S E R Î [ C İL T 30 SA Y I 4 İ M İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 S E R Î [ C İL T 30 SA Y I 4 İ M İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

2 KAPI VE PENCERE ENDÜSTRİSİNDE KULLANILAN AĞAÇ TÜRLERİ Doç. Dr. A hm et KURTOGLU» K ı s a Ö z e t Ü lkem izde lıızh nüfus artışı ve toplu konut kredisi g i b i teşvik edici önlem lere bağlı olarak inşaat sektöründa hızlı bir gelişm e görülm ektedir. Bu sektörde kullanılm ak am acıyla yeterli m iktar ve kalitede ham madde tem ininde güçlükler ile karşılaşıknası nedeniyle ağaç malzeme ithalatı zorunlu hale gelm iş ve buna bağlı olarak serbest bırakılan ağaç m alzem e ith alatı ise hızla artm aktadır. A ncak ithal edilen m alzem enin kullanım am acına uygun yerlerde tüketilip tüketilm ediğinde şüpheler bulunm aktadır. Bu çalışm ada dış hava koşullarına açık pencere ve kapı gibi yapı elem anlarında kullanılan yerli ve denizaşırı ağaç m alzem ede aranılan özellikler İncelenmektedir. 1. G İR İŞ B ilindiği gibi b ina bölüm lerinin dış çevre ile ışık ve h a v a ilişkisini sağ lay an bina d u v a rla rın a b ıra k ıla n bo şlu k lara y erleştirilen yapı bileşenlerine pencereler, kon u t ve benzeri y a p ıla ra g i r i ş ç ı k ı ş ı düzenlem ek üzere k a n a t ve k a sa d a n oluşan yapı bileşenlerine ise k a p ıla r denilm ektedir. ',... P en cereler genel o larak ağaç, p lastik ve alüm inyum gibi m alzem elerden yapılm ak tad ır..... A ğaç m alzem e değişik re n k ve görünüşe sahip olm ası, ısıyı az iletm esi, dokun u ld u ğ u n d a sıcak ve soğuk hissi verm em esi, ısı kay b ın ın az olm ası, ısıtm a m a s ra f ların ın az olm ası, el ve m a k in a la rd a k o lay ca işlenebilm esi, çivi, v id a ve tu tk a l ile k o lay ca birleştirilebilm esi, çarp m a esn asın d a az g ü rü ltü çıkarm ası, özgül ağ ırlığ ı nın d ü şü k o lm asına rağm en, direncinin y ü k sek olm ası, b in a içindeki ru tu b e t o ra n ın a bağ lı k alm aksızın yüzeyinde ru tu b e t yoğunlaşm am ası, ü re tim ve taşın m asın ın kolay ve ekonom ik olm ası, çeşitli yüzey işlem leri ile dış h a v a k o şu lların a d a y a n ık lılığının artırılab ilm esi gibi özellikleri nedeni ile d iğ er m alzem elere te rc ih edilm ektedir. 1 İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Orman Endüstri jt^ihendişliği Bölümü Öğretim Üyesi. Yayın Komisyonuna Sunulduğu T a rih :

3 76 A H M E T K U R TO Ğ LU K apı ve pencere yapım ı ve k u llan ılan m alzem elerin özellikleri çeşitli s ta n d a rtla rc a sap tan m ış olup, ülkem izde bu konu ile ilgili o la ra k çeşitli s ta n d a rtla r h a z ırlanm ış b u lu n m ak tad ır (TS, 1264). P en cere ve k ap ı y ap ım m a uygun ağaç m alzem enin seçim i, k u llan ım am acına uygun şekilde k u ru tu lm ası ve uygun işlem e y ö n tem lerin e g ö re. ü retild ik ten so n ra çeşitli dış etk en lere k a rşı k o ru n m ası ve özellikle oldukça d ü şü k m aliy etleri nedeni ile k o n u t y ap ım ın d a ağ aç pencere ve k a p ıla r te rc ih edilm ektedirler. K apı ve pencerelerin day an m ası geniş ölçüde bina içi ve dışındaki sıcaklık, ru tubet, rü z g a r ve güneş gibi iklim koşu lları ile k ap ı ve pencerenin bin ad ak i yeri, k o n stru k siy o n u ve k o ru m a önlem leri (yüzey işlem leri - em prenye) gibi fa k tö rle re bağlıdır. K apı ve pencerelerin öm rü y u k arıd a b elirtilen fa k tö rle rin gözöııünde tu tu lm ası su retiy le u zatılabilm ektedir. 2. K A P I V E P E N C E R E Y A PIM IN D A K U L L A N IL A N AĞAÇ M A L Z E M E N İN SE Ç İM İ K apı ve P en cere y ap ım ın d a k u llanılacak a ğ a ç m alzem enin seçim inde genelde özellikle a ğ a ç m alzem enin direnç, çalışm a, d ay anıklılık, yüzey işlem lerine uygunluk ve tu tk a lla n m a y a u y g unluk gibi özellikleri gözönünde tu tu lm a k ta d ır. G özönünde tu tu la c a k bu h u su sları m ad deler halinde şöylece sıralan abilir. 1 A ğaç m alzem enin elastik iy et m odülünün k ap ı ve pencerenin h arek etli k ı sım ların ın dikliğini m u h a fa z a etm ek için d üşü k olm am alıdır, 2 A rta n se rtlik derecesi ile k apı ve pencere elem an ların ın k e n a rla rın ın ç a rp m a y a k a rşı direnci a rtm a k ta d ır, 3 A ğaç m alzem enin çalışm ası (d a ra lm a -g e n iş le m e ) m n fazla olm ası nedeniyle ağ aç m alzem enin birleşm e yerlerin in dayanıklılığı, sızdırm azlığı ve yüzey işlem lerinin sağ lam lığ ı azalm ak tad ır. Bu nedenle çalışm ası az ağ aç tü rlerin d en o l m alıdır, 4 M a n ta r ve böcek ta sa llu tu n a d ay an ık lı olm alıdır,. 5 A ğaç m alzem e böcek ve m a n ta r ta s a llu tu n a k a rş ı doğal o la ra k dirençli değilse, iyi şekilde em prenye edilebilm e k abiliyetinde olm alıdır, 6 işlen m e ve tu tk a lla n m a özelliği İyi, çivi ve vida tu tm a kab iliy eti yüksek olm alıdır. Ö zellikle y a p ra k lı a ğ a ç la rd a y a rılm a la ra engel olm ak için vid alam a ve çivilem eden önce öndelikler açılm alıdır, 7 Y üzey işlem e m addelerini iyi şekilde b ağlam alıdır, ; 8 M acun, m etal ve se n te tik m addelere k a rş ı uyum lu olm alıdır, 9 K apı ve pencere yapım ında k u llan ılan ağ aç m alzem enin ru tu b e t m ik tarı, büyüm e özellikleri, kesiş şekli, işlenm e tü rü, dış k o şu lla ra k a rş ı k o ru n m ası gibi özelliklere de k ap ı ve pencere yapım ına uygun olm alıdır.

4 K A P I V E P E N C E R E E N D Ü S T R İS İ 77 A şağ ıd a öncelikle y u k arıd a belirtilen k rite rle r gözönünde tu tu la ra k pencere y a pım ında k u llan ılacak ağ aç m alzem ede a ra n ıla n özellikler ise şu şekilde m addeler halinde açıklanabilir. 3. D O Ğ RA M A LIK AĞAÇ M A LZEM ED E A R A N IL A N Ö Z E L L İK L E R 3.1. A ğaç M alzeme D ayanıklı Olmalıdır. A ğaç m alzem enin day an ık lı olm ası hem yüzey işlem i, hem de k u llan an için önem lidir. B ilindiği gibi a ğ a ç m alzem e belirli k o şu llar altın d a m a n ta r ve böceklerden z a r a r görm ektedir. A y rıca a ğ a ç m alzem enin sü rek li y ü k sek ru tu b e tli k o şu llard a kullan ılm ası d u ru m u n d a 5-6 yıl gibi k ısa sürede k u llan ılam az d u ru m a gelebilm ektedir. B azı odun tü rle ri ise koru n m ak sızm dış h av a k o şu lların a uzun y ılla r d ayanabilm ektedir. A ğaç m alzem enin değer ölçülerinden en önem lisi d ayan ık lılık olup, dayanıklılık o rg anizm aların gelişm elerine uygun belirli k o şu llar a ltın d a böcek ve m a n ta r zara rlıla rın a k a rş ı direncini ifade etm ektedir. B azı odun tü rle ri y ap ıların d a bulunan bazı doğal m ad d eler nedeni ile odun z a ra rlıla rın ın gelişim ine uygun o rta m sa ğ la m a m a k ta, böylece odunu ta h rip edici e t k ilere k a rş ı d ay an ık lı bulu n m ak tad ır. O dunlar p ra tik te belirli k o şu llar a ltın d a öz odununun d ay an m a süresine göre 5 day an ık lılık sın ıfın a ay rılm ak tad ır. A şağ ıd ak i çizelgelerde odunun day an ık lılık sın ıfla n ile bu day an ık lılık sınıfların a g ire n ağ aç tü rle ri g ö sterilm ekted ir (Ş IK K E N S, 1980). Çizelge 1. Odunun daya n ıklılık sınıfları. D ay an ık lılık S ınıfları A ve B k o şu lları a ltın d a odunun d ay an m a sü releri (Yıl) A B I Çok dayanıklı > 2 5 > 5 0 II D ayanıklı i n O rta dayanıklı IV Az dayanıklı v Çok az dayanıklı A O dun sü rek li ru tu b e tli to p ra k ile te m a sta b u lu n m ak ta, f a k a t to p ra k su a ltın d a olm ayıp ve odun ru tu b e te k a rş ı h içb ir şekilde k o ruyucu işlem e ta b i tu tu l m am ıştır. B O dun D ışhava k o şu lların a (h av a ve rü z g a r) şekilde yüzey işlem i ile işlem g örm em iştir. tab i tu tu lm a k ta ve hiçbir

5 78 A H M E T K U R TO Ğ LU Çizelge 2. Odun tü rle rin in dayanıklılık sınıfları: I Çok d ay an ık lı II D ayanıklı III O rta d ay an ık lı IV A z dayanıklı V Ç ok az day an ık lı A frorm osia, A lerce Am. Çamıl. A bachi, B alsa, A fzelia, A rdıg (Zeder) K eruingy A bura, H uş, Azobe, M eşe (A vr.) K haya, G öknar, K ayın, B asralocus, M eşe Sapelli, M eşe (K ırm ızı) (A m e. Bey) Ame. Iroko, M aun, Hond, Melez, D işbudak, Ih lam u r, M akore, Slpo, A çık kırm ızı Çam, O koum e, M erbau, K oyu kırm ızı M eranti, K araağ aç, K avak, P erobe de M eranti, Ceviz, H em lock, R am in, Cam pos, Redvvood, O regon çam ı, Lim ba, Söğüt, T eak, T ola brança, Y ang, P a ra n a çam ı, W enge, W ane, S itk a ladini, W estern R ed Ladin, Cedar, 8.2. A ğ aç M alzem enin R u tu b et M ik ta rı K ullanım K o şu lların a U ygun O lm alıdır A ğaç M alzem enin higro sk o p ik olm ası, y an i h a v a d a n ru tu b e t alıp verm esi n e deni ile daralıp, genişlem ekte (ç alışm ak ta) dır. Ülkem izde- h a v a k u ru su odunun ru tu b e t m ik ta rı ağ aç m alzem enin tü rü ve odunun ölçülerine bağ lı o larak % 8 ile % 20 a ra sın d a değişm ektedir. P en cere ü retim in d e k u llanılacak ağ aç m alzem enin ru tu b e ti % 12 T % 3 ara sın d a olm alıdır. B ağ ıl nem e bağ lı o larak çeşitli odun tü rlerin in k u ru m a sın ıfları a şağ ıd ak i çizelgede gö sterilm ek ted ir. Çizelge 3. Bağılneme bağlı olarak odunun Rutubet Sınıflan. R u tu b e t S ınıfları B ağılnem (% ) O dun R u tu b eti (% ) A çık lam a I < 4 5 < 8 O da k u ru su II S 13 A ra sıra h av a k u ru su III H ava k u ru su IV R ü z g a r k u ru su V > < Is la k 1. Rutubet S ın ıfı: Mobilya parçaları, parke ve oda kapıları gibi sobalı ve kaloriferli yerlerdeki ağaç malzemenin ru tu b et m iktarını, 2. Rutubet Sınıfı : Bina İçindeki ısıtılmayan kısmen açık - kısmen kapalı yerlerdeki pencere çerçeveleri, kapıları gibi ağaç malzemenin rutubet m iktarını, 3. Rutubet Sınıfı : Pencere çerçeveleri, sokak kapıları gibi çatı altında dış koşullardaki ağaç malzeme rutubet m iktarını, 4. Rutubet Sınıfı : Odunun korunmaksızın rüzgar ve dış hava koşullarında çatı altındaki rutubet m iktarını, 5. Rutubet Sınıfı : Taze kesilm iş, hiç kurutulm am ış ağaç malzemenin rutubet miktarını, göstermektedir.

6 K A P I V E P E N C E R E E N D Ü S T R İS İ 7 9 H ava k o şu lların a bağlı o larak ağ aç m alzem enin ru tu b e t m ik ta rı değişm ekte ve buna bağlı o la ra k d aralıp genişlem ektedir. B una ö rn ek o la ra k ru tu b e tli m evsim lerde k a p ı ve pencere k a n a tla rın ın genişleyerek kap an m am ası, k u ru m evsim lerde ise d a ra la ra k k ap ı ve pencere k a n a tla rı ile k a s a ara sın d a a çık lık ların o rta y a çık m ası gösterilebilir. B ununla ilgili o la ra k ru tu b e t alışverişine engel olabilm ek için doğru seçilm iş m alzem e üzerine yüzey işlem i u ygulanm asıdır. B u işlem den önce m a n ta rla ra k arşı em prenye edilm iş ve y eterli m ik ta rd a k ullanım y eri iklim k o şu lların a uygun o larak k u ru tu lm u ş ağ aç m alzem e oldukça önem lidir. TS 1264 e g ö re D o ğ ram alık k erested e 1. sın ıfta o lu k lan m a ve b u ru lm a b u lu n m am a k ta, eğilm e p a rç a boyunun 1/100 ûnü, kılıcına eğilm e ise 1/200 ün ü geçem e m ek ted ir. 2. sın ıfta b u ru lm a 1 m m yi, o lu k lan m a p a rç a gen işliğ in in 1/lüO ünü, eğilm e p a rç a boyunun 1 /5 0 sini, kılıcına eğilm e ise 1/100 ünü geçem em ektedir. 3. sın ıfta ise b u ru lm a p a rç a boyunun h er m etresi için 2 m m y i oluklanm a p a rç a gen işliğinin 1 /5 0 sini, eğilm e p a rç a boyunun 1/25 ini, kılıcına eğilm e ise p a rç a boyunun 1 /50 sini geçem em ektedir. B asınç ve çekm e odunu içeren ağ aç m alzem e şekil değişm elerine ve yüzey işlem lerinde güçlüğe neden olduğu için kullanılm am alıdır A ğaç M alzem enin Y ıllık H alk a D urum u Y ap rak lı o d u n lard a ilk p lan d a d a r ve o rta gen işlik te y ıllık h alk alı odunlar ak la gelm ektedir. D a r yıllık h a lk a lıla r d ah a tercih edilm ektedir. TS 1264 e göre yıllık h a lk a k alınlığı 1. sın ıfta 3 m m yi, 2. sın ıfta 5 m m yi geçm em ektedir. 3. sın ıfta ise sınırsızdır. M eşe odununda ise ibrelilerin ak sin e genellikle geniş yıllık h alk alı düzensiz büyüm üş o lan lar te rc ih edilm ektedir. D ar yıllık h a lk a lıla r dirençlerinin düşü k olm ası nedeniyle k ullanılm am alıdır. Öz kısm ını içerm eyen ta h ta la r kullanılm alıdır. B üyük enine k esit b o y u tları yıllık h a lk a la ra dik olm alı te ğ e t olm am alıdır. R ady al yüz öyle düzenlenm eliki m uhtem elen o lu şacak ç a tla k la r y a ğ m u r suyunun g irm esi için yüzeye çıkm am alıdır. S arıçam, M eleş, M eşe gibi koyu özodunlu a ğ a ç la r da, az d ay an ık lı diri odun pencere yapım ı için uygun değildir. D iğer odun tü rlerin d e diriodun m a n ta r z a ra r la rın a k a rş ı korunm alıdır. K esilen ağ aç m alzem ede ağacın s trü k tü rü desen o la ra k o rta y a çık m ak tad ır. Bu ise ta h ta v eya k alasın ağacın neresinden çık arıld ığ ın a bağlıdır., G örünüş b akım ından te ğ e t kesilm iş ta h ta la r d ah a g ö sterişlidir. D o ğ ram alık iğne y a p ra k lı ağaç k erestesin in görü n ü ş özellikleri aşağıd ak i çizelgede g ö sterilm ek ted ir (T S.1264).

7 00 o Çizelge 4. D oğram alık İğne yapraklı, kerestenin görünüş özellikleri. K U SU R L A R Ö Z E L L İ K L E R 1 ) B u d ak lar (E n çok olduğu y erde 1 m uzunlu k içerisinde) 2 ) Ç a tla k la r a) Y an ve yüz ç atlağ ı I. Sm ıf (M avi) Ç apı 2 cm y i geçm eyen sa ğ lam b u d ak bulunabilir. A ncak b u d ak çap ları toplam ı, p a rç a genişliğinin 1 /5 iııi geçem ez. Ç ürük, özürlü İtişm en k a y n a m ış ve düşen b u d ak lar b ulunm az. P a rç a boyunun 1 /2 0 sini geçm eyen ç a tla k la r bulunabilir. II. Sınıf (K ırm ızı) N o k ta b u d ak lar bulunabilir. Ç apı 4 cm yi geçm eyen s a ğ lam budak bulunabilir. A ncak b u d ak çap ları toplam ı p arça genişliğinin 1 /3 ünü geçem ez. Ç ürük, özürlü kısm en k a y n a m ış ve düşen b u d ak lar b ulunm az. S ığ ç a tla k la r bulunabilir. b) H a lk a ç a tla ğ ı B ulunm az. Ç apı veya y ay kirişi, p a rç a genişliğinin 1 /4 ünü geçem ez. III. S m ıf (Y eşil) Ç apı 5 cm yi geçm eyen 3 t a ne sa ğ la m budak, çapı 3 cm yi geçm eyen 1 ta n e özürlü ve düşen b u d ak bulunabilir. A n cak çap ları toplam ı p a rç a g e nişliğinin 2 /3 ünü geçem ez. P a rç a boyunun 1 /5 ini geçm e- P a rç a boyunun 1 /2 sini geçyen ç a tla k la r bulunabilir. m eyen ç a tla k la r bulunabilir. Ç apı veya y ay kirişi, p a rç a genişliğinin 1 /3 'ü n ü geçem ez. AHMET K U R TO Ğ LU 3) L if k ıv rık lığ ı % 3 ü geçem ez. % 5 i geçem ez. % 10 u geçem ez. 4) R eçine kesesi (H er m etrede) B ulunm az. U zunluğu 5 cm yi geçm eyen b ir ta n e bulunabilir. U zunluğu 10 cm yi geçm eyen 1 tan e veya 5 cm yi geçm eyen 3 tan e bulunabilir. 5) İç k abuk B ulunm az. B ulunm az. E n i 1 cm yi, boyu 10 cm yi geçm eyen b ir ta n e bulunabilir.

8 6 ) R enklenm e B ulunm az. B ulunduğu yüz alan ın ın 1 /5 ini geçem ez. B ulunduğu yüz alan ın ın 1 /3 ünü geçem ez. 7) Ç ürük, kovuk B ulunm az. B ulunm az. B ulunm az. 8 ) B öcek deliği (H er m etrede) B ulunm az. B ü y ü k delik bulunm az. 2 tan e k ü çü k delile bulunabilir. 2 ta n e büyük delik 20 tan e k ü çü k delik bulunabilir. 9) S ulam a B ulunm az. Y alnız b ir k e n a rd a genişliği p a rç a genişliğinin \% 20 sini geçem ez. 10) İm a la t k u su ru B ulunm az. B ulunm az.. B ulunabilir. 11) Y ıllık h alk a k alm lığı 3 m m yi geçem ez. 5 m m yi geçem ez. S ınırsızdır. 12) Ç arp ılm alar a ) O luklam a B ulunm az. P a rç a genişliğinin 1/100 ünü geçem ez. b) E ğilm e P a rç a boyunun 1/100 ü n ü g e çemez. P a rç a boyunun 1 /5 0 sini g e çem ez. İk i k e n a rd a olabilir. Toplam genişliği p a rç a genişliğinin 1/1 0 unu geçem ez. P a rç a genişliğinin 1 /5 0 ini g e çemez. P a rç a boyunun 1 /2 5 ini g eçemez. KAPI VE PENCERE E N D Ü S T R İS İ c) B u ru lm a (P a rç a boyunun h e r m e t resi için) d) K ılıcına eğilm e " 1 m m yi geçem ez. 2 m m yi geçem ez. P a rç a boyunun 1/200 ünü ge- P a rç a boyunun l/1 0 û ünü ge- P a rç a boyunun 1 /50 ini geçeçem ez. çemez. m ez. : : ; co

9 82 A H M E T K U R TO Ğ LU 3.4. O dırnda B itk isel ve H ay v an sal Z a ra rla r ve K u su rla r A ğaç M alzem ede bulunabilen k u su rla r ve b itkisel ve h a y v a n sa l z a ra rla rı genel o la ra k beyaz çü rüklük, esm er çürüklük, m avi renklenm e, sp ira l liflilik, budaklılık, dallılık, öz, rü zg ar, don ç a tla k la rı ile böcek yenikleri o la ra k gözönünde bulundurabiliriz. P en cere k a sa sı ve k an ad ı yapım ında k u llanılan D o ğ ram alık İğ n e y a p ra k lı ağaç m alzem enin (k eresten in ) özellikleri TS 2860 a göre, T S 1264 de belirtilen özelliklere uygun olm ası g erekm ektedir. Bu sta n d a rd ın yeni h azırlan an ta sla ğ ın a göre k ap ı ve pencere endüstrisinde k u llan ılacak d o ğ ram alık ibreli ağaç k erestesin in boylarının 0,10 m basam ak la, N o r m al: m, K ısa: m, Ç ok k ısa: m olm ası g erekm ektedir. % K erestelerin k a lın lık ların ın 40, 50, 60, 80, 100 ve 120 m m, genişliklerin in ise 100, 120, 140, 160, 180, 200, 220, 240, 260, 280 ve 300 m m olm ası isten m ek ted ir. K alın lık ve g en işlik te 105 m m ye k a d a r + 2 m, 105 m m den - so n ra + 3 mm, u z u n lu k ta ise m m ile 10 m m to leran s öngörülm ektedir. S ay d am ö rtü c ü le r ile k o ru n acak pencereler için yalnız I. sınıf d o ğ ram alık iğne y a p ra k lı v ey a y a p ra k lı kereste, say d am olm ayan ö rtü c ü yüzey işlem leri ile koru n a c a k pencerelerde ise isteğ e göre il ve XI. S ınıf iğne y a p ra k lı veya y ap rak lı d o ğ ram alık k e re ste kullanılabilir. K ör k a sa lı pencerelerde k ö r k a sa k a n a tla rı' ile aynı cinsten olm ak kay d ı ile III. sın ıf d o ğ ram alık k eresteden yapılabilm ektedir. B u d ak lılık pencere üretim inde ağ aç m alzem enin g e re k işlenm esi ve gerekse yüzey işlem leri için ham m addenin u ygunluğunu bozan h a ta d ır. B u nedenle stan - d a rtd a b elirtilen b o y u tlara uyulm alıdır. P r a tik o la ra k birleşm e yerlerin e y ak ın k ısım lard an ve pencere bölm e ç ıta la rın d a düşen b u d ak lar olm am alıdır. K a n a tla r m ü m k ü n olduğu k a d a r budak sız y ap ılm alıdır. D üşm üş büyük, ç ü rü k ve k ay n am ış siy ah b u d ak lar ile a y rıc a 2 den fa z la zincir şeklinde yam an m ış b u d ak lar görünen pencere kısım larında, kullan ılm asın a izin, verilm em esi gerek en h a ta la r o la ra k g ö rülm ektedir. K ay n am am ış b u d ak lar ç ık arılarak, y eri ağ aç m alzem e ise a ğ a ç m alzem enin lifleri yönünde doldurulm alıdır. Y am anan (doldurulan) bu p a rç a la r 1 m etred e 2 a d e t te n fazla olm am ası g erekm ektedir. B u d a k la r yüzey işlem leri yönündende önem lidir. Ç ünkü gövde odunu ile k a y n a şm a y a n k ü ç ü k d al p a rç a la rı k u ru m ad a enine yönde d a ra la ra k d ü şm ek te v'e yüzey işlem lerinde k o layca ta n ın m aktadır. B udaklılığm d iğ er b ir d ezav an tajı ise el aletleri ile işlem ede.zo rlu k y a ra tm a sıdır. M akineler ile işlem ede b u d ak lar (d al p a rç a la n ) k o layca k o p m a k ta ve değişen lif yönleri ile bu k ısım lard a p ürüzlü y ü zeyler o lu şm ak tad ır.

10 K A P I V E P E N C E R E E N D Ü S T R İS İ 83 D oğal o la ra k h erh an g i b ir şekilde çatlam ış a ğ a ç m alzem e hiçbir şekilde k a litenin ön plan d a tu tu ld u ğ u pencere gibi y apı k ısım ların d a kullan ılm asın a izin verilm em elidir. T S 1264'e g ö re 1. sm ıf iğne y a p ra k lı pencere k erestesinde y an ve yüz ç a tlağ ı p a rç a boyunun 1 /2 0 sini, 2. sınıf kerested e ise 1 /5 ini, 3. sın ıfta ise 1 /2 sini geçm e m elidir. Sığ ç a tla k la r ise bulunabilm ektedir. H a lk a ç a tla ğ ı ise, 1. sınıf k erested e b u lu n m am ak ta, 2. sın ıfta ise b u d ak çapının k e re ste genişliğinin 1 /4 ünü, 3. sın ıfta ise 1 /3 ünü geçm em esi önerilm ektedir. Ç a tla k la ra sahip bir yüzeyde yüzey işlem leri de h a v a k o şu lların a k a rş ı k o ru m a ve b oyut değişm elerini sa b it tu tm a k görevini ta m y erin e g etirem em ek ted ir. L if k ıv rık lığ ı ve dallılık direnç ve ağ aç m alzem enin şekil değişm esi üzerine elverişsiz etk i y a p m aktadır. K u ra l o la ra k dal odunu gövde odununa göre d ah a yoğun, ağ ır, s e r t ve k ırılgandır. Bu nedenle b u d ak ların teknolojik özellikleri d ah a az hom ojen bu lu n m ak tad ır. D al odununda liflerin sey ri gövde odununu k ü çü k v eya büyük açı ile çap raz o la ra k geçm ektedir. Böylece odun özelliklerinin anisotropisi, boyuna ve liflere dik yönde d a ra lm a ve genişlem e m ik ta rla rın d a dengesizlik v eya liflere dik veya p a ra lel yönde fa rk lı direnç yüklem eleri, d al odununda çevresindeki gövde odununa göre fa rk lı e tk i y ap m ak tad ır. Gövde odunundaki liflerin sey ri de düzensiz olup ve daim dış ta ra fın a doğru bükülm ektedir. S tr ü k tü r fa rk lılığ ı nedeniyle ağ aç m alzem enin direnci d a lla r nedeniyle düşm ektedir. Bu düşüş çekm e direncinde en fazla basınç direncinde d ah a azdır. Bu nedenle D İN d a dallı odunun kullanım o lan ak ları sın ırlan d ırılm ak ta d ır. A ğaç m alzem enin k ıv rık lifli olm ası k u llan ım değerini oldukça fa z la m ik ta rd a a z a ltm a k ta d ır. Ç ünkü liflerin açısının 1 /1 5 den b ü y ü k olm ası halinde direnç düşm ektedir. D İN 4075 e göre doğram alık y apı k erestesi için izin verilen lif açısı özellikle y ü k sek ta şım a kab iliy etin d ek i I. sınıf k erested e boyuna k e n a ra o ran ı 1/15, alışılm ış ta şım a kab iliy etin d ek i ikinci sm ıf kerested e 1/8, düşü k ta şım a k ab iliy etli 3. sınıf kerested e ise 1/5 ile sın ırlan d ırılm ak ta d ır. T S 1264 e göre ise lif k ıv rık lığ ı 1. sm ıf k erested e % 3 ü, 2. sın ıfta % 5'i. 3. sın ıfta ise % 10 u geçm em esi önerilm ektedir. D o ğ ram alık ibreli ağ aç kerestesin d e 1. sın ıfta reçine kesesi bulunm am alı, 2. sın ıfta ise h er m etred e 5 cm yi geçm eyen 1 adet, 3. sın ıfta ise 10 cm yi geçm eyen 1 a d e t veya 5 cm y i geçm eyen 3 ad et reçine kesesi bulunabilir. B u b o y u tlard an b ü y ü k o lan lar kesilerek uzaklaştırılm alıd ır. Bu k eselerin özellikle yüzey işlem i g ö recek m alzem ede tem izlenerek y am an m ası uygun o laca k tır. D o ğ ram a y ap ım ın d a k u llan ılan ibreli k erestelerin 1. ve 2. sın ıfların d a içkabuk b u lu n m am ak ta, 3. sın ıfta ise eni 1 cm yi, boyu 10 cm yi geçm eyen 1 a d e t içk ab u k bulunabilm ektedir.

11 84 A H M E T K U R TO Ğ LU M avi renklenm e 1. sın ıfta bu lu n m am ak ta, 2. ve 3. sın ıfta olabilm ektedir. A n cak sınırlandırılm alıdır. M avi renklenm e yalnız say d am ö rtü sü yüzey işlem e m ad deleri ile pencere k o ru n acak ise görü n ü ş k u su ru o la ra k k ab u l edilm ektedir. S ay dam o lm ayan yüzey işlem leri ile (y ağ lı boya) işlem görecekse k u su r sayılm ayabilm ektedir. A n cak m avi renklenm iş k ısım la r d ah a fazla ru tu b e t aldığından yüzey işlem lerinde re n k değişm elerine ve tu tk a llı birleşm e yerlerinde açılm alara neden oldu ğ u gözönünde bulundurulm alıdır. TS 1264 e g ö re d o ğ ram alık 1. sınıf k erested e renklenm eye izin verilm em ekte, 2. sın ıfta bulunduğu yüzey alan ın ın 1 /5 ini, 3. sın ıfta ise 1 /3 ünü geçm em esi g e re k m ektedir. 1. sım f d o ğ ram alık kerestede böcek deliğine izin verilm em ekte, 2. sın ıfta ise büyük böcek deliğine o lm am ak ta, h er m etred e 2 ta n e k ü çü k delik bulunabilm ektedir. 3. sın ıfta ise m etrede 2 tan e büyük, 20 ta n e k ü çü k böcek deliğine izin verilm ek ted ir. K ap ı ve p encere yapım ında k u llan ılan kerested e ç ü rü k lü k ve kovuk bulunm a m alıdır. V arsa bu k ısım lar u zak la ştırılm alı veya k ullanılm am alıdır. 1. sm ıf iğne y a p ra k lı doğram a kerestesin d e su lam a bulu n m am asın a rağm en, 2. sın ıfta yalnız 1 k e n a rd a genişliği p a rç a genişliğinin % 2û sini, 3. sın ıfta ise h e r iki k e n a rd a ve to p lam genişliği p a rç a genişliğinin % 10 unu geçm eyen su lam ay a izin verilm ektedir. işlem e k u su rla rı (k alk ık liflilik, p ü rü zlü liflilik gibi) 1. ve 2. sın ıfta bulu n m a m asın a rağm en, 3. sın ıfta bulunabilm ektedir. 4. K A P I V E P E N C E R E Y A PIM IN D A K U L L A N IL A N AĞAÇ T Ü R L E R İ Ü lkem izde k a p ı ve pencere yapım ında genellikle y erli iğne y a p ra k lı ağ aç tü r lerinden K a ra ç a m (P inus n ig ra ), S arıçam (P in u s silv estris) ve K ızılçam (P inus b ru tia ) gibi çam tü rle ri ile Sedir (C edrus libani) ve D oğu L adini (P icea orientalis) te rc ih edilm ektedir. Y erli ibreli ağaç tü rlerim iz dışında A v ru p a ibreli ağ aç tü rle rinden S arıçam (P in u s silv estris), K ara ç a m (P in u s n ig ra ), A v ru p a M elezi (L arix decidua), A v ru p a L adini (P icea abies), A v ru p a G öknarı (A bies alba) ile D enizaşırı ağ aç tü rlerin d en A di D u g las/o reg o n P in e (P seu d o tsu g a m enziessi), H em lock (T su g a can ad en sis), W estern R ed C edar (T h u ja p lic a ta ), S itk a L ad in i/s p ru ce (P icea sitchen sis), S ekoya/r edw ood (Sequoia sem p erv iren s), U zu n iğ n e y a p ra k lı ç a m / P itc h (P in u s p a lu stris) ve A lerce (F itz ro y a cuprosoides) uygun bulu n m ak tad ır. G eleneksel o la ra k pencere yapım ında ibreli ağ aç tü rlerin d en S arıçam (P in u s silv estris) ve K araçam (P in u s n ig ra ) k u llan ılm ak tad ır. S arıçam ve K araçam odunu reçine ih tiv a etm ek ted ir. Y üksek ru tu b e t derecelerinde oldukça fazla m avi renklenm e görü lm ek ted ir. Ö zodunu m a n ta r z a ra rla rın a oldukça day an ık lıd ır. D iri odun ise m a n ta r z a ra rla rın a day an ık sız olup buna k a rş ı lık kolay em prenye edilebilir. Çok reçineli v ary etelerin tu tk a lla n m a sı g ü çtü r, işle n me, çivi ve vida tu tm a k ab iliyeti iyidir. D iri ve özodun ara sm d a k i keskin sınır, reçine ve m avi renklenm e gibi özellikleri nedeni ile yüzey işlem leri oldukça ris k lidir. D em ir ve aynı zam an d a ru tu b e t etk isi ile tem as, odunda siy ah lekelere n e den o lm ak tad ır.

12 K A P I V E P E N C E R E E N D Ü S T R İS İ 85 A ğaç m alzem eye gereksinim in a rtm a sı nedeni ile L adinde kullan ılabilm ektedir. L adinde reçineli olup, yalnız reçine ifrazı çam a n a z a ra n d a h a azdır. O dunu m avi renklenm eye o rta derecede m eyletm ektedir. Y üksek ru tu b e tte oldukça fa z la reçine ak ışı olm adıkça tu tk a lla n m a sı iyidir. İşlenm e, çivi ve vida tu tm a kab iliy eti iyi b u lu n m ak tad ır. Y üzey işlem lerine k a ra ç a m ve sarıç a m a göre d a h a elverişlidir. D em ir ve aynı zam a n d a ru tu b e t e tk isi ile odunda m avim si - g ri lek eler olu şm ak tad ır. G öknar odunu ise reçine k a n a lı içerm em ektedir. D iğer özellikleri L adin odun u n a benzem ektedir. E m p ren y e edilebilm esi d a h a iyidir. T u tk a lla n m a ve yüzey işlem lerine u y g u nluğu ladine göre d ah a elverişlidir. Y alnız g ö k n a r odununda sık sık görülen ıslaköz nedeniyle pencere yapım ında isten ilerek k u llanılm am ak tadır. Islaköz odununun k u ru m ası zor olup, ay rıc a d ayan ık lıd a değildir. R eçine içerm em esi d a yanıklılığı olum suz yönde etkilem ektedir. A di D uglas (P seu d o tsu g a m enziesii) ise ladine g ö re d ah a a ğ ır olup, dış h av a k o şu lların a oldukça d ayanıklıdır. İy i b ir pencere odunu olup, yalnız fia tı b iraz y ü k sek tir. R eçine m ik ta rı fazla olup, zam anla sızın tı y ap m ası sak ın ca y a ra tm a k ta d ır. R eçinenin işlem eden önce u zakla ştırılm ası ş a r ttır. O dunun 100 C m ü stü n d ek i sıcak lık la rd a k u ru tu lm a sı g erekm ektedir. U zun iğne y a p ra k lı çam P itc h P ine (P in u s p a lu stris) güney çam ların d an olup a ra s ıra pencere y ap ım ın d a k u llanılm aktad ır. Çok reçineli, s e r t ve dış h av a k o şu l la rın a dayanıklıdır. H em lock (T su g a canadensis) budaksız ve reçinesiz oluşu yüzünden pencere y a pım ında oldukça sevilerek k u llan ılm ak tad ır. A n cak dış h av a k o şu lların a d ay an ık lılığı d ü şü k tü r. A v ru p a m elezi (L arix decidua) reçineli olup, m avi renklenm eye m eyli k a ra çam ve sarıçam a göre d ah a azdır. D iri odunu ru tu b e tli h allerd e k ısa sürede m a n ta r z a ra rla rın d a n ta h rip olm ak tad ır. E m p ren y e edilebilm esi düzensiz ve çam ın diri odununa g öre oldukça k ö tü d ü r, işlenm e, çivi ve vida tu tm a kab iliy eti oldukça iyidir. R eçine ak ışı nedeniyle yüzey işlem i risklidir. D em ir ve ay n ı zam a n d a y ü k sek ru tu b e tte odunda çok kuvvetli m avi - siyah lekelenm eler olu şm ak tad ır. Ü lkem izde ışili çam ı o la ra k tan ın an ra d ia ta çam ı ise genelde k ağıt, lif ve yongalevha, am b alaj en d ü strisi ile y ap ılard a k ö r odun o la ra k k u llan ılm ağ a uygun b u lu n m ak tad ır. H ızlı büyüm esi, buna bağlı o la ra k y u m u şak ve day an ık sız olm ası, çalışm asının fazlalığı, ilk b ah ar odunu kısm ının çivi ve v id a tu tm a k abiliyetinin dü şü k b ulunm ası istenm eyen özelliklerindendir. L if k ıv rık lığ ı olm ayan R a d ia ta çam ı tek n iğ in e uygun k u ru tu ld u ğ u n d a şekil değişikliği gösterm em ek ted ir. O dunu kolay ve çab u k k u ru m a k ta d ır. D ış k u llanım da (k a p ı - pencere) etk ili şekilde em prenye edilm esinde y a ra r v ardır. Ü lkem izde ve A v ru p a da y a p ra k lı ağ aç tü rlerin d en genellikle M eşe (Quencus spp.), K a ra a ğ a ç (U lm us spp.) ve K estane (C astan ea sa tiv a ) pencere üretim inde k u llan ılm ak tad ır. Ü lkem izde ve A v ru p a da geniş b ir yayılış sahası bulunan S aplı m eşe (Q. ped u n cu lata) ve S apsız m eşe (Q. sessiliflora) nin odununun özellikleri geniş ölçüde b irb irin e benzem ektedir. O dunlarında reçine b u lu n m am asın a rağ m en su d a çözünen

13 86 A H M E T ' K U R TO Ğ LU re n k ve ta n e n gibi m addeler b u lu n m ak tad ır. Ö zodunu m a n ta r ve böceklere kargı b ü y ü k b ir d ay an ık lılığ a sah ip tir. D iri odun m a n ta r ve böceklerden k o lay ca ta h rip olm ak tad ır. T u tk a lla n m a sı G öknar ve L adine g ö re d ah a az güvenilirdir. Y üzey işlem leri, özellikle dış h av a ko şu lları a ltın d a lekelenm e ve re n k değişm elerine m a ru z k a lm a k ta d ır. D em ir ve aynı zam anda ru tu b e t ile te m a s ta özodunda m avi - siyah lekelenm eler olu şm ak tad ır. K estane (C a sta n e a sativ e) odununda reçin e b u lu n m am asın a rağ m en, özodunu ta n e n ih tiv a e ttiğ i için çdk dayanıklıdır. K u ru m ası y ek n esak olup işlenm esi k o lay dır. M a n ta r ve böceklere k arg ı d ayanıklıdır. Y üzey işlem leri özellikle dış h a v a koşu lları a ltın d a lekelenm elere ve re a k değişm elerine m aru z k a lm a k ta d ır. K a ra a ğ a ç T ü rleri (U lm us sp p.) nin odunlarının çok k ıy m etli olm ası nedeniyle d a h a çok kesm e k a p la m a o la ra k m obilya en d ü strisin d e k u llan ım bulm ak tad ır. Y ap rak lı y ab an cı ağ aç tü rlerin d en p encere y ap ım ın d a d a h a -ç o k k ırm ızı ve k a h verengi oduna sah ip o lan lar te rc ih edilm ektedir. U zun zam andan b eri M eranti (S h o rea tü rle ri), pencere yapım ında d iğ er ülkelerde a ğ ırlık lı o la ra k k u llan ılm ak tad ır. M eranti odununun % 15 odun ru tu b etin d e özgül ağ ırlığ ı 630 k g /m 3 den fa z la o lanlar te rc ih edilm ektedir. B u bak ım d an D a rk R ed M eran ti (S h o rea p au ciflo ra) pencere y apım ı için en u y g u n olanıdır. A n cak h er geçen gün, h a fif kırm ızı ve d iğ er açık ren k li m e ra n ti tü rle rin in o ranı d ah a ucuz olm aları nedeniyle p iy asay a g irm ektedir. Ö zellikle özgül ağ ırlığ ı 500 k g /m 3 den az o lan M eran ti tü rle rin in düşük direnç özellikleri nedeni ile p encere y apım ında k u llanılm asın a izin verilm em elidir. M alezya ve E n donezya d an tem in eidlen 30 d an fa z la tü r ü bulunan bu G üneydoğu a sy a odun g ru b u h a lih a z ırd a y eterli m ik ta rd a n isb eten uygun fia tla te m in edilebilir. U zun m e safeden taşın m asın d a güçlüklerle karşılaşılab ilm ek ted ir. E n tan ın m ış tro p ik ağ aç tü rlerin d en olan M a u n. T ü rle ri ise genellikle m obilya en d ü strisin d e k u llan ılm asın a rağ m en p encere endüstrisin d e de kullanım b u lm a k ta dır. A n cak m e ra ti odunu m au n odununa g öre d a h a ucuz tem in edildiği gibi, mera n tid e n yap ılan pencerelerin m au n o larak p iy asay a sürülm em esine d ik k a t edilm e lidir. B ilindiği gibi H. A m erik an M aunu (S w ietenia m acro p h y lia) d ışın d a Sapelli (E n ta n d ro p h ra g m a cylindiricum ), Sipo (E n ta n d ro p h ra g m a u tile), K osipo (E n ta n d ro p h ra g m a condolloei), T iem a (E n ta n d ro p h ra g m a a.ngolense) ve K h ay a (K h ay a ivorensis) gibi a frik a m aunu tü rle ri bulu n m ak tad ır. M aun g ru b u ağ aç tü rlerin d en pencere y apım ı için genellikle ençok S ipo/u tile te rc ih edilm ektedir. B u nedenle B atı A frik a d ak i sipo v arlığ ı azalm an tad ır. B u da fiatla,rın yükselm esine neden o lm ak tad ır. Sipo F ild işi sahili, K am eru n ve L iberya d an ith a l edilebilm ektedir. D aha öncede belirtildiği gibi bugün pencere en d ü strisin d e k ırm ızı tro p ik ağaç tü rle rin e gerek sin im a rtm a k ta d ır. Sipo yerine pencere endüstrisinde ikam e, a ğ a ç tü rle ri o la ra k : B osse (G u area cedreta) ve K o tib e /D a n ta (N esogordonia p ap av erifera) gibi diğ e r ağ aç tü rle ri te rc ih edilm ektedir.

14 K A P I V E P E N C E R E -E N D Ü S T R İS İ 87 A frik a m au n u tü rlerin d en bugün a rtık çok zo r tem in edilebilen K h ay a ivorensis ve d iğ er K h aya tü rle ri de m au n adı a ltın d a pencere y ap ım ın d a k u llanılm aktad ır. K osipo ise d iğ e r a frik a m au n u tü rle rin e göre d ah a a ğ ır ve odunundak i çeşitli depo m addeleri nedeniyle işlenm esinin güç olm ası yüzünden p encere y ap ım ın d a pek te rc ih edilm em ektedir. A ncak K osipo d an yapılm ış b ir pencerenin özellikleri Sipo'- dan y ap ılan a göre hiçde k ö tü değildir. D iğer A frik a m au n u Ş apeli ve T iam a ile H ak ik i A m erik an M aunu n ad iren pencere yapım ında k u llan ılm ak tad ır. A y rıca b u n ların dışında pencerenin k alitesin e bağlı o la ra k D enizaşırı ülkelere a it ağ aç tü rle rin d e n N ian g o n /A n g i (T a rrie tia u tilis),..makore (T ieghem ella heclcelli), K an d a (B eilschm iedia d iv ersifio ra), C oula (C oula edulis),.b in tan g o r ( C olophyllum spp.), M oabi (B aillonella to x ip erm a), N y ato h (P alag u im spp.), A fzelia/d oussie (A fzelia a fric a n a ), M erbau (In tsia p alem b an ica), Iro k o /K a n ıb a la (C hlorophora excelsa), A fro rm o sia (A fro rm o sia e la ta ), L au an (S h o rea n eg ro sen sis), C ed rela/ced ro (C edrela o d o ra ta ), A ndiroba (C arap a guienensis), S u ren (T oona su re n i), T ik (T ekto n o g ran d is) de pencere y ap ım ın a uygun bulu n m ak tad ır. B ü tü n bu odun g ru p ların ın işlenm esinde bazı problem ler olm asına rağm en, uygu n işlem e yöntem leri ile çok k aliteli p encereler yapılabilm ektedir. Bu ağaç tü rlerin d en N ia n g o n /A n g i n in odunu özellikle dış h a v a k o şu lların a d a yanıklı olup, içerdiği y a ğ nedeni ile kendine h as kokusu b u lu n m ak tad ır. A n cak bu odun ü reticiler ta ra fın d a n kendi adıyla k u lla n ılm a m a k ta d a h a çok M aun pencere o la ra k p iy asay a sü rülm ektedir. A ynı problem y u k a rıd a belirtilen A frik a odun tü r lerinden M akore, M oabi, K otibe ile G üneydoğu A sya odun tü rlerin d en B in tag o r ve N y ato h içinde geçerlidir. Ç alışm ay a d ay an ık lı p encere y apım ında A fzelia/d o u ssie ile M erbau te rc ih edilm ektedir. A fzelia ile M erbau a k ra b a olup d ik k atlice b ak ılm ad ık ça a y ırt edilm esi g ü çtü r. A fzelia K am erun, N ijerya, F ildişi sahilleri, L ib ery a ve G anadan, M erbau ise G üneydoğu a sy ad an tem in edilm ektedir. P en cere y ap ım ın d a k u llan ılan T ik odununun d iğ er a m a ç la r için de kullan ılm ası nedeni ile, m ik ta r ve fia t o la ra k sık ın tıla r b u lu n m ak tad ır. A n cak tik odununun tro p ik ülkelerde p la n ta jla r halinde yetiştirilm esi yüzünden tek n o lo jik özelliklerinde fa rk lılık la r olacağı gözönünde tu tu lm alı ve ta n ın m ış adın a ra ğ m e n tik odunu çok d ik k atlice k o n tro l edilm elidir. Y u k arıd a b elirtilen ağaç tü rlerin e ek o la ra k dış h av a k o şu lların a doğru d an açık o lm ayan k a p ıla rd a A b a c h i/s a m b a (T riplochiton scleroxylon), D ibetou (L ovoa trich i- lioides) görünm eyen kısım lard a, F ra m ire (T erm in alia iv o ren sis), K oto (P te ry g o ta m carocaı-pa), L im ba (T erm in alia su p erb a), O koum e (O coum e k la in e a n a ), A gba (G ossvveilerodendron balsam il'erum ), J a r ra h (E u caly p tu s m a rg in a ta ), M uninga ( P te ro carp u s angolensis) ise hem m asif hem de k a p la m a o la ra k k u llanılabilir. E yong (E rib ro m a oblongs) ise ateşe d ayanıklı k a p ı y ap ım ın d a k u llan ılm ak tad ır,

15 88 A H M E T K U R TO Ğ LU K A Y N A K L A R D İN 68360, H ols fü r Tischlerarbeiten. D eutsches In s titu t fü r N o rm u n g e.v.; B erlin. D İN 1^075, B auholz fü r H olzbauteile. D eutsches In s titu t fü r N o rm u n g e.v.; B erlin. F R O E L IC H, S., H o lsfen ster, In s titu t fü r F en stertech n ik. R oseııheim. S IK K E N S, 1980, F e n ste r behandlung vo n A - Z S ik k e n s G m bh G arbsen/h annover. T S 1261ı, 1971ı. İğ n e Y a p ra klı D o ğram alık K ereste (K a p ı ve P encereler için) (R e v izyo n ) T ü rk S ta n d a rtla r E n stitü sü, A n ka ra. T S 1905, H a zır A h şa p K apılar. T ü rk S ta n d a rtla r E n stitü sü, A n ka ra. T S 2868, A h şa p P encereler Y a p ım K u ra lla rı (H a reketli K a n a tla r içe A çıla n ). T ü rk S ta n d a rtla r E n stitü sü, A n ka ra.