Bu bölümde cebirsel yapıların temelini oluşturan Grup ve özelliklerini inceleyeceğiz.

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Bu bölümde cebirsel yapıların temelini oluşturan Grup ve özelliklerini inceleyeceğiz."

Berkant Demirci
6 yıl önce
İzleme sayısı:

1 1 BİR İŞLEMLİ SİSTEMLER Bu bölümde cebirsel yapıların temelini oluşturan Grup ve özelliklerini inceleyeceğiz. 1.1 İŞLEMLER Bir kümeden kendisine tanımlı olan her fonksiyona birli işlem denir. Örneğin Z tamsayılar kümesini göstermek üzere,z den Z ye f (x) = x 3 ile tanımlı f fonksiyonu birli bir işlemdir. x ve y verilen bir A kümesinin elemanlarıolmak üzere x y ifadesi işlem kuralına göre x ve y elemanlarının birleşimini göstermektedir. Bu ifade x işlem y diye okunur. Burada işlemi alışık olduğumuz toplama, çıkarma, çarpma, bölme gibi elemanter cebirsel işlemlerden biri olmayabilir. Hatta x ve y elemanlarının da birer sayıolma zorunluluğu yoktur. Aşağıda işlemlerle ilgili örnekler verelim. Example 1 A = {x, y, z} kümesi verilsin. Bu küme üzerinde bir işlemi aşağıdaki tablo yardımıyla verebiliriz. x y z x x y z y y z x z z y x Example 2 A kümesi çift doğal sayıların kümesi olsun. Bir işlemini x y = x 2 + 2y, x, y A olarak tanımlayalım. Buradaki verilen toplama ve çarpma işlemleri bilinen anlamdaki işlemlerdir. Örnek verilecek olursa 1.2 İKİLİ İŞLEMLER 2 4 = = 12 Definition 3 A A kartezyen çarpım kümesinden A kümesine tanımlı her fonksiyona A kümesi üzerinde bir ikili işlem denir. Example 4 Pozitif tamsayılar kümesini Z + ile gösterelim Z + Z + kümesinden Z + kümesine x y = max {x, y} işlemini tanımlayalım. Örneğin bu kural yardımıyla 5 78 = 78, 6 4 = 6 olur. 1

2 Definition 5 A kümesi üzerinde " " işlemi tanımlansın. Her x, y A için x y A ise, A kümesine işlemine göre kapalıdır denir. Example 6 Z tamsayılar kümesi bildiğimiz "-" işlemine göre kapalı olduğu halde pozitif tamsayılar kümesi olan Z + "-" işlemine göre kapalıdeğildir. Gerçekten 2, 4 Z + olduğu halde 2 4 = 2 / Z + olur. Definition 7 Bir küme ile bu küme üzerinde tanımlanmış bir veya daha çok ikili işlemin topluluğuna bir Matematiksel Sistem veya Cebirsel Sistem denir. Definition 8 Boş olmayan bir A kümesi üzerinde tanmlanmış bir tek " " ikili işlem içeren (A, ) matematiksel sistemine Grupoid denir. Definition 9 A kümesi üzerinde " " işlemi tanımlansın. Her x, y, z A için x (y z) = (x y) z eşitliği sağlanıyorsa A kümesine işlemine göre birleşme özellĭgi vardır denir. Example 10 Z üzerinde tanımlanan çıkarma işlemi birleşme özellĭgine sahip değildir. Gerçekten x (y z) (x y) z olur. Example 11 Z üzerinde tanımlanan çarpma ve toplam işlemleri birleşme özelliğine sahiptir. S kümesi üzerinde tanımlanan bir " " işlemini aşağıdaki gibi tablo yardımıylada gösterebiliriz. Example 12 S = {x, y, z} kümesi üzerinde işlemini aşağıdaki tablo yardımıyla ele alalım. Bu tabloya göre ve yani x y z x x y z y z x y z y z x y (x z) = y z = y (y x) z = z z = x y (x z) (y x) z olup S kümesi üzerinde tanımlanan işlemi birleşme özellĭgine sahip değildir. Definition 13 Birleşme özelliğine sahip olan grupoide Yarıgrup denir. 2

3 Example 14 (R, +) ve (R,.) birer yarıgrup olduğu halde (R, ) bir yarıgrup değildir. Definition 15 Boş olmayan bir A kümesi üzerinde tanımlı işlemi verilsin. Eğer her x, y A için x y = y x özelliği sağlanıyorsa işlemine Değişmeli işlem yada Değişme özelliğine Sahip işlem denir. Example 16 Örneğin R üzerinde tanımlanan + (toplama) işlemi değişmeli olduğu halde (çıkarma) işlemi değişmeli değildir. Gerçekten olduğu halde = = Definition 17 Boş olmayan bir A kümesi üzerinde tanımlı işlemi verilsin. Eğer her x A için x e 1 = x olacak şekilde bir e 1 A elemanına işlemininin Sağ Birim elemanı denir. Benzer olarak Eğer her x A için e 2 x = x olacak şekilde bir e 2 A elemanına işlemininin Sol Birim elemanıdenir. Eğer A kümesi hem sağ hem de sol birim elemana sahip ise aşağıdaki işlemlerden de anlaşılacağı üzere sağ ve sol birim elemanlar aynı olur. e 2 x = x işleminde x = e 1 alınırsa bulunur. x e 1 = x işleminde ise x = e 2 alınırsa bulunur. O halde (1) ve (2) eşitliklerinden e 2 e 1 = e 1 (1) e 2 e 1 = e 2 (2) e 2 e 1 = e 1 = e 2 3

4 Definition 18 (A, ) grupoidi "e" birim elemanına sahip ise bu grupoide işlemine göre Birim elemanlıdır denir. Birim eleman yerine etkisiz eleman ya da özdeşlik elemanı da denir. Theorem 19 Bir grupoidinin varsa birim elemanı tektir. İspat: Kabul edelimki (A, ) grupoidinin e den başka f birim elemanı olsun. Her x A için x e = x olduğundan özel olarak x = f alınırsa bulunur. f bir birim eleman olduğundan her x A için f e = f (3) f x = x olup x = e alınırsa bulunur. (3) ve (4) eşitliklerinden f e = e (4) Dolayısıyla e = f bulunur. f e = f = e Definition 20 Boş olmayan bir A kümesi üzerinde tanımlanan işlemi, kapalılık, birleşme ve birim eleman özellĭgine ise (A, ) ikilisine Monoid adıverilir. Example 21 Tamsayılar kümesi üzerinde tanımlanan toplama işlemi kapalı, birleşmeli ve birim elemana sahip olduğundan bir monoiddir. Fakat Çift tamsayılar kümesi bilinen çarpma işlemine göre bir monoid değildir. Gerçekten Z ç kümesi çift tamsayılar kümesi olmak üzere 1 / Z ç olup birim eleman özellĭgi gerçeklenmez. Definition 22 Boş olmayan bir A kümesi üzerinde tanımlı işlemi verilsin. e sağ birim eleman olmak üzere eğer her x A için x y = e olacak şekilde bir y A elemanına işlemininin Sağ Ters elemanıdenir. Benzer olarak Eğer her x A için z x = e olacak şekilde bir z A elemanına işlemininin Sol Ters elemanıdenir. Definition 23 (A, ) birim elemana sahip bir grupoid olsun. Eğer bu grupoid aynısağ ve sol ters elemana sahip ise bu elemana x A elemanının işlemine göre tersi denir ve x 1 ile gösterilir. 4

5 (A, ) grupoidinin birim elemanıe olmak üzere olacağından e 1 = e bulunur. e e = e Example 24 (Z,.) grupoidinin birim elemanı1 olmak üzere 2 Z in çarpma işlemine göre tersi yoktur. Example 25 (Z, +) grupoidinin birim elemanı0 olmak üzere Z den alınan her elemanın + işlemine göre tersi vardır.x Z nin tersi x 1 olmak üzere x + x 1 = 0 olacağından elemanıdır. x 1 = x 5

Benzer belgeler

olsun. Bu halde g g1 g1 g e ve g g2 g2 g e eşitlikleri olur. b G için a b b a değişme özelliği sağlanıyorsa

olsun. Bu halde g g1 g1 g e ve g g2 g2 g e eşitlikleri olur. b G için a b b a değişme özelliği sağlanıyorsa 1.GRUPLAR Tanım 1.1. G boş olmayan bir küme ve, G de bir ikili işlem olsun. (G, ) cebirsel yapısına aşağıdaki aksiyomları sağlıyorsa bir grup denir. 1), G de bir ikili işlemdir. 2) a, b, c G için a( bc)