2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye TÜRKYE DE TÜTÜN SEKTÖRÜNÜN DURUMU, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERLER ÖZET Dr. dris Özkul * Dr. Yaar Sar ** Türkiye nin tarmsal ihracatn simgeleyen en önemli ürünlerden olan tütün, ayn zamanda tütün üreticisinin can damarlarndan birisidir. Di#er bir açdan, aile tarm olarak sürdürülen ve özellikle insan eme#i ürünü olan tütün tarm, gerek istihdam, gerekse ulusal gelir açsndan ekonomik desenimizin önemli bir ö#esidir. Türkiye'nin balca tarmsal ihracat ürünleri arasnda yer alan tütün yllk ortalama 400-500 milyon dolarlk ihracat getirisi ve ülkede yaratt# istihdam kapasitesi ile (KURU ÜZÜM) üzüm, incir, zeytin ve pamuk gibi geleneksel ihraç tarm ürünleri arasnda katma de#eri en yüksek üründür. D pazarlarda Türk tütünü ad ile tannan ark tipi Oriental tütün, 400 yldr ülkemiz topraklarnda yetitirilmekte ve ünü yurt dnda halen devam etmektedir. Küresellemenin bir sonucu olarak Türk Ekonomisi nin da açlma giriimleri, ülkemizde mevcut olan tütün politikalarn etkilemitir. Türkiye'de yaprak tütün üretim, alm ve satmna ilikin kurallar 09.12.2002 tarih ve 4733 sayl Kanun ile yeniden düzenlenmitir. Bu çalmada; öncelikle tütün sektörünün genel bir de#erlendirmesi yaplacak, ardndan da tütün ve tütün mamullerinin üretimi, iç ve d alm ve satm ile ilgili yaplan de#iiklikler ile uyum sürecinde yaplacak olan de#iiklikler gözden geçirilerek sorunlar ve çözüm önerilerinden söz edilecektir. Anahtar Kelimeler: Tütün, Tarm, Tarm sektörü, Türkiye. THE POSITION OF TOBACCO SECTOR IN TURKEY, PROBLEMS AND SUGGESTIONS FOR SOLUTION ABSTRACT Tobacco is one of the most important export goods which symbolises Turkey s agricultural export product and it has a vital importance for tobacco farmers. On the other hand tobacco farming which is done as a family farming and demands human labour is very important element of our economic pattern both in employment and national income. Tobacco is considered among the main agricultural export products of Turkey and provides approximately $400-500 million export revenue annually. With the revenue it provided and the capacity it created in employment it has the highest added value among the other traditional agricultural export goods such as grapes, fig, olive and cotton. Turkish tobacco which is known as Oriental type tobacco in foreign market has been grown in our country for 400 years and its reputation still continuous in foreign countries. Turkish Economy s attempt to open up to other countries which is the result of globalisation has affected the present tobacco policies. Growing, buying and selling roll of tobacco in Turkey are rearranged with the law numbered 4733 and dated 09.12.2002. In this study firstly tobacco sector will be analysed in general afterwards changes made about growing tobacco and producing tobacco based goods, internal and external purchase and sale and the changes which are going to be done during the adaptation process will be examined. Finally problems and suggestions for solution will be discussed. Key Words: Tobacco, Agriculture, Agriculture sector, Turkey. * Uzman, Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü çkiler Piyasas Düzenleme Kurumu, e- mail: ozkul22@yahoo.com ** Okutman, Mu#la Üniversitesi Enformatik Bölümü, e-mail: syasar@mu.edu.tr 1
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri 1. Giri/ Geçen yüzyln bandan itibaren sigara sanayindeki ve tütün teknolojisindeki gelimelere paralel olarak dünyada sigara tüketimi hzla artm, reklamlar sayesinde ve çok uluslu irketlerin pazarlama taktikleri ve da#tmdaki becerileri ile blend sigaralar bütün dünyada büyük bir hzla yaylm ve yerli sigaralarn yerini almtr. 1964 ylna kadar geçen süreç sigara içmenin moda oldu#u ve zararlar konusunda fazla görü bildirilmedi#i ve yaylnn hiçbir engelle karlamad# bir dönemdir. Ancak Amerika'da Sa#lk Bakanl# tarafndan 1964 ylnda yaynlanan 1164 sayfalk Tütün ve Sa#lk konulu Surgeon General'in raporu, tütünün ve sigarann gelece#ine ilikin yeni bir sürecin balangc olmutur. Bu rapor daha çok ngiltere ve Amerika'da tütün ve sa#lk ilikileri üzerine yaplm ve uzun yllar süren çok sayda aratrma sonuçlarn içermekteydi. Bilimsel verilere dayal bu sonuçlarn yaynlanmas, dünyada bilim çevrelerinde büyük yank yapmtr. 2004 yl balarnda Dünya Sa#lk Örgütü "Tütün Kontrolü Çerçeve Sözlemesi" (FITC) ad altnda yönetmelik hazrlatm ve tasary üye ülkelerin imzasna açmtr. Yürürlü#e girmesi için 45 ülkenin imzalamas yeterli olan tasar, bugün 100'ü geçen sayda ülkenin imzas ile yürürlü#e girmitir. Türkiye adna Nisan 2004 tarihinde Newyork'ta imzalanan sözleme 08.12.2004 tarihinde de Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanm ve resmi gazetede yaynlanmtr. 5 bölüm ve 38 maddeden oluan uluslararas sözlemenin sorumlusu Sa#lk Bakanl#dr. Türkiye'nin balca tarmsal ihracat ürünleri arasnda yer alan tütün 400-500 milyon dolarlk ihracat getirisi ve ülkede yaratt# istihdam kapasitesi ile üzüm, incir, zeytin ve pamuk bitkileri arasnda katma de#eri en yüksek üründür. D pazarlarda Türk tütünü ad ile tannan tütün, 400 yldr ülkemiz topraklarnda yetitirilmekte ve ünü yurt dnda halen devam etmektedir. Küresellemenin bir sonucu olarak Türk ekonomisinin darya açlma giriimleri, ülkemizde mevcut olan tütün politikalarn etkilemitir. 1986 ylnda 1177 sayl yasann baz maddelerinin iptali ile balayan, Tekel'in özelletirilmesi ve yetkilerinin yeni kurulan Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü çkiler Piyasas5 Düzenleme Kurumu'na (TAPDK) devredilmesi ile devam eden ve süregelen bir dizi yasal düzenlemeler bata tütün üreticileri ve aileleri olmak üzere tüm sektörü bir ölçüde tedirginli#e itmitir. Ülkemizin uzun vadede gelece#i ile ilgili olmas bakmndan, sigara kullanmna ilikin Dünyada ve Türkiye'deki gelimelere bakld#nda, Dünya toplam tütün üretiminin I. Dünya Savandan itibaren yllar içerisindeki seyri, nüfus artna paralel olarak tütün ekili alanlarnn ve üretim miktarlarnn artt#n göstermektedir. Ancak 2004 ylnda yaklak 6 milyon ton olan dünya tütün üretimi bundan 10 yl önceki tütün üretimi miktar ile karlatrld#nda (yaklak 7 milyon ton) farkn önemsenmeyecek kadar az oldu#u, üretim miktarnn artmad# hatta küçük bir azal oldu#u dikkati çekmektedir (Sekin, 2005:x). 2. Türkiye de Tütünün K5sa Tarihçesi Tütün, Türkiye ye 1601-1605 yllar arasnda ngiliz, Venedik ve spanyol gemici ve tacirleri tarafndan stanbul yolu ile gelmitir. Böylece tütün Avrupa ya geliinden 50 yl sonra yurdumuzda kullanlmaya balanmtr. Ancak tütün tarmnn ne zaman balad# konusunda kesin bir bilgi yoktur. Tütün tohumu Rumelili tüccarlar tarafndan Avrupa dan getirilmi ve ilk tütün tarm Makedonya, Yenice ve Krcali de balamtr. Dünyann en kaliteli Oriental tütünleri Türkiye de yetitirilir. Blended sigaralarnn önemli bir hammadesidir (Eken ve di#., 2005:7-8) Osmanl mparatorlu#u nda 1633 ylna kadar tütün tarm, ithalat ve kullanm konusunda herhangi bir yasaklama olmam sadece ithalattan belirli bir gümrük vergisi alnmtr. Tütün kullanmnn artmas üzerine di#er ülkelerde oldu#u gibi, Türkiye de de lehte ve aleyhte fikirler ortaya çkmtr. Din adamlar tütün içme adetinin Kur an- Kerime 2
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye uygun olmad#n ileri sürmülerdir. Bunun üzerine Sultan I. Ahmed tarafndan tütün içme yasa# getirilmitir. Tütün imalatnn yo#un oldu#u Cibali de izmarit yüzünden çkan yangndan sonra IV. Murad a#r cezalar getirmitir. Tütüne getirilen yasaklamalar Sultan IV. Mehmet tarafndan 1646 da kaldrlncaya kadar devam etmitir. Yasaklama döneminde tütün içme yasa# yüzünden enfiye kullanm artmtr. Nargile içilmesi de bu dönemde gelime göstermitir. Tütün 1678 senesine kadar serbest bir ekilde ithal edilmi, sonralar II. Süleyman zamannda Yenice ve Krcali de üretilip stanbul a getirilen tütünlerden 8-10 akçe gümrük resmi alnmaya balanmtr. Daha sonrada bu iler emaneten yaptrlm, bunu takiben de bu vergiler artrlm, hem alandan hem de satandan vergi alnmaya balanmtr. Satandan 12 akçe alandan 8 akçe gümrük resmi alnmas kararlatrlmtr. 1686 ylnda gümrük vergisinin dnda tütün satandan alnan resim duhan gümrü#ü ad ile 16 akçeye çkarlmtr. Bu vergi alma ii 1698 ylnda 55 yük akçe karl# ihale edilmitir. Tütün tarm bu yllarda serbestçe yapld#ndan büyük ilgi görmütür. Anadolu da da tütün ekilmeye balanmtr. Anadolu ve Trakya da geni sahalar tütün ekimine ayrlmtr. Tütün üretimini düzene sokmak ve devlet gelirini artrmak için bir nizamname çkarlm, alc, satc ve tütün üreticilerinden tütün cinslerine göre vergiler alnmtr. Gümrük resmi, okkasnda 20-50 akçe arasnda de#ien miktarlara çkmtr. Çkarlan bu nizamnameye göre tütün ekenlerden, tütünleri tarlada iken dönümünden iki buçuk kuru on ikier para duhan dönüm resmi alnmtr. Bu nizamname Reji idaresinin kurulmasna kadar gitmitir. Ülkemizde üretilmeye balanan tütünler iklim, toprak artlar ve ekicisinin mahareti nedeniyle tütün kaliteli olmu böylece Avrupa da ithal tütünlerin yerini ald# gibi, ihraç edilir duruma gelmitir. hracat nedeniyle birçok ehirde tütün gümrü#ü tekilatlar kurulmutur. Bu gümrüklerden Rumeli de 13 tane, Orta Anadolu da 11 tane, Do#u Anadolu, Arabistan ve Suriye yi içine alan bölgede 6 tane olmak üzere 30 tane tütün gümrü#ü kurulmutur. Osmanl Devletinin yenilikçi Hükümdar II. Mahmut un kurdu#u yeni asker oca#nn masraflarn karlamak için tütünden alnan vergileri yüzde yüz artrmtr. 1826 ylnda duhan dönüm resminin geliri 3.000 keseden 6.000 keseye yani 3 milyon kurua çkarlmtr. 1840 ylnda tütün ithalat ve ihracatndan alnacak vergiler konusunda dost ülkeler ile bir ticaret anlamas yaplmtr. Krm sava nedeniyle hazineye gelen yükü azaltmak için 1855 ylnda alnan vergiler artrlmtr. Osmanl Devleti döneminde tütünde en önemli gelimeler 1861 ylnda balam, tütünün ülkeye ithali söz konusu bu ylda yasaklanmtr. Tütünün inhisar eklinde idaresi 1862 ylnda çkarlan bir nizamname ile kabul edilmitir. Daha önceki uygulamalar kaldrlmtr. Bu nizamnameye göre tütünlerden kalitesine göre alnan vergi kaldrlm, tütünlerin kalitesine baklmakszn okkasndan 12 kuru vergi alnmas kararlatrlmtr. 1872 ylnda lk Devlet inhisar kurulmu ve tütünlerin çk noktasndan vergi alnmas kararlatrlmtr. Tütün satmak ve inhisar iletmek hakk iki Rum bankerine 3500 altn mukabilinde satlm alt ay sonrada fesih edilerek 1873 ylnda yeni baz düzenlemeler yaplarak dare-i nhisariyey-i duhan adyla bir tekilat kurulmutur. Tütün tarmnn serbest olarak devam etti#i ve tütün sat fiyatlarnn kaytlara tabi tutuldu#u 1874 ylnda sigara ve paket tütün üretimi yapan fabrikalar kurulmutur. Bu dönemde 1883 ylnda yaplan bir artname ile tütün inhisarlarnn iletilmesi hakk 30 sene süreyle Memalik-i Osmaniye Duhanlar Müterekil menfaa Reji Tirketi adl Fransz Anonim Tirketine verilmitir. Reji irketi 13 Haziran 1921 tarihine kadar faaliyetini sürdürmütür. Bu tarihte irketle, hükümet arasnda yaplan bir anlamayla Reji idaresi tamamen devlete geçmitir. Cumhuriyet e kadar üretilen tütünlerden bazen kalitesindeki 3
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri de#iime göre, bazen kilo bana standart olarak, bazen de yörelere göre çeitli tip ve miktarlarda vergiler alnmtr. 1923 ylnda I. ktisat kongresinde Reji irketinin kapatlmas kararlatrlmtr. 26 Tubat 1923 tarihli 558 sayl Kanunla iç tüketim için tütün satn alnmas, iletilmesi, sigara imali ve satlmas tütüne ait ilerin kanunlarla hükümet tarafndan yürütülmesi kabul edilmitir. Bu kanun gere#i nhisarlar daresi 1 Mart 1923 ten itibaren Devlet nhisar ekline gelmitir. 1923 de sigara fabrikalar Türkiye de kurulmutur. 26 Tubat 1926 da hükümete verilen yetki süresi uzatlmtr. 1926 tarih ve 907 sayl kanunla yabanc ülkelerden gelen yaprak sigara, kylm tütün, sigara, enfiye, puro v.b ithali ve ülke içinde sattrlmas Devlet nhisarna geçmitir. Böylece ülkemizde uzun yllar sürecek tütünde devlet tekeli tamamen balamtr. Daha sonra 12 Haziran 1930 tarih ve 557 sayl yasayla tütün inhisarnn süreye ba#l olmad# kabul edilmitir (Sapan,1997: 1-15). Bu tarihten sonra Türkiye deki tütün tekeli üzerinde zaman zaman çeitli düzenlemeler yaplmtr. 5 Haziran 1930 tarihinde çkarlan 1701 sayl tütün inhisar kanunu ile tütün tarm, ilenmesi, nakli, ticareti ve fabrikasyon safhalarnn düzenlenmesi yoluna gidilmitir. Bu düzenlemelerin yeterli olmad# görülmü ve 10 Haziran 1938 tarihinde 3437 sayl Tütün ve Tütün nhisar Kanunu kabul edilerek 26 Ekim 1938 tarihinde itibaren yürürlü#e girmitir. Bu kanun otuz seneden fazla yürürlükte kalmtr. Zamanla tütüncülükteki gelimelere cevap veremez hale gelen bu kanun da yürürlükten kaldrlarak, 1969 ylndan 2002 ylna kadar tütün ile ilgili faaliyetler 1177 sayl Tütün ve Tütün Tekeli Kanunu na göre yürütülmütür. 9 Ocak 2002 tarihinde ksaca Tütün Yasas olarak bilinen 4733 sayl kanun ile tütün yetitirmede Sözlemeli Üretim dönemine geçilmitir. 3. Türkiye de Tütün Sektörü Sa#lk yönü ile günden güne artan Oriental tartmalara neden olmakla beraber yaratt# i olanaklar ve ekonomiye sundu#u katma de#er açsndan tütün, ülkemiz için önemli bir ürün olma özelli#ini devam ettirmektedir. Türkiye, dünya tütün üretiminde altnc srada yer alrken Oriental tütün üretiminde Dünya da birinci sradadr. Ülkemizde % 40' Ege Bölgesi'nde olmak üzere toplam 5 bin civarnda köyde tütün üretilmekte, 215.000 aile geçimini tütünden sa#lamaktadr. Tütün tarm ve tütün endüstrisi sektörlerinde çalan nüfusun aile bireyleri ile birlikte saylar 1,5 milyonu bulmaktadr. GSMH ya yapt# katk, ihracat içindeki pay ve istihdam olanaklar açsndan önemli bir yeri olan Türkiye tütün sektörü; üretici, üretim miktar ve tütün mamulleri sanayi yönüyle üç ayr balk halinde incelenecektir. 3.1. Türkiye de Tütün Üreticisinin Durumu Türkiye de tütün ekim alanlar, iklim ve toprak özelliklerine ba#l olarak Ege, Marmara, Karadeniz, Do#u ve Güneydo#u bölgelerine da#lm olup, üretilen tütünlerin yaklak % 96 lk ksm Türk (Tark) tütünü, kalan ise Virginia, Burley, Puro, Tömbeki ve Hasankeyf tütünleridir. Tütün üretimindeki de#imeler ekim alanna ve genel konjonktüre ba#l olmakla beraber özellikle tütün fiyatlarna, ihracat hacmine, d talebe ve hava artlarna ba#ldr. Uluslararas piyasada Türk Tütünü diye isim yapm tütünlerimiz bata Ege Bölgesi olmak üzere Karadeniz Bölgesinde üretilmekte olan baz çeitleri kapsamaktadr. Genelde küçük ktal, yava içimli, tatl, tok, yüksek aromal ve düük nikotinli bu tütünlerimiz Dünya sigara üreticileri tarafndan aranmaktadr. hraç kabiliyeti yüksek zmir meneli tütünlerimiz Ege Bölgesinde yetimektedir. Do#al olarak en çok üretim de bu bölgededir. Di#er tütün bölgelerimizden Marmara, Karadeniz, Do#u ve Güneydo#u Bölgelerinde üretilen tütünlerin ise bir ksm ihraç edilmektedir. Tütünün hektar verimi tamamen iklim artlarna ba#ldr. Çünkü Türk tütünleri sulanmaz ve gübre atlmaz. Verimin yüksek oldu#u yllar ya# miktar fazladr. Hektar verimi bölge için ortalama 900 kilodur. Bir ekiciye düen ürün miktar ortalama 200-250 kilo civarndadr. Tütün üretimini etkileyen en önemli faktör ekici saysdr. Ekici artkça 4
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye üretim miktar artmakta ekici azaldkça üretim miktar azalmaktadr. Ekici saysndaki art ve azallar belli bir istikrar göstermemi ve fiyata ba#l olarak gelimitir. Tütün ekim alan da ekici saysna ba#l olarak artm ve azalmtr. Tablo 1: Bölgeler tibariyle Türkiye de Tütün Üreticisi Saylar ve Ekim Alan Yllar Ege Bölgesi Tütün Ekici Adedi Ekim alan Ha Marmara Bölgesi Tütün Ekici Adedi Ekim alan Ha Karadeniz Bölgesi Tütün Ekici Adedi Ekim alan Ha Do#u ve Güney Do#u Anadolu Bölgeleri Tütün Ekici Adedi Ekim alan Ha Toplam üretici Says 1989 315.822 173.620 25.319 9.262 111.768 45.744 71.930 56.142 524.839 1990 312.731 185.522 21.768 8.451 101.671 60.222 85.782 66.041 521.952 1991 285.980 174.543 11.318 3.002 93.448 42.967 77615 61.189 468.361 1992 320.047 203.194 17.160 6.746 98.699 43.469 90.479 77.776 526.385 1993 325.099 196.763 17.400 8.005 96.421 53.135 105.003 81.957 543.923 1994 291.436 138.711 15.373 5.213 85.853 36.309 101.636 46.695 494.298 1995 308.491 126.790 15.836 5.866 94.805 34.050 130.884 43.213 550.016 1996 302.759 147.466 14.368 6.081 90.286 36.115 139.258 48.330 546.671 1997 300.756 201.464 16.379 8.177 91.107 40.542 152.138 72.317 560.380 1998 334.117 158.060 15.886 7.167 97.482 40.909 174.578 72.317 622.063 1999 296.251 164.806 15.521 7.280 90.809 38.985 165.540 54.932 568.121 2000 301.177 146.785 14.839 7.369 90.128 36.161 177.330 47.407 583.474 2001 246.166 134.733 12.979 6.569 77.911 33.017 140.966 42.805 478.022 2002 193.691 135.780 14.970 10.350 74.623 28.080 127.274 20.743 410.558 2003 145.409 126.670 8.213 4.299 59.681 25.315 121.420 27.435 334.723 2004 120.477 134.477 8.054 5.108 45.585 24.214 113.328 28.912 287.444 2005 95.940 124.262 6.242 4.051 41.728 25.321 111.843 31.826 255.753 2006 76.183 95.741 4.538 3.135 33.730 21.107 107.963 26.183 222.414 Kaynak: TAPDK ve Tekel kaytlarndan yararlanlarak derlenmitir. Tablo 1 e bakld#nda 1980li yllarda 550.000 civarnda ekici varken 1990 l yllarda tütün ekici saysnn 500.000 li rakamlarda oldu#u 2000 ylna gelindi#inde ise üretici saysnda hzl bir düü yaand# görülmektedir. 2006 ylnda tütün üreticisinin 2/3 si üretimden çekilerek bu saynn 222.414 kiiye dütü#ü görülmektedir. Hükümetlerin tütün fiyatlarnda uyguladklar üretim daraltc kota ve düük fiyat politikalaryla üreticilerin üretimden çekilmesi adeta özendirilmitir. Bu konuda baarl da olunmutur. Üretici saysndaki düüe paralel olarak üretim alanlar da daralmtr. Bununla birlikte kraç arazilerde üretilen tütün üretiminin terk edilmesiyle bu kraç araziler alternatif bir ürün de#erlendirilememitir. Çünkü di#er tarmsal ürünler için uygun ve verimi yüksek bir alternatif de#ildir. TEKEL devlet kuruluudur. Hükümetlerin 1990 l yllarda KT leri özelletirme politikalar çerçevesinde TEKEL A.T. yi de özelletirme kapsamna almas sonucu Alkollü içki Fabrikalar 2003 ylnda özelletirilmitir. Ayrca Tekel Sigara Fabrikalarnn da özelletirilme kapsamna alnmas sonucu tütün üretiminin daraltlmas yönünde politikalar uygulanmaya balanmtr. Bir tütün üreticisinin 2006 yl itibariyle ortalama yllk geliri 2.309 YTL olup, aylk olarak düünüldü#ünde 192,4 YTL dir (T.E.D. 03.12.2007). Bu rakam Türkiye de net 403 YTL olan asgari ücretin çok altndadr. Gelirleri asgari geçim düzeyinin oldukça altnda olan tütün üreticilerinin ekonomik anlamda ne kadar zor durumda olduklar açk olarak görülmektedir. Tütün destekleme alm fiyatlar 1999 seçimi hariç, seçim dönemlerinde hzla artrlm ve genelde TEFE ve enflasyonla uyumlu olmu ise de 1997 ylndan bu yana hep 5
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri enflasyonun gerisinde kalmtr. Özellikle büyük krizlerin yaand# 1994 ve 2001 yllarnda destekleme alm fiyat artnn enflasyona göre en az oldu#u yllardr. Fiyatlar dolar baznda ise giderek azalmtr. 1991 de 6,85 $/kg olan tütün fiyat 2002 ylnda 2,53 $/kg a dümütür. Bu fiyatlar son 20 yllk periyot göz önüne alnd#nda dolar baznda en düük fiyatlardr. Ortalama fiyatlarn daha da düük oldu#u düünülürse, üreticinin reel olarak geriye gitti#ini, hatta giderlerini bile karlayamaz duruma geldikleri söylenebilir. Türk tütünü benzeri Oriental tütün üreten Yunanistan gibi ülkelere AB fonlarndan sa#lanan 3,6-6,9 dolar/kg. primle Avrupa fiyatlarnn Türkiye fiyatlarnn çok üzerinde oldu#u bilinmektedir (tzob,2003a:5). Tablo 2: Yllar tibari le Tütün Fiyatlar Yl Fiyat % Art5/ (TL/Kg) 1990 15.000 36 1991 35.100 134 1992 46.000 31 1993 71.000 54 1994 142.000 100 1995 250.000 66 1996 500.000 100 1997 900.000 80 1998 1,400,000 56 1999 1,750,000 25 2000 2,200,000 26 2001 3,000,000 36 2002 4,296,000 43 2003 4.800.000 12,6 2004 5.410.000 12,6 2005 5.760.000 6,5 2006 5.760.000 0 Kaynak: TZOB, 2003-2006 Yllar Zirai ve ktisadi Rapor, 2007 den yararlanlarak derlenmitir. Ülkemizde üretilen tütünün pazarlamas 2002 ylna kadar TEKEL ve tüccar aracl# ile yaplmtr. Tüccar satn ald# tütünü, yurt içinde bulunan özel sigara fabrikalarna pazarlam ya da yurt dna satmtr. TEKEL ise hem destekleme alm görevini yerine getirmi hem de ald# tütünü kendi sigara fabrikalarnda kullanm ve ihracatn gerçekletirmitir. 09 Ocak 2002 tarihinde 14635 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yürürlü#e giren 4733 sayl Kanunla 2002 ylndan itibaren devlet adna destekleme alm uygulamasna son verilmitir. 2002 ylndan itibaren genel tarm desteklerinden baka bir destek uygulanmamtr. Tablo 3: Ürün ve Girdi Fiyatlarnn Enflasyonla Karlatrlmas Tütün Fiyat Girdi* Fiyat Enflasyon Yl Yllk De#iim Endeks Yllk De#iim Endeks Yllk De#iim Endeks % % % 1998 56,0 100,0 35,4 100,0 54,3 100 1999 25,0 125,0 55,2 155,2 62,9 163 2000 26,0 157,5 62,4 252,0 32,7 216 2001 36,0 214,2 122,2 559,4 88,6 407 6
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye 2002 43,0 306,0 12,9 631,5 30,8 532 2003 12,6 343,0 24,3 784,9 13,9 606 2004 12,6 386,0 20,3 941,8 13,8 690 2005 6,5 411,4 5,3 991,7 2,7 709 2006 0,0 411,4 14,0 1130,5 11,6 791 *: Yllk de#iimde gübre ve mazot fiyat artlarnn ortalamas alnmtr. Kaynak: TZOB, 2007:232 Tablo 3 de görülece#i üzere 1998-2006 yllar arasnda tütün fiyatlar 4 kat artarken, girdi fiyatlar 11 kat artmtr. Bu durum karsnda üreticilerin tütün üretimine devam etmeleri ve bu üretimden para kazanarak geçimlerini sa#lamalar olanaksz bir hal almtr. Tütün fiyatlarnn girdi fiyatlarndan ve enflasyon artndan daha geride kalmas alm gücünün dümesi nedeniyle refah düzeyinin dümesini ifade etmektedir. Tablo 4: Üretici Satn Alma Gücü De#iimleri Tütün/Girdi Paritesi Ürün ve Girdi Fiyatlar (Ykr/kg) Parite 1998 2006 Art % 1998 2006 %De#iim Tütün 140,00 576,00 311,4 Girdiler Mazot (Ykr/Lt) 14 225 1.530,4 10,14 2,56-74,8 DAP 9 62 612,6 16,09 9,29-42,3 A. Nitrat %26 4,15 35 743,4 33,73 16,46-51,2 Kaynak: TZOB, 2007:233. Tablo 4 e bakld#nda tütün üreticisi 1998 ylnda 1 kg tütün sat sonucu 10 Lt. mazot alabilirken, 2006 ylna gelindi#inde 2,56 Lt. mazot alabilir durumdadr. Mazotta alm gücü %75 dümütür. DAP gübresinde alm gücü %42, Amonyum Nitratta ise %51 orannda dütü#ü görülmektedir. Tütün üreticileri Do#rudan Gelir Deste#i (DGD), gübre ve mazot desteklerini almaktadrlar. 2003 ve 2004 yllarnda 16 YTL/da olarak ödenen DGD 2005 ve 2006 yllarnda 10YTL/da olarak ödenmitir. 1996 ylnda KDV li gübre fiyatnn %50 si eklinde uygulanan gübre deste#i zaman içinde azaltlarak 21 Eylül 2001 tarihinde tamamen kaldrlmtr. Gübrede deste#i 2005 ylnda 2005/9321 sayl Bakanlar Kurulu Karar na göre Çiftçi Kayt Sisteminde (ÇKS) kaytl çiftçilere 500 dekara kadar 3YTL/da olarak yeniden uygulanmtr. 2007 yl içinde ise ayn artlarda 3 YTL/da uygulanmasna karar verilmitir. Mazot deste#i; ilk olarak 2003 ylnda dönüme 3,9 YTL olarak uygulanmtr. 2005 ve 2007 yllarnda bu destek srasyla 4,5 YTL/da ve 5,4YTL/da olarak devam etmitir (tzob,2007b:229). 4733 sayl Kanun çerçevesinde Türkiye de üretilen üretici tütünleri yazl sözleme esas veya açk artrma yöntemiyle pazarlanmaktadr. 2002 ylndan bu yana üretimin büyük ço#unlu#u yazl sözlemeye esas olarak yaplmaktadr. Yazl sözleme yaplarak üretilen tütünler dnda kalan üretici tütünleri, tütün sat merkezlerinde açk artrma yöntemiyle alnp satlmaktadr. Üretilen ürünlerden açk artrmaya konu olan tütün miktar 2004 ylnda 400 ton, 2005 ylnda 1869 ton, 2006 ylnda ise 183 ton dur. 2002 ylnda sözleme d üretilen açk artrmada sata sunulan tütünlerde alc çkmamtr. Üretici elindeki tütünlerin alm için hükümet tarafndan TEKEL görevlendirilmitir. Ancak, belirlenen fiyat ayn kalitedeki sözlemeli üretim yapan üretici tütününe uygulanan fiyattan %68 düük olarak uygulanmtr. 2003 ylnda sözleme fazlas tütün üretimi olmamtr (tzob, 2007b:227) Açk arttrma yöntemine esas üretim yapan üreticiler %68 gelir kaybna u#ramlardr. Ege Bölgesi'ndeki bir tütün üreticisi, bir ton tütün üretti#i takdirde 5 bin 500 YTL gelir elde edebilmektedir. Primle desteklenen Yunanistan'daki üreticinin eline ise bir ton karl#nda 14 bin YTL geçmektedir (referansgazetesi.com/haber). Ayn tütün üretimi 7
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri karsnda, Yunanistan tütün üreticisi Türk tütün üreticisinden 3 kat daha fazla gelir elde etti#i görülmektedir. Türkiye'de azalan üretimi tevik etmek için üreticinin prim ödeme sistemi ile desteklenmesi bir zorunluluk haline gelmitir. Tütün girdilerindeki dolaysyla da maliyetindeki arta paralel olarak fiyat artnn düük olmas, 2002 ylnda itibaren 4733 sayl Kanunda tütün fiyatlarn her ne kadar tüccar ile üreticinin karlkl mutabakat ile belirlenece#i öngürülse de genellikle tüccarn belirledi#i fiyattan olumas gibi nedenler üreticinin tütün üretimini brakmasn hzlandrmtr. AB ülkeleri, tütün üretilen alanlar için alternatif ürününün olmad# ve tütün üretilmezse topra#n terk edilece#i ve düük gelirli bölgelerin boalaca# gibi nedenleri öne sürerek tütünü desteklemektedir. 2001 ylnda Portekiz tütün üreticisine ortalama 2,7 EUR/kg yardm yaplmtr. Bu ba#lamda müzakere tarihi almak için uyum çalmalarnn hz kazanmasnda AB Ortak Piyasa düzenlemelerine uyum da en önemli kriterlerdendir. Tütün üretiminde Tütüne özgü bir destekleme politikas yeniden belirlenmelidir. 3.2. Türkiye de Tütün Üretiminin Durumu 18. Yüzyldan itibaren geleneksel bir tarm kolu haline gelen tütüncülük, Türkiye nin birçok bölgesine yaylmtr. Ülkemizde üretilen tütünler yetitirildikleri bölgeler, toprak yaps, bulunduklar ekolojik faktörler, irsi özellikleri nedeni ile farkl karakter gösteren tipler olmulardr. Bu nedenle Türk tütünleri üretim bölgesine göre 4 guruba ayrlmaktadr. Ege, Marmara-Trakya, Karadeniz, Do#u ve Güneydo#u Anadolu bölgesi tütünleri diye gruplandrlrlar. Anadolu Bölgelerinde aile iletmecili#i eklinde yaplmaktadr. Makine gücünden ziyade insan gücüne ve eme#ine dayal olan tütün tarm, birçok ailenin esas geçim kayna#n oluturmaktadr (tzob.org.tr) Tütün iç tüketimi karlamak ve ihracat maksadyla üretilmektedir. Ülkemizde farkl tütün çeitleri üretilmekte ayn zamanda bu çeitler bölgelere göre de de#imektedir. Türkiye de üretilen tütünlerin %98 i sun-cured tipi Oriental tütünlerdir. Geri kalan ksm dark aircured (Sigar), flue-cured (Virginia), light air-cured (Burley) üretimi eklindedir. Türkiye'de üretilen tütünün % 96,4'ü Tark tipi tütün olup, geri kalan ise Virginia, Burley ve di#er tütün (puro, tömbeki, Hasankeyf gibi) çeitlerinden olumaktadr. Tablo 5 de bölgelere göre Türkiye deki tütün üretim miktarlar görülmektedir. 1994 öncesi yllarda tütün dikim alanlar ve üretim miktarlarnn, gereksinimin çok üzerine çkt# bilinmektedir. 1994-96 üretim döneminde kota uygulamas genelde olumlu sonuç vermi, ancak bu uygulamaya düzenli bir ekilde devam edilememitir. 1998 ve 1999 üretimin tekrar yükselie geçti#i yllardr. Böylece, Türkiye'nin stok düzeyleri olmas gerekenin çok üzerinde seyrederek, ülkemizin d piyasalarda rekabet gücünü kaybetmesine ve satn alma fiyatnn çok altnda satmak suretiyle ekonomik kayba u#ramasna neden olmutur. Tablo 5: Bölgeler tibariyle Türkiye de Tütün Üreticisi Saylar ve Ekim Alan Ürün Yllar Ege Bölgesi Ekim alan Ha Üretim (Ton) Marmara Bölgesi Ekim alan Ha Üretim (Ton) Karadeniz Bölgesi Ekim alan Ha Üretim (Ton) Do#u ve Güney Do#u Anadolu Bölgeleri Ekim Alan Ha Üretim (Ton) Toplam Üretim (Ton) 1989 173.620 166.205 9.262 8.533 45.744 36.801 56.142 58.349 269.888 1990 185.522 165.690 8.451 7.954 60.222 47.115 66.041 75.249 296.008 1991 174.543 129.650 3.002 2.747 42.967 30.034 61.189 78.450 240.881 1992 203.194 186.063 6.746 6.446 43.469 33.097 77.776 108.715 334.321 1993 196.763 170.536 8.005 8.323 53.135 41.505 81.957 118.436 338.800 1994 138.711 112.507 5.213 6.302 36.309 21.373 46.695 47.551 187.733 1995 126.790 111.491 5.866 8.151 34.050 26.950 43.213 57.848 204.440 1996 147.466 127.557 6.081 9.832 36.115 31.306 48.330 62.254 230.949 8
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye 1997 201.464 159.083 8.177 11.871 40.542 38.449 72.317 92.605 302.008 1998 158.060 132.610 7.167 11.394 40.909 34.902 72.317 79.905 258.811 1999 164.806 130.827 7.280 11.356 38.985 36.223 54.932 72.664 251.070 2000 146.785 114.171 7.369 11.635 36.161 32.523 47.407 49.673 208.002 2001 134.733 92.802 6.569 10.256 33.017 23.034 42.805 26.478 152.570 2002 135.780 104.561 10.350 8.712 28.080 24.585 20.743 25.725 163.583 2003 126.670 66.350 4.299 6.041 25.315 15.422 27.435 24.406 112.219 2004 134.477 82.131 5.108 8.528 24.214 16.272 28.912 26.983 133.914 2005 124.262 83.442 4.051 7.673 25.321 17.624 31.826 26.508 135.247 2006 95.741 53.819 3.135 5.639 21.107 15.021 26.183 23.658 98.137 Kaynak: TAPDK ve Tekel Kaytlarndan yararlanlarak derlenmitir. 1962 ylndan günümüze kadar tütün üretimi 100.000 tonun altna dümemitir. Ancak 2006 ylna gelindi#inde üretim ilk kez 100.000 tonun altna düerek 98.137 ton olarak gerçeklemitir. 4733 sayl Kanun çerçevesinde Türkiye de üretilen üretici tütünleri yazl sözleme esas veya açk artrma yöntemiyle pazarlanmaktadr. 2002 ylndan bu yana üretimin büyük ço#unlu#u yazl sözlemeye esas olarak yaplmaktadr. Yazl sözleme yaplarak üretilen tütünler dnda kalan üretici tütünleri, tütün sat merkezlerinde açk artrma yöntemiyle alnp satlmaktadr. Üretilen ürünlerden açk artrmaya konu olan tütün miktar 2004 ylnda 400 ton, 2005 ylnda 1869 ton, 2006 ylnda ise 183 ton dur. 2006 yl itibariyle ülkemizde üretilen tütünün %61 i Ege, %19 u Do#u ve Güneydo#u, %16 s Karadeniz, %4 ü Marmara bölgemizde üretilmektedir. Ülkemizde yabanc tütün üretimi Marmara ve Güneydo#u Anadolu bölgemizde yaplmaktadr. Ülkemizde ortalama tütün tüketimi yllara göre farkllk göstermekle birlikte ortalama 110.000 ton civarndadr. (tzob,2007b:233) Türkiye de tütün üretiminde yllarca Arz-talep dengesi gözetilmemitir. Popülist söylemler kalitesi düük tütün üretimini tevik etmi, stoklarn kabarmas Türkiye'nin d piyasada rekabet gücünü azaltmtr. Çürüyen ve kalitesi düen tütünlerin yaklmas, stok maliyetlerini artrmas ekonomiye büyük zarar vermitir. Günümüzde tütün politik ürün olmaktan çkm ve tütün konusunda daha aklc politikalar uygulanmaya balanmtr. 2002 ylnda çkarlan Tütün Yasas ile AB'ye uyum sa#lanmaya çallmaktadr. Sektördeki Tekel'in imparatorlu#u sona erdirilmi, Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü çkiler Piyasas Düzenleme Kurumu (TAPDK) sektördeki tüm düzenlemeleri yerine getirmeye balamtr. Söz konusu yasa ile tütünde sözlemeli üretim sistemine geçilmitir. Sözleme yaplmayan tütünlere de açk artrma ile sat olana# getirilmitir. Yerli firmalarn tütün miktarlarn d alclarn sipariine göre belirlemesi nedeniyle bu sistem henüz tam olarak ilememektedir. Yerli firmalar ihtiyaç duyduklar tütün için sözleme yapmakta ve açk artrmaya katlmamaktadr. ABD gibi ülkelerde ise üretici örgütlü oldu#u için bu sistem daha sa#lkl yürümektedir. Ülkemizde tütün tüketimi 110.000 ton civarnda olmasna karn üretim artk 100.000 ton civarna dümütür. 2006 yl itibariyle tütün ihracat 127.976 tondur. Bu verilere bakld#nda üretilen tütünün brakn ihracat, ülkenin iç tüketimini bile karlayacak durumda olmad# görülmektedir. Türk tütüncülü#ü; uygulanan kota ve düük fiyat politikalarndan dolay 2007 ylndan itibaren ithalatç konuma dümütür. Türkiye, Oriental tütün yetitiricili#i yapan ülkelerin banda yer almakta ve dünyadaki Oriental tütünün yaklak yüzde 35-40'ini üretmektedir. Dünyada üretimi yaplan tütünün çok büyük bir bölümü sigara imalatnda, geri kalan ise (puro, pipo, vb.) di#er tütün mamullerinin imalinde kullanlmaktadr. Dünyann pek çok ülkesinde oldu#u gibi giderek talebi artan, Amerikan blend sigaralarn üretiminde gerekli olan Virginia ve burley tütün üretimi yaklak 6 bin ton civarndadr. Ancak, bu miktar ihtiyacn çok 9
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri altndadr. Artan ihtiyaç do#rultusunda yurt içinde yeteri düzeyde karlanamayan bu tip tütünlerin ithalat miktarlarnn giderek artt# görülmektedir. Ülkemizde yabanc tütün yetitiricili#i oldukça yeni bir konudur. Bu tütünlerin üretimi ve kurutulmas yerli tütünlerimize göre büyük farkllklar arz etmektedir. Özellikle kurutulmas pahal ve özel bir teknoloji ile gerçekletirilmektedir. Bu nedenle yabanc tütünlerin ülkemizdeki adaptasyon çalmalarnn kurutma, frn ve hangar gibi tesislerin yapmnn hzlandrlmas gerekmektedir. TEKEL in neredeyse her ilde atl halde bulunan depolar çok düük bir maliyetle bu tesislerin kurulmas için kullanlabilir. Türkiye de ithalat yaplan yabanc tütünlerin üretimi tevik edilerek ithalat önlenebilir. Böylece Oriental tütün üretimini kstlayc kota ve düük fiyat politikalar yerine 60.000 ton civarnda ithalat yaplan Virginia ve burley tütünlerinin üretimi için gerekli deste#in sa#lanmas gerekmektedir. Dolaysyla tütün sektöründe üretimi brakan binlerce tütün üreticisi aile yeniden üretime kazandrlm olmakla isizlik, göç vb gibi pek çok sorunlar alm olacaktr. 3.3. Türkiye de Tütün Mamulleri Sanayinin Durumu Ülkemizde sigara üretimine 17. yüzylda, önce küçük atölyelerde balanmtr. lk üretim tesisleri; stanbul-cibali de (1884), zmir de (1884), Adana da (1885) ve Samsun da (1887) kurulmutur. Malatya Sigara Fabrikas 1939 ylnda, Bitlis Sigara Fabrikas ise 1940 ylnda üretime balamtr. Bu tesislerin kuruldu#u ilk yllarda, genellikle el imalatna dayal olarak, kylm, paketlenmi tütün bir miktar da sigara üretimi yaplmtr. Cumhuriyet dönemindeki ilk önemli sigara üretim tesisi 1969 ylnda üretime geçen stanbul-maltepe sigara fabrikasdr. TEKEL daha sonra Tokat sigara fabrikasn (1984) ve nihayet Samsun Ballca (1997) sigara fabrikasn devreye sokmutur. TEKEL bir taraftan yeni tesisleri devreye sokarken di#er taraftan mevcut tesislerin teknolojilerini ve makine-teçhizatn yenilemitir. TEKEL sigara fabrikalarndan Adana 1976 ylnda, Malatya 1978 ylnda ve stanbul-maltepe sigara fabrikas ise 1993 ylnda yenilenmitir. 1983 ylnda Bitlis'te, hisselerinin ço#unlu#u Rothmans irketine, aznlk hisseleri ise Bitlis'teki giriimcilere ait, yapaca# üretimi ihraç etmek kaydyla, BEST (Bitlis Entegre Tütün Sanayii) kurulmutur. 1988 ylnda Rothmans'n BEST AT.'deki hisselerinin %25'ini TEKEL satn alarak bu irkete ortak olmutur. Kuruluundan itibaren bir süre, Türkiye'den yurt dna yaprak tütün gönderilmek ve burada baka tütünlerle harmanlanarak kylan tütün Bitlis'e getirilmek suretiyle imal edilen BEST markal, harmanl sigara yurt içi piyasada satlmtr. Ülkemizde 1960'l yllara kadar TEKEL'in sadece filtresiz sigara üretti#i görülmektedir. 1958'li yllardan sonra filtreli sigara üretimine balanm, piyasada oluan talep nedeniyle filtreli sigara üretimi hzla artarken filtresiz sigara üretimi azalmtr. 1970'li yllarn sonlarnda ülkemizin döviz darbo#az içinde kalmas nedeniyle sigara üretim tesislerinde ihtiyaç duyulan baz malzeme ve yedek parça tedarik edilememitir. Ayrca, baz sosyal sebeplerle kapasite kullanmnda güçlükler do#mutur. Özellikle bu sebeplerden ötürü yurtiçi sigara üretimi azalm, talep karlanamaz olmutur. ç piyasa talebini karlamak için Türkiye'den tütün götürülerek Bulgaristan ve Yugoslavya'da fason sigara üretimine gidilmitir. Bu güçlüklerin giderilmesinden sonra fason üretime son verilmitir. 1960'l yllarda iç piyasada fevkalade snrl miktarlarda görülen yabanc sigaralar 1970'li yllardan sonra Türkiye'ye resmi olmayan yollardan girmeye balamtr. Dünyada ulam ve tamaclk kolaylklarnn artmas, haberlemenin yaygnlamas ve ticaretteki gümrük vb. engellerin kaldrlmas ölçüsünde ve tüketicilerin tercihleri do#rultusunda, yerel tip sigaralarn tüketimi genel olarak azalm ve Amerikan Blended sigaralarn talebi artmtr. 1980'li yllara gelindi#inde ise bu sigaralarn iç piyasada tannr ve aranr olmaya baladklar görülmektedir. TEKEL 1983 ylndan itibaren baz yabanc sigaralar ithal etmeye balamtr. Daha sonra bu yabanc tip sigaralar yurt içinde üretmek üzere hazrl#a geçilmitir. Yaplan hazrlklarn sonucunda Tokat Sigara Fabrikas'nda Amerikan Blended karakterde ilk yerli 10
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye üretim olarak TEKEL 2000 markasnn üretimine balanmtr. Tütün mamullerinin üretimda#tm ve satnda devlet tekelinin kaldrlmasndan (1986) ve özellikle bu do#rultuda daha ileri birtakm düzenlemelerin (1991) yaplmasndan sonra, uluslararas sigara üreticisi firmalardan bazlar Türkiye'de sigara üretmek üzere yatrma yönelmilerdir. Bu do#rultuda yatrma balayan Philip Morris, Sabanc Holding ortakl# ile 1993'te Torbal'da Philsa y kurmu ve R.J. Reynolds da ayn yl yine Torbal'da kurdu#u tesiste üretime geçmitir. Üretime balayan özel firmalar balangçta uluslararas piyasalarda ün yapan markalarn üretmiler, sonraki yllarda üretimlerini çeitlendirmeye ve bu arada daha düük fiyat kategorisindeki sigaralar ve light sigaralar da üretmeye yönelmilerdir. BAT (2002) zmir, EU. (2004) Mersin, mperial (2005) Manisa, Gallaher (2006) zmir de TAPDK dan gerekli izni alarak üretime balamlardr. Light sigarlar tüketimi özendirdi#i gerekçesiyle TAPDK nn düzenlemesiyle piyasadan kaldrlmladr. TEKEL de bu trende cevap vermi ve ayn do#rultuda imalata geçerek, daha ekonomik fiyatl TEKEL 2001'i piyasaya sunmutur. Philsa Oriental sigara üretimine girmemi, RJR (JTI) ise Ege markas ile bu piyasada pay aramtr. ç piyasada TEKEL ve özel sektör sigara üreticisi firmalar üretim faaliyetlerini snrl rekabet artlarnda sürdürmektedirler. Özel sektör mevcut yatrm, makine, teçhizat ve teknolojileri ile AB ve di#er gelimi ülke teknolojileri ile rekabet edebilecek durumdadr. TEKEL ise tesislerinde yapmakta oldu#u yenileme çalmalar ile rekabet artlarna hazrlanmaktadr. Baz tüketiciler daha ucuz olmas ve/veya öteden beri süregelen alkanlklarndan ötürü filtresiz sigaralar tercih etmektedirler. Genellikle düük devirli eski tip makinelerde filtre takma ilemi yaplmadan üretilen filtresiz sigaralarn tüketimi dünyada ve Türkiye'de her yl giderek azalmaktadr. Tütünün ve özellikle tütün mamullerinin üretim ve ticareti birçok ülkede uzun yllar boyunca devlet monopolü altnda yürütülmütür. Bu ülkelerin bir ço#unda, sonraki dönemlerde monopol ksmen veya tamamen kaldrlmtr. Bu trende uygun olarak Özelletirme Yüksek Kurulunun 05.02.2001 tarih ve 2001/06 sayl Karar ile özelletirme kapsam ve programna alnan, 05.02.2002 tarih ve 2002/06 sayl Karar ile özelletirme stratejisi yeniden tespit edilen Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri A.T.'nin ba#l ortakl# Sigara Sanayi letmeleri ve Ticareti A.T.'de bulunan %100 oranndaki dare hissesinin blok sat yöntemi ile özelletirilmesi amacyla dare tarafndan 05.11.2003 tarihinde yaplan ihale iptal edilmitir. Tekel Sigara Sanayi letmesi ve Ticaret A.T.'nin özelletirilmesi amacyla ikinci kez ihaleye çklm olup, son teklif verme tarihi olan 8 Nisan 2005'e kadar teklif alnamad#ndan ihale iptal edilmitir. 2004 ylnda toplam filtreli sigara üretimi 118,2 milyar adet olarak gerçeklemitir. Bu miktarn 51,7 milyar adedi kamu, 66,5 milyar adedi ise özel sektör tarafndan üretilmitir. 2004 ylnda yurtiçi sigara tüketiminde %12,3 orannda art görülmütür. Yurtiçinde tüketilen sigaralarn %22,9'u ark tipi tütünden üretilen sigaralardan oluurken, %77,1'i ise harmanl sigaralardan olumutur. 2005 ylnda 115 milyar ve 2006 ylnda 125 milyar adet filtreli sigara üretilmi, Harmanl sigara tüketiminin toplam sigara tüketimi içindeki pay % 81 dolayndadr. Kamu ve özel sektörün 2004 yl itibariyle sigara sat sonucu elde etti#i toplam haslas 11,2 katrilyon TL, 2005 yl itibariyle 12,3 Milyar YTL., 2006 ylnda 15,27 Milyar YTL ve 2007 ylnda ise (10 aylk) 12,07 Milyar YTL.dir (TAPDK, 2007). Bu rakamlara bakld#nda ülkemizdeki sigara tüketiminin hzla yükseldi#i ve ekonomik olarak hiçte küçümsenmeyecek iyi bir Pazarn oldu#u görülmektedir. Piyasada ayrca kaçak ve sahte tütün mamullerinin yasal olmayan yollarla satndan elde edilen toplam gelirin yukarda sözü edilen hasla rakamlarnn %20-30 civarnda oldu#u bilinmektedir. Kayt d yollarla üretilen ve piyasaya sürülen olan bu ürünlerle mücadele kolluk güçlerince de devam etmektedir. 4. Tütünün Türkiye D5/ Ticaretindeki Yeri Türkiye, yllarca Oriental tip tütün ihracatnda birinci srada yer almaktadr. Türkiye nin rakibi durumunda olan Yunanistan, Bulgaristan ve (eski) Yugoslavya gibi 11
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri ülkelerde, son yllarda, tütün üretimini olumsuz yönde etkileyen baz de#iiklikler olumutur. Bu de#iiklikler Türkiye nin üretim ve ihracatndaki liderlik konumunu güçlendirmitir. Türkiye ihtiyaca göre iç ve d talebi karlayacak miktarlarda tütün üretmek durumundadr. Ülkemizden her yl bata ABD ve AB olmak üzere yaklak 50 ülkeye ortalama 117.000 ton tütün ihraç edilmekte ve yaklak 430 milyon $ civarnda ihracat gelir sa#lanmaktadr. Bu gelir ülke ihracatnn %1-2'lik payna karlk gelmektedir. Ürün ithalat olmamasna ra#men sektörde önemli ölçüde hammadde tütün ve malzeme ithalat yaplmaktadr. Giderek tüketimi artmakta olan blended sigaralarn harmanlarnda ihtiyaç duyulan Flue Cured (FC) ve Burley tütünleri büyük ölçüde yurt dndan getirilmektedir. Her ne kadar bu tütünlerin deneme çalmalaryla balatlan üretimleri artarak devam etmekte ise de bu üretim hali hazrdaki ihtiyac karlamaktan çok uzaktr. Öte yandan yurt içinde üretilen FC ve Burley tütünlerinin kaliteleri, genel olarak orta derecede veya biraz yukarsndadr. Blended sigara üretiminde ihtiyaç duyulan 'homojenize' yahut `reconstitue' tütün ile ezilmi damar da ithal edilmektedir. TEKEL bu ürünlerin bir bölümünü tütün, döküntü vb. göndererek yurtdnda fason olarak yaptrmaktadr. Di#er taraftan filtre imal çubu#unun temel maddesi olan `tow'da ithal edilmektedir. Tow sigarann üretim maliyeti içinde önemli bir yer tutmaktadr. Ayrca sigara dndaki di#er baz tütün mamulleri (puro vb.) yurtdndan ithal edilmektedir. Tablo 6: 1989-2006 Yllar Arasnda Türkiye de Tütün thalat ve hracat Yl thalat Miktar (Ton) thalat De#eri (Bin $) hracat Miktar (Ton) hracat De#eri (Bin $) 1989 4.082 23.562 116.619 480.556 1990 3.279 21.429 96.679 429.739 1991 10.984 68.635 137.366 565.762 1992 21.934 133.133 78.968 312.993 1993 22.497 129.185 95.559 410.445 1994 18.325 91.563 111.937 404.364 1995 19.411 91.779 136.392 354.464 1996 24.954 106.098 169.138 564.039 1997 24.351 147.127 160.361 575.916 1998 42.174 255.498 128.797 506.671 1999 48.846 247.591 115.340 469.622 2000 62.195 308.183 100.194 372.909 2001 50.113 243.369 95.701 340.395 2002 55.750 215.075 88.850 279.871 2003 54.666 200.765 107.871 324.861 2004 57.299 221.173 106.988 388.467 2005 67.120 272.475 134.534 476.377 2006 66.551 252.807 127.976 497.043 Toplam 654.531 3.029.447 2.109.270 7.754.494 Kaynak: TEKEL ve TAPDK Kaytlarndan derlenmitir. Ülkemizde ihraç olunan yaprak tütünün ithalat ve ihracat miktarlar ve de#erleri Tablo 6 da görülmektedir. Ülkemizde üretilen tütünün Oriental tip tütün olmas nedeniyle alc ülkeler tarafndan di#er çeitlerle harmanlanarak kullanlmaktadr. Türkiye nin ihracat yapt# ülkelerin banda yaklak %38 payla AB ülkeleri, %30 luk payla ABD gelmektedir. Di#er ülkelere yaplan ihracat %32 dir. Tütün ihracatmzn %90 nn Ege tütünleri oluturmaktadr. Dünya piyasalarnda rekabet edilebilmesi ve Türk tütününün dünya piyasalarnda herhangi bir skntya maruz kalmadan satlabilmesi için maliyet 12
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye düürücü, kaliteyi bozmadan birim alandan azami ekonomik verimin alnmas sa#lanmaldr (TZOB, 2007b:230). Ülke tüketicilerinin son yllarda sigara içim zevk ve tercihlerinin Amerikan blended sigaralar yönünde de#imesi nedeniyle 1990 l yllardan itibaren tütün ithalatnda sürekli artlarn yaand# görülmektedir. Tütün ithalat ile birlikte sigara harmanlarnda kullanlan yar mamul olarak isimlendirilen homojenize iirilmi tütün ithalat da artmaktadr. Blended harmanlarnda ihtiyaç duyulan Viriginia ve Burley tütünlerinin üretimi ülkemizde art göstererek 6.000 tona ulamasna ra#men, toplam ihtiyac karlamadan oldukça uzaktr. Yurt içinde üretilen Viriginia ve Burley tütünleri ithalatn %10 u civarndadr. Viriginia ve Burley tütünlerinin %90 ithal edilmektedir. 5. AB Tütün Politikas5 ve Tam Üyelik Sürecinde Türk TütüncülüCü AB Ortak Tarm Politikas içerisindeki 23 ortak piyasa düzeni arasnda yer alan Tütün Ortak Piyasa Düzeni ile Türkiye tütün sektörünün ileyii arasnda, sektörün yaps ve temel özellikleri bakmndan önemli farkllklarn oldu#u bilinmektedir. Ne var ki, Türkiye'nin Birli#e tam üye olma istek ve giriimleri dikkate alnd# zaman bu farkllklarn minimize edilmesinin zorunlu oldu#u da kabul edilmelidir. Tütün, sa#lk yönü ile her geçen gün daha fazla tartlr olmakla birlikte, gerek yaratt# istihdam olanaklar gerekse ekonomiye sundu#u katma de#er açsndan tütün, Türkiye için uzun yllar önemli bir tarmsal ürün olma niteli#ini korumaktadr. Yaklak 2.850.000 üretici ve ailesi ile birlikte, tama, depolama, ticareti, fabrikasyonu gibi, çalanlar ile birlikte de#erlendirildi#inde 3 milyon kii do#rudan tütün üretiminde ve tütünle ilgili di#er ilerde istihdam edilmektedir. AB, dünya tütün üretiminin %5'ini karlayarak Çin, Brezilya, Hindistan ve ABD'den sonra dünya tütün üretiminin 5. srasnda yer almakta ve dünya üretiminin %9'unu ithal ederek en büyük ithalatç konumunda yer almaktadr. Türkiye ise, dünya tütün üretiminin %3'nü üreterek AB'den sonra 6. srada yer almakta, 2004 yl rakamlar ile 150 bin ton'luk Oriental Türkiye tütün üretimi ve kalitesiyle Dünyada ilk srada yer almaktadr. AB'nde tütün Belçika, Almanya, Yunanistan, spanya, Fransa, talya, Avusturya, Portekiz dahil 8 üye devlette üretilmektedir. AB içerisinde talya (%37), Yunanistan (%41) ve spanya (%12) AB tütün üretiminin yaklak %90 n gerçekletirmektedir. AB'de tütün, tarmsal açdan avantajsz bölgelerde % 60' 5 ha altnda olan arazilerde, yaklak 80 bin üretici tarafndan üretilmektedir. Türkiye'de de benzer ekilde tütün üretimi daha çok kr arazilerde yaplmakta yaklak 280 bin üretici tarafndan üretilmektedir. AB tütün üretiminin %43'ü Flue-Cured tütünlerden olumakta, Türkiye'de üretilen Oriental tütünler olarak adlandrlan ve a#rlkl olarak Yunanistan da üretilen tütünler ise üretimden %25'lik pay almaktadr (Güler, 2005:16). Türkiye'ye rakip iki ülkenin üretim durumlar incelendi#inde, talya`da yaklak 121 bin ton tütün üretiminin 3 bin tonu, Yunanistan da 124 bin ton tütünün 65 bin tonu, Türkiye'de ise, 156 bin ton üretimin 150 bin tonu Oriental tütünler olup, talya toplam tütün üretiminin %2,5'i, Yunanistan üretiminin %53'ü Türkiye üretiminin ise %96's Oriental tütün üretiminden olumaktadr. Bu kapsamda da, Türkiye, talya'dan 50 kat, Yunanistan'dan ise 2,3 kat kadar daha fazla Oriental tütün üretmektedir. AB ne en son katlan ve aday ülkelerden Bulgaristan da 30 bin ton ve Romanya da 11 bin ton Oriental tütün üretilmektedir. Buna ra#men Türkiye 113 bin ton tütün ihracat ile Bulgaristan dan daha büyük net ihracatç bir ülkedir. AB nde yaprak tütün sektöründe 29 Nisan 1970 tarih ve 727/70 (ECC) sayl Konsey tüzü#ü ile günümüze kadar Ortak Tarm Politikas uygulanmaktadr. Tütün, endüstriyel bir bitki olmasndan dolay üretim, tüketim, da#tm sa#lk ve vergilendirme konularndaki özel yaps ile di#er ortak piyasa düzenlerine göre farkl bir öneme sahip olmutur. Tütün Ortak Piyasa Düzeni ile Birlik içinde ortak bir tütün politikas oluturularak tütün üretimini fakir tarmsal arazilerin bulundu#u bölgelere kaydrmak 13
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri üreticilere makul bir gelir düzeyi sa#lamak, üretimi ithalatn azalmasna yardmc olacak ekilde piyasa tarafndan talep edilen çeitlere yönlendirmek amaçlanmtr. Bu amaçlar gerçekletirilmesi için 727/70 (EEC) sayl tüzük ile; sözleme esasna dayanan bir üretim sistemi, hedef ve müdahale fiyat sistemi, prim ödemesi ve ihracat geri ödemesine dayanan kompleks bir sistem gelitirilmitir. Hedef fiyat belirlenirken bir önceki ürün ylnn fiyat da göz önüne alnarak, üreticilere arzu edilen bir gelir sa#layacak ve böylelikle Birlik tütüncülü#ünün devamll#n temin edecek, kaliteli üretimi tevik edecek ve iletmelerin rasyonel yönetimi ile ekonomik kapasitesini olumlu etkileyecek bir fiyat belirlenmesine dikkat edilmitir. Müdahale fiyat ile üreticinin elinde kalan tütünlerin asgari bir fiyat seviyesinden garantili olarak satn alnmas amaçlanmtr. Müdahale fiyatlar 1981 ylna kadar hedef fiyatlarn %90'na göre tespit edilerek uygulanmtr. Ancak 1982 ürün ylna gelindi#inde Birli#in üretim ve talebini birbirine yaklatrmak ve özellikle ar üretimin Birli#e getirdi#i yükü azaltmak için, satlamayan tütünlere ilikin garanti yeniden tanmlanm, hedef fiyat ile müdahale fiyat arasndaki oran %90 dan %85 e indirilmitir (Amonyymous, E.C.O. J. 1998:2844). AB, Ortak Tütün Piyasas Düzeni (OTPD) özü de#itirilmeden, günün artlarna göre, ortaya çkan sorunlara çözüm bulmak amacyla çeitli de#imelere ve düzenlemelere tabi tutulmaktadr. 29 Nisan 1970 tarih ve 727/70 sayl Konsey Tüzü#ü ilk olarak 30.07.1992 tarihli 2075/92 tüzü#ü ile radikal de#iiklikler yaplmak üzere yenilenmitir (OJEU, 1995:215). 31.12.1998 tarih 2848/9R sayl Komisyon Yönetmeli#in de Tüzü#ün uygulama kurallarn Daha sonra, özellikle üretimin snrlandrlmas ve prim ödemelerine ilikin olarak 1999, 2001, 2002 yllarnda ve son olarak da, 2004 ylnda Ortak Tütün Piyasa Düzeninde köklü reformlara gidilmitir (Güler, 2005:18.). Tütün Ortak Piyasa Düzeni ile; Tütün üretiminin Piyasa koullarna göre snrlandrlmas ve piyasas olmayan tütün çeitlerinin yetitirilmesinin önlenmesi, Üretimin kalitesinin artrlmas ve çevre kirlenmesinin önlenmesi için gerekli önlemlerin alnmas, Kaliteli üretimin artrlmas için üreticilerin tevik edilmesi ve gelir deste#inin sa#lanmas, nsan sa#l#nn korunmas ve tütün tüketiminin zararl etkileri konusunda kamuoyu bilgilendirme çalmalarnn yaplmas, Sektörden gönüllü ayrlmann tevik edilmesi ve sektörde ayrlmak isteyenlere di#er sektörlere geçi için yardm verilmesi amaçlanmaktadr. Belirtilen amaçlar do#rultusunda, AB'nde tütün üretimi, tütün üreticisi ile tütün alcs arasnda belirlenen koullar dahilinde üretim sözlemesi yoluyla gerçekletirilmektedir. Bu çerçevede, Tütün Ortak Piyasa Düzeni, prim sistemi, üretimi snrlandrma ve üretimi yönlendirme sistemi, üretimi tütün fonu vastasyla dönütürme önlemleri ile üçüncü ülkelerle ticaret düzenlemelerinden olumaktadr. AB nde, tütün üretiminde prim sistemi uygulanmaktadr. 8 çeit tütün grubu için ayr ayr prim tespit edilmitir. 1999 ylndan beri üreticilere ödenen prim bir sabit ksm ve bir de#iken ksmdan olumaktadr. AB'nde ilenmemi tütün prim miktar, tütün gruplarna göre, 2002-2004 yllar arasnda 2,15-4,13 Euro/kg aral#nda de#imekte olup, ortalama olarak Ha bana, 7.800 Euro; ton bana ise 2.900 Euro dur. Oriental tütün primleri ise, di#er çeit gruplarna göre daha yüksek belirlenmi olup 2,5 ile 4,1 Euro arasnda de#imektedir. Tütün Ortak Piyasa Düzeni çerçevesinde, AB'nde tütün üreticileri prim sistemi ile desteklenmekte, koruma önlemlerinin yetersiz kald# durumlarda prim miktarnn belirli oranlar dahilinde Ek Yardm ve Özel yardm ödemelerinde bulunulmaktadr. Bu çerçevede de, tütün çeitlerine göre de#imekle 14
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye birlikte üretici gelirlerinin % 75-90'nn destekleme ödemelerinden olutu#u söylenebilir. (Güler, 2005: 21) 6. Türkiye de Tütünle ile lgili Yasal Çal5/malar ve Düzenlemeler Tütün ve tütün mamulleri sanayi ülkemiz ekonomisinde önemli yer tutmaktadr. 2003 ylnda, sigara satndan (108 milyar adet) yaklak 6,3 milyar ABD Dolar ciro elde edilmi, bu rakamn 4,6 milyar ABD Dolar ise ÖTV ve KDV olarak Devlete ödenmitir (Vlll. BYKP,2000). Ülke ihtiyacnn çok üstünde olan tütün üretimi ihtiyaç seviyesine indirmek için tedbirler alnmas kararlatrlarak 1994 ylndan itibaren kota uygulamas balatlmtr. htiyaç fazlas tütün üretiminin yol açt# kaynak israfnn önlenmesi, ekonomiye yük getiren stok fazlasn eritmek ve yeni stok birikimini önlemek için konulan kota uygulamas, kararl bir ekilde devam ettirilememitir. Bir taraftan kota getirilip, ektirilmeyen miktar için tazminat ödenirken di#er taraftan kota d ve fazlas üretilen tütünler Tekel tarafndan yine satn alnmtr. Buna ra#men kota uygulamas tütün üretimini bir miktar düürmütür. Tekel, stoklarnda bulunan ihtiyaç fazlas tütünü 1990-1994 yllarnda yakarak imha etmitir. Bu yllarda imha edilen tütün miktar 125 bin tondur. 1994 ylnda yaplan büyük miktarda imha ile Tekel depolar ksmen boalmtr. Ancak birkaç yl sonra depolar ihtiyaç fazlas alnan tütünle tekrar dolmutur. Yaplan düzenlemeler, alnan tedbirler, üretimi azaltmam ve stoklar eritmemitir. Yllardan beri uygulanan tütün politikalar nedeniyle tütün stoklar artm, artan stok maliyeti nedeniyle ülke kaynaklar israf edilir duruma gelmitir. Kaynak israfn önlemek, tütün üretim ve ticaretini yeniden düzenlemek, dünyadaki ekonomik gelimelere ayak uydurmak, de#ien ekonomik anlay ve benzeri nedenlerle yeni yasal düzenlemeler yapma gere#i do#mutur. Bu ba#lamda sektörde önemli bir yer tutan Tekel'in, özelletirme kapsam ve programna alnmas ile yeniden yaplandrlmas çerçevesinde; denetim, gözetim ve regülasyon görevlerinin Tekel'den alnarak Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü çkiler Piyasas Düzenleme Kurumuna 4733 sayl Yasa ile verilmesi, 4760 sayl özel Tüketim Vergisi Kanunu ile tütün mamullerinden alnan vergilerin AB normlarna yaknlatrlmas, AB ülkelerinde tütün mamulleri için getirilen standartlarn uygulanmaya balanmas gibi kararlar alnmtr. Ksaca Tütün Yasas olarak anlan 4733 sayl kanun 9 Ocak 2002 tarihli resmi gazetede yaynlanarak yürürlü#e girmi ve 33 yldan beri uygulanmakta olan 1177 sayl yasann uygulanmasna 2002 yl ürününden itibaren son verilmitir. 4733 sayl yeni tütün yasas ile; Üretici tütünlerinin yazl sözleme esasyla alnp satlaca#, Yazl sözleme esas dnda üretilen tütünlerin açk artrma merkezlerinde açk artrma yöntemiyle alnp satlaca#; 2002 yl ürünü dahil 2003 ylndan itibaren destekleme almnn yaplmayaca#, hususlar hükme ba#lanmtr. Bu düzenleme tütün üretimi için çok önemli bir de#iiklik olup, 1940 ylndan beri destekleme kapsamnda satn alnan tütünlerden devlet deste#i çekilmitir. Ülkemiz tütün üreticilerinin 62 yldr tütününü satamama korkusu olmamtr. Üretilen tütün, devlet tarafndan hep satn alnmtr. Bu durum üreticiler ve ürünler için önemli bir güvence oluturmutur. Destekleme almlarnn kalkmas, üreticilerin hiç bilmedikleri ve yaamadklar bir üretim sisteminin do#masna neden olmutur. Bu nedenle bilinmeyen ortam üretici üzerinde tedirginlik yaratm riskler göze alnamad# için sözlemesiz üretim miktar çok azalmtr. 4733 Sayl kanunla birlikte sözlemeli üretim ve açk artrma yöntemlerinin uygulanmasyla bir takm sorunlar da yaanmaya balanmtr. Sözlemeli üretim, tütün üreticisi için yeni bir uygulama olmakla birlikte tütün üretiminde sözleme esas 2002 ürün ylnda balamtr. Üretici ne getirece#ini bilmedi#i için bu yöntemle tütün tarmna scak bakmamtr. Tekel ve alc firmalar belirli esaslar içeren sözlemelerini hazrlayarak, üreticilerle anlap, tütün ürettirip satn almlardr. Bu 15
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri sözlemeler üretici ve üretici örgütlerinin tepkisi ve eletirilerine sebep olmutur. Üreticiler sözlemeli üretime son derece yabancdrlar (VIII.BYKP, 2000:7.) Sözlemeli üretim esasna göre üretilen tütünlerin fiyatlar, tütün mamulleri üreticileri ve/veya tüccarlar ile üreticiler ve/veya temsilcileri arasnda varlan mutabakata göre belirlenir." hükmünün olmasna ra#men fiyatlar alc firmalar tarafndan belirlenmekte ve üreticiye teklif edilmektedir. Mutabakat olmamakta, satc zayf konumda oldu#undan fiyat kabul etmekte ya da sözleme yapmamaktadr. Hiçbir üreticinin, alcnn belirledi#i sözleme kilosuna kar itiraz etme ans bulunmamaktadr. Üreticinin itiraz etmesi ya da alcnn o üretici ile sözleme imzalamamas durumunda, üreticiyi riske kar koruyabilecek bir düzeleme sistemde mevcut de#ildir. Üreticiler adeta özel sektörün vermi oldu#u karara braklmakta ve üreticiler bu sisteme hiçbir ekilde raz olmamakta, kendilerini güvende hissetmemektedirler. Bu durum, üretimin süreklili#ini tehlikeye sokmaktadr. Fiyat ve alm deste#ini hissetmeyen üreticiler tütün üretiminden vazgeçerek ehirlere göçmeyi tercih etmektedirler. Bu da isizlik ordusuna yeni isizlerin eklenmesi ve buna ba#l olarak ehirlere göçlerin hzlanmas gibi tehlikeler ortaya çkarmaktadr. Tütün üretimine devam eden üreticiler, öncelikle Pazar garantisini önemsemektedirler. Bunu sa#layan alclar ile fiyat pazarl#na giremeden tek yanl ba#mllkla üretim sözlemesi imzalamaktadrlar. Yllk bazdaki fiyat artnn enflasyon oran kadar olmas, üreticinin refah düzeyinde bir art sa#lamamaktadr. Hatta uygulamada fiyat açk artrma de#il açk eksiltme eklinde gerçeklemi ve üreticinin refah düzeyinde bir art sa#lamamtr. Tütünün üretim safhasnda üretimin yaps sonucu oluacak riskleri karlayacak bir alc sistemi de bulunmamaktadr. Üretici örgütlerinin olmamas ve de desteklenecekleri bir kuruluun bulunmamas nedeniyle bütün olumsuzluklar da karlayabilecekleri üretici yaps bulunmamaktadr. Üretim aamasndaki tütün üretiminin yapsndan kaynaklanan riskler alc firmalarla paylalamamaktadr. Üreticiler tek tarafl olarak riskli üretim yapmaktadrlar. Üreticiler tek alc ile sözleme yapmalar alternatifi de olmamas nedeniyle bütün olumsuzluklar kabullenmek durumunda kalmaktadrlar. Açk artrma sonucu tütün satnn gerçeklememesi durumunda üreticiye bir takm sorunlar da (nakliye, depolama vs) birlikte getirmektedir. 7. Sonuç: Sorunlar ve Çözüm Önerileri Ülkemizde 03.01.2002 tarihli 4733 sayl ksa ad Tütün Kanunu olarak adlandrlan yasaya göre üretimin büyük ço#unlu#u sözlemeli üretim modeline göre yaplmaktadr. 2002 ürün ylndan itibaren bu yl dahil 4 yldr üretim alclar ile satclarn karlkl yaptklar Üretim Sözlemeleri çerçevesinde sürdürülmektedir. Ülkemizde ortalama 150.000 ton tütün üretimi yaplmaktadr. Türkiye, yllarca Oriental tip tütün ihracatnda birinci srada yer almaktadr. Türkiye nin rakibi durumunda olan Yunanistan, Bulgaristan ve (eski) Yugoslavya gibi ülkelerde, son yllarda, tütün üretimini olumsuz yönde etkileyen baz gelimeler oldu#undan, bu durum Türkiye nin üretim ve ihracatndaki liderlik konumunu güçlendirmektedir. Bilindi#i gibi, Oriental tipi tütün üretimi, tarmdaki nüfus yo#unlu#unun fazla oldu#u bölgelerde yaygndr. Blended sigaralarn yapmnda kullanlan Oriental tütünlere duyulan gereksinim bugün oldu#u gibi gelecekte de devam edecektir. Ancak ülkesel tütün politikalarn olutururken, baz gerçekleri de göz önünde tutmak, buna göre alternatifler üretmek gerekmektedir. Ege Bölgesi, Dünya'nn toplam Oriental tütün gereksinimini tek bana karlayabilecek tarm arazisine sahiptir. Ancak bu bölgemizde tütün üreten ailelerin says giderek azalmaktadr. Tütün üreticisi sürekli olarak tütüne alternatif bitki aray içerisindedir. Kota uygulamas ile pek çok Ege bölgesi üreticisi zeytin ve ba# üretimine (son yllarda da tbbi bitki) geçmitir. Bir süre sonra Marmara Bölgesinde oldu#u gibi, Ege bölgesinde de endüstrilemeye paralel olarak tütün üretiminin önemini kaybedece#i düünülmelidir. Ayn kazanc daha az emekle sa#lad# takdirde söz konusu 16
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye üretici tütüncülü#ü brakmaya hazrdr. Avrupa Birli#i'ne aday ve gelecekte Avrupa Birli#i üyesi olaca# düünülen Türkiye'nin tütünü mevcut düük fiyatlarla üretmeye devam etmeyece#ini çok uluslu irketler ve onlara tütün sa#layan yerli firmalar bilmekte ve kaliteli Oriental tütün üretimini baka ülkelere kaydrmaya çalmaktadrlar. Tütüncülü#ümüzün devam için, tütün üreticisi köylerin sosyal programlarla desteklenmesi, tütünün yannda gelir getirici el sanatlar gibi baz u#ralarn gelitirilerek ailelere yan gelir sa#lanmas ksa ve orta vadede bir çözüm olarak görülebilir. Türk tütünü desteklenmedi#i takdirde, zaman içinde özellikle 400 yldan bu yana tütün üreten da# köylerinin de ehirlere göçü kaçnlmazdr. Türkiye'de yaplmas gerekenin; tütünden baka alternatifi olmayan köyleri politik etkilerle de#il, objektif kriterlere göre tespit edilip orta ve uzun vadede tütüncülü#ümüzü bu yörelere kaydrmak ve tütün üzerinden sa#lanan gelirden üreticiye destek vermek olmaldr. AB'nde tütün Belçika, Almanya, Yunanistan, spanya, Fransa, talya, Avusturya, Portekiz dahil 8 üye devlette üretilmektedir. AB içerisinde talya (%37), Yunanistan (%41) ve spanya (%12) AB tütün üretiminin % 90'n gerçekletirmektedirler. AB'de tütün, tarmsal açdan avantajsz bölgelerde % 60' 5 Ha altnda olan arazilerde, yaklak 80 bin üretici tarafndan üretilmektedir. Türkiye'de de benzer ekilde tütün üretimi daha çok kr arazilerde yaplmakta yaklak 280 bin üretici tarafndan üretilmektedir. Yunanistan tütün çiftçisi halen, çeitlerine göre kg da 1,5 'dan 4 'ya kadar destek almaktadr. Bu artlarda, Türkiye'deki tütün üreticilerinin ve özel sektörün d piyasayla rekabet edebilmeleri mümkün de#ildir. Desteklemelerin kaldrlmas halinde pazarda do#abilecek üretim aç#nn Türkiye tarafndan doldurulabilece#i ve bir frsat yakalayabilece#i öne sürülmektedir. Yunanistan'n tütün üretiminden vazgeçmesi veya çekilmesi bir iyimserliktir. Bu anlay ülkemize bugün için ve ksa vadede 3-5 yl içinde bir gelir art ve refah transferi sa#lamayacaktr. Bakalarnn, rakiplerin meydan bo brakmasn, üretimden çekilmesini beklemeden Türk tütün çiftçisinin durumunun iyiletirilmesi için gerekli olan yasal düzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. AB nde tütün üretiminde prim sistemi uygulanmaktadr. 8 çeit tütün grubu için ayr ayr prim tespit edilmitir. 1999 ylndan beri üreticilere ödenen prim bir sabit ksm ve bir de#iken ksmdan olumaktadr. AB'nde ilenmemi tütün prim miktar, tütün gruplarna göre, 2002-2004 yllar arasnda 2,15-4,13 Euro/kg aral#nda de#imekte olup, ortalama olarak ha bana, 7 800 Euro; ton bana ise 2900 Euro dur. Oriental tütün primleri ise, di#er çeit gruplarna göre daha yüksek belirlenmi olup 2,5 ile 4,1 Euro arasnda de#imektedir. Tütün Ortak Piyasa Düzeni çerçevesinde AB'nde tütün üreticileri prim sistemi ile desteklenmekte, koruma önlemlerinin yetersiz kald# durumlarda prim miktarnn belirli oranlar dahilinde Ek Yardm ve Özel yardm ödemelerinde bulunulmaktadr. Türkiye de buna benzer sa#lanabilecek destek ve katklarla ilgili öneriler öyle sralanabilir; Blended sigara harmanlarnda kullanlan Tark tipi (Türk) tütün orannn yüksek tutulmasnn tevik edilmesi, Nüfus yo#unlu#unun fazla oldu#u Do#u ve Güney Do#u Anadolu Bölgelerimizde tütüne alternatif olarak gelitirilen projelerin yaygnlatrlmas ve devamll#nn sa#lanmas, Gereksinime yönelik kaliteli tütün yetitirmek için çalmalar yaplmas, Tütün üreticisinin ksa sürede örgütlenmesinin sa#lanmas, güçlendirilmesi ve pazarlk ansnn arttrlmas, Türkiye'ye verilecek tarmsal desteklerden dolayl olarak tütün üreticisinin yararlandrlmas, 4733 sayl yasann yeniden tartlarak Türk tütüncülü#ünün gelece#i yönünden revize edilmesi, Tütünün ülkemiz koullar göz önüne alnd#nda, sa#lad# istihdam olanaklar, verimli olmayan alanlarn de#erlendirilmesi politikalarn belirlenmesinde göz ard edilmemesi, 17
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri Türkiye nin tütün üretme gelene#i ve bilgi birikimi önemli avantajdr. Bu anlamda karlatrmal rekabet üstünlü#üne sahiptir. Türkiye'de girdi maliyetleri yüksek oldu#undan girdi/ürün dengeleri gözden geçirilmesi ve gerekiyorsa sübvansiyon dahil çeitli destekleme enstrümanlar devreye sokulmas, Kalite ve özenli ilemeye prim veren destekleme yöntemleri gelitirilmesi, AB'ne girme sürecinde ileriki yllarda sorun yaanmamas ve kota snrlamalarndan zarar görmemek için AB'ne yüksek tütün üretim düzeyiyle girilmesi, dolaysyla kaliteli tütün üretiminin yüksek seviyede tutulmas, Tütün üretici saysnn azalmas ve tütün üreticisinin giderek yalanmas ciddi bir sorun do#uracaktr. Bu anlamda kamu ve özel sektörün tütün üreticisini desteklemesi, AB nin tütün konusundaki politikalar dikkate alnarak beklentiye uygun kalite ve miktarda tütün üretilmesi, Yeniden tütün üretim bölgelerinin belirlenmesi ve bu yönde çalmalarnn hzl bir ekilde bitirilmesi, Teknik baar ve maliyet yönünden makineli tütün dikimi, elle dikime oranla önemli avantajlar sa#lamaktadr. Tütün üretim sürecinde mekanizasyonla sa#lanabilecek avantajlardan yararlanlmas, bu itibarla da henüz elle dikim yaplan yörelere de dikim makinesinin tantlmas ve kullanlmas tevik edilmesi, Dikim makinesi kullanmnda tütün çeitleri önemli olabilece#inden, yurtdndan getirilecek makinelerde uygun modellerin seçimine dikkat edilmesi, Çapalama, tütün üretim maliyetini arttrd#ndan bu konudaki mekanizasyon olanaklar aratrlmas, laçlamada uygulama sorunlar oldu#undan düük dozla do#ru hedefe ilaçlama teknikleri gelitirilmesi ve bunun üreticiye ö#retilmesi, Tohumluk temizlemede mekanizasyon olanaklarnn gelitirilmesi, Çin, Hindistan ve Türk Cumhuriyetlerinde içili#in ucuz olmas nedeniyle bu tehdidin de göz önünde bulundurmas. Türk tütüncülü#ünün AB'ne uyumda karlalabilece#i sorunlara kar alnmas gerekli önlemler ksaca u ekilde özetlenebilir; Tütün yasas olarak adlandrlan 4733 sayl yasa, AB deki düzenlemeler ve uygulamalar örnek alnarak yaplmaya çallmtr. Ancak 2002 ylnda yürürlü#e giren yeni tütün yasas Avrupa Birli#i mevzuat ile uyumlu de#ildir. Öncelikle yeni tütün yasas AB mevzuat ile uyumlu hale getirilmesi gerekmektedir. Uzun yllar arz-talep durumuna ba#l olarak üretim planlamas yaplmamtr. AB'nki gibi öncelikle bölge ve meneiler itibariyle iç ve d talep do#rultusunda üretim kotas belirlenmelidir. Türkiye'de gerçek tütün üreticisini koruyan önlemler bulunmamaktadr. AB yasal düzenlemeleri geleneksel tütün üreticilerinin korunmasna yönelik hükümleri kapsamaktadr. Mevcut sistemde üreticilerin örgütsüz olmalar baz sorunlar yaamalarna neden olmaktadr. AB'ne üyelik halinde üretici organizasyonlar büyük görevler üstleneceklerinden üretici organizasyonlar kurulmaldr. Bu kapsamda da, tüm tütün piyasasn düzenleme ve koordinasyon görevini üstlenmi bulunan TAPDK'n zaman geçirmeden ve hzla her üye ülkede bulunan örne#in, Yunanistan daki ulusal tütün idaresinin üstlendi#i tüm görevleri yerine getirecek ekilde organizasyonu tamamlanmak durumundadr. AB tütün sektörü ile Türkiye tütün sektörü arasnda belirgin farkllklar vardr. Bu farkllklar daha çok AB'de tütün üreticilerinin büyük ölçüde desteklenmesi, destekleme mekanizmalarnn ileyiine yönelik düzenlemeler ile Kurumsal yaplar ve organizasyonlar üzerinde yo#unlamaktadr. Bununla birlikte, 2004 reformlar çerçevesinde, AB tütün Ortak Piyasa Düzeninde yaanacak de#iimlere ba#l olarak, Türkiye'nin tütün sektöründe AB'ne uyumunun çok zor olmayaca#, en büyük skntlarn üreticilerin dinamik örgütlü bir 18
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye yapya kavuturulmas srasnda yaanabilece#i düünülmektedir. Bu kapsamda, tarm sektöründe Türkiye'nin Birli#e uyumda avantajl olabilece#i ürünler arasnda tütün geldi#i düünülmektedir. Dolaysyla, tütün Türkiye nin müzakere süreci ve sonras için bir takm avantajlar sa#layacak ekilde Avrupa Birli#i ne hazrlanmasnda önemli görülmektedir. Nitekim Tütün Ortak Piyasa düzenindeki yeni gelimelerle birlikte Türkiye'de tütün üretimine herhangi bir devlet deste#inin verilmemesi, tütün fiyatlarnn rakip ülke Yunanistan'a göre daha düük düzeyde belirlenmesi birlikte de#erlendirildi#inde, AB'de yardmlarn üretimden ba#msz olarak verilecek olmasnn uzun dönemde Türkiye tütüncülü#üne yeni frsatlar yaratabilece#i düünülmektedir. AB'de tütün üreticilerine yaplacak yardmlarn üretimden ba#msz hale getirilmesinin planlanmas, AB'de özellikle de Yunanistan'da Oriental tütün üretiminde azalmalara neden olabilece#i beklenmektedir. Henüz Türkiye'nin AB'ne tam üye olmad# koullarda, Yunanistan tütün üretiminde yaanabilecek bir daralma sonucu ortaya çkabilecek Oriental tütün arz aç#nn bir bölümünün Türkiye'den karlanabilmesinin mümkün olabilece#i düünülmektedir. Ancak, Türkiye bu süreçte tütün üretiminin azalmasn önleyecek önlemleri almaya özen göstermelidir. Tütün üretiminde sorunlar daha çok pazarlama ve fiyat konusunda ortaya çkmaktadr. Sözleme yaptklar alclarn verdikleri fiyatlarn satclar koulsuz kabul etmek zorunda kalmaktadr. Sözleme metni üzerinde satclarn haklar korunmu gibi olsa da pratikte durum böyle olmamaktadr. Tütün fiyatna itiraz hakk sözlemeye göre mevcuttur. Ancak üreticinin bu durumu iletecek hukuki bilgisi ve ekonomik dayanma gücü yoktur. Sonuç olarak var gibi görülen hak uygulama esnasnda örtülü olarak yok olmaktadr. Pek bir ey yaplmasa dahi, sözlemeli üretim modeli kapsamnda TAPDK uzmanlarnca yaplan kalite (ekspertiz) de#erlendirmesi sonucunda belirli bir oran %10-20 arasnda kalan fiyat farklarnda alclarn fiyatlar geçerli olmaldr. Bu konuda oluan fiyat farklarnn üretici lehine de#erlendirilmesi için yasaya ek bir yaptrm konulmaldr. Bu bakmdan sözlemeli üreticilik modeli yerine planl üretim modeli ile açk artrmada fiyat belirlenerek üreticilerin tatmin edilmesi yöntemine süratle yasal de#iiklik yaplarak ilerli#i sa#lanmaldr. Alclar talep ettikleri tütünleri açk artrma merkezlerinde oluan fiyatlardan satn almal böylece üreticinin fiyat memnuniyeti gözetilmelidir. Böyle bir sistemde ürün kalitesi ortaya çkt# için alclarda bu sistemden çok daha fazla memnun kalacaklardr. Alc sipariine uygun kaliteli tütünü çok rahat bulma olana#n yakalayacaktr. Ayrca alc fazladan bir emniyet stoku anlamnda üretim için sözleme yapmayacak dolaysyla art bir maliyete katlanmayacaktr. AB'de ürünlerin pazarlanmasnda ve fiyat oluumunda üretici birliklerinin rolü çok büyüktür. Ülkemizde de Tütün üretici birliklerinin kurulmas için e#itim ve hukuki altyap çalmalarnn biran önce bitirilmesi gerekir. Daha önceden yaanan kooperatifçilik, dernek ve birlik gibi üretici örgütlerindeki ço#u olumsuz olaylar üreticinin yeni oluuma çok ilgili davranmasn zorlatrmaktadr. Bu aamada Üretici birliklerinin kurulmas bir zorunluluk olup, özel sektör ve Tekel tarafndan birliklerin kurulmas konusunda açktan destek verilmesi ayrca üretici birlikleri kanal ile ürünlerini pazarlayan üreticilere prim deste#i sa#lanarak oluum hzlandrlmal ve geçi süreci skntya sebep olmadan tamamlanmaldr. Türkiye de Virginia ve Burley tipi tütün üretiminin kontrollü bir ekilde tevik edilmesi gerekmektedir. Aksi durumda, harmanlarn ihtiyac olan Virginia ve Burley tipi tütünlerde da ba#mll#mz artarak devam edecektir. TEKEL e ait sigara fabrikalarnn özelletirilmesi ile bu ba#mllk daha da artacaktr. Türkiye de ticari anlamda üretilecek Virginia ve Burley tipi tütünler, üreticilere gelir kayna# yaratacak, ayrca ithal ikamesi olana#n da sa#layacaktr. Dünya genelinde tüketicilerin blended tarz sigara tüketimine yönelmesi göz önüne alnrsa, Virginia ve Burley üretiminin sadece Türkiye nin ihtiyacn karlamak amacyla de#il daha fazla üretip ihracat yapabilme olana# da de#erlendirilmelidir. Türkiye, de#iik iklim özelliklerini barndran geni bir co#rafyaya sahip olmas ayrca Virginia ve Burley tipi tütünlerin ekolojik koullara kolay uyum 19
Türkiye de Tütün Sektörünün Durumu, Sorunlar( Ve Çözüm Önerileri sa#lamas nedeniyle bu tip tütünlerin üretimine de uygundur. Virginia ve Burley tipi tütünlerin üretim miktarnn, sigara harmanlarnn ihtiyacn karlayabilecek bir seviyeye çkarlmas gerekmektedir. Aksi durumda, talebin karland# ülkelerdeki tütün üreticilerine kaynak aktarm olacaktr. Dolaysyla ülkemizde Virigina ve Burley tipi tütün üretimine uygun iklim koullar toprak yaps aratrlarak, yaygn üretim yaplaca# üretim merkezleri belirlenmelidir. Halen Türkiye de tütün ithalatnda kg bana $3, mamul tütün ithalatnda paket bana $0.40, puro, pipo ve nargile ithalatnda gr. da 2 cent fon alnmaktadr. Tütün ve Tütün mamullerinin ithalatnda hiçbir ekilde vergi ve fon kalkmamaldr. Ancak Gümrük Birli#i nedeniyle kalkmas gerekiyorsa iç piyasadaki kayplarn AB tarafnda karlanmas halinde kalkmaldr. FEOGA tütün ve mamullerinin ithalatnn serbestlemesi sonucu bu ekonomik kayb karlayacak durumdadr. Ancak Türk tütün üreticisinin her platformda desteklenmesi gerekir. Son yllarda tütün mamulleri üzerindeki vergilerin yükseltilmesi nedeniyle kaçak/sahte sigaralarn ülkemize de#iik yollarla girmesi sonucu önemli miktarda vergi kayb olumaktadr. Gümrükler, Deniz yolu, veya snrlarmzda de#iik ekillerde iç piyasaya giren kaçak/sahte sigaralar önemli yer tutmaktadr. Kolluk güçleri marifetiyle gerekli önlemlerin alnmas zorunludur. Özellikle Do#u, Güneydo#u ve stanbul önemli kaçakçlk bölgeleridir. Güneydo#u bölgemizde önemli miktarda Amerikan tipi sigaralarn giriinin yapld# yadsnamayacak kadar yüksektir. PKK terör örgütünün de finans kayna# sa#lamak için kaçak/sahte sigara ve alkollü içkilerin ülkemize girmesinde önemli pay bulundu#u söylenebilir. Oriental tütünlerde oluan sigaralar ile di#er tip tütünlerden üretilen sigaralara 2 farkl vergi sitemi uygulanmaldr. Böylece tamam Türk tütününden oluan yerli tütün üretimi ile Türk tütün üreticisi korunmu olacaktr. TEKEL A.T. ye ait sigara fabrikalar ya biran önce özelletirilmeli veya pazar paynn arttrlmas için gerekli teknolojik ihtiyaçlar acilen karlanarak rekabete hazr duruma getirilmelidir. Sigara sanayinde önemli bir maliyet unsuru olan tow, yüksek proziteli sigara ka#d, perfore uç ka#d ile recon tütünün Türkiye de imalatnn yaplmas durumunda çok önemli miktarda döviz tasarrufu sa#lanacaktr. hracat yaplan ark tipi Türk tütünlerinin ithalatnn yaplmas kabul edilemez bir olgudur. 4733 sayl Kanuna ek bir madde ile bunun önlenmesi gerekir. Yunanistan'n tütün üretiminden vazgeçmesi veya çekilmesine ba#l bir iyimserlik ülkemize bugün için ve ksa vadede 3-5 yl içinde bir refah gelir art transferi sa#lamayacaktr. Bakalarnn, rakiplerin meydan bo brakmasn, üretimden çekilmesini beklemeden Türk tütün çiftçisinin durumunun iyiletirilmesi için yasal düzenlemeler vakit geçirilmeden yaplmaldr. Tohum üretimindeki sorunlar giderilmelidir. Kaliteli sertifikal tütün tohum üretim merkezleri kurulmal ve tevik edilmelidir. Türk tütün tohumunun genetik özelli#inin korunmas için gerekli önlemlerin alnmas gerekir. Ha. da ne kadar tohum kullanlmas gerekti#i yönünde çiftçiler bilgilendirilmeli, tohum çalmalar tüm ülkeye yaylmaldr. Kaliteli sertifikal tohumluk kullanm tevik edilmelidir. htiyac karlanmad# durumda sorun yaanabilir. Tohum maliyeti verime göre de#iti#inden, maliyeti düürmek için verim artrlmaldr. Tohumun genetik özelli#inin bozulmamas sertifikasyon sistemi ile garanti edilmelidir. Üreticiler az tohum kullanma yönünde bilgilendirilmelidir. Virginia ve Burley tohumlarna gümrük muafiyetleri sa#lanmas, birim maliyetlerinin düürülmesi gerekir. Tarla aamasnda ilaç, gübre vs. girdiler ile krmndan sonraki döneminde de kurutma hangarlarnda kullanlan elektrik, LPG vs. girdilerin maliyetinin yüksek olmas nedeniyle girdi maliyetlerinin düürülmesi için elektrik, LPG vs. girdiler için indirim yaplmaldr. Virginia ve Burley tipi tütünlerde, hem tarla hem de kurutma döneminin girdi ve yatrm yönünden maliyetli olmas nedeni ile üretimin büyük tarmsal iletmelerde yaplmas yannda küçük üreticilerde desteklenmelidir. Kalknmada öncelikli on ilden biri 20