KALTE KONTROLDE BULANIK MANTIK YAKLAIMI VE BR UYGULAMA

Transkript

1 T.C. PAMUKKALE ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ LETME ANABLM DALI ÜRETM YÖNETM VE PAZARLAMA BLM DALI KALTE KONTROLDE BULANIK MANTIK YAKLAIMI VE BR UYGULAMA YÜKSEK LSANS TEZ Hazırlayan Esra AYTAÇ Danıman Yrd.Doç.Dr.rfan ERTURUL Denizli, 2006

2

3 ÖZET Firmaların günümüz rekabetçi koullarında sadece teknoloji ile rekabet etmeye çalımaları onları baarıya götürmemektedir. Farklılama ve yaratıcı olma çabaları, etkin strateji seçimini ön plana koymaktadır. Dier yandan bilim ve teknolojideki gelimeler günümüzün modern toplumunu öylesine karmaık bir hale getirmitir ki; karar süreçleri, belirsiz ve incelenmesi zor bir özellik kazanmıtır. Bu belirsizlikler, belirsiz ortamlarda optimum karar almaya yarayan ve belli bir mantıa dayalı çıkarım olarak kabul edilen bulanık küme kavramı ile açıklanmaktadır. statistiksel proses kontrolü, bir prosesten çıktı olarak alınan ürünlerin ölçülerek, istenen özelliklere uyup uymadıını belirleyen ve karar destek sistemlerine girdi olumasını salayan bir geri bildirim döngüsüdür. Bu düzen, sadece ürünlerin kontrol edilmesini deil, aynı zamanda prosesin sürekli olarak kontrol edilmesini ve gelitirilmesini salamaktadır. Üretilen ürünlerin kalite düzeylerinin aratırılması ve varsa kalite deiiminin belirlenmesi için "istatistiksel kalite kontrol teknikleri"nden yararlanılmaktadır. Bu amaçla, üretim prosesinden gelen ürünlerin tamamını muayene etmek yerine, belirli zaman aralıklarında prosesi yeterince temsil edebilecek nitelikte örneklemler çekilmekte ve bunlardan gelen sonuçlar deerlendirilerek, proses hakkında tahminde veya çıkarımda bulunulmaktadır. Bu çalıma ile kontrol emalarının kullanımı ve geliimi ardındaki temel düünce ve prensipler açıa çıkarılarak; bulanık kalite kontrol emaları ile birletirilmi ve kullanımları ile ilgili uygulamaya yer verilmitir. Bu amaçla Denizli de Ta ve Topraa Dayalı Sanayinde faaliyet gösteren bir iletmenin ilgili prosesinden veriler alınmıtır. lgili prosesi temsil edilen farklı ekillerde üçgen üyelik fonksiyonları ve prosesteki ürünlerin tercih edilme derecelerini gösteren dilsel deikenler belirlenmitir. Belirlenen bu üyelik fonksiyonları yardımıyla farklı yöntemlerle bulanık kalite kontrol emaları oluturularak ilgili prosesin kontrol altında olup olmadıı incelenmeye çalıılmıtır. ANAHTAR KELMELER: Kalite Kontrol, Kontrol emaları, Bulanık Mantık, Bulanık Kalite Kontrol emaları

4 ii ABSTRACT Firms in competing efforts only with the technology don t take them to success at today s competitive conditions. Differentiations and creative efforts play an important role on effective strategy choice. On the other hand, the developments of science and technology make our modern society complex, so decision processes become uncertainty and difficult to be analyzed. This vagueness is explained with the fuzzy set concept which is accepted as a inference based on a specific logic and which helps in determining optimum decision at vagueness conditions. Statistical process control is a loop of feedback which provides input for decision support systems and which determines whether the product is suitable or not for desired specifications by measuring the products taken as input from a process. This system provides not only to be controlled of the products but also provides to be controlled and to be developed of the process continuously. It s used statistical quality control techniques for investigating the quality level of products and for determining the quality changes if there exist. For this aim, instead of controlling all the products coming from production process, samples which can represent the process enough at certain periods are taken and by analyzing results from those and inference about the process is obtained. In this study, by revealing basic ideas and principles behind the use and improvement of control charts usage and the improvement; they are combined with fuzzy quality control charts and an application about their usage is mentioned. For this aim, data from related process of the company which operates in Stone and Soil Industry in Denizli are obtained. Triangular membership functions with the different shapes which represent the related process and linguistic variables which show the preferences the degrees of the products in process are determined. With the help of the membership functions, it s tried to be analyzed if the process is under control or not by constructing fuzzy control charts with different methods. KEYWORDS: Quality Control, Control Charts, Fuzzy Logic, Fuzzy Quality Control Charts

5 iii ÇNDEKLER ÖZET... i ABSTRACT...ii ÇNDEKLER...iii TABLOLAR LSTES... vi EKLLER LSTES...viii ÖNSÖZ... xv GR... 1 BRNC BÖLÜM KALTE KONTROL ve ARAÇLARI 1.1 Kalite Kavramı ve Kalitenin Temel Unsurları Kalite Kontrol Kavramı Kalite kontrolün tarihsel geliimi Kalite kontrolde standartlar, spesifikasyonlar ve toleranslar Kalite kontrol maliyetleri Toplam Kalite Kontrol ve Geliimi statistiksel Kalite Kontrol statistiksel Kalite Kontrol Teknikleri Kontrol emaları Deikenler için kontrol emaları (Niceliksel ölçüler için kontrol emaları) Özellikler için kontrol emaları (Niteliksel ölçüler için kontrol emaları) KNC BÖLÜM BELRSZLK KAVRAMI ve BULANIK MANTIK 2.1 Bulanık Mantık Bulanık Mantıın Tarihçesi ve Uygulamaları Bulanık Küme Kuramı ve Bulanık Mantık Bulanık kümeler ve olasılık Üyelik fonksiyonu Üyelik fonksiyonu tipleri Üyelik derecesi atama Klasik ve bulanık kümeler Klasik kümeler için temel kavramlar ve ilemler Bulanık kümeler için temel kavram ve ilemler... 65

6 iv 2.4 Bulanık Kontrol (Denetim) ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BULANIK KALTE KONTROL 3.1 Bulanık Mantık ve Kalite Yönetimi Bulanık kalite yönetimi ile ilgili literatür aratırması statistiksel Proses Kontrol ve Bulanık Mantık Bulanık kalite kontrol emaları Bulanık kontrol emalarının oluumu Bulanık kümeler için temsilci deerler Bulanık kümenin temsilci deeri Bir örneklemin temsilci deeri Dilsel deikenlerle kontrol emalarının oluturulması Olasılıkçı yaklaım Üyelik yaklaımı Özellikler için α kesmesi bulanık kontrol emaları DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BULANIK KALTE KONTROL YAKLAIMININ BR MERMER LETMESNDE UYGULAMA ÖRNE 4.1 Metodoloji Uygulama Alanı Olan Mermer letmesinin Tanıtımı letmenin Üretim Prosesi Kalite Sistemi, Politikası ve Yönetimin Sorumluluu Kalite Kontrol Faaliyetleri Uygun Olmayan Ürünün Kontrolü Düzeltici ve Önleyici Faaliyetler Uygulama Alanı Olarak Seçilen Honlu Dolgulu Üretim Prosesi Honlu dolgulu üretim prosesinde seleksiyon Honlu dolgulu üretim prosesi seleksiyonunda karılaılan üretim hataları Bir Mermer letmesi çin Bulanık Kalite Kontrol emalarının Oluturulması lgili iletmenin seleksiyon prosesinin bulanık kontrol emaları oluturularak aylara göre deerlendirilmesi Ocak ayı için seleksiyon prosesinin bulanık kalite kontrol emaları ile deerlendirilmesi ubat ayı için seleksiyon prosesinin bulanık kalite kontrol emaları ile deerlendirilmesi Mart ayı için seleksiyon prosesinin bulanık kalite kontrol emaları ile deerlendirilmesi

7 v Nisan ayı için seleksiyon prosesinin bulanık kalite kontrol emaları ile deerlendirilmesi SONUÇ ve ÖNERLER KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇM

8 vi TABLOLAR LSTES Tablo 1.1: Toplam Kalite Elemanları, Toplam Kalite Yönetimi 17 Tablo 1.2: Standart Süreç Akı eması Sembolleri Tablo 1.3: Pareto Diyagramına likin Veriler Tablo 1.4: Bir Taıma irketi çin Hazırlanan Çetele Diyagramı 22 Tablo 1.5: Bir Havayolu irketinin Sebep-Sonuç Diyagramı 23 Tablo 1.6: Histograma likin Veriler 24 Tablo 1.7: Deikenler çin Kontrol eması Çizimine likin Veriler 33 Tablo 1.8: p Kontrol eması Çizimi için Elde Edilen Veriler Tablo 1.9: np Kontrol eması Çizimi için Elde Edilen Veriler.. 38 Tablo 1.10: c Kontrol eması Çizimi için Elde Edilen Veriler 40 Tablo 1.11: u Kontrol eması Çizimi için Elde Edilen Veriler 42 Tablo 2.1: Yırtık ile lgili Olasılık ve Üyelik Deerleri. 54 Tablo 3.1: Üretim Yönetimindeki Bulanık Mantık Aratırmaları için Sınıflandırma Planı 84 Tablo 3.2: Bulanık Kalite Yönetimi Tablo 3.3: Çokterimli Prosesler çin Kontrol eması Yaklaımları.. 95 Tablo 3.4: Klasik Shewart ve Bulanık Kontrol emalarının Karılatırılması Tablo 3.5: Üçgen Üyelik Fonksiyonuna Sahip Bulanık Alt Kümenin Temsilci Deerleri çin Formüller 102 Tablo 3.6: Yarı Mamul Havlu çin Belirlenen Dilsel Deikenlerin Üyelik Fonksiyonları Tablo 3.7. Bulanık Kontrol emalarını Oluturmada Kullanılan Olasılıkçı ve Üyelik Yaklaımlarının Karılatırılması. 113 Tablo 4.1: Ürünün Üretim çindeki Ölçüleri Tablo 4.2: Üretim Bölümünde Yapılan Sınıflandırma ve Adlandırma Tablo 4.3: Her Dilsel Terimi Gösteren Üyelik Fonksiyonlarının Temsilci Deerleri 148 Tablo 4.4: Ocak Ayı için Seleksiyondan Alınan Veriler (adet olarak) Tablo 4.5: Ocak Ayı için Her Örneklemin Ortalaması ve Standart Sapması (Bulanık Mod Kullanılarak). 152

9 vii Tablo 4.6: Ocak Ayı için Her Örneklemin Ortalaması ve Standart Sapması (Bulanık Medyan Kullanılarak) Tablo 4.7: Ocak Ayı için Her Kümenin Örneklem Ortalamalarının ve Standart Sapmalarının Ortalaması (Mod ve Medyan Kullanılarak) Tablo 4.8: Ocak Ayı için Her Örnekleme Ait Alt ve Üst Kontrol Limitleri (mod kullanılarak) 155 Tablo 4.9: Ocak Ayı için Her Örnekleme Ait Alt ve Üst Kontrol Limitleri (medyan kullanılarak). 156 Tablo 4.10: Dilsel Terimleri, Üçgensel Bulanık Sayı ile Temsil Eden Parametreler Tablo 4.11: Ocak Ayı için Her Örneklemi Temsil Eden Bulanık Alt Küme Parametreleri. 164 Tablo 4.12: Ocak Ayına Ait Tüm Örneklemlerin Temsilci Deerleri 165 Tablo 4.13: Ocak Ayı için Her Kümeye Ait Orta Çizgiler Tablo 4.14: Üyelikçi Yaklaıma Göre Hesaplanan Alt ve Üst Kontrol Limitleri 168 Tablo 4.15: ubat Ayı için Seleksiyondan Alınan Veriler (adet olarak) Tablo 4.16: Mart Ayı için Seleksiyondan Alınan Veriler (adet olarak) Tablo 4.17: Nisan Ayı için Seleksiyondan Alınan Veriler (adet olarak) 204

10 viii EKLLER LSTES ekil 1.1: Denetleme Maliyeti ile Hatalı Birimlerin Maliyeti Arasındaki liki 9 ekil 1.2: Üretim Süreci çinde Toplam Kalite Kontrolün Aamaları ekil 1.3: Bir Intranet Uygulaması çin Akı Diyagramı.. 19 ekil 1.4: lgili Örnee Ait Pareto Diyagramı. 21 ekil 1.5: lgili Örnein Histogram ile Gösterimi. 24 ekil 1.6: Kontrol emalarını Kullanarak Prosesin yiletirilmesi 27 ekil 1.7: Kontrol emalarının Genel Yapısı 28 ekil 1.8: ekil 1.9: ekil 1.10: ekil 1.11: ekil 1.12: ekil 1.13: ekil 1.14: Kontrol emalarının Çiziminde Yapılan Hata Tiplerine Ait Örnekler. 30 lgili Örnek için WinQSB Programı Yardımıyla Oluturulan R eması 33 lgili Örnek için WinQSB Programı Yardımıyla Oluturulan x Kontrol eması. 34 lgili Örnek için WinQSB Programı Yardımıyla Oluturulan p Kontrol eması.. 37 lgili Örnek için WinQSB Programı Yardımıyla Oluturulan np Kontrol eması.. 39 lgili Örnek için WinQSB Programı Yardımıyla Oluturulan c Kontrol eması.. 41 lgili Örnek için WinQSB Programı Yardımıyla Oluturulan u Kontrol eması.. 43 ekil 2.1: Tipik Bir Bulanık Sistem ekil 2.2: Üyelik Fonksiyonun Kısımları.. 55 ekil 2.3: Üçgen Üyelik Fonksiyonlarının Gösterimi.. 57 ekil 2.4: Yamuk Üyelik Fonksiyonlarının Gösterimi. 58 ekil 2.5: Gaussian Üyelik Fonksiyonlarının Gösterimi.. 58 ekil 2.6: Çan ekilli Üyelik Fonksiyonlarının Gösterimi 59 ekil 2.7: Sigmodial Üyelik Fonksiyonlarının Gösterimi 59 ekil 2.8: S Üyelik Fonksiyonlarının Gösterimi 60 ekil 2.9: x R Olan Klasik Bir Küme.. 63

11 ix ekil 2.10: ki Klasik Kümenin Birleimi ekil 2.11: ki Klasik Kümenin Kesiimi 65 ekil 2.12: x R Olan Bulanık Bir Küme ekil 2.13: Zayıf α kesmesi 68 ekil 2.14: Bulanık Kümeler a) normal b) normal altı. 69 ekil 2.15: Bulanık Kümeler a) Dı Bükey b) Dı Bükey Olmayan.. 69 ekil 2.16: A ve B Bulanık Küme Birleimleri ekil 2.17: A ve B Bulanık Küme Kesiimleri.. 72 ekil 2.18: Bulanık Mantık Denetleyicilerinin Temel Yapısı. 76 ekil 2.19: Maksimum Üyelik Derecesi Yöntemi le Durulatırma 78 ekil 2.20: Aırlık Merkezi Yöntemi le Durulatırma.. 79 ekil 2.21: Aırlıklı Ortalama Yöntemi le Durulatırma.. 79 ekil 2.22: Ortalama En Büyük Üyelik Yöntemi le Durulatırma 80 ekil 3.1: Zeki Üretim Sisteminin Parçaları. 82 ekil 3.2: Bulanık A kümesinin Üyelik Fonksiyonu ve Temsilci Deerleri. 103 ekil 3.3: Prosesten Alınan Verilerin Genel Gösterimi 104 ekil 3.4: Yarı Mamul Havluya likin 5 Dilsel Deikenin Üyelik Fonksiyonu 107 ekil 4.1: Genel Üretim Proses Akım Diyagramı. 122 ekil 4.2: Prosesin Yerleim Planı. 128 ekil 4.3: Honlu Dolgulu Proses Akım Diyagramı ekil 4.4: Seleksiyondan Çıkan Ürünler için Tanımlanan Üyelik Fonksiyonlarının 1.Kümesi 143 ekil 4.5: Seleksiyondan Çıkan Ürünler için Tanımlanan Üyelik Fonksiyonlarının 2.Kümesi 144 ekil 4.6: Seleksiyondan Çıkan Ürünler için Tanımlanan Üyelik Fonksiyonlarının 3.Kümesi 144 ekil 4.7: Seleksiyondan Çıkan Ürünler için Tanımlanan Üyelik Fonksiyonlarının 4.Kümesi 145 ekil 4.8: Seleksiyondan Çıkan Ürünler için Tanımlanan Üyelik Fonksiyonlarının 5.Kümesi 145

12 x ekil 4.9: Ocak Ayında Seleksiyondan Çıkan Ürünler için Hata Daılımı ekil 4.10: Ocak Ayı için 1.Kümeye, 2. Kümeye, 3.Kümeye, 4.Kümeye ve 5. ekil 4.11: ekil 4.12: ekil 4.13: ekil 4.14: ekil 4.15: ekil 4.16: ekil 4.17: ekil 4.18: ekil 4.19: ekil 4.20: ekil 4.21: ekil 4.22: ekil 4.23: Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak). 157 Ocak Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Ocak Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Ocak Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Ocak Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Ocak Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Ocak Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 169 Ocak Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 170 Ocak Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 170 Ocak Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 171 Ocak Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 172 Ocak Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Ocak Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Ocak Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak).. 174

13 xi ekil 4.24: Ocak Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.25: Ocak Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.26: ubat Ayında Seleksiyondan Çıkan Ürünler için Hata Daılımı ekil 4.27: ubat Ayı için 1.Kümeye, 2. Kümeye, 3.Kümeye, 4.Kümeye ve 5. ekil 4.28: ekil 4.29: ekil 4.30: ekil 4.31: ekil 4.32: ekil 4.33: ekil 4.34: ekil 4.35: ekil 4.36: ekil 4.37: ekil 4.38: Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 178 ubat Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ubat Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ubat Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ubat Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ubat Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ubat Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 183 ubat Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 183 ubat Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 184 ubat Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 185 ubat Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 185 ubat Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak).. 186

14 xii ekil 4.39: ubat Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.40: ubat Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.41: ubat Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.42: ubat Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak). 189 ekil 4.43: Mart Ayında Seleksiyondan Çıkan Ürünler için Hata Daılımı 190 ekil 4.44: Mart Ayı için 1.Kümeye, 2. Kümeye, 3.Kümeye, 4.kümeye ve 5. ekil 4.45: ekil 4.46: ekil 4.47: ekil 4.48: ekil 4.49: ekil 4.50: ekil 4.51: ekil 4.52: ekil 4.53: Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak). 192 Mart Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Mart Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Mart Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Mart Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Mart Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Mart Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 197 Mart Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 197 Mart Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 198 Mart Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 199

15 xiii ekil 4.54: Mart Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları 199 (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.55: Mart Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.56: Mart Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.57: Mart Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.58: Mart Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.59: Mart Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) ekil 4.60: Nisan Ayında Seleksiyondan Çıkan Ürünler için Hata Daılımı ekil 4.61: Nisan Ayı için 1.Kümeye, 2. Kümeye, 3.Kümeye, 4.Kümeye ve 5. ekil 4.62: ekil 4.63: ekil 4.64: ekil 4.65: ekil 4.66: ekil 4.67: ekil 4.68: Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 210 Nisan Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 210

16 xiv ekil 4.69: ekil 4.70: ekil 4.71: ekil 4.72: ekil 4.73: ekil 4.74: ekil 4.75: ekil 4.76: Nisan Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları 211 (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 212 Nisan Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Mod (M j [0,1]) kullanılarak) 212 Nisan Ayı için 1.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 2.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 3.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 4.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak) Nisan Ayı için 5.Kümeye Göre Bulanık Kalite Kontrol emaları (Bulanık Medyan (M j [0,1]) kullanılarak).. 217

17 xv ÖNSÖZ Toplam kalite kontrolün en önemli deerleme aracı, istatistiksel kalite kontrol yöntemleridir. Bu çalımada, kalite kontrol kavramına bulanık kalite kontrol kavramı eklenerek, bulanık kalite kontrolde bulanık kontrol emaları oluturulmutur. Yapılan çalımaya, esneklik ve duyarlılık katılarak daha iyi ve az maliyetli ürün kalitesine ulaılmaya çalıılmıtır. Yaptıım bulanık kalite kontrol çalımasının, tezimin içerdii bilgiler ve konuların ele alı tarzının bu konuda bundan sonra yapılacak olan çalımalara kaynak oluturacaını ümit ediyorum. Akademik hayatım ile birlikte tanıtıım ve o günden bugüne kadar maddi manevi hiçbir desteini benden esirgemeyen çok deerli hocam Sayın Yrd.Doç.Dr.rfan ERTURUL a sonsuz ükranlarımı sunarım. Ayrıca, pozitif enerjisi ile her durumda hep yanımda olan ng.okut.hülya ERTURUL a çok ama çok teekkür ederim. Ayrıca okul hayatımda beni yalnız bırakmayan Ara.Gör. Ayegül TU a da teekkürü bir borç bilirim. Son olarak beni ben olarak yetitirip bugünlere kadar getiren ve görünmez ellerini hep yanımda hissettiim biricik anneme, babama ve kardeime ne kadar teekkür etsem azdır... Ara.Gör. Esra AYTAÇ Haziran / Denizli

18 GR Günümüzde serbest piyasa ekonomisi nedeniyle iletmeler arasında yaanan katı rekabet artları, üreticileri minimum maliyetle yüksek kalitede ürün üretmeye zorlamaktadır. Üretimde temel amaç, satılabilir nitelikteki kaliteli ürünler olduundan, ürün kalitesinin tüketicinin veya alıcının kararını etkilemede ciddi bir öneme sahip olduu açıktır. Bu gelime, iletmeleri "kalite güvence sistemi"ni kurarak rekabet ortamında kendini sürekli gelitirmeye ve ürün kalitesini sürekli iyiletirme yollarını aramaya zorlamıtır. Dier yandan mühendislikte ve dier bilim dallarında olaylar ve sistemler, kesin matematiksel modeller kullanılarak tanımlanmaktadır. Oluturulan bu modellerin kullanılması ile olayın veya sistemin gelecekte alacaı durum veya gösterecei davranı biçimi tahmin edilmeye çalıılmaktadır. Halbuki günlük yaantıda karılaılan problemlerin büyük bir çounluu ya çeitli nedenlerden dolayı tam olarak modellenememekte ya da kesin bir durumu ifade edememektedir. Bu tip problemlerin incelenmesinde ve çözümlenmesinde Bulanık Mantık yaklaımı kullanılabilmektedir. Buna göre bulanık mantık, bulanık küme teorisine dayanan bir matematiksel disiplin olup doruluun ya da yanlılıın derecesini konu almaktadır. Sürekli iyiletirme felsefesine sahip bir firmada üretilen ürünün miktarı deil, üretilen ürünün ne kadarının uygun veya kullanılı olduu birinci dereceden önem taımaktadır. Bu düünce kalite kontrol literatüründe "kullanım uygunluu" olarak adlandırılmaktadır. Bu amaca yönelik olarak kalite kontrolü, gerçekleen kalite performansının ölçülmesi ve deerlendirilmesi prosesidir. Baka bir deyile, planlanan kalite hedefleri ile gerçekleen durumun karılatırılması ve hedeflerden sapmaların belirlenerek, bu sapmaları minimize etmek veya ortadan kaldırmak için gerekli düzeltici faaliyetlerin tespit edilmesidir. Burada bahsedilen kalite kavramı, doasında subjektiftir ve insan deerlendirmesine balı olduunda, anlamında çoklua yol açabilmektedir. Bu yüzden kaliteyi kesin uygunluun ya da uygunsuzluun tersine uygunluk derecesi olarak dikkate almak daha doru olmaktadır. Baka bir deyile kalite, pek çok kiinin bildii veya tanımlamaya çalıtıı gibi mutlak anlamda en iyi deildir. Kalite çok genel anlamda, amaca

19 2 uygunluk derecesidir. te bu noktadan bakıldıında bulanık küme teorisi, kalitenin subjektif doal dil tanımlayıcılarını desteklemekte ve modelleme prosesine girmek için metodoloji gelitirmektedir. Üretilen ürünlerin kalite düzeylerinin aratırılması ve varsa kalite deiiminin belirlenmesi için Kontrol emaları istatistiksel proses kontrolünün temel araçlarıdır. Kontrol emalarının oluumunda, tüm parametrelerin kesin olarak tanımlanması varsayımı, gerçek yaam problemleri için özellikle dilsel veya belirsiz verilerle ilgilenildiinde oldukça katı görünmektedir. Daha önce de belirtildii gibi günlük yaantıda karılaılan problemlerin büyük bir çounluu ya çeitli nedenlerden dolayı tam olarak modellenememekte ya da kesin bir durumu ifade edememektedir. te kontrol emalarındaki bu kesinlii rahatlatmak için, bulanık yöntemler kontrol emaları ile birletirilerek pek çok bakımdan belirsiz olan veya kesin olmayan karar süreçlerine matematiksel bir kesinlik kazandırılmaya çalıılmıtır. Bu çerçevede çalımanın birinci bölümünde kalite, kalite kontrol, toplam kalite kontrol kavramları hakkında kısaca bilgi verilmitir. Daha sonra istatistiksel kalite kontrol kavramına geçilerek, istatistiksel kalite kontrol teknikleri üzerinde durulmu, bu tekniklerden biri olan kontrol emaları ve bunların ileyii örneklerle ayrıntılı olarak anlatılmıtır. kinci bölümde, bulanık mantık ve buna dayanan bulanık küme teorisi üzerinde durulmutur. Bu kavramların tanımlarına yer verilerek, bulanık kümeler ile ilgili temel kavram ve ilemler tanıtılmıtır. Bu bölümde son olarak, bulanık kontrole deinilmi ve gerekli bilgiler verilmeye çalıılmıtır. Üçüncü bölümde, kalite kontrol ile bulanık mantık kavramları birletirilerek bulanık kalite kontrol kavramına geçilmitir. Bulanık kalite kontrol kavramının tanımına, tarihçesine yer verilmi ve bulanık kalite kontrol emalarının oluumu ile ilgili bilgiler verilmitir. Dördüncü ve son bölüm olan uygulama bölümünde, Denizli de Ta ve Topraa Dayalı Sanayinde faaliyet gösteren bir iletme üzerinde durulmu ve iletme hakkında bilgi verilmitir. Daha sonra ilgili iletmenin ilgili prosesinden çıkan

20 3 ürünler, tercih edilme sıralarına göre dilsel deikenlerle ifade edilmi ve ilgili prosesi temsil eden farklı ekillerde be üyelik fonksiyonu belirlenmitir. lgili iletmenin 2006 yılının ilk dört ayı için, farklı yöntemlerle (olasılıkçı ve üyelik yaklaımı) bulanık kalite kontrol emaları oluturularak bu prosesin bu aylarda kontrol altında olup olmadıı incelenmitir. Sonuç ve öneriler kısmında ise, oluturulan bulanık kalite kontrol emalarının sonuçları deerlendirilmi ve yöntemler arasında anlamlı bir farkın olup olmadıı aratırılmaya çalıılmıtır.

21 BRNC BÖLÜM KALTE KONTROL ve ARAÇLARI 20. yüzyılın sonlarına doru sosyal, ekonomik, politik ve kültürel alanlarda tüm dünyada esen deiim rüzgarları; devletleri, irketleri ve bireyleri hızla etkisi altına alarak, yeni bir dünya düzeninin kurulmasına neden olmutur. Bu hızlı deiim sonucunda eski deerler, eilimler yerlerini yenilerine bırakmaktadır. Bununla birlikte rekabet, tüm dünyada iletmeler üzerinde younluunu hissettirmeye balamıtır. Dünya ekonomisindeki bu yarı, iletmeler üzerinde kalite temelli rekabet konusunda artan bir baskıyı beraberinde getirmektedir. Bu nedenle iletmeler, kaynaklarının ciddi bir bölümünü kalite gelitirme programlarına aktarmak zorunda kalmaktadır. Bu konudaki çabalar, %100 denetimden kaçınmak ve nihai üründeki hataları azaltmak için kalite güvence programlarındaki proaktif ölçümlere adanmıtır. 1 Kalitenin konu alanı, geleneksel üretim arenasının ötesinde hala büyüyen kalite araçları ve teknikleri uygulama alanının hem genilii hem de derinlii içinde gelimeye devam etmektedir. Kalite konuları imdi, hizmet ve kamu sektörlerini de içeren tüm organizasyonların ilgisidir. Yeni rekabete uyum salayabilmek için; kalite araçları, teknikleri, kavramları ve metodolojileri gelitirilmi ve dier özellikler ile bütünletirilmitir. Bugün kalite konusu, tek baına uzmanlaılacak bir çalıma alanı olarak düünülme seviyesindedir. Hatta bazı üniversiteler, kalite konusundaki programlarından çoktan mezun vermi ve hala vermeye devam etmektedir. 2 1 A. Korvin, M. F. Shipley (2001). Sample Size: Achieving Quality and Reducing Financial Loss, International Journal of Quality & Reliability Management, Vol:18, No:7, p A. Hassan vd, (2000). Issues in Quality Engineering Research, International Journal of Quality & Reliability Management, Vol:17, No:8, p.858.

22 5 1.1 Kalite Kavramı ve Kalitenin Temel Unsurları Üretim, insan gereksinimlerinin doa tarafından tam olarak karılanamaması sonucu ortaya çıkan bir faaliyettir. Üretimin amacı, bir ürün veya hizmet yaratmaktadır. nsanlık tarihi kadar eski olan üretim faaliyeti sonucunda ortaya çıkan ürün veya hizmetin amaçlanan gereksinmeyi karılayabilme derecesi baka bir deyile kalitesi, çok eski çalardan beri önemli bir konu olmutur. Literatürde kalite kavramının çeitli tanımlarıyla karılamak mümkündür. Kalite, kısaca bir malın ya da hizmetin yetkinlik düzeyi olarak tanımlanabilmektedir. Yetkinlik düzeyi ise, üretici ya da tüketici açısından bir malda belirli özellik ya da özelliklerin var olması ile belirlenmektedir. 3 Kalite alanında yaptıı çalımaları, eserleri ve tüm dünyada yaygın kabul gören fikirleriyle çaımızın kalite öncülerinden olan J.M. Juran, kalite için tek ve basit bir tanımlama yapmaktan kaçınarak kalitenin birden fazla anlamı olduuna deinmi ve bunlardan en önemli iki tanesini öyle açıklamıtır: Kalite, ürün tatmini salamak amacıyla bir ürünün müteri gereksinimlerine uyum koullarını tanımlayan özelliklerdir. Kalite, kusur bulundurmamaktır. Bunlardan birincisi; bir ürünün, müterisinin bu üründen tatmin etmesini bekledii gereksinimlerine uyumlu performans özellikleridir. Örnek olarak bir renkli TV alıcısının renk younluu, bir otomobilin yakıt sarfiyat deeri ya da bir otel personelinin tavır, tutum ve davranıları verilebilmektedir. kincisi ise; bir ürünün müterilerinin tatmin düzeyini azaltan kusurlardan arındırılmı olması, yani kusursuzluktur. Örnein bir salık iletmesinde yapılan yanlı tehis, bir buzdolabının termostatının çalımaması ve gönderilen bir malın alıcısına zamanında teslim edilmemesi gibi. 3 E. Menipaz (1984). Essentials of Production and Operations Management, New Jersey: Prentice Hall, p.562.

23 6 Kalite, aslında sürekli baarı demektir. Bu anlamda, amaçlara uygunluk, müteri ihtiyaç ve beklentilerini karılayabilme, sorunlara karı bir önlemdir. Kalitenin balıca ilkelerini aaıdaki gibi belirtmek mümkündür: Kalite denetlenmez, üretilir, Kalite, her yerdedir, Kalite, herkesin iidir ve devredilemez, Kalite, bir bütündür, Kalite, kurum çapında bir faaliyettir, Kalite, hem fert hem de takım çalıması gerektirir, Kalite ve yenilik birbirinden ayrılmaz iki unsurdur, Kalite ve maliyetler birbirinin tamamlayıcısıdır, Kalite, her eyden önce bir saygı ve nezakettir. 4 Bir firmanın ürün veya hizmet kalitesi; ona biçilen fiyat, mevcut arz ve talebin belirlenmesi gibi faktörlerle olumaktadır. Özellikle kalite firmayı; firmanın öhreti, maliyet ve pazar payı, ürünün güvenilirlii, uluslar arası etkisi olarak dört biçimde etkilemektedir. 5 Baka bir deyile kalite firma için; karın ve pazar payının artmasını, verimin artmasını, maliyetlerin azaltılmasını ve çalıanların tatminini salamaktadır. Müteri açısından düünüldüünde kalite firmaya; karın artması, iç ve dı müterilerde güven duygusu, pazar payının artması, yüksek rekabet gücü, kaynakların optimum kullanımı, güvenilir ürünler, düük maliyet gibi gelimeler salamaktadır. Kaliteli bir ürün, özenli tasarım özelliklerinin, bu özelliklere uymanın ve ürün performansı konusunda geri beslemenin bir sonucudur. Geniletilmi süreçte kaliteyi iyiletirmek arzusunda olan yöneticilerin, kalitenin aaıdaki üç unsurunu göz önüne almaları gerekmektedir: Tasarım Kalitesi Uygunluk Kalitesi 4 U. Gencel (2001). Yükseköretim Hizmetlerinde Toplam Kalite Yönetimi ve Akreditasyon, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:3, Sayı:3, s Gümüolu (2000). statistiksel Kalite Kontrolü ve Toplam Kalite Yönetimi Araçları, stanbul: Beta Basım Yayın, s.2.

24 7 Performans Kalitesi Tasarım Kalitesi: Tasarım kalitesi, ürünün fiziksel yapısı ve özellikleri ile beraber tasarlanır. Boyut, aırlık, hacim vb. fiziksel nitelikler gibi tasarım kalitesi de ölçülerle belirlenir. Tasarım kalitesinin tasarlanmasında kalitenin tüketici açısından, deeri ve üretici açısından, maliyetini oluturan iki parasal faktör arasında en uygun noktanın bulunmasına çalıılır. Uygunluk Kalitesi: Uygunluk kalitesi, bir iletme ve tedarikçilerinin, müteri gereksinimlerini karılamak için gerekli olan tasarım spesifikasyonlarının, ürünün kabulü için gerekli koulları belirten dokümanları karılayabilme ölçüsüdür. Baka bir deyile tasarım kalitesi ile belirlenen spesifikasyonlara üretim sürecinde uyma derecesidir. Tasarım kalitesi ne kadar yüksek olursa olsun, üretim sırasında önceden belirlenmi olan spesifikasyonlara yeterli ölçüde uyulmuyor ise, arzu edilen kalite düzeyine ulaılamaz. 6 Performans Kalitesi: Performans kalitesi, iletmenin ürün/hizmetlerinin pazardaki performans düzeylerinin; müteri aratırmaları, satı/hizmet analizleri ile belirlenmesidir. Bu çalımalar; satı sonrası hizmet, bakım-güvenirlik ve lojistik destek analizi ile müterilerin neden iletmenin ürün/hizmetlerini satın almadıklarının aratırılmasını içerir Kalite Kontrol Kavramı Üretim çalımaları içinde yer alan kalite konusu, sürekli kontrole dayanmakta ve görüntüleri çeitli biçimler alarak deiik tutumlara neden olmaktadır. Kontrol, önceden saptanmı politikalara ve kararlara dolayısıyla, yine önceden saptanmı iletme amaçlarına yöneltilen güçtür. Bu açıdan bakıldıında kontrol, amaçlara ulatıracak eylemler çevrimi olmaktadır. 8 Ürünün kalitesi ve maliyeti, otomasyon derecesine balı olduu kadar gözlemlemeye de balıdır. yi gözlemler, hataların erken tanınmasıyla hatadan 6 B. Kobu (2003). Üretim Yönetimi, stanbul: Avcıol Basım Yayın, s Erturul (2004). Toplam Kalite Kontrol ve Teknikleri, Bursa: Ekin Kitabevi, s H. Demir,. Gümüolu (2003). Üretim Yönetimi, stanbul: Beta Yayınları, s.730.

25 8 kaçınmayı ve araçların kullanım sürelerini arttırmayı salamaktadır. 9 Bu balamda kalite kontrol; kaliteyi korumak, gelitirmek ve üretimi alıcının tatmin olacaı en ekonomik seviyede sürdürmek için uygulanan ilemler dizisidir. Baka bir deyile kalite kontrol yapmak; en ekonomik, en kullanılı ve tüketiciyi her zaman memnun eden kaliteli bir ürünü gelitirmek, tasarlamak, üretmek ve bakımını yapmak demektir. 10 Kalite kontrol prosesi, bu planlama iini yapan kiilerce ürün ve proses amaçlarına uygun bir biçimde uygulanmasını kapsamaktadır. Geri beslemeli biçimde u aamalardan olumaktadır: 1. O andaki durumun tespit edilmesi, 2. Tespit edilen performansın amaçlarla karılatırılması, 3. Aradaki farka göre davranılması. 11 Kalite kontrolünü etkileyen faktörlerin baında, üretim araç ve yöntemleri gelmektedir. Etkin bir kalite kontrol sistemi, tüketicinin isteklerinden mamul ambarı ve sevkıyata kadar olan faaliyetler zincirinin her halkasından etkilenmektedir. Bir özetleme yapmak gerekirse, kalite kontrolünü etkileyen faktörleri öyle sıralamak mümkündür: - Pazar ve tüketici özellikleri, - Parasal olanaklar, - nsan gücü (yönetici, teknik eleman, içi) - Malzeme, - Tesis, makine ve üretim yöntemleri, - Teknolojik ve kültürel düzey, - Eitim, - Ülkenin yasaları A. Grauel vd, (1997). Comparison of Different Intelligent Methods for Process and Quality Monitoring, International Journal of Approximate Reasoning, Vol:16, p A.Yatkın (2003). Toplam Kalite Yönetimi, Ankara: Nobel Yayın Daıtım, s Toplam Kalite Yönetimi, Son Eriim Tarihi: Kobu, 2003: 556

26 9 Kalite kontrol çalımaları üç grup altında toplanabilmektedir: girdilerin kalitesini kontrol etmek, üretim sürecini kontrol etmek, çıktıları kontrol etmek. 13 Beklenen kalite düzeyinde üretimi garantilemek için, bu üç aamalı çalımalarla bir kısım girdilerin kalitesinin ya da üretim sürecinin test edilmesi gerekmektedir. Denetim yapmak için üç temel konu incelenir: 1. Kaç tane ve hangi sıklıkta denetlenecektir? 2. Ne zaman denetlenecektir? 3. Nerede denetlenecektir? Kalite kontrol ekibi ya da görevli kiiler hangi sıklıkta, ne büyüklükte kalemin denetlenecei konusunu, ekonomiklik açısından ele almaktadırlar. ekil 1.1, denetim düzeyinin finansal olarak deiimini göstermektedir. Ne zaman ve nerede denetlenecei ise, sürecin tipine ve her aamada eklenen deere balı olarak belirlenmektedir. 14 Maliyet Denetim ve Kontrol Maliyetleri Hatalı Birimlerin Neden Olduu Maliyet Optimal Denetim Düzeyi Kalite Kontrol Faaliyet Düzeyi ekil 1.1: Denetleme Maliyeti ile Hatalı Birimlerin Maliyeti Arasındaki liki 13 Menipaz, 1984: Gümüolu, 2000: 3

27 10 Kalite kontrolün yararları iki ana balık altında toplanabilmektedir: Hurda-fire-atık oranı azaltılır, ürünlerin üzerinde yeniden düzenleme ilemleri yapılması gerei ortadan kaldırılır, üretimde daha az duraklama olur. Alıcılara istedikleri tam olarak verilir, daha az ürün geri getirilir, alıcı sayısının ve satıların artmasından kaynaklanan dolaysız ve dolaylı yararlar salanır. Günümüzde kalite kontrol, tüketici ve pazar aratırmasından ürün tasarımına, üretim yöntemlerinden sevkıyata kadar tüm iletme faaliyetlerinde yer alan geni kapsamlı bir sistem olarak düünülmektedir. Kalite kontrolünün sadece birkaç faaliyetten olutuu veya birkaç departmanı ilgilendirdii düünülürse ulaılmak istenen amaçlardan uzaklamak kaçınılmaz olur. Endüstri düzeyinde kalite kontrolü, tek firmanın baımsız olarak yürütebilecei bir uygulama olmaktan çıkmıtır. Endüstrinin temel ve yan sanayi ürünlerine olan baımlılıı nedeniyle hammaddeler ve ara mamullerin kalite düzeyi, ürün kalitesini dorudan etkilemektedir. Bu ise, endüstride genel bir kalite bilinci oluturulması ile dorudan ilikilidir Kalite kontrolün tarihsel geliimi Kalitenin geçmiinin, M.Ö.2150 Hammurabi Yasasına kadar dayandıı kanıtlarla görülmektedir. Tarihsel geliim süreci içerisinde, üretim ve yönetim anlayıının deimesi, sosyal refah ve teknoloji düzeyinin gelimesi ile kalite uygulamalarında da farklılıklar olmutur. Sanayi devrimi öncesinde üretim, evlerde küçük ve daınık üretim birimlerinde yapılmaktaydı. Bu dönemde kalite kontrol; belli bir plana dayanmadan, sistemsiz olarak iyeri sahibi tarafından gerçekletirilmitir Erturul, 2004: 25

28 11 Sanayi devrimi sonrası, seri üretimin yaygınlaması ile ilerin küçük parçalara bölünmesi, çalıanların iin ancak küçük bir bölümünden sorumlu ve bütününden habersiz olmalarına neden olmutur. Bu dönem içindeki kalite kontrol anlayıı, görevi kalite olan bir ekibin üretimi tamamlanan mallardan alınan örneklere bakarak partiyi kabul ya da ret etmesi eklindedir. 16 II. Dünya Savaı nın balamasıyla birlikte, kalite teknolojisinde deiiklikler yapılması ihtiyacı hissedilmitir. Savaın getirdii youn çalıma koulları, muayene teknolojisi ve istatistik yöntemlerin önemini arttırmıtır. %100 muayene yöntemiyle sorunlara çözüm olanaı bulunamadıı anlaılınca, %100 muayene yerini, istatistiksel muayeneye bırakmıtır. Bu konuda ilk defa W. Shewhart ın olasılık kuralını ileri sürmesine ve örnekleme ile kontrol diyagramları gibi yeni yöntemler gelitirilmesine ramen, istatistiksel kalite kontrolün yaygın olarak kullanılması uzun zaman almıtır. Aynı yıllarda H.R. Dodge ve H.G. Roming, numune alma ile kontrol ilemi üzerinde çalımalar yaparak numune alma tablolarını hazırlamılardır. 17 Shewhart ın düüncelerinin özel imalat sanayinde geni ölçüde uygulanması ilk olarak II. Dünya Savaı sonrası Japonya da olmutur. Bu gelime, büyük ölçüde W.E. Deming sayesindedir. Bundan sonra Japon imalat sanayinde kalitenin iyiletirilmesine çok özen gösterilmi, ilk yöntemler üzerinde çeitli düzeltmeler, gelitirmeler yapılmı ve bunlar ortaya konmutur. 18 Ayrıca aynı yıllarda Juran ın kalitenin maliyeti yaklaımı ve A. Feigenbaum un kalite kontrolün, iletme içindeki sınırlarını genileterek, ürün tasarımından, giren hammaddelerin tasarımına kadar, üst yönetimi de kapsayacak ekilde tüm iletmenin sorumluluunda olması gerektii yönündeki görüleri, toplam kalite kontrol anlayıının balangıcı sayılmaktadır Top, 2001: Erturul, 2004: P. Newbold (2001). letme ve statistik için statistik, Çev. Ümit enesen, stanbul: Literatür Yayıncılık, s Top, 2001: 209

29 Kalite kontrolde standartlar, spesifikasyonlar ve toleranslar Kalite kontrolde temel amaç, tüketicinin ihtiyaç ve isteklerini en ekonomik seviyede karılayabilmek için iletmede kalitenin yaatılmasına, gelitirilmesine ve korunmasına ilikin çabaları koordine etmektir. Tüm bunların gerçekletirilmesi için üretim anında, kaliteyi etkileyecek bazı araçlardan yararlanmak doru olacaktır. Söz konusu araçların en önemlileri; standartlar, spesifikasyonlar ve toleranslardır. Standart ürün tasarımı; üretimi ölçme vb. konularda önceden saptanmı olan kuralları içermektedir. Standartlar, ekonomik olarak en iyi düzeye ulaılması, ilevsel gereksinimleri ve güvenlik koullarının karılanması için bilimsel ve teknik aratırma ve deneyimler sonucu oluturulurlar. Gelecekteki gereksinimlere yanıt verecek, deiimlere ayak uydurabilecek sürekli bir süreç olarak düünülmesi doru olur. Spesifikasyonlar (özellikler), bir iin nasıl yapılacaını belirten belirli özellikleri yanılgıya dümeyecek biçimde açıklayan, yönerge ve ölçütlerle tanımlanan bilgilerdir. Spesifikasyonlar, standartlara göre daha dar kapsamlıdır ve standartların uygulanmasına yardımcı olan araçlardır. Toleranslar ise, tasarlanan ölçütler içinde çeitli ölçüt ve yöntemlerle saptanan, izin verilen sapma nicelikleridir ve üretim verimliliinin artmasında, dolayısıyla üretim maliyetlerinin düürülmesinde etkilidir. Toleranslar, spesifikasyonların oluturulmasına yarar ve onların birer öesidir Kalite kontrol maliyetleri Ürün maliyetini oluturan elemanların benzerleri, kalite kontrol maliyetinde de vardır. Kalite kontrol faaliyetleri için; ölçme-deerlendirme ve bozuk mal maliyetleri vardır. Yatırım maliyetleri; kalite kontrol tesislerinin ve araçlarının yıpranması, faiz ve kaçan fırsat (alternatif yatırımlardan vazgeçme dolayısı ile ortaya çıkar) maliyetlerinin toplamıdır. kinci gruptaki maliyetler, kalite kontrol faaliyetlerinin younluuna balı olarak deimektedir. Bu ana maliyet unsurlarını oluturan elemanlar unlardır:

30 13 I. Koruma Maliyetleri: Uygunsuzluun önlenmesine yönelik tasarım ve üretimdeki çabalarla ilgili maliyetlerdir. Daha geni anlamda, ilk seferde doru yap felsefesini gerektiren çabaları kapsayan tüm maliyetlerdir. 20 Koruma maliyetlerinin balıca alt sınıflandırması aaıda görüldüü gibidir: Kalite planlaması Proses kontrolü Aratırma gelitirme çalımaları Ölçme aletleri tasarımı ve gelitirilmesi Eitim II. Ölçme ve Deerlendirme Maliyetleri: Hatalı ürün veya hizmetleri ortaya çıkarmak veya hatasızlıı güvence altına almak için gerçekletirilen muayene, test ve dier aktivitelerin maliyetini kapsar. 21 Aaıda ölçme ve deerlendirme maliyetinin alt sınıflandırması görülmektedir: Gelen malzemenin muayene ve kontrolü Laboratuar testleri Tamir-bakım ve kalibrasyon Muayene Malzeme çilik kontrolü Test ve muayene hazırlıkları Analizler letme dıı ölçme ve testler III. Bozuk Mal Maliyetleri: Hatalı veya uygunsuz ürün üretmekten kaynaklanan maliyetlerdir. Üretimle ilgili baarısızlık, iletmenin dıında fark edilirse dısal baarısızlık maliyeti; iletmenin içinde henüz müteriye teslim edilmeden önce fark edilirse, içsel baarısızlık maliyeti adını alır. 22 Aaıda bozuk mal maliyetinin alt 20 D.C. Montgomery (1991). Introduction to Statistical Quality Control, New York: John Willey&Sons, p W. Stevenson (1993). Production/Operation Management, USA: Irwin Inc., p J.S. Martinich (1997). Production and Operations Management: An Applied Modern Approach, New York: John Wiley&Sons Inc., p.566.

31 14 sınıflandırması görülmektedir. Bu elemanlardan son ikisi iletme dıını, dierleri ise iletme içini ilgilendirmektedir. Iskarta Düzeltme veya tamir Mühendislik hizmetleri Müteri ikayetleri Servis Kalite kontrol maliyetlerinden doan maliyetler arasında baımlılık vardır. Yani, birindeki deime dierlerini de etkilemektedir. Bu nedenle toplam kalite kontrol maliyetleri arasında uygun bir dengenin oluturulması önem taımaktadır Toplam Kalite Kontrol ve Geliimi Kalite kontrol fonksiyonu, sadece muayene veya fabrikanın belirli bir bölümünde sürdürülen faaliyetler olarak düünülmemelidir. Kalite kontrolü, içisinden genel müdürüne kadar tüm personelin derece derece sorumluluk taıdıı, hammadde giriinden ürün tasarımına ve imalattan mamul ambarına kadar her aamada yer alan faaliyetler topluluudur. Bu nedenle bazı yazarlar, kalite kontrolü yerine toplam kalite kontrolü deyimini kullanmaktadırlar. Feigenbaum un toplam kalite kontrolü için verdii tanım öyledir: Toplam kalite kontrol, tüketici isteklerini en ekonomik düzeyde karılamak amacı ile iletme organizasyonu içindeki çeitli ünitelerin kalitenin yaratılması, yaatılması ve gelitirilmesi yolundaki çabalarını birletirip koordine eden etkili sistemdir. 24 Bu durum; toplam kalite yönetiminin temelinde, ulaılan kalite düzeyinin sürekli olarak ölçülmesi, deerlendirilmesi ve gereken durumda deiikliklerin yapılması için oluturulmu sistematik bir süreç ve bu sürecin sürekli üst standartlar lehine gelitirilmesi düüncesine uygun olmaktadır Kobu, 2003: Kobu, 2003: M. Halis (2004). Toplam Kalite Yönetimi:Kapsam, lkeler ve Uygulamalar, Ankara: Roma Yayınları, s.42.

32 15 Toplam kalite kontrol faaliyetlerinin üretim sistemi içindeki akı düzeni, ekil 1.2 de görüldüü gibi sıralanabilmektedir. Buna göre, toplam kalite kontrolü üç ana aamada gerçeklemektedir. Yeni Dizayn Kontrolü Gelen Malzeme Kontrolü Ürün Kontrolü Tüketici stekleri Kalite Spesifikasyonları Kalite Prosesleri Hammadde Tedariki Hammadde Girii Üretim Özel Proses Etüdleri Ürün Muayene ve Testleri Gönderme Servis ekil 1.2: Üretim Süreci çinde Toplam Kalite Kontrolün Aamaları 1. Yeni Dizayn Kontrolü: Tüketici ihtiyaçları, satın alma gücü ve pazar özellikleri ile teknolojik olanaklar göz önüne alınarak ürünün kalitesini belirleyen teknik spesifikasyonlar ve süreçler tespit edilir. 2. Gelen Malzeme Kontrolü: Kalite spesifikasyonlarına uyan ve üretimde kullanılacak olan her türlü malzeme, hammadde, yarı ürünün geçiinin yapılarak kabulüdür. 3. Ürün Kontrolü: Üretim ilemlerinin balangıcından nihai ürün ortaya çıkıına kadar devam eden süreç içerisinde, kusurlu parçaların üretiminin kaynaında önüne geçmek ve kalite spesifikasyonlarından sapmaları önlemek amacıyla sürdürülen kontroldür. 26 Özel proses etütleri, üç aamayı kapsayan bir çeit geri besleme fonksiyonudur. Dizayn, tedarik ve imalat aamalarında görülen aksaklıkların giderilmesi için gerekli aratırma ve gelitirme faaliyetlerinden ibarettir. 26. Erturul (2001). letmelerde Kalite Kontrolü ve statistiksel Kalite Kontrol Deerlendirmesiyle Bir Tekstil letmesine Uygulama Örnei (Basılmamı Doktora Tezi), Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın, s.39.

33 statistiksel Kalite Kontrol Kalite kontrolü çalımaları üretim miktarlarının büyüklüü, üretim yöntemlerinin karmaıklıı ve ürünlerin yapısı nedeniyle oldukça büyük sorunları kapsamaktadır. Bu tür sorunların giderilmesinde, büyük sayıları ve rastgele deiimleri inceleyen bilimsel bir temele gerek vardır. Matematiksel istatistik kavramı, belirsizlik ve risk koullarında karar verme amacı ile büyük sayıları ve tesadüfi deimeleri inceleyen bir bilim dalı olduundan kalite kontrol çalımalarında kullanılabilmektedir. 27 statistiin kalite kontrolünde geni uygulama alanı bulması, minimum malzeme ve içilikle yüksek kalite düzeyinde ve büyük miktarlarda üretimi zorunlu kılan II. Dünya Savaı nda gerçeklemitir. Savaın ortaya çıkardıı çeitli ihtiyaçlar, kalite kontrolde kontrol diyagramlarının ve örnekleme ile yapılan kabul testlerinin geni çapta kullanılmasına yol açmıtır. Savatan sonra gelien endüstri, aynı eilimin günümüze kadar sürmesini salamıtır. 28 statistiksel proses kontrolü (PK), ürün kalitesini ölçmek, yorumlamak ve sonunda kontrol etmek için istatistiksel teknikleri kullanan bir yöntemdir. PK, dorudan problemin altında yatan nedenin tanımlanması ve sonunda ortadan kaldırılmasına yöneliktir. Böylelikle PK nın odaı, hem kalitenin hem de üretimin gelitirilmesidir. 29 PK, ürün kalitesini kontrol etmede, Shewart ın üretim prosesinde istatistiksel kavramları uygulayarak kontrol emalarını tanıtmasından beri büyük rol oynamaktadır. 30 PK nın amacı, çıktıdaki deiimin atanabilir nedenlerden mi yoksa genel nedenlerden mi kaynaklandıını tespit etmektir. Çıktının kalitesinde sayısız küçük nedenler, doa durumundan kaynaklanan deiiklie yol açabilmektedir. Küçük 27 Gümüolu, 2000: Kobu, 2003: H. Rowlands, L.R. Wang (2000). An Approach of Fuzzy Logic Evaluation and Control in SPC, Quality&Reliability Engineering International, Vol:16, p W.H. Chıh, D.A. Rollier (1995). A Methodology of Pattern Recognition Schemes for Two Variable in SPC, International Journal of Quality and Reliability Management, Vol:12, No:3, p.86.

34 17 nedenlerden kaynaklanan ans nedenli deiikler, normal kabul edilmektedir. 31 Buna karın, atanabilir nedenler bulunduunda proses kontrol dııdır sonucuna ulaılabilmektedir. Bu durumda, prosesin tekrar kabul edilebilir kalite seviyeye ulaması için düzeltici tedbirler alınmalıdır statistiksel Kalite Kontrol Teknikleri statistiksel kalite kontrol prosesi; gözlem, deerlendirme, tehis, karar ve yorumu içermektedir. Tablo 1.1 de de görüldüü gibi toplam kalite yönetimi felsefesinin ana deerlerinin ve kavramlarının oluturulabilmesinde problem çözme ve sürekli iyiletirme için kalite takımları tarafından kullanılan PK yöntemlerine, yöneticiler tarafından kullanılan kalite fonksiyon göçerimine ve kalite kontrol tarafından kullanılan istatistiksel kalite kontrol yöntemlerinden oluan araçlara ihtiyaç vardır. 33 Tablo 1.1: Toplam Kalite Elemanları, Toplam Kalite Yönetimi Felsefi Elemanlar Kalite Kontrol Bölümü Araçları Genel Araçlar Müteri eilimli kalite statistiksel kalite kontrol statistiksel proses kontrolü yöntemleri Liderlik a. Örnekleme planları a. Süreç akı emaları Sürekli iyilenme b. Süreç yeterlilii kontrolü b. Kontrol çizelgeleri Çalıanların katılımı c. Taguchi yöntemleri c. Histogramlar Çabuk cevap verme d. Pareto analizi Tasarım kalitesi e. Neden-sonuç diyagramı Gerçekçi yönetim f. Akı kartları Firma sorumluluu ve g. Kontrol emaları aidiyet Kalite fonksiyon göçerimi Toplam kalite konusunda Japonya daki en önemli isimlerden biri olan K. Ishikawa, bir iletmedeki problemlerin % 95 inin kalite kontrolün yedi teknii ile çözülebileceini savunmaktadır. Bu tekniklerin, özellikle uygulama sürecinde ortaya çıkan ya da çıkabilecek olan problemlerin belirlenmesinde ve çözülmesinde, gerekli verilerin oluturulmasında yararlı oldukları söylenebilmektedir. Bu yedi teknik, 31 Stevenson, 1993: Anderson vd, (1996). Statistics for Business and Economics, West Publishing Company, p Gümüolu, 2000: 12