Anaola: urzm Araşırmaları Dergs Cl 6, Sayı 1, Bahar: 9-41, 015. Copyrgh 015 anaola Büün hakları saklıdır ISS: 1300-40 (1990-015 do: 10.1713/aad.vol6ss1594 alep Şokları: ürk urzm Sekörü İçn Br Analz Demand Shocks: An Analyss for urksh oursm Secor Kuruluş BOZKUR*, Ozan BAHAR** *Yrd. Doç. Dr., Adnan Menderes Ünverses Söke İşleme Faküles Bankacılık ve Fnans Bölümü, P. K. 0900, Söke, Aydın. E-posa: kurboz_48@homal.com **Prof. Dr., Muğla Sıkı Koçman Ünverses İksad ve İdar Blmler Faküles İksa Bölümü, P.K. 48170, Köekl Muğla. E-posa: obahar@mu.edu.r MAKALE BİLGİLERİ Makale şlem blgler: Gönderlme arh: 0 Şuba 014 Brnc değerlendrme: 16 Mar 014 İknc değerlendrme: 5 Hazran 014 Kabul: 5 Ağusos 014 Anahar sözcükler: urzm aleb alep şokları, Panel ver analz. ÖZ Bu çalışmanın amacı, ürk urzm seköründek alep şoklarının eklern analz emekr. Bu bağlamda ürkye ye en çok urs gönderen 4 ülke çn.c. Külür ve urzm Bakanlığının urzm İsaskler ver abanından elde edlen verler le 1991-010 dönemn kapsayan br panel ver se oluşurulmuş ve panel brm kök analzler yapılmışır. Yapılan panel brm kök analzler le söz konusu şokların eklernn geçc m yoksa kalıcı mı olduğu analz edlmşr. Yapılan panel brm kök analzler sonucunda söz konusu alep şoklarının eklernn geçc olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bu kapsamda bu çalışma ürk urzm seköründe alep şoklarının anımlanması ve eklernn analz nokasında öncül br çalışma olma nelğ aşımakadır. ARICLE IFO Arcle hsory: Submed: 0 February 014 Resubmed: 16 March 014 Resubmed: 5 June 014 Acceped: 5 Augus 014 Key words: oursm demand, Demand shocks, Panel daa analyss. ABSRAC he am of he sudy s o analyze he effecs of demand shocks n urksh oursm secor. In hs conex, a panel daa se has been execued of he me perod ncludng from 1991 o 010 whch has been gahered from he oursm sascs daabase of he mnsry of Culure and oursm of he Republc of urkey and panel un roo analyss esablshed. By deermnng he panel un roo analyss; he effecs of demand shocks have been aken no nvesgaon wheher hey are permanen or no. As a resul of he analyss, s reached o a decson ha he demand shocks are non-permanen. In hs sudy, s amed o denfy he demand shocks of urksh oursm secor and o analyze he effecs so ha has a poneer manner for he subec consdered. GİRİŞ urzm, 1. yüzyılın en öneml hzme sekörlernden brdr. Bundan çok değl 50-60 yıl öncesne kadar, ekonomk önem pek de fark edlmeyen urzm, bugün arık ser gelşmş serse az gelşmş olsun üm ülkeler çn dövz gelr geren öneml br sekör konumundadır. Gelr kazandırıcı yönünün gderek arması le brlke, ülkelern uluslararası urzm pyasasından pay alma ve pazar arayışı le bunun berabernde germş olduğu rekabe, özellkle Akdenz bölgesnde her geçen gün armakadır (Bahar ve Kozak 007; Kozak, Baloğlu ve Bahar 010. Dolayısıyla ülkeler doğrudan yabancı sermaye yaırımları başa olmak üzere, br akım eşvk, hbe, düşük fazl kred ve deseklerle seköre çok büyük yaırımlar yapmaka ya da çekmeye çalışmakadır (Bahar 010. Ancak ekonomnn mala öncelkl olmak üzere dğer sekörlerne oranla, urzme yapılan yaırımların ger dönüş süres oldukça uzundur. Dğer br deyşle, dğer sekörlere yapılan yaırımların ger dönüşü 3-5 yıl ken bu süre urzmde yed la 10 yıla kadar çıkablmekedr. Bu bağlamda, urzm sekörüne yapılacak olan yaırımların ger dönüşü ve sürdürüleblrlğ sorunu, hem yaırımcı hem de ülke ekonoms açısından düşünmeye değer br konu olarak karşımıza çıkmakadır. Cl 6 = Sayı 1 = Bahar 015 = 9
alep Şokları: ürk urzm Sekörü İçn Br Analz Dğer arafan, urzm sekörü benzer şeklde ekonomnn dğer sekörlerne göre br akım şoklardan çok çabuk br bçmde ekleneblmekedr. urzm sekörünü ekleyeblecek olan şokların değşk kaynakları ya da çeşler mevcuur. erör ve güvenlk olayları le polk ve syas kargaşalar, ülkedek güven oramının bozulması, bulaşıcı ve salgın hasalıklar, doğal afeler, dövz kurlarında ve perol fyalarında meydana gelen değşmeler, negaf arz-alep şokları le brlke ekonomk krzler bunlara örnek olarak verleblr. Böylece çok büyük mkarlarda sab sermaye yaırımlarının yapıldığı ve çok rskl br yaırım alanı olarak görülen bu sekördek şokların eksnn kalıcı mı yoksa geçc m olacağı sorusu akla gelmekedr. Eğer şokların eks kalıcı se yapılan yaırımların ger dönüş süres uzar ve urzmden elde edlmes beklenen gelrler kaybedleblr veya sağlanan kazançların sürdürüleblrlğ ehlkeye greblr. ers durumda yan şokların eks geçc se ekonomk açıdan herhang br olumsuz durum söz konusu olmayacak, yapılan yaırımların ger dönüş süres uzamayacak, urzmden beklenen gelrler elde edleblecek ve sağlanan kazançların sürdürüleblrlğ ehlkeye grmeyecekr. Bu açıdan bakıldığında ürkye de urzm ekonoms oldukça öneml br yer umakla brlke, 1980 l yıllardan baren sağlanan eşvk ve uygulanan polkalar le urzm sekörü hızlı br gelşme gösermşr (Bahar 006. 1980 yılında 1.88.000 olan yabancı urs sayısı 010 yılında 7.000.000 a ulaşmışır. ürkye uluslararası zyareç alımında %,9 luk payı le dünya genelnde en çok urs alan alıncı ülke konumundadır. urzm gelrlerndek arış oransal olarak urs sayısındak arış kadar fazla olmasa da 010 yılı verlerne göre, uluslararası urzm pyasasından elde edlen 0,8 mlyar dolar gelrle ürkye, dünya genelnde 10. sırada yer almışır (WO 011. ürkye elde edlen urzm gelr sıralamasında, 010 yılında 10. Sırada ken 014 yılında dünya genelnde lk 10 a grememşr (WO 014. 1998 yılında 736 ABD Dolarına ulaşan oralama urs harcaması se 000 yılından baren br düşüş eğlmne grerek 010 yılında 755 ABD Doları olarak gerçekleşmş, 014 yılı rakamları le se ancak 88 ABD Dolarına çıkablmşr. Bununla brlke sekörel olarak urzm ürkye ekonoms çn en öneml gelr ve de dövz kaynaklarından brdr. 009 yılında urzmn GSMH dek yer %3,4, oplam hraca çndek payı %0,8 olarak gerçekleşmşr. Dış care açığını kapamakak rolü çok büyük olan urzm, üm dünyada daralmanın yaşandığı 009 yılında oplam dış care açığının %54,79 unu, 010 yılında se %9,08 n ek başına kapamışır (www.ursab.org.r. Buradan harekele, şokların yabancı urs sayısı ve harcamaları üzerndek eksnn kalıcı mı geçc m olup olmadığının belrlenmes ürkye nn bu sekörden elde edeceğ gelrlern devam edp emeyeceğnn oraya konulması açısından büyük önem arz emekedr. Çünkü ürkye, mevcu yer alı/üsü kaynakları düşünüldüğü zaman öncelkle br urzm ülkes olarak değerlendrlmeke ve bu anlamda da seköre hem ülke çnden hem de ülke dışından cdd ölçüde yaırımlar yapılmakadır. Bu yaırımların en az zararla ger dönmes ve kâr sağlaması; ülkedek şszlk, dış care açığı, ekonomk büyüme gb emel makroekonomk sorunlara da çözüm olacakır. Bu blglern ışığında yapılacak olan çalışmanın amacı, ürkye ye en çok urs gönderen 3 ülke çn br panel ver se oluşurarak, şokların eksnn kalıcı mı yoksa geçc m olduğunu araşırmakır. Bu kapsamda çalışmada öncelkle konu le lgl urzm alanyazını özelenmş, daha sonra çalışmanın ver se ve analz yönem açıklandıkan sonra ulaşılan uygulama sonuçları yorumlanmışır. ALAYAZI İCELEMESİ urzm ekonoms alanyazınında urzm seköründek olayların neden-sonuç lşksn açıklamaka kullanılan değşkenlern durağanlık özellğn nceleyerek, şokların lgl değşkenlere a serler üzerndek eksnn kalıcı mı yoksa geçc m olduğunu araşıran az sayıda da olsa blmsel bazı araşırmalar mevcuur. Bunlardan lk arayan ın 005 yılında F çn 1970-00 yıllarını kapsayan çalışmasıdır. arayan burada öncelkle urs harcamaları sersnn durağanlığını araşırmışır. Genşlelmş Dckey-Fuller es sersnn durağan olmadığını, Zvo ve Andrews le Lumsdane ve Papell esler se asker darbe dönemlerne denk gelen yapısal kırılmanın dkkae alınması halnde sernn durağan olduğunu gösermşr. arayan, 005 yılında yne F dek 1987 yılında General Sven Rabuka nın yapmış olduğu asker darbenn (şokun ülkenn urs harcaması üzerndek eksnn kalıcı mı yoksa geçc m olduğunu araşırdığı 30 n Anaola: urzm Araşırmaları Dergs
Kuruluş Bozkur - Ozan Bahar çalışmasında, 1970-00 yıllarını kapsayan dönem çn Vogelsang rend break esn kullanmışır. Buna göre 1988 yılında yapısal br kırılmanın olduğu sonucu oraya çıkmaka, ancak daha sonrak dönemde F nn urs harcamaları üzernde Rabuka darbesnn eksnn geçc olduğu gözlenmekedr. Bhaacharya ve arayan (005, 1980-1999 dönem çn Hndsan a urs gönderen 10 ülkeden gelen urslern sayısını göseren serlern durağan olup olmadığını hem zaman serler ve hem de panel brm kök ver analzyle ncelemeye çalışmışlardır. Panel brm kök ver analz serlern durağan olduğunu göserrken, zaman sersnde bunun am ers br sonuç oraya çıkmışır. Doğal felakeler, Paksan ve Hndsan arasındak sınır hlaller gb dışsal şokların Hndsan a gelen zyareçler üzernde herhang br kalıcı eksnn olmadığı yan serlern durağan olduğu sonucuna varılmışır. Bu fakörlern, ülkenn urzm sekörü üzerndek eks geçc ve kısa dönemldr. Eğer br ülkeye olan zyareç grşler durağan değlse bu durumda şokların zyareç sayıları üzernde eks kalıcı olmakadır. Bu bağlamda, ekonomerk olarak bakıldığında serlerde yapısal kırılmanın olması kısaca şok olarak anımlanmakadır. Dğer arafan eğer zyareç sayılarını göseren serlerde br durağanlık söz konusu se bu durumda şokların zyareç sayıları üzerndek eks de geçc olacakır. arayan ın 008 yılında Avusralya ya 8 ayrı ülkeden gelen zyareçlern sayısını göseren ve 1991-003 dönemn kapsayan dğer br çalışmasında serlern durağanlığını ncelemş ve panel brm kök esler serlern durağan olduğunu gösermşr. Breysel brm kök esler se sadece yapısal kırılmanın dkkae alındığı durumda bu sonucu deseklemşr. Asya fnansal krz ve 11 Eylül erörs saldırıları gb öneml k yapısal kırılma durumunda Avusralya ya dğer 8 ülkeden gelen zyareç sayısında da %79 luk br düşüş gözlemlenmşr. arayan ve Prasad ın 008 yılında Lee ve Srazcch brm kök esler yardımıyla ek ve k yapısal eslern kullanarak dör Pasfk ülkesndek reel efekf dövz kurlarının durağanlığını ncelemşlerdr. Papua Yen Gne ve F çn 1979-003, Solomon Adaları çn 1978-004 ve Samoa çn se 1975-003 yıllarına a zaman serler oluşurulmuşur. Elde edlen bulgulara göre Papua Yen Gne ve Samoa çn dövz kuru oranları durağan dğer br deyşle, şokların reel dövz kurları üzerndek eks geçc; F ve Solomon Adaları çn se durağan değl yan şokların eksnn kalıcı olduğu sonucuna varılmışır. Dövz kurlarının değşmesnn saın alma gücü pares üzernde yaraığı ek kalıcı se şokların eks kalıcı; eğer saın alma gücü pares üzernde yaraılan ek geçc se şokların eks de geçc olacakır. Benzer şeklde, oplam alepe kalıcı br kayma yaraıyorsa şokların eks kalıcı; oplam aleb kaydırmadan sadece dalgalanmaya neden oluyorsa şokların eks geçcdr. Svr nn 010 yılında ürkye ekonoms çn yapmış olduğu 1963-008 dönemn kapsayan çalışmasında; yabancı zyareç sayısı, yabancı zyareç harcamaları ve kş başına yabancı zyareç harcamalarının durağanlığı ncelenmekedr. Yapısal kırılmanın dkkae alınmadığı durağanlık esler yan g ve Perron arafından gelşrlen M esler serlern durağan olmadığını gösermekedr. Buna karşılık br ve k yapısal kırılmaya zn veren durağanlık esler kullanıldığında, sırasıyla Zvo ve Andrews le Lee ve Srazcch brm kök esler sonuçları amamen değşmekedr. Bu durumda, es sonuçları serlern yapısal kırılma(lar le durağan olduğunu oraya koymakadır. Bu çalışmalara lave olarak, Lean ve Smyh 009 yılında 1995-005 dönem çn Malezya ya 10 farklı ülkeden gelen yabancı zyareçlern sayısını göseren serlern, yapısal kırılmanın dkkae alınması durumunda durağan oldukları sonucunu elde emşlerdr. Lee (009 ve Smyh, elsen ve Mshra nın (009 yapmış oldukları benzer çalışmalarda da genel olarak serlern durağan oldukları esp edlmşr. arayan 011 yılında Avusralya çn 1976-004 yıllarını kapsayan başka br çalışmasında eork olarak gelşrlen br makro model çerçevede ve ş çevrmlern de dkkae alarak urs harcamaları le GDP üzerndek değşmeler açıklamasında şokların geçc ya da kalıcı br eksnn olup olmadığını araşırmışır. ARDL modeln kullandığı çalışmasında arayan urzm harcamaları ve GDP arasında orak rend ve döngüsellk lşks bulmuşur. Ayrıca urzm harcamaları şoklarının geçc ekler olduğu sonucuna ulaşmışır. MODEL VE VERİ SEİ Blndğ üzere ş çevrmler eorlernn emel yaklaşım nokası gelrdek dalgalanmaların nedenlern açıklamaya çalışmakır. Dğer br fadeyle aşağı- Cl 6 = Sayı 1 = Bahar 015 = 31
alep Şokları: ürk urzm Sekörü İçn Br Analz dak denklemde de görüleceğ üzere Y -Y -1 arasındak değşmenn yan Y dek değşmelern nedenlern belrlemekr. Dğer arafan çalışma kapsamında ürkye ye en çok urs gönderen 4 ülke çn.c. Külür ve urzm Bakanlığı'nın urzm İsaskler ver abanından elde edlen verler le 1991-010 dönemn kapsayan br panel ver se oluşurulmuşur. İlk olarak verlern logarmk formları kullanılarak (3 numaralı denklemdek regresyon model ahmn edlmş ve her br ülke ve yıl çn alep şoklarının göserges olarak kullanılan değerler a he- saplanmışır (Ekler kısmına bakınız. İknc aşamada se öncelkle hesaplanan değerler çn ya- a ay kes bağımlılığının olup olmadığı LMad es sasğ le esp edlmşr. Y Y Y 1 (1 YÖEM Ancak gelrdek değşme (ΔY doğası gereğ ooregresf br sürec çersnde barındırmakadır. Bu ooregresf sürec aşağıdak denklem le gösermek mümkündür. Y py 1 u ( Denklemde u, ooregresf süreçle bağlanılı olarak şokların eklern yansıan haa ermn fade emekedr. Dğer arafan p ; p 0,1 koşulu alında sab br kasayıdır. Bu süreç dâhlnde pozf br şokun (u >0 çıkı düzeyn arıracağı buna karşın negaf br şokun se (u < 0 am aksne çıkı düzeyn azalacağını söylemek mümkündür. abî k burada bahsedlen şok kavramı genel anlamda makro ekonomk br şok anımını çermekedr ve spesfk br şok anımının da yukarıdak gösermle benzer br şeklde ooregresf br sürec çereceğ söyleneblr. Dolayısıyla bu çalışma çn geçerl olacak ooregresf br sürec çersnde barındıran ve oralaması sıfırdan farklı, normal dağılıma sahp haa erm le fade edlen şok sürec aşağıdak denklem le fade edleblr. ln a, ln a, 1 a (3 Denklemde ln ülkesndek ürkye ye yönelk urzm alebn ve a a, da alep şokların eklern yansıan haa ermn fade emekedr. Çalışmanın yönem kısmında öncelkle serler arasında yaay kes bağımlılığının varlığına değnlmşr. Zra serler arasında yaay kes bağımlılığının varlığı uygulanacak brm kök eslernn güvenlrlğn eklemekedr. Bu nokada uygulamada eğer serler arasında yaay kes bağımlılığı varsa brnc nesl panel brm kök esler kullanılırken yaay kes bağımlılığının olmadığı durumda se knc nesl panel brm kök esler kullanılmakadır. Bu çalışma çn yaay kes bağımlılığının esp nokasında Pesaran (004 arafından Breusch- Pagan (1980 Lagrange Mulpler (LM esnden harekele elde eğ sapması düzellmş LM es (LMad kullanılmışır. Analz sonucunda elde edlen LMad es sasğnn olasılık değernn %5 anlamlılık düzeynde anlamlı olması se panel oluşuran brmler arasında yaay kes bağımlılığının olduğu sonucuna ulaşırmakadır (Pesaran vd. 008. Bu nokada knc nesl panel brm kök eslern kullanmak analzn uarlılığı çn daha doğru olmakadır. ablo 1 de lgl LMad es sasğ sonucu verlmş olup sonucun %5 anlamlılık düzeynde anlamlı olması nedenyle knc nesl eslerden CADF esnn kullanılması, ayrıca brnc nesl panel brm kök eslernn uygulama sonuçlarının da çalışmada verlmes kararlaşırılmışır. Bu bağlamda alanyazına bakıldığında uygulamada lk kabul gören brnc nesl es Levn, Ln ve Chu es (LLC olmuşur. Bu es Levn ve Ln n (199, 1993 çalışmalarına dayanmakadır. Levn ve Ln (199, 1993 es (LL se brm kök sınaması yaparken üm yaay kesler ek br kes gb değerlendrerek analz yapmakadır. Levn ve Ln n bu yönem erch emelernn neden se es sasğnn anlamlılık gücünün daha yüksek çıkmasıdır. Analz kapsamında ADF regresyonu dkkae alınmakadır ve homoen panel brm kök varsayımı yapılmakadır. Levn, Ln ve Chu es de benzer emel varsayımları dkkae almakadır. Ancak her br yaay kes çn ayrı br ADF regresyonu anımlanmakadır. esn varsayımları le boş ve alernaf hpoezler aşağıdak gbdr. 3 n Anaola: urzm Araşırmaları Dergs
Kuruluş Bozkur - Ozan Bahar 1 Yukarıdak emel varsayımlar alında; H0 : 1 0 (Brm kök vardır, ser durağan değldr H A : 0 (Brm kök yokur, ser durağandır hpoezler es edlmekedr. Analzde kullanılan ve ahmn edlen emel regresyon model aşağıda belrlen ADF regresyonudur. ve Cov u, u 0 ve Y (,, p Y 1 Y, 1, (4 H A = α < 0 (Brm kök yokur. Dolayısıyla ser durağandır ˆ sd. h( α Sandar normal dağılıma, sonlu oralama ve varyansa sahpr. Alanyazında kabul gören knc öneml es se Im, Pesaran ve Shn (IPS esdr. Im, Pesaran ve Shn (1997; 003 yapmış oldukları çalışmalarda, homoenlk varsayımını esnek hale gererek heeroen panel yapısına zn vermşlerdr. esn boş ve alernaf hpoezlerne bakıldığında H o ın dğer üm panel brm kök esler çn orak ancak H A hpoeznn sınırlandırıcı br hpoez olduğu görülmekedr. es aşağıdak ADF regresyon denklemn dkkae almakadır. 1,,......, ve 1,,......, (5 Y p Y, 1 1 Y u (6 Yukarıdak ADF regresyon denklemnde; brden 'e kadar her br bağımsız kes de brden 'ye kadar zamanı fade emekedr. Analz kapsamında söz konusu panel homoendr ve her br yaay kes çn elde edlen β kasayısı aynıdır. Ayrıca panel oluşuran büün kesler çn geckme sayıları da eşr. p, se geckme derecesn fade emekedr ve her br geckme değer AIC veya Schwarz blg krerne göre belrlenmekedr. Levn, Ln ve Chu es dör aşamadan oluşmakadır. p 1. Aşama: Y,, Y, e, denklemnden ê 1 hesaplanır.. Aşama: p Y,,, Y,, denklemnden ˆ 1 hesaplanır. e 3. Aşama: : e~ ˆ,, v e ~ ˆ ve, ˆ ˆ düzelmeler yapılır. heeroenlk ˆ 1 (ˆ e P 1 p ˆ ˆ 1 4. Aşama: e ˆ, ' den α ahmn edlr. Aşağıdak H o ve H A hpoezler alında H o hpoez es edlr ve es sasğ olarak sasğ kullanılır. H o = α = 0 (Brm kök vardır. Dolayısıyla ser durağan değldr 1,,..., ve 1,,..., Heeroen panel yaklaşımı. Cov u, u 0 ve (,, Yukarıdak emel varsayımlar alında; H 0 : 0 H : 0 A (Büün yaay kesler çn (En az br yaay kes çn Im, Pesaran ve Shn (003 yapmış oldukları çalışma le olablrlk aslağını kullanmışlar ve eş zamanlı durağanlık le durağan olmama durumunu dkkae alan ve -bar sasğ olarak anımlanan br brm kök es oraya koymuşlardır. Bu nokada öncelkle her br kes çn brnc sıra kendsyle bağlaşımlı kasayının sasklern ve 'lern oralamasını kullanarak da Z-bar sasğn hesaplamışlardır. ve / sd h( Z Bar. ( 1 1 1 1 1 var( E( ~ (0,1 (7 (8 Cl 6 = Sayı 1 = Bahar 015 = 33
alep Şokları: ürk urzm Sekörü İçn Br Analz Im, Pesaran ve Shn (003 Z-bar sasğndek E( β1 ve var( β1 değerlern Mone Carlo smülasyonları le bulmuşlar ve bulmuş oldukları sonuçları ab lol aş ı rmışl ardır. G erek LL g erek se IP S es ler, 0, ve nn ye göre oldukça küçük olduğu panel ver analzler çn uygulama alanı bulmakadır. Bu nokada Im, Pesaran ve Shn (1997 nn ye göre büyüdüğü durumlarda smülasyon sonuçlarının gerek LL gerekse IPS esler çn sorun eşkl edebleceğn vurgulamakadır. Dğer arafan IPS es heeroenlk varsayımına karşın hang kesn durağan hangsnn durağan olmadığının esp hususunda blgler vermemekedr. Br dğer es se IPS esnn devamı nelğnde olan Maddala ve Wu nun (1997 oraya koymuş oldukları panel brm kök esdr. Maddala ve Wu esnn eork olarak IPS esnn devamı nelğnde olmasına karşın IPS esnden ayrılan ek yönü β 1 kasayılarının saskler yerne olasılık değerlern P kullanmasıdır. Maddala ve Wu es Fsher p br es olmakla brlke, esn boş ve alernaf hpoezler le es sasğ aşağıdak gbdr. asy 1/ 1 'nn sonlu olduğu durumda se Z ( p ~ 1 es sasğ hesaplanmakadır ve φ sandar normal dağılım fonksyonudur. P 1 değer 0 P 1 1 arasında değerler almakadır. Dolayısıyla φ - 1(P 1 değşken normal dağılıma sahp rassal br değşkendr ve ken üm kesler çn geçerldr (Cho 001. Z es asmok olarak sandar normal dağılıma sahpr ve bazı durumlarda IPS esne göre çok daha anlamlı es sonuçları verdğ çn Balag ve Kao (000 arafından da avsye edlen öneml br panel brm kök es sasğdr. üm bu çalışmalardan farklı olarak Hadr (000 üm kesler çn zaman serlernn deermnsk br rend erafında durağan olduğunu vurgulayan boş hpoez ve brm kök çerdğn vurgulayan alernaf hpoez es eden arık emell br LM es önermşr. Hadr (000 es öncek eslerden farklı olarak zaman serlernn durağanlığını es eden Kwakowsk-Phllps-Schmd-Shn (KPSS esnn panel verler çn gelşrlmş şekldr. es rendl ve rendsz model olmak üzere k emel model kullanmakadır. y u y u Denklemlerde (rendsz model (rendl model 0 ve 1,,..., ve 1,,..., dr, 1 e, H 0 : β 1 = β = 0 (Büün yaay kesler çn H A : β 1 < 0 (En az br yaay kes çn P ln( p ~ 1 (9 u ve e karşılıklı ve özdeş dağılmakadır. E(u = 0 ve E(u = σ u> 0 E(e = 0 ve E(e = σ e 0 ese panel ver brm köklernn es edleblmes çn her br yaay kese a brm köklern olasılık değerler oplulaşırılmışır. P A değerler serbeslk derecesnde asmok olarak χ dağılımı gösermekedr. Ayrıca ve > ken Maddala ve Wu es sasğne bakmak çok daha anlamlı olmakadır. Maddala ve Wu esnn benzer Fsher p br es sasğ oraya koyan Cho (001 v e le > le 'nn sonlu olduğu durumlar çn k farklı panel brm kök es sasğ hesaplamışır. esn boş ve alernaf hpoezler IPS esnn boş ve alernaf hpoezler le aynıdır. 1/ gmes ve > durumunda; Pm ln( p 1 ~ 1 es sasğ hesaplanmakadır ve büyüdükçe es sasğnn de gücü armakadır. (0,1 (0,1 rendl ve rendsz modeller çn boş ve alernaf hpoezler se H 0 : σ e = 0 ve H A : σ e > 0 dr. rendl ve rendsz modeller gerye doğru erasyonla çözüldüğünde aşağıdak denklemler elde edlmekedr. y 0 e u 0 1 y 0 e u 0 1 (rendsz model (10 (rendl model (11 Bu nokada; durağanlık ön savının sınanması aşamasında u 'lern panel oluşuran yaay kesler arasında sab varyanslı mı (uzun dönem varyansı homoen yoksa değşen varyanslı mı (uzun dönem varyansı heeroen oldukları varsayımı alında k farklı LM sasğ (LM Hm, LM HM aşağıdak şeklde hesaplanmakadır. 34 n Anaola: urzm Araşırmaları Dergs
Kuruluş Bozkur - Ozan Bahar LM LM HM H 1 si, 1 1 and s ˆ uˆ ;,, ˆ u uˆ, u 1 1 1 1 1 1 ˆ u, s İ, ˆ (1 (13 LM H denklemndek u, fades her br yaay kes çn değşen varyans varsayımı alında ayrı ayrı hesaplanmakadır. Bu bağlamda Hadr (000 sırasıyla rendl ve rendsz model çn LM sasklernn lm dağılımlarını se aşağıdak şeklde gösermekedr. Z Z ( LM ~ (0,1 ( LM ~ (0,1 (14 (15 Formüllerdek fades rassal değşkennn Z oralamasıdır ve 1/6 değerne eşr. fades se Z rassal değşkennn varyansıdır ve 1/45 değerne eşr. Dğer arafan ψ τ fades Z τ rassal değşkennn oralamasıdır ve 1/15 değerne eşr. φ fades se Z τ τ rassal değşkennn varyansıdır ve 11/6300 değerne eşr. Eğer yapılan analz sonucunda LM HM;H >LM krk sonucuna ulaşılırsa H 0 hpoez reddedlr. Başka br fadeyle verlern durağan olmadığı sonucuna ulaşılır. Yaay kes bağımlılığı alında panel brm kök sınaması yapan br dğer çalışma se Peseran (006 arafından gelşrlen knc nesl CADF sınamasıdır. Yapılan smülasyonlar sonucunda gerek gerekse > ve > durumları çn geçerl ve anlamlı sasksel sonuçlara ulaşığı görülmüşür. Im, Peseran & Shn (1997; 003 nn çalışmalarındakne benzer şeklde aşağıdak emel ADF denklemnden harekele üm serler çn orak ve her ser çn ayrı ayrı anımlanan serye özgü k farklı kısımdan oluşan br haa erm anımlaması yapılmışır. Dğer br deyşle yaay kes bağımlılığı alında mekânsal korelasyonda dkkae alınmışır. Y p Y, 1 1 u f Y u ; 1,,......, ve (16 1,,......, Denklemlerde λ 1 fades her br kese lşkn bağımsız zaman eksn fade emekedr ve şok ve/ veya krz gb dışsal süreçlern varlığında her br kes çn söz konusu şok ve/veya krz gb dışsal süreçlern eklernn farklı olacağını fade emekedr. Denklemdek f 1 fades se üm kesler çn orak gözlenemeyen zaman eksn fade emekedr ve durağan olduğu varsayılmakadır. Denklemdek ε değer her br kese lşkn haa ermn fade emekedr ve kesen kese farklılık göseren özdeş dağılmış br değerdr. CADF esnn boş ve alernaf hpoezler se aşağıdak gbdr ve SURADF esndekne benzer şeklde üm kesler çn ayrı ayrı hesaplanmış olan β kasayılarına lşkn değerler krk değerler le karşılaşırılmakadır. CADF esnn kullanmış olduğu ADF denklem aşağıdak gbdr ve ken denklem EKK le ahmn edlmeke ve hang keslern durağan olduğuna ve/veya durağan olmadığına karar verlmekedr. Y 1 p p Y, 1 c Y, d h y 1 y 1 0 H 0 : 0 H A : 0 ve 1,,......, ˆ CADF Sh( (18 SURADF esnden farklı olarak CADF esnde krk değerler Peseran (006 arafından yapılan smülasyon sonuçları le ablolaşırılmışır. > durumu çn aşağıda da göserlmş olan CADF sasğ hesaplanmakadır ve bu sasğe CIPS sasğ de denlmekedr. CADF ve/veya CIPS sasğnn durumu çnde y sonuçlar verdğ > görülmekedr. CADF CIPS 1 CADF (17 (19 Her br kes çn durağanlık sınaması yapılmasının emel manığı şokların serler üzerndek kalıcı ve geçc eklernn her br kes çn sınanmak senmesdr. Zra şoklar geçc se serler durağan olacak, ers durumda serler durağan değlse serler durağan olmayacakır. Dolayısıyla bu nokada her br kes çn durağanlık sınaması yapmak kaçınılmaz olmakadır. Cl 6 = Sayı 1 = Bahar 015 = 35
alep Şokları: ürk urzm Sekörü İçn Br Analz Gerek SURADF gerekse CADF esler yaay kes bağımsızlığı varsayımı alında gelşrlen eslerdr ve bu nokada öncelkle yapılması gereken kesler arasında br bağımlılık lşksnn olup olmadığının es edlmesdr. Bu bağlamda zaman ve kes boyuunun farklı varyasyonları çn üç farklı LM es sasğ hesaplanmakadır. Bunlardan lk 'nn sab ve durumu çn gelşrlen Breusch & Pagan (1980 nın LM esnn panel uygulaması olan CDLM 1 es sasğdr ve kesler arasında lşk yokur boş hpoez alında aşağıdak gb hesaplanmakadır. CDLM 1 1 ˆ ~ 1 1 X ( 1 / (0 Formüldek ˆ fades her br kese lşkn denklemlern EKK ahmn le elde edlen arıklar arasındak yaay kes korelasyonlarının ahmnlerdr ve CDLM 1 es le ˆ arasında korelasyon olmadığı boş hpoez sınanmakadır. ˆ,, ' ler ' ler se aşağıdak şeklde hesaplanmakadır (Yılgör 008. ˆ ˆ, 1 1 uˆ uˆ uˆ, 1 uˆ, (1 İknc es sasğ se aynı anda hem hem de durumu çn Peseran (004 arafından gelşrlen kesler arasında lşk yokur boş hpoez alında normal dağılıma sahp CDLM es sasğdr ve aşağıdak şeklde fade edlmekedr. 1 1 CDLM ˆ ( 1 ~ (0,1 ( 1 1 1 ( Üçüncü es sasğ se > durumu çn yne Peseran (004 arafından gelşrlen kesler arasında lşk yokur boş hpoez alında normal dağılıma sahp CD es sasğdr ve aşağıdak şeklde hesaplanmakadır. CD ( 1 1 1 1 (3 Gerek brnc nesl panel brm kök esler gerekse şu ana kadar anlaılmış olan knc nesl panel brm kök esler ver üreme sürecnde yapısal kırılmaların yaşanmadığını varsaymaka ve sürecn asy asy ˆ ~ (0,1 doğrusal br süreç olduğu vurgulanmakadır. Ancak zaman sers analznde de haırlanacağı üzere yapısal kırılmalar dkkae alınmadığında Dckey- Fuller p zaman sers brm kök eslernn boş hpoez re eme sıklığı düşmekedr ve aynı sorun panel brm kök esler çnde geçerl olmakadır. UYGULAMA SOUÇLARI Çalışmanın uygulama kısmında öncelkle yaay kes bağımlılığının esp çn LM ad es sasğ sonuçlarına bakılmışır ve aşağıda ablo 1 de lgl es sasğ sonucu verlmşr. ablo 1 de lgl LM ad es sasğ sonucunun %5 anlamlılık düzeynde anlamlı olması nedenyle brnc nesl panel brm kök eslernn kullanılması kararlaşırılmışır. Bu kapsamda sırasıyla; LLC, Hadr IPS, Fsher- ADF ve Fsher-PP brm kök analzler yapılmışır. Her br analze lşkn sabl le sabl ve rendl modellere lşkn uygulama sonuçları se sırasıyla; ablo, ablo 3, ablo 4 ve ablo 5 e verlmşr. ablo ye bakıldığında LLC panel brm kök analz sonucunda gerek sabl model gerekse sabl ve rendl model kapsamında %1 ve %5 anlamlılık düzeylernde, serlern düzeyde brm köke sahp olduğu hpoeznn reddedldğ görülmekedr. Dolayısıyla LLC panel brm kök analz sonuçlarına göre ürk urzm seköründek alep şoklarının eklernn geçc olduğu sonucuna ulaşılmakadır. ablo 3 e bakıldığında se Hadr panel brm kök analz sonucunda gerek sabl model gerekse sabl ve rendl model kapsamında %1 ve %5 anlamlılık düzeylernde, serlern düzeyde brm köke sahp olduğu hpoeznn reddedldğ görülmekedr. Dolayısıyla Hadr panel brm kök analz sonuçlarına da ürk urzm seköründek alep şoklarının eklernn geçc olduğu sonucunu doğrulamakadır. ablo 1. Yaay Kes Bağımlılığı es Sonuçları LM ad es İsasğ Prob. 3743.03 0.000 ablo. LLC Panel Brm Kök es Sonuçları LLC İsasğ Prob. Sabl -7.4194 0.0000 Sabl ve rendl -5.57761 0.0000 36 n Anaola: urzm Araşırmaları Dergs
Kuruluş Bozkur - Ozan Bahar ablo 3. Hadr Panel Brm Kök es Sonuçları Hadr es İsasğ Prob. Sabl 6.08118 0.0000 Sabl ve rendl 7.38635 0.0000 IPS panel brm kök analz sonuçlarına bakıldığında se ablo 4 e gerek sabl model gerekse sabl ve rendl model kapsamında %1 ve %5 anlamlılık düzeylernde, serlern düzeyde brm köke sahp olduğu hpoeznn reddedldğ görülmekedr. Dolayısıyla IPS panel brm kök analz sonuçları yne ürk urzm seköründek alep şoklarının eklernn geçc olduğu sonucunu doğrular nelkedr. Fsher-ADF ve Fsher-PP brm kök analz sonuçlarına bakıldığında se ablo 5 e gerek sabl model gerekse sabl ve rendl model kapsamında %1 ve %5 anlamlılık düzeylernde, serlern düzeyde brm köke sahp olduğu hpoeznn reddedldğ görülmekedr. ablo 4. IPS Panel Brm Kök es Sonuçları IPS es İsasğ Prob. Sabl -7.6701 0.0000 Sabl ve rendl -5.5745 0.0000 ablo 6. CADF Panel Brm Kök es Sonuçları Son olarak knc nesl panel brm kök es olan CADF es sonuçlarına bakıldığında se ablo 6 da sern düzeyde durağan olduğu görülmekedr. Dğer br fadeyle %1 ve %5 anlamlılık düzeylernde, serlern düzeyde brm köke sahp olduğu hpoeznn reddedldğ görülmekedr. Dolayısıyla gerek brmc nesl LLC, Hadr IPS, Fsher-ADF ve Fsher-PP panel brm kök analz sonuçları gerekse knc nesl CADF panel brm kök analz sonuçları ürk urzm seköründek alep şoklarının eklernn geçc olduğu sonucunu doğrulamakadır. SOUÇ -bar cv10 cv5 cv1 Z[-bar] Prob. Düzey -.890 -.070 -.150 -.30-5.407 0.000 Dünyada hızlı br gelşme rend göseren urzm sekörünün, ürkye de de dünyadak gelşmelere paralel olarak, hızlı br gelşme rend göserdğ görülmekedr. WO yapmış olduğu lerye yönelk ahmnlerde, urzmn 1. yüzyılda daha da büyük gelşmeler gösereceğn fade emekedr. 00 yılında se üm dünya genelnde oluşacak urzm gelrlernn rlyon Dolara ulaşacağı düşünülmekedr. Dolayısıyla ürkye de hükümelern ve sekör emslclernn bu seköre gereken önem vermeler ve uluslararası urzm pyasasında oluşacağı öngörülen bu zengnlğ ülkeye aşıyacak polkaları hızla üremeler gerekmekedr (Bahar ve Bozkur 010. Özellkle ürkye de, ekonomk büyümenn gerçekleşrleblmes çn alernaf br araç olarak görülen urzm faalyeler her geçen gün önemn arırmakadır. Ayrıca urzm, ekonomk gelşme açısından hyaç duyulan kaynak ve dövz fnansmanının karşılanması, shdam, ürem ve ödemeler dengesne sağladığı kakılardan ve en önemls de dğer sekörlere sağlamış olduğu dışsallıklardan ablo 5. Fsher-ADF ve Fsher-PP Panel Brm Kök es Sonuçları Fsher-ADF Prob. Sabl ADF-Fsher k-kare 145.707 0.0000 ADF - Cho Z-sa -7.3301 0.0000 Sabl ve rendl ADF-Fsher k-kare 108.908 0.0000 ADF - Cho Z-sa -5.4813 0.0000 Fsher-PP Prob. Sabl PP-Fsher k-kare 7.593 0.0000 PP - Cho Z-sa -9.06807 0.0000 Sabl ve rendl PP-Fsher k-kare 134.184 0.0000 PP - Cho Z-sa -6.5319 0.0000 Cl 6 = Sayı 1 = Bahar 015 = 37
alep Şokları: ürk urzm Sekörü İçn Br Analz dolayı ekonomk kalkınma ve büyümede öneml br sekör olarak önemn arırmakadır (Gökovalı ve Bahar 006; Bahar ve Bozkur 010. Bunun yanında urzm, shdamı gelşrmede, yoksulluğun azalılmasında ve yoksullukla mücadelede, nsanların kendlern gelşrerek bu sekör aracılığıyla refah sevyelern arırmada ekl olan br sekör görünümündedr. Bu yönüyle urs harcamaları yerel ekonomye kakı sağlamaka ve bölgesel olarak bakıldığında da urzm poansyelne sahp yerlern gelşmesne yardımcı olmaka ve bölgelerarası gelşmşlk farklarının gderlmesnde alernaf br araç olarak karşımıza çıkmakadır (Bahar ve Bozkur 010. Dğer arafan, urzm sekörü erör ve güvenlk olayları le polk ve syas kargaşalar, ülkedek güven oramının bozulması, bulaşıcı ve salgın hasalıklar, doğal afeler, dövz kurlarında ve perol fyalarında meydana gelen değşmeler, ekonomk krzler gb arz ve alep şoklarından çok çabuk ekleneblen br sekördür. Bu nokada çok büyük mkarlarda sab sermaye yaırımlarının yapıldığı ve çok rskl br yaırım alanı olarak görülen urzm seköründek şokların eksnn kalıcı mı yoksa geçc m olacağının esp son derece önemldr. Dolayısıyla şokların eks kalıcı se yapılan yaırımların ger dönüş süres uzamaka ve urzmden elde edlmes beklenen gelrler kaybedleblmeke veya sağlanan kazançların sürdürüleblrlğ ehlkeye greblmekedr. am ers durumda se ekonomk açıdan herhang br olumsuz durum söz konusu olmayarak, yapılan yaırımların ger dönüş süres uzamamaka, urzmden beklenen gelrler elde edleblmeke ve sağlanan kazançların sürdürüleblrlğ ehlkeye grmemekedr. Bu nokada, şokların kalıcı mı yoksa geçc m olup olmadığının belrlenmes ürkye nn urzm seköründen elde edeceğ gelrlern sürekllğnn esp açısından büyük önem arz emekedr. Sonuç olarak bu çalışmanın emel amacı, ürk urzm sekörü çn alep şoklarının geçc m yoksa kalıcı mı olduğunu analz emekr ve bu kapsamda ürkye ye en çok urs gönderen 3 ülke çn 1991-010 dönemn kapsayan br panel ver se oluşurulmuş ve panel brm kök analzler yapılmışır. Yapılan brm kök analzler sonucunda ürk urzm seköründe alep şoklarının geçc olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bu yönüyle söz konusu bu çalışma ürk urzm seköründe alep şoklarının anımlanması ve eklernn analz nokasında öncül br çalışma olma nelğ aşımakadır. a Ek-1. Mllyelerne Göre ürkye ye gelen urslern Sayıları (a ve urzm alep Şokları ( Ülkeler Yıllar a a Ülkeler Yıllar a urzm aleb ln a, urzm aleb ln a, a Almanya 1991 779 88 13,566898,6 Avusurya 1991 10071 11,53344 0,58 Almanya 1996 141 778 14,577147 3,19 Avusurya 1996 35540 1,369636 0,99 Almanya 001 884 051 14,874706 3,06 Avusurya 001 360363 1,794867 0,98 Almanya 006 3 76 475 15,140588,89 Avusurya 006 49709 1,970864 0,7 Almanya 010 4 385 63 15,9376,70 Avusurya 010 50031 13,13005 0,53 Belçka 1991 33763 10,4711-0,5 Bulgarsan 1991 94350 13,757087,81 Belçka 1996 113505 11,63960 0,6 Bulgarsan 1996 139301 11,84439 0,46 Belçka 001 31096 1,6458 0,83 Bulgarsan 001 54045 13,00161 1,39 Belçka 006 45984 13,038599 0,79 Bulgarsan 006 1177906 13,97949 1,73 Belçka 010 543003 13,0487 0,61 Bulgarsan 010 1433970 14,175957 1,58 Çek Cumhurye 1991 173 1,8871 1,34 Danmarka 1991 330 10,38344-0,57 Çek Cumhurye 1996 4099 10,619594-0,76 Danmarka 1996 147531 11,901794 0,5 Çek Cumhurye 001 51818 10,855493-0,96 Danmarka 001 16034 11,744307-0,07 Çek Cumhurye 006 94450 11,45586-0,79 Danmarka 006 35755 1,370548 0,1 Çek Cumhurye 010 17446 1,06956-0,5 Danmarka 010 314446 1,658568 0,07 38 n Anaola: urzm Araşırmaları Dergs
Kuruluş Bozkur - Ozan Bahar a 1. Mllyelerne Göre ürkye ye gelen urslern Sayıları (a ve urzm alep Şokları ( Ülkeler Yıllar a a Ülkeler Yıllar a urzm aleb ln a, urzm aleb ln a, a Fnlandya 1991 80511 11,96149 0,34 Fransa 1991 117070 11,67057 0,7 Fnlandya 1996 1467 11,733081 0,35 Fransa 1996 51976 1,437089 1,05 Fnlandya 001 6483 11,07105-0,74 Fransa 001 54170 13,169571 1,35 Fnlandya 006 78766 11,7437-0,97 Fransa 006 657859 13,396746 1,15 Fnlandya 010 14304 11,8705-0,7 Fransa 010 98376 13,74119 1,15 Hollanda 1991 107018 11,58075 0,63 İnglere 1991 00813 1,1019 1,6 Hollanda 1996 1667 1,8614 0,90 İnglere 1996 758433 13,53901,16 Hollanda 001 63975 13,358186 1,54 İnglere 001 845536 13,64776 1,83 Hollanda 006 997556 13,813064 1,57 İnglere 006 1678845 14,333617,09 Hollanda 010 1073064 13,88609 1,9 İnglere 010 673605 14,798938,1 İrlanda 1991 11736 9,3704163-1,58 İspanya 1991 4944 10,14389-0,83 İrlanda 1996 4431 10,103608-1,8 İspanya 1996 47617 10,770945-0,61 İrlanda 001 48635 10,79099-1,0 İspanya 001 116067 11,66193-0,15 İrlanda 006 88973 11,396088-0,85 İspanya 006 34334 1,364503 0,1 İrlanda 010 111065 11,617871-0,97 İspanya 010 3135 1,68008 0,09 İsveç 1991 69344 11,146835 0,0 İsvçre 1991 41606 10,636-0,3 İsveç 1996 163944 1,0078 0,6 İsvçre 1996 70961 11,169886-0,1 İsveç 001 00709 1,09611 0,39 İsvçre 001 16538 11,74898-0,07 İsveç 006 3654 1,695431 0,45 İsvçre 006 1077 1,56181 0,01 İsveç 010 44770 13,010918 0,4 İsvçre 010 71139 1,510387-0,08 İalya 1991 64134 11,06873 0,1 İzlanda 1991 3398 8,130943 -,8 İalya 1996 160118 11,983666 0,60 İzlanda 1996 4574 8,481434 -,96 İalya 001 31586 1,66135 0,85 İzlanda 001 4110 8,311783-3,49 İalya 006 40568 1,905619 0,66 İzlanda 006 6667 8,804953-3,44 İalya 010 671060 13,416614 0,8 İzlanda 010 6476 8,7758583-3,8 Lüksemburg 1991 1608 7,387464-3,57 Macarsan 1991 164903 1,013113 1,06 Lüksemburg 1996 176 7,474048-3,91 Macarsan 1996 1548 9,6439393-1,74 Lüksemburg 001 357 8,16809-3,65 Macarsan 001 38194 10,550434-1,6 Lüksemburg 006 5365 8,5876517-3,66 Macarsan 006 7875 11,67984-0,98 Lüksemburg 010 116 9,391895-3,6 Macarsan 010 90944 11,417999-1,17 orveç 1991 4590 10,110095-0,84 Polonya 1991 184008 1,1735 1,17 orveç 1996 86751 11,370797-0,01 Polonya 1996 3754 10,53316-0,85 orveç 001 87704 11,38173-0,43 Polonya 001 150916 11,94479 0,11 orveç 006 165580 1,0171-0,3 Polonya 006 190774 1,158845-0,09 orveç 010 99405 1,60955 0,0 Polonya 010 4875 1,96751 0,38 Porekz 1991 3197 8,0699681 -,88 Romanya 1991 503785 13,19905,18 Porekz 1996 978 9,187636 -,0 Romanya 1996 191511 1,16701 0,78 Cl 6 = Sayı 1 = Bahar 015 = 39
alep Şokları: ürk urzm Sekörü İçn Br Analz a 1. Mllyelerne Göre ürkye ye gelen urslern Sayıları (a ve urzm alep Şokları ( Ülkeler Yıllar a a Ülkeler Yıllar a urzm aleb ln a, urzm aleb ln a, a Porekz 001 1838 9,81917 -,00 Romanya 001 180911 1,10576 0,9 Porekz 006 18148 9,8063156 -,44 Romanya 006 45941 1,41847 0,17 Porekz 010 53373 10,88506-1,71 Romanya 010 355144 1,78079 0,19 Yunansan 1991 138918 11,841639 0,89 Yunansan 1996 147305 11,90061 0,5 Yunansan 001 19758 1,1968 0,38 Yunansan 006 41316 1,931595 0,68 Yunansan 010 67097 13,415476 0,8 Kaynak: www.kulur.gov.r/ o: urzm aleb verler.c. Külür ve urzm Bakanlığı nın urzm İsaskler ver abanından elde edlmş verler olup ve değerler yazarlar arafından hesaplanmışır. KAYAKÇA Bahar, O. (006. urzm Sekörünün ürkye nn Ekonomk Büyümes Üzerndek Eks: Var Analz Yaklaşımı, Celal Bayar Ünverses İ.İ.B.F. Yönem ve Ekonom Dergs 13 (: 137-150. Bahar, O. (006. ürkye nn İksad Gelşmnde urzm Sekörüne Sağlanan eşvklern Rolü: Uygulamalı Br Araşırma, İksa, İşleme ve Fnans Dergs 41: 18-139. Bahar, O. (010. urzm Sekörüne Sağlanan Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarının (DYSY Ekonomk Büyüme Üzerne Olan Olası Eks: ürkye Örneğ (1986-006, Anaola: urzm Araşırmaları Dergs 1 (1: 7-40. Bahar, O. ve Kozak M. (007. Advancng Desnaon Compeveness Research: Comparson Beween ourss and Servce Provders, Journal of ravel and oursm Markeng, (: 61-71. Bahar, O. ve Bozkur, K. (010. Gelşmeke Olan Ülkelerde urzm-ekonomk Büyüme İlşks: Dnamk Panel Ver Analz Anaola: urzm Araşırmaları Dergs 1 (: 1-11. Bhaacharya, M. ve arayan, P. K. (005. esng for he Random Walk Hypohess n he Case of Vsor Arrvals: Evdence from Indan oursm, Appled Economcs, 37: 1485-1490. Breusch,. S ve Pagan, A. R. (1980. he Lagrange Mulpler es and Is Applcaons o Model Specfcaon ess n Economercs, Revew of Economc Sudes, 47: 39-53. Cho I. (001. Un Roos ess for Panel Daa, Journal of Inernaonal Money and Fnance, 0: 9-7. Gökovalı, U. ve Bahar, O. (006. Conrbuon of oursm o Economc Growh n Mederrranean Counres: A Panel Daa Approach, Anaola An Inernaonal Journal of oursm And Hospaly Research, 17 (: 155-168. Hadr K. (000. esng for Saonary n Heerogenous Panels, Economercs Journal, 3: 148-161. Im, K. S., Pesaran, H. ve Shn, Y. (1997. esng for Un Roos n Heerogenous Panels, hp://www.econ.cam.ac.uk/faculy/ pesaran/lm.pdf, Erşm arh: 16.10.013. Im, K. S., Pesaran, H. ve Shn, Y. (003. esng for Un Roos n Heerogenous Panels, Journal of Economercs, 115 (1: 53-74. Kozak, M., Baloğlu, Ş. ve Bahar O. (010. Measurng Desnaon Compeveness: Mulple Desnaons vs Mulple aonales, Journal of Hospaly Markeng & Managemen, 19 (1: 56-71. Lee, C. G. (009. Are ours Arrvals Saonary? Evdence from Sngapore, Inernaonal Journal of oursm Research. 11: 1-6. Levn, A. ve Ln, C. (199. Un Roos ess n Panel Daa: Asympoc and Fne Sample Properes. Unversy of Calforna- San Dego Dscusson Paper, o: 9-3. Levn, A. ve Ln, C. (1993. Un Roos ess n Panel Daa: ew Resul. Unversy of Calforna-San Dego Dscusson Paper, o: 93-56. Maddala, G. S. ve Wu, S. (1997. A Comparave Sudy of Un Roo ess wh Panel Daa and A ew Smple es. Oho Sae Unversy Workng Paper. arayan P. K. (011. Are Shocks o oursm ransory a Busness Cycle Horzons? Appled Economcs, 43: 071-077. arayan, P. K. (005. he Srucure of ours Expendure n F: Evdence from Un Roo Srucural Break ess, Appled Economcs, 37: 1157-1161. arayan, P. K. (008. Examnng he Behavour of Vsor Arrvals o Ausrala from 8 Dfferen Counres, ransporaon Research Par A: Polcy and Pracce, 4 (5: 751-761. arayan, P. K. ve Prasad, A. (008. Examnng he Behavour of Vsor Arrvals o Ausrala from weny Dfferen Counres: An Applcaon Of Panel Un Roo ess, Economc Papers, 7 (3: 65-71. Pesaran, M. H. (004. General Dagnosc ess for Cross Secon Dependence n Panels. Cambrdge Workng Papers n Economcs, o: 0435. Pesaran, M. H. (006. A Smple Panel Un Roo es n he Presence of Cross Secon Dependence. Cambrdge Workng Papers n Economcs, o: 0346. 40 n Anaola: urzm Araşırmaları Dergs
Kuruluş Bozkur - Ozan Bahar Pesaran, M. H. ve Yamagaa,. (008. esng Slope Homogeney n Large Panels, Journal of Economercs, 14 (1: 50-93. Svr U. (010. Şokların Yabancı Zyareç Sayısı ve Yabancı Zyareç Harcamaları Üzerndek Eks Kalıcı Mıdır? İSK Akadem Dergs 5 (10: 0-37. Smyh, R., elsen, I. ve Mshra, V. (009. I ve been o Bal oo (And I Wll Be Gong Back: Are errors Shocks o Bal s ours Arrvals Permanen or ransory?, Appled Economcs, 41 (11: 1367-1378. WO (World oursm Organzaon (011. oursm Hghlghs. Span. World oursm Organzaon. 014. oursm Hghlghs 014 Edon, Span. www.kulur.gov.r/, (Erşm arh: 15 Aralık 013. www.ursab.org.r, (Erşm arh: 15 Aralık 013. Yılgör, M. (008. OECD Ülkelernde İkz Açık eorsnn Panel Ver Modeller İle İncelenmes (Yayınlanmamış Dokora ez, İsanbul: Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü, Ekonomer Anablm Dalı, Ekonomer Blm Dalı. Cl 6 = Sayı 1 = Bahar 015 = 41