Hacettee Üniversitesi Geomati Mühendisliği Bölümü Beytee Anara e-osta: tee@hacettee.edu.tr firet.ocal@hacettee.edu.tr Geliş Tarihi: ; Kabul Tarihi: Anahtar elimeler VLBI; Yüse-freanslı Yer dönme arametreleri; Oyanus gelgitleri; IVS-CONT14 oturumları Özet Bu çalışmada Uluslararası Ço Uzun Baz İnterferometrisi (VLBI) Jeodezi ve Astrometri Servisi (IVS) tarafından 6-21 Mayıs 2014 tarihleri arasında 6 ıtadai 17 VLBI istasyonunun atılımıyla gerçeleştirilen 15 günlü süreli VLBI oturumlarından (IVS-CONT14) elde edilen ölçülerin analiz edilmesi ile yüse-freanslı Yer dönme arametreleri estirimi yaılmıştır. Kestirilen Yer dönme arametreleri ile Uluslararası Yer Dönme ve Referans Sistemleri Servisi (IERS) 2010 onvansiyonlarında önerilen günlü ve yarı-günlü (yüse-freanslı) oyanus gel-gitleri aynalı Yer dönme değişim modeli (IERS2010 modeli) değerleri setral analiz ve tanımlayıcı istatisti yöntemleri ile arşılaştırılmıştır. Ayrıca IERS2010 oyanus gelgitleri aynalı yüse freanslı Yer dönme modelindei başlıca gelgitlerin sinüs ve osinüs genlileri estirilmiş Yer dönme eseninin ileri-giden (rograde) ve geri-giden (retrograde) utu gezinmesi hareetlerine etileri hem model hem de estirilen arametreler için fazör gösterimi üzerinden yorumlanmıştır. IERS2010 modelinden hesalananve IVS-CONT14 ölçülerinden estirilen yüse freanslı Yer dönme arametrelerinin genlilerinin 12 saat eriyodunda iyi uyum gösterdiği belirlenmiştir. Estimation of High-Frequency Earth Rotation Parameters from the Analysis of IVS-CONT14 Camaignand Comarison with IERS2010 Model Keywords VLBI; High-frequency Earth rotation arameters; Ocean tides; IVS-CONT14 sessions. Abstract In this study high-frequency Earth rotation arameters were estimated by means of analysing the observations of the 15 days continuous Very Long Baseline Interferometry (VLBI) sessions articiating 17 VLBI stations located at 6 continents (IVS-CONT14) carried out from 6th to 21st of May 2014 by the International VLBI Service for Geodesy and Astrometry (IVS). The estimated Earth rotation arameters were comared to themodel values of the diurnal and semi-diurnal (high-frequency) Earth rotation variations caused by ocean tides (IERS2010 model) recommended by the International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) 2010 conventions by means of sectral analysis and descritive statistics. Moreover sine and cosine amlitudes of the major tidal terms of the IERS2010 highfrequency Earth rotation model due to the ocean tides were estimated and their effects on rograde and retrograde olar motions of the Earth rotation axis were interreted uon the hasor lots for both estimated and model values.it is inferred that the amlitudes of high-frequencyearth rotation arameters with 12 hours eriod comuted from the IERS2010 model and those of estimated from the IVS-CONT14 observations are in a good agreement. Afyon Kocatee Üniversitesi 1. Giriş Yer merezli yer sabit evatoral yersel referans sistemi (Terrestrial Reference System TRS) ile yer merezli uzay sabit evatoral gösel referans sistemi (Geocentric Celestial Reference System GCRS) arasındai inemati ilişi Yer yönelim arametreleri (Earth orientation arameters EOP)

2 Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Karşılaştırması Tee ve Öcal ile açılanır. Bu arametrelerden utu gezinmesi oordinatları ( x y ); gösel ara utbun (Celestial Intermediate Pole CIP) Yersel referans çatısı (Terrestrial Reference Frame TRF) oordinatları nutasyon ofsetleri ( XY); gösel ara utbun (CIP) gösel referans çatısı (Celestial Reference Frame CRF) oordinatları ve UT1 = UT1 UTC (Evrensel Zaman); Yer in uzaya göre günlü üçüncü esen mutla dönülü faz açısı olara tanımlanmatadır. Yer Yönelim Parametrelerinin (EOP) uzay tabanlı onum belirleme ve jeodezi bilim dalındai önemine binaen geçmişten günümüze yaılan bir ço çalışma mevcuttur. Yer Yönelim arametreleri modelleme ve teorisi üzerine gerçeleştirilen çalışmalar; örneğin: Wahr ve Bergen (1986) Moritz ve Mueller (1987) Chao vd. (1991) Ray vd. (1994) Herring (1996) Caitainevd. (2002) Gross (2009)yanında GNSS ve VLBI uydu-uzay jeodezisi tenileri ölçülerinden estirimine ilişin yaılan çalışmalar; örneğin:robertson vd. (1985) Rothacher vd. (1999) Sovers vd. (1998) ve Steigenberger vd. (2011) bu arametrelerin belirlenme hatalarını miro-açı-saniyeleri (10-6 açı saniyesi) ve 5-10 miro-saniyeler (10-6 zaman saniyesi) düzeyine indirmiştir. Oyanusların ve atmosferin açısal dönme momentindei gel-gitsel eriyotlarda (örneğin gün içi aylı mevsimsel yıllı) oluşan değişimler Yer dönme arametrelerindeaynı gel-gitsel eriyotlarda değişimlere sebe olmatadır. Bu gelgitsel jeodinami etenlerden ötürü Yer dönme arametrelerinde oluşan gün-içi eriyotlu genli değişimlerinin en büyü sebebinin (yalaşı %90 ının) oyanus gel-git yülemesi olduğu bilinmetedir (Moritz ve Mueller 1987). Kutu gezinmesi oordinatları ( x y ) ve gün-uzunluları (length of day LOD) Küresel navigasyon ve uydu sistemleri (Global Navigation and satellite systems GNSS) Uydu/Ay a lazer uzalı ölçme sistemi (Satellite/Lunar Laser Ranging SLR/LLR) Doler ölçüleri ile yörünge ve onum belirleme uydu sistemi(doler orbitograhy and radioositioning integrated by satellite DORIS) ve ço uzun baz interferometrisi (Very Long Baseline Interferometry VLBI) gibi uydu-uzay tabanlı jeodezi tenileri ile belirlenebilir. VLBI; uazar (quasistellar radio source) adı verilen ve uzaydai onumları (sağ açılı ve yüselim açıları) zamana göre anlamlı bir değişim göstermeyen diğer bir ifade ileuzay-sabit abul edilen radyo aynalarından (galasimize 5 ila 7 milyar ışı yılı uzalıta olan galasilerin jet enerji aımlarından) gelen S ( GHz) ve X ( GHz) freanslı radyo dalgalarının dünya üzerinde farlı onumlardai birden fazla radyo telesobu ile algılanması ve bu sinyaller arasındai zaman farının elde edilmesi rensibine dayanır ve bu zaman farları VLBI ölçülerini oluşturur (Schuh ve Behrend 2012). Bu teni uluslararası Yersel referans çatısı (ITRF Altamimi vd. 2016) gerçeleştirmelerinde diğer uydu-uzay jeodezisi tenileri ile birlite ullanılan bir uzay jeodezisi teniği olmasının yanı sırauluslararası gösel referans çatısı (International Celestial Reference Frame ICRF Fey vd. 2009) gerçeleştirmelerinde ullanılan ve uzun dönemli UT1ve nutasyonuizleyebilen te tenitir (Schuh ve Behrend 2012). Dolayısıyla VLBI5 adet Yer yönelim arametresinin tümünü (Earth Orientation Parameters EOP: x y UT1 UTC X Y )izleyebilen (ölçüleri Yer yönelim arametrelerine duyarlı)te uzay tabanlı onum belirleme teniğidir. GNSS teniğinde ise UT1 ve nutasyon arametreleri bu arametrelerin ölçü yaılan uyduların yörüngelerinin yüseliş düğümü ile olan yüse orelasyonundan dolayı arametre estirimi aşamasında ayrıştırılamazlar (Rothacher vd. 1999). Faat uydu tabanlı onum belirleme tenileri ile (GNSS SLR/LLR DORIS) gün uzunluğu ve nutasyonun zamana göre değişimi diğer bir ifade ile UT1 ve nutasyonunzamanagöre türevleri ölçülebilir. Öte yandan utu gezinmesi oordinatlarının belirlenmesinde GNSS istasyonlarının homojen olara dünya üzerinde onumlanmış olması ve ço sayıda GNSS istasyonunun(yalaşı 400 GNSS istasyonu) oluşturduğu global olihedronun hacminin diğer tenilere göre daha büyü olması doğruluğu artırmatadır.bu nedenlerle GNSS teniği ileutu gezinmesi oordinatları diğer uydu-uzay jeodezisi tenilerine göre ço daha yüse 629

3 Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Karşılaştırması Tee ve Öcal doğrululabelirlenir(rothacher vd. 1999; Malin 2009). UT1 arametresi ii veya daha fazla istasyon ölçüleriyle izlenebilir faat bu arametrenin belirlenme doğruluğu istasyonlar arasındai bazların uzunlularının evatoral izdüşümü ile doğru orantılıdır (Nilsson vd. 2010). Bu maale asamında IVS tarafından 6-21 Mayıs 2014 tarihleri arasında gerçeleştirilen 15 günlü süreli VLBI oturumlarından (IVS-CONT14) elde edilen ölçülerin analiz edilmesi sonucu saatli Yer dönme arametreleri ( x y UT1 UTC ) estirimi yaılmıştır. Kestirilen Yer dönme arametreleri günlü ve yarı-günlü (yüse-freanslı) oyanus gel-gitleri aynalı Yer dönme arametreleri değişim modeli (IERS2010 modeli Petit ve Luzum 2010; Ray vd. 1994) değerleri setral analiz ve tanımlayıcı istatisti yöntemleri ile arşılaştırılmıştır. 2. Yer Yönelim Parametrelerini (EOP) İzlemeye Yöneli VLBI Oturum Türleri ve IVS-CONT14 Oturumları Oerasyonel zorlular sebebiyle GNSS ve diğer uydu jeodezisi tenilerinin asinevlbi teniğinde önemli bir ısıt olara süreli ölçü yaılamamatadır. Bu sebele Uluslararası VLBI Jeodezi ve Astrometri Servisi(International VLBI Service for Geodesy and Astrometry IVS Schuh ve Behrend 2012) tarafından haftada ii ez 5 ila 10 istasyonun atılımıyla 24 saatli oturumlar gerçeleştirilmetedir. Bu oturumlardan genellile Yer yönelim arametreleri (Earth Orientation Parameters EOP: x y UT1 UTC X Y ) belirlemede ullanılanlardan; haftada ii ez olma üzere azartesi günleri gerçeleştirilenleri IVS-R1 oturumları ve erşembe günleri gerçeleştirilenleri IVS-R4 oturumları şelinde adlandırılırlar. Bu oturumların bir başa özelliği iseivs tarafından alınan ararla ölçü dosyalarının hızlı bir şeilde (genelde 15 günden daha ısa süre içinde)analiz merezlerine servis edilmesidir. IVS-R1 ve -R4 24 saatli oturumlarının UT1 belirleme doğruluğu ±5 10 µs (miro-saniye) dir. Aynı oturumlardan utu gezinmesi oordinatları da ( x y ) yüse doğrulula (± µas)estirilebilmetedir (Nilsson vd. 2014). Bu oturumların dışında IVS-R1 ve -R4 oturumlarına ıyasla ço daha fazla VLBI istasyonun atılımı ile VLBI ın ulaşabildiği en yüse arametre estirim doğruluğunun ne adar olduğunu test etmeye yöneli gerçeleştirilen özellile Yer yönelim arametrelerinin belirlenmesinde ulaşılan doğruluğun satanmasını öngören Küresel homojen dağılmışen güncel VLBI tenolojisini ullananvlbi istasyonları tarafından gerçeleştirilen yalaşı 15 gün boyunca esintisiz ölçü yaılara elde edilenivs-cont amanyaları 3 yıl arayla gerçeleştirilmetedir.en güncel olanı ve bu çalışma asamındai analizlerde ullanılan veri setini oluşturan IVS-CONT14 amanyası 6 Mayıs UT ile 20 Mayıs :59:59 UT aralığında 17 VLBI istasyonu (Şeil 1)atılımı ile gerçeleştirilmiştir. IVS-CONT14 den öncei amanyalarivs-cont02 CONT05 CONT08 ve CONT11 olara adlandırılmıştır. Şeil 1.IVS-CONT14 oturumlarında (amanyasında) ölçü yaan VLBI istasyonları 630

4 Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Karşılaştırması Tee ve Öcal 3. Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 Oturumları Ölçülerinden Kestirimi ve IERS2010 Modeli ile Karşılaştırılması Yer dönme arametrelerinin (ERP) estirimi Viyana Teni Üniversitesi tarafından geliştirilen Vienna VLBI Software (VieVS) (Böhm vd. 2009) ullanılara lasi Gauss Marov en-üçü-areler (EKK) arametre estirimi yöntemi ile yaılmıştır. Birer günlü 15 oturumun tamamı ayrı ayrı analiz edilmiş böylece Yer dönme arametrelerinin (ERP) saatli arçalı lineer ofset PLO (Piece-wise linear offset PWLO Tee vd. 2009) serileri elde edilmiştir. Nutasyon ofsetleri estirimi yaılmamış ve öncül değerleri Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) 2006 resesyon-nutasyon model (Petit ve Luzum 2010) değerlerine IERS C04 08 serisi (Bizouard ve Gambis 2009) model düzeltmeleri elenere elde edilmiş ve öncül değerlerine sabit alınmıştır.oturumlara atılan istasyonlarda bulunan ve ölçülere zaman etieti onuluren referans alınan atomi saatlerden biri hatasız abul edilmiştir. Oturuma atılan diğer saat oumaları ile sabit alınan saat oumaları arasındai farlar (senronizasyon hataları) her saat için uadrati bir olinomun atsayıları ve 30 daia aralılı PLO larşelinde modellenmiş bir ön dengeleme ile estirilere ölçülerden arametre estirimi öncesi indirgenmiştir. Troosfer sinyal gecime modeli olara tüm uydu-uzay jeodezisi tenileri ölçülerinin analizinde de ullanılan Davis vd. (1985; 1993) modeli ullanılmıştır. Her bir VLBI istasyonunda ölçülen tolam yüzey basıncı değerlerindenve istasyonun enleminden başucu yönündei troosfer hidrostati (uru) sinyal gecimeleri hesalanmış (Saastamoinen 1972) ve öncül olara ölçülerden indirgenmiştir.başucu troosfer ısla sinyal gecimeleri estiriminde ise ölçü denlemlerinin ilgili atsayılar matrisini troosfer ısla izdüşüm fonsiyonu değerleri oluşturaca şeilde 30 daia aralılı PLO lar estirilmiştir.ölçü doğrultusundaitroosfer gecimelerini elde edebilme için Vienna Maing Functions 1 (VMF1 Boehm vd. 2006) ullanılmıştır. Öncül TRF ataloğu VieTRF13b (Krásná vd. 2014) olara seçilmiş No Net Translation (NNT) ve No Net Rotation (NNR) TRF datum oşul denlemleri (tüm iz minimum oşulu) normal denlem sistemine uygulanaraestirilen TRF in öncül TRF ile arasındai dönülü ve ötelemeler sıfırlanmıştır. Kuazar öncül oordinatları ICRF2 (Fey vd. 2009) ataloğuna sabit alınmıştır. VLBI istasyonlarında oluşan jeodinami aynalı yer değiştirmeler Uluslararası Yer Dönme ve Referans Sistemleri Servisi (IERS) 2010 onvansiyonlarına (Petit ve Luzum 2010) uygun modeller ile hesalanara arametre estirimi öncesi anten oordinatlarına düzeltme olara getirilmiştir. Bunlar: atı Yer gelgitleri (IERS2010 onvansiyonları Petit ve Luzum 2010) oyanus gelgit yülemeleri (FES2004 Lyard vd. 2006) atmosfer basıncı yülemeleri (Petrov ve Boy 2004) ve utu gelgitleridir (IERS2010 onvansiyonları Petit ve Luzum 2010). Yüse-freanslı Yer dönme arametreleri estirimi yaıldığında nutasyon ofsetleri ve utu gezinmesi oordinatlarınınbirlite estirilmesi bu ii arametre seti arasındai gün içi eriyotlarda oluşan yüse orelasyondan dolayı mümün değildir(thallervd.2007). Konvansiyon gereği -48 ila -16 saat arası eriyottai geri-giden utu gezinmesi hareetleri nutasyon hareetlerine dahil edilmelidir.bu onuda daha öncei çalışmalarda izlenen başlıca yöntemlerden ili nutasyon ofsetlerini iyi belirlenmiş öncül değerlere sabit almatır (Artzvd.2010).Diğer bir yöntem ise ısıtlayıcı denlemler altında belirli freansları bastırma suretiyle nutasyon değerlerinin utu gezinmesi arametresine yayılmasını önlemetir (Hefty vd.2000). Bu ii yöntemin yanı sıra utu gezinmesi oordinatlarının ve nutasyon ofsetlerinin Fourier serilerine açılması ve ardından Fourier atsayılarının ısıtlayıcılar altında estirilmesi ile utu gezinmesi ve nutasyon hareetinin (arametrelerinin) ilintisizleştirilmesi de (deorelasyonu) yaılabilmetedir (Nilsson vd.2010). Bu çalışma asamında yüse-freanslı oyanus gelgitlerinin yer dönme arametreleri üzerindei etilerinin belirlenmesi amaçlandığı için utu gezinmesi oordinatları ve UT1 arametrelerinin öncül değerlerineyüse-freanslı oyanus gelgitleri aynalı Yer dönme arametreleri değişim modeli (Petit ve Luzum 2010; Ray vd. 1994) 631

5 Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Karşılaştırması Tee ve Öcal düzeltme olara getirilmemiş ve PLO fonsyionları ile oşul ve ısıt denlemleri ullanılmasızın birer saat aralılarla estirilmiştir. IERS in yüse-freanslı oyanus gel-gitleri aynalı Yer dönme arametreleri değişim modeli 71 x ( t) A cos( ( t)) B sin( ( t)) (1) 1 71 y ( t) A cos( ( t)) B sin( ( t)) (2) 1 71 UT1( t) A cos( ( t)) B sin( ( t)) (3) 1 eşitlilerinden hesalanır. Model hesalanıren ullanılan t zamanı J2000( UT) eoğundan itibaren geçen Yersel Zaman sistemindei (Terrestrial Time TT) Julyen yüzyılı olma üzere A B A B A ve B gelgitinin eş-fazlı(osinüs) ve faz-dışı (sinüs) genlilerini; () t delaunay argümanlarından güneş ve Ay ın ilgili eotai astronomi onumlarına göre hesalanan gelgitinin faz açısını göstermetedir.gelgitsel hareetin günlü ve yarı-günlü hareetlerde farlı genlili bileşenleri vardır. Model 41 adeti günlü eriyotta 30 u yarı-günlü eriyotta olma üzere; tolam 71 adet gelgitin; eriyot faz ve genli değerleri ile oluşturulmuştur (Petit ve Luzum 2010; Ray vd. 1994). En büyü genlili 8 gelgit genlileri diğerlerine oranla ço ço büyü olduğu için literatürde arşılaştırmalarda ullanılmatadır ve ana gelgitler (main tides rincile tides) olara isimlendirilirler. Bu ana gelgitler; günlü (24 saatli) eriyotta olanları: O 1 P 1 Q 1 K 1 ve yarı-günlü (12 saatli) eriyotta olanları: N 2 S 2 M 2 K 2 olara adlandırılmatadır.ray vd. (1994) bu 8 ana gelgitin eş-fazlı (osinüs) ve faz-dışı (sinüs) genlilerini gelgitsel oyanus aıntılarının oluşturduğu global oyanus gelgit yüselileri modelini (Schwidersi 1980) ullanara Lalace momentum denlemlerinden hesalamıştır. Ray vd. (1994) elde ettileri model (tahmin) UT1 değerleri ile Temmuz 1992 sonlarında gerçeleştirilen 4 günlü VLBI oturumlarının analizlerinden estirdileri gün-içi çözünürlüte UT1 estirimleri arasındai uyuşumun 2 s dolaylarında olduğunu bildirmiştir. UT saat başlarında ( UT) estirimi yaılan utu gezinmesi oordinatları ve UT1 estirim değerleri ile günlü ve yarı-günlü (yüse-freanslı) oyanus gel-gitleri aynalı Yer dönme arametreleri değişim model değerleri zaman serileri Şeil 2 ve Fourier setrası Şeil 3 de görülmetedir. Kutu gezinmesi oordinatları birbirlerine di olan ii bileşenden x y oluşmuştur. Fourier setrası ise tolam utu gezinmesi hareeti üzerinden ( x iy) hesalanmıştır. IERS2010 Model ve VLBI estirim değerlerininuyumuna ilişin güvenirliği yüse bir tanımlayıcı istatisti ölçütü olara farların ağırlılı ortalaması (weighted mean WM) ve farların ağırlılı aresel ortalama hatası (weighted root mean square WRMS)(Nilsson vd. 2014; Uunila 2016) hesalanmıştır (Tablo 1). Tablo 1. IVS-CONT14 oturumları boyunca Yer dönme arametreleri (ERP) UT saat başı eoları için IERS2010 Model değerlerinin VLBI estirim değerlerinden farlarının ağırlılı ortalamaları (WM) ve ağırlılı aresel ortalama hataları (WRMS). Tablo da arantez içine yazılan değerler ilgili arametrelerin en-üçü-areler yöntemi ile estirilen aresel ortalama hatalarının (formal errors) medyanıdır. Yer dönme arametreleri x VLBI estirim IERS Model değerleri farlarının WM ve WRMS değerleri as as x (181 ) y as (180 as ) ΔUT s(12 s) y ve ΔUT1arametrelerin estirilen aresel ortalama hatalarının medyanı sırası ile 181 µas 180 µas ve 12 µs olara elde edilmiştir. Kutu gezinmesi oordinatlarının estirim ve model değerleri farlarının WRMS leri arametrelerin estirilen aresel ortalamahatalarının medyanlarından (Tablo 1) olduça büyütür. Bu durumun IERS2010 modelinin utu gezinmesi 632

6 Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Karşılaştırması Tee ve Öcal oordinatlarını tahmin etme yetersizliği sebebiyle oluştuğu düşünülmetedir. Şeil 2. IVS-CONT14 oturumlarından saatli eolarda estirilen ve IERS2010 yüse-freanslı oyanus gel-gitleri Yer dönme arametreleri değişim modelinden aynı eolar için hesalanan Yer dönme arametreleri (ERP: x y ve UT1) zaman serileri. Şeil 3.IVS-CONT14 oturumlarından saatli eolarda estirilen ve aynı eolarda IERS2010 yüse-freanslı oyanus gel-gitleri Yer dönme arametreleri değişim modelinden hesalanan utu gezinmesi (x iy ) (üstte) ve UT1 (altta) Fourier setrası. Dünyanın dönüş yönüyle aynı yönde (batıdan doğuya doğru) olan utu gezinmesi hareeti ileri-giden hareet (rograde motion of CIP in TRF); tersi yöndei hareet ise geri-giden (retrograde motion of CIP in TRF) hareettir. Kutu gezinmesi yüse-freanslı gelgitsel harmoni ileri- ve geri-giden hareetleri maalede daha önce de belirtildiği üzere oyanus gel-gitleri aynalı Yer dönme arametreleri değişim modeli (Petit ve Luzum 2010; Ray vd. 1994) değerleri üzerinden yalaşı %90 oranında açılanabilmetedir. Bu çalışmada ayrıca günlü ve yarı-günlü eriyotlu gelgitsel utu gezinmesinin geri-giden ve ileri-giden hareetleri incelenmiştir. Bu amaca yöneli olara utu gezinmesi oordinatları ( x y ) ile omles sayılar şelinde ( x iy ) ifade edilen Gösel Ara Kutbun (CIP) TRF (abu-sabit) oordinat çatısındai onumu Leonhard Euler açılımı ullanılara 633

7 Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Karşılaştırması Tee ve Öcal i ( t) i ( t) e e A cos( ( t)) A 2 (4) i ( t) i ( t) e e B sin( ( t)) B 2i (5) i () t eşitlilerinden ileri-giden ( atsayılı terimler) ve () geri-giden ( i t atsayılı terimler) hareetlere e ayrıştırılmıştır (fazör gösterimleri Şeil 4).Eşitlilerdei A B terimleri her bir gelgiti için arametre estirimi sonrası elde edilen utu gezinmesi oordinatlarından ( x y ) EKK yöntemi e ile herhangi bir mutla ve/veya bağıl ısıtlayıcı ullanılmadan ayrı ayrı estirilmiştir. x ve arametrelerine ait her bir gelgitin eş fazlı ve fazdışı bileşenlerine ait genliler Euler açılımı ile ayrıştırılmıştır. Konvansiyon gereği eriyodu -12 saatten büyü geri-giden hareetler nutasyon hareetine dahil edilmetedir. Günlü eriyotlu utu gezinmesi hareetisadece ileri-giden hareet olara ortaya çımatadır.yarı-günlü eriyotlu olanlar ise hem ileri-giden hem de geri-giden hareetler şelinde gerçeleşmiştir. y Şeil 4. Günlü eriyotlu ileri-giden hareet fazör gösterimleri (solda) ve mutla genlileri (sağda). Şeil 5. Yarı-günlü eriyotlu ileri-giden hareet (sağda) ve yarı-günlü eriyotlu geri-giden hareetlere (solda) ait fazör gösterimleri (üstte) ve mutla genlileri (altta). 634

8 Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Karşılaştırması Tee ve Öcal 4. Sonuç Bu çalışmada Uluslararası VLBI Jeodezi ve Astrometri Servisi (IVS) tarafından lanlanmış ve gerçeleştirilmiş 15 günlü IVS-CONT14 oturumlarının analizi yaılmıştır.vlbi analizleri sonucunda UT tam saatlerinde estirilen x y ve ΔUT1değerleri aynı eolar için IERS yüse-freanslı oyanus gel-gitleri aynalı Yer dönme arametreleri değişim modeli (IERS2010 modeli) ile hesalanan yer dönme arametreleri ile arşılaştırılmıştır.kutu gezinmesi hareetinin Fourier setrumu incelendiğinde 12 saatten büyü eriyotlu geri-giden hareetlerde VLBI estirim değerleri ile model değerleri arasında 50 ila 150 μas aralığında samalar görülmüştür. Fazör gösterimler ve mutla genliler üzerinden yorumlandığında günlü eriyotta utu gezinmesinin ileri-giden 24 saatli eriyotlu ve geri-giden 12 saatli eriyotlu hareetlerin büyü ölçüde model değerleri ile uyumlu olduğu faat ileri-giden 12 saatli hareetin Fourier setrumunda model ve estirim değerleri uyumlu olduğu haldes 2 ve K 2 gelgitlerin hem faz hemde genli açısından model değerleri ile uyumlarının düşü olduğu gözlenmiştir. Fazörlerde görülen model ve estirim değerleri arasındai faz ve genli farlarının önemli bir sebebi nutasyon ofsetlerininöncül değerlerindei hataların arametrenin öncül değerlerine sabit alınmasından dolayı en-üçü-areler (EKK) estiriminde yüse orelasyonlu olduğu utu gezinmesi oordinatlarınayayılmasıdır.vlbi estirim ve IERS2010 model değerleri farlarının WRMS i arametrelerin estirilen aresel ortalama hatalarından olduça büyütür.bu durumun oluşma nedenlerinden birinin de 20 yılı aşın bir süredir ullanılan IERS2010 modelinin yetersizliği olduğu düşünülmetedir. Teşeür Bu çalışma TÜBİTAK tarafından destelenen 115Y244 no lu bilimsel araştırma rojesi asamında gerçeleştirilmiştir. Maalenin yazarları Uluslararası VLBI Jeodezi ve Astrometri Servisine (IVS Schuh ve Behrend 2012) sağladığı verilerden ötürübilinmeyen haemlere yaıcı ve değerleri atılarından ötürü teşeür eder. Kaynalar Altamimi Z. Rebischung P. Métivier L. Xavier C ITRF2014: A new release of the International Terrestrial Reference Frame modeling nonlinear station motions. Journal of Geohysical Research Solid Earth Artz T. Bocmann S. Nothnagel A. Steigenberger P Sub-diurnal variations in the Earth s rotation from continuous VLBI camaigns Journal of Geohysical Research 115 B Bizouard C. Gambis D The combined solution C04 for Earth orientation arameters consistent with international terrestrial reference frame In: Drewes H. (Ed.) Geodetic Reference Frames IAG Sym Boehm J. Werl B. Schuh H Trooshere maing functions for GPS and very long baseline interferometry from euroeancentre for mediumrange weather forecast oerational analysis data Journal of Geohysical Research 111(B02):406. Böhm J. Sicaova H. Plan L. Tee K.Pany A. Wresni J. Englich S. Nilsson T. Schuh H. Hobiger T. Ichiawa R. Koyama Y. Gotoh T. Kubooa T. Otsubo T Plans for the Vienna VLBI software VieVS Prooc 19:th Woring Meeting Euroean VLBI for Geodesy and Astrometry Bordeaux France. Caitaine N. Gambis D. McCarthy D. Petit G. Ray J. Richter B. Rothacher M. Standish M. Vondra J IERS Technical Note 29 Proceedings of the IERS Worsho on the Imlementation of the New IAU Resolutions Verlag des BundesamtsfürKartograhie und Geodasie Franfurt am Main. Chao B. Dong D. Liu H. Herring T Libration in the Earth s rotation Geohysical Research Letters 18 (11) Davis J.L. Herring T.A. Shairo I.I. Rogers A.E.E. Elgered G Geodesy by radio interferometry: effects of atmosheric modeling errors on estimates of baseline length Radio Science

9 Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Karşılaştırması Tee ve Öcal Davis J.L. Elgered G. Niell A.E. Kuehn C.E Ground-based measurements of gradients in the wet radio refractivity of air Radio Science Fey A. Gordon D. Jacobs C.S.(eds) The second realization of the international celestial reference frame by very long baseline interferometry IERS Technical Note 35 Verlag des BundesamtsfürKartograhie und Geodesie Franfurt am Main. Gross R.S Ocean tidal effects on Earth rotation Journal of Geodynamics Hefty J. Rothacher M. Sringer T. Weber R. Beutler G Analysis of the first year of Earth rotation arameters with a sub-daily resolution gained at the code rocessing center of the IGS Journal of Geodesy 74 (6) Herring T.A The IERS 1996 theory of recession/nutation. Editör: McCarthy D.D. IERS Conventions 1996 IERS Technical Note 21 Observatoire de Paris Krásná H. Boehm J. Plan L. Nilsson T. Schuh H Atmosheric effects on VLBI-derived terrestrial and celestial reference frames Earth on the Edge: Science for a Sustainable Planet Proceedings of the IAG General Assembly Melbourne Australia June 28 July In: Chris Rizos Pascal Willis (Eds.) Series: International Association of Geodesy Symosia Lyard F. Lefevre F. Letellier T. Francis O Modelling the global ocean tides:modern insight from FES2004 Ocean Dynamics Malin Z On comarison of the Earth orientation arameters obtained from different VLBI networs and observing rogramsjournal of Geodesy Moritz H. Mueller I Earth Rotation Theory and Observation 370 Lexington Avenue New Yor NY 10017: The UngarPubliching Comany. Nilsson T. Boehm J. Schuh H Sub-diurnal Earth rotation variations observed by VLBI Artificial Satellites Nilsson T. Heinelmann R. Karbon M. Raoso-Pulido V. Soja B. Schuh H Earth orientation arameters estimated from VLBI during the CONT11 camaing Journal of Geodesy Petit G. Luzum B IERS conventions 2010IERS Technical Note 36Verlag des BundesamtsfürKartograhie und Geodasie Franfurt am Main. Petrov L. Boy J.P Study of the atmosheric ressure loading signal in Very Long Baseline Interferometry observations Journal of Geohysical Research 109 (B3) B Ray R.D. Steinberg D.J. Chao B.F. Cartwright D.E Diurnal and semidiurnal variations in the Earth s rotation rate induced by ocean tides Science Robertson D.S. Carter W.E. Cambell J. Schuh H Daily Earth rotation determinations from IRIS Very Long Baseline Interferometry Nature Rothacher M. Beutler G. Herring T.A. Weber R Estimation of nutation using the Global Positioning System Journal of Geohysical Research Saastamoinen J Introduction to ractical comutation of astronomical refractionbulletin Geodesique Schuh H. Behrend D VLBI: a fascinating technique for geodesy and astrometry Journal of Geodynamics Schwidersi E.W On charting global ocean tides Reviews of Geohysics and Sace Physics 18 (1) Sovers O. Fanselow J. Jacobs C Astrometry and geodesy with radio interferometry: exeriments models results Reviews of Modern Physics 70 (4) Steigenberger P. Hugentobler U. Lutz S. Dach R CODE contribution to the IGS rerocessingtechnical Reort InstitutfürAstronomische und PhysialischeGeodäsie TU München. Tee K. Boehm J. Tanır E. Schuh H Piecewise Linear Offsets for VLBI Parameter Estimation Proceedings of the 19th Euroean VLBI for Geodesy and Astrometry Woring Meeting edited by G. 636

10 Yüse-Freanslı Yer Dönme Parametrelerinin IVS-CONT14 oturumları ve IERS2010 Modeli Karşılaştırması Tee ve Öcal Bourda P. Charlot A. Collioud Universite Bordeaux1-CNRS Bordeaux France Thaller D. Krügel M. Rothacher M. Temer V.Schmid R. Angermann D Combined earth orientation arameters based on homogeneous and continuous VLBI and GPS data Journal of Geodesy Uunila M. Baver K. Gison J. Nilsson T. Krásná H Comarison of VieVS and Solve UT1 results from VLBI measurements Journal of Geodesy and Geoinformation 3(1) 1-8. Wahr J. Bergen Z The effects of mantle anelasticity on nutations Earth tides and tidal variations in rotation rate Geohysical Journal of Royal Astronomical Society