Tahkim Uygulamaslnda Ortaya Qlkan Genel

Transkript

1 Uluslararasr Hukuk ve Politika Cilt:I, No: I ss I - 18, 2005 O Devletlerin Yabancl Yattrtmctlartn Mtilkiyet Hakkrna Miidahalesine iliqkin Olarak ICSID Tahkim Uygulamaslnda Ortaya Qlkan Genel Prensipler Ve Sonuglart Enver BOZKURT ve Sitleuynan DOST' I. Giriq Ozet Devletlerin qabanu qattnmctlann millkiqet hakfuna miidahalesi, uluslararas nitelikli qailnm uqu5rnazlftlanrun bapmda gelmektedir. Bu miidahale qabana qailnrnlartn devlet tarat'mdan kamula5ilrtlmast veqa devletle5tirme, el koqma gibi karnula5- ttrma slnucunu dojuran islemlere tabi tutulrnax peklinde gergeklesrnektedir. Ulus- Iararast hukukta devletlerin yabanu qailnmcilann milkiqet hakfuna rniidahale hakkmm bulundufru ancak ban Sartlara tabi oldufru kabul edilmektedir. Bunlar genel olarak, i5lemin kanunda gdsterilen amaglara uugun olmast, aqnmcilth gapilmamay, kanunda iin gdrillen prosedure uagun qapilmat ve tazminat r)denmesi gibi 5artlardr. Aqnca ICSID tahkim uqgulamalannda, hangi islernlerin qabanciann mlilkiqet hakfuna hakstz mlidahale nitelifrinde olduluna dair ternel prensipler ortaqa qkrm5ilr. Anahtar Kelimeler: ICSID, Kamula5ttrma, Millkiqet, Tahkim, Yatmm DUnya hrzlr bir defigim srireci yagamaktadrr. Teknoloiik geligmeler ve kuresellegme, srnrr otesi iligkileri giderek yo un ve karmagrk hale getirmektedir. Artrk gunumuzde, hiqbir devletin bu defigme ve geligmenin drgrnda kalma imkanr bulunmamaktadrr. Hukuk sistemleri, ekonomi ve teknolojinin bu dinamiklerine ayak uydurmak ve ya- $anan bu degigime paralel olarak geligme gostermektedir. Bu defigim ve geligimin zorunlu sonucu olarak, yabanct sermaye yattrrmlan, geligmekte olan Ulkeler iqin ekonomik kalkrnmanrn vazgeqilmez bir aracr olarak gorul' mektedir. Ulkeler, yabancr sermayeyi kendilerine qekebilmek igin yarrg iqine girmektedir. Yabancr sermaye ise gr-inumrizde, trlkeler arasrnda gok hrzlr yer defigtirebil- * Prof. Dr., Krrrkkale Universitesi, Hukuk Faktiltesi Dekanr, ebozkurt@kku.edu.tr ** Dr., Stileyman Demirel Universitesi, MYO O[retim Gdrevlisi, sdost@sdu.edu.tr

2 E.fuzkurt ve S.Dost mektedir. Bu sermaye hareketlilifinin onemli bir krsmrnr, genellikle geligmig Ulkelerden geligmekte olan tilkelere gerqeklegen uluslararasl nitelikli dofrudan yabancr yattrtmlar (DYY) olugturmaktadrr. Kamu yatrnmlan da do[rudan yabancr yatrnmla, rrn 6nemli bir bdlumunu tegkil etmektedir. Ancak yabancr yatrnmcrlar eliyle gergeklegtirilen yatrrrmlarda en buyuk sorun, ev sahibi devletin qegitli yollarla yabancr yatrnmcrnrn mulkiyet hakkrna mudahale tehlikesidir. Bu nedenle yabanct yattrtmcrlar, ev sahibi devlet ile aralarrnda qrkan uyugmazlrklann uluslararasr ticari tahkim yoluyla g6ztilmesini istemektedir Bu qallgmantn konusunu tegkil eden Washington Sdzlegmesi de aralannda TUrkiye'nin de bulundufu qok sayrda devletin taraf oldufu, uluslararasr tahkimle ilgili onemli s6zlegmelerden biridir' ICSID S6zlegmesi, yabancr yatrrrmcr ile ev sahibi devlet arasrndaki uyugmazltklarrn gozumunde tarafsrz ve guvenilir bir tahkim uygulamasr 6ngormektedir. II. Genel Olarak ICSID Tahkimi Uluslararast ticari iligkilerin sureklili$i iqin etkili bir uyugmazlrk qdzum mekanizmasr hayati onem taglmaktadrr. Aslrnda uluslararasr nitelikli bir gok kurulugun, uyu$mazlrklartn gozumunde kullandrfir bir gok araq vardrr. Ancak bu araglar eogu kez, devletler arasrndaki guq dengesizli[i sebebiyle, uyugmazlrklarrn gdzumunde arzu edilen egitlik ve guveni saflamakta yetersiz kalmaktadtr. Bu nedenle, dunyada yeknesak ve gok taraflr bir uyugmazlrk qozum mekanizmaslnln varlr[r, ozellikle kuguk devletler iqin 6zellikle onem arz etmektedir.' Yabanct yattrtmlann geligmig tilkelerden geligmekte olan Ulkelere akrgrnr artrrmak ve bu yatlrrmlardan kaynaklanan uyugmazlrklan q6zmek igin Dunya Bankasr 6n, culti[unde bir sdzlegme hazrrlanmrgtrr' ICSID Sozlegmesi olarak da anrlan bu Washington S6zlegmesi, Devletler ve Difer Devletlerin Vatandaglan Arasrnda Yatrrrm Uyugmazlrklannrn QOzUmu iqin bir Merkez kurmaktadrr.' ICSID Sozlegmesi l4 Ekim 1966 tarihinde yururlu[e girmigtir.' ICSID S6zlegmesi, dzellikle yatlnm uyugmazlrk, I Washington Sdzlegmesi, Yatrrtm Uyugmazlrklannrn Q6ziimti igin Uluslararasr Merkez (lnternational Centre for &ttlement of Investment Dsputes-ICSID) kurdu[u igin, Sozlegme, "ICSID Sozlegmesi", ongoriilen tahkim sistemi de "ICSID Tahkimi" olarak da adlandrrrlmaktadrr 2 Bernard M Hoekman, Michel M. Kostecki, The tulitical Economg of the Wortd Trading System, (Oxford University Press: 2001), s David M Sassoon, 'lnternational lnvestment and Dispute Settlement' Conflict Resolution in International Trade (Sgmposium), Daniel Friedmann, Ernst-loachim Mestmacker (eds.), (Nomos Verlagsgeselschaft Baden-Baden: 1993), ss l0l-102 ; ICSID tahkim sisteminin hazrrlrkagamalarrnrn tarihigeligimi hakkrnda igin Bkz: REISMAN, W. Michael, Systems of Control in lnternational Adiuctiln and Arbitratrcn-Breakdown and Repair, (Durhaim and London: Duke University press, 1992), ss Bugtine kadar Merkez'de,165 bagvuru kayda alrnmrgtrr. Bunlardan 86'sr sonuglanmrg ve 79'unun yargrlamast devam etmektedir. Yaprlan bagvurularda baglrca uyusmazlrklarrn tarrm, bankicrlrk, ingaat, enjrii, saflrk. sanayi, madencilik ve turizm gibi konulardan kaynaklandr[r gortilmektedir Bkz: http ://www. wo rld ba n k. o rgli cs i d/ ( OO 4) 5 Ttirkiye Sozlegme'yi tarih ve3453 sayrlr Kanun'la onaylamrstrr. RC zlegmenin Trirkqe metni iqin Bkz: RG Tiirkiye onay Belgesini tarihinde Merkez'e bildirmig ve S6zlegme, TUrkiye bakrmrndan tarihi itibariyle yrirurlu[e girmigtir. Bkz: Haluk Ctinufur, Tirk Hukukunda ve Tiirkiqe'nin Taraf Olduju, Yabanct &rmaye yattrmlartndan h{an Sorunlann Qoziimilnde Tahkim (ICSID) Prosediirli, Faruk Erem Armafanr, (Ankara: TBB yayrnlan, 1999), s

3 Dvletlerin Yabanct Yatrrmciann Millkiaet Hakfuna Mtidahalesine iliskin Olarak ICSID Tahkim Uqgulamast larrnrn gdzumunu siyasi araq6 ve tehdit unsuru olmaktan qrkararak uyugmazlr[rn taraflarrnrn menfaatlerini dengeleyen gdzum saflamayr hedeflemektedir.? Bunun igin S6zlegme taraflarrn kargrlrklr anlagmasrnr saflamak uzere uyugmazlrfrn qdzumu iqin a ra bu l ucu luk (conciliatio n) ve ta hki m (arbitration) yo l l a n on gdrmekted i r. Yabancr yatrrrmcr, yatrrrm yapaca$r ulke ile aralartnda dofan uyugmazllk igin ev sahibi devletin mahkemelerine olan adil kararlar verme konusunda guphe ile yaklagmaktadtr. igte bu guvensizlik ve tereddut, ICSID tahkim sistemi ile giderilmig ve yattlmcrya, ev sahibi devlete kargr hukuki egitlik saflayan bir ortam sunulmugtur. Aynr gekilde ev sahibi devlete de, hem yabancr sermayeyi gekmek hem de kendi menfaatlerindenu taviz vermeyecefi bir mekanizma imkanr verilmigtir. ICSID tahkim sisteminde, taraflar arastndaki bu menfaat egitlifii, tahkime bagvuru, tahkim heyetinin olugumu, kararrn icrasr gibi tahkim yargrlamaslnrn butun agamalarrnda temin edilm igtir.' ICSID S6zlegmesi, uyugmazlrklarrn gdzumunde, yattrtmclnln, kendi devletinden diplomatik koruma talep etmeden, uluslararasr platformda, tahkim yargllamastna dofrudan katrlrmrnr saflamaktadrr.'o Ornefin bir yabanct yattnmct, ev sahibi devlet olarak TUrkiye ile uyugmazlr[a dugerse, kendi devletinden uyuqmazlrfrn q6zumti iqin diplomatik koruma" talebinde bulunmadan ICSID tahkim yargllamastnt baglatabilecektir.'t Merkezin tahkim hizmetlerinden yararlanmak, tamamen taraflarln rlzaslna baflrdrr. ICSID tahkimine gitme iradesi Sdzlegme tarafr devlet'' ile difer Sozlegme tarafr devlet yatrrrmcrsr arasrnda imzalanan yattrtm sdzlegmesinde yer alabilece[i gibi, devletler arasrnda imzalanan iki taraflr yatrrtm anlagmalartnda da onceden kararlag- 6 Kapitulasyonlar, diplomatik korumacrlrk, Calvo $artr, Drago ve Monroe doktrinleri yatlrlm uyusmazltklarrnr politik arag haline getiren yaklagrmlardrr. Bkz: U[ur Emek, Kamu Hizmeti imtigazt S)zleSmelerive Uus' Iararast Tlcari Tahkim (:Kamu l-{tzmeti) fursembe Konferanslan, (Ankara: Rekabet Kurumu Yayrnlarr, Aralrk- 1999). s l3 7 U[ur Emek, Uuslararas Ttcarette Tahktm hosedird, (Ankara: DPT, 1999), s ICSID Sozlegmesi, yatrnm uyugmazlrklannrn qoziimrinde, devletlerin egemenlik endi$elerini de goz dnunde bulundurmugtur. ICSID'e gitmeden 6nce ig hukuk yollartnrn tijketilmesi (lcsld, m 26/2), an' lagmazlrfia uygulanacak hukukun serbestqe belirlenmesi (tcsld, m 42) ve diplomatik korumacrlrk (lc- SID, m 27/l\ eibi maddeleri yatrrrm anlagmazlrklarrnrn gdziimtinii politik bir arag olmaktan gtkararak, yabancr yatrrrmcr ve geligmekte olan rilkelere, yatrnm uyugmazlrklannln Q6ztimUnde dengeli bir mekanizma saflamaktadrr. Emek, Kamu lfizmeti, s.l4 9 Ergin Nomer, Nuray Ekgi, CUnseli Gelgel, Milletlerarast Tahkim, (istanbul: 2000), s.53. l0 Rersman, s 47 ll ICSID tahkim sistemi bunyesinde alrnabilecek herhangi bir karann, kargr tarafqa uyulmamast ve uygu' lanmamasr hali haricinde, Sozlegme Eergevesinde Hakemlife bagvurmug ve rtzalartnt g6ndermiq hiqbir taraf devlet, anlagmazlr[a muhatap olan kendi vataridaglarna diplomatik koruma uygulayamaz ve uluslararasr iddiada bulunamaz Uyugmazlrklarrn gozumijni.j kolaylagtlrma amaclna yonelik gayri resmi diplomatik girigimler diplomatik koruma sayrlmaz. (lcstd, m.27) t2 Emek, Kamu Lrtzmeti, s.14. Diplomatik koruma bazen savag sebebi olabiliyordu. Bunun tipik bir 6rne[i "Jecker" davasrdrr. Meksika Devleti bir isviqre-fransrz Bankasryla kredi sozlegmesi imzalaml$ ve bu kredinin belirli bir krsmrnr kullanmrgtrr, Fransa, Meksika'nrn bu krediyi geri odememesini bahane ederek, l86l-1862 yrllannda Meksika'ya askeri mtidahalede bulunmugtur. Bkz:Aynt Eser, s.l4 t3 ICSID tiyelifi b1tgn Ulkelere agrktrr. DUnya Bankasr biinyesindeki di[er kuruluglarda oldufu gibi IMF veya Dtinya Bankasr Uyesi olmakzorunlulu{u bulunmamaktadrr. Bkz: Nomer, Ekgi, Celgel, s.51.

4 E.fuzkurt ve S.hst ttrtlabilir Son zamanlarda, NAFTA'. ve MERCOSUR gibi bolgesel nitelikte ve qok tarafll yatrrrm ve ticaret anlagmalannda, uyugmazlrklarrn qdzumunde ICSID 6nemli bir tahkim mekanizmasr olarak yer almaktadrr.'' Hatta ICSID tahkim yargrlamalannrn 6nemli bir krsmtnr NAFTA anlagmasrndan kaynaklanan uyugmazlrklar olugturmakta, drr. ICSID arabuluculuk veya tahkim yargrlama stirecini hem devlet hem de yatrrrmcr baglatabilir. Ancak uyugmazlrk konusu olaylarda genellikle bu sureci yatrrrmcrnrn ba glattr[r goru I mektedi r.'" ICSID, her ne kadar uluslararasr nitelikli yatrnm uyugmazlrklarrnrn qozumri iqin tesis edilmigse de SOzlegme'de yattrrm ve yatrnm uyugmazlrfr tanrmr yaprlmamrgtrr. Ancak, yattrtmlann kargtlrkh korunmasr ve tegvikine dair yaprlan ity anlagmalannda hangi yattrtmlartn anlagma kapsamrna girdi[i ve hangi uyugmazlrklarrn yatrrrm uyugmazlrgr olacafr belirtilmektedir.'' Sonuq olarak, DUnya Bankasr btinyesinde kurulan ICSID (Merkez) ve tahkim sistemi, do$rudan yabancr yattrtmcr ile ev sahibi devlet arasrndaki uyugmazlrklann q6- zumunde tarafstz ve guvenilir bir tahkim uygulamasr dngormektedir Aynca ICSID tahkim sistemi, yabancr yattnmcrlann, uyugmazlrklann qozumunde ev sahibi devletin yargt sistemine yonelik endigelerini gidermek ve onlarr bagka ulkelerde yatrnma tegvik etmek ve aynl zamanda ev sahibi devlettn yatrrrma yonelik olumsuz girigimlerini (kamulagtrrma vb.) azaltmak amacrnr tagrmaktadrr. l4 NAFTA (North American Free Trade Agreement), ABD, Kanada ve Meksika arasrnda yatrrrm ve ticaret alantnda l992yrlrndaimzalananbirsozlegmedir.yatrrrmbaglrfrnr taglyannafta'nrn ll.86lrimti (Chapter Eleven) yattrtmlarla ilgilidir. Bu Bdlrim, Uye iilkelerde kapital akrgrnr kolaylagtrrmak igin, gunlarr ong6rmektedir: a.difer bir iiye Ulkenin yattnmcrsrnrn ev sahibi tilkede yatrnm yapmaslnln onundeki engellerin kaldrrrlmasr veya dtjgurulmesi b Yatrrrmcrlar igin grivenli bir yatrnm ikliminin olugturulmasr c NAFTAyattrtmctst ile ev sahibi iilke arasrndaki uyugmazlrklann gozumu iqin uygun araglarrn saflanmast. I I BOliimUn A Ktsmr (A Section), yatrnm anlagmasrnrn kurulmasrnr, B Krsmr (B Section) ise uyugmazlrklartn goztim yollarrnr dtizenlemektedir. Birgok ity anlasmasr gibi, NAFTA da, zarar goren yatlrlmclya Sdzlegme gartlartntn ihlalinden dolayr ev sahibi devletler aleyhine dava agma hakkrianrmaktadtr. Ayrtca NAFTA, uyugmazltklarrn qozrim0 igin kargrlagrlan ve ihtiyaq duyulan pek gok tahkim uygulamast 6ng6rmektedir. Bunlardan en 6nemlisi (NAFTA'nrn ll. 86lrimtinde drizenlenen; yabancr yatrrtmct ile devlet arastnda igleyen bir tahkim sistemidir Amerika krtasrnda, yabancr yatrlmlarrn korunmaslna iligkin bu anlagmadan bagka iki 6nemli bdlgesel anlagma daha vardrr: CUSFTA (Canada-United States Free trade Agreement) ve MERCOSUR. CUSF A, Amerika ile Kanada arasrnda yaprlan ve dofrudan yabanct yattrtmlann korunmasr ve geligtirilmesini amaglayan bir anlagmadrr NAmA, CUSF- TA'ntn genigletilmis versiyonudur. MERCOSUR ise Ariantin ile Brezilya arasrnda 1986 yrlrnda imzalanan ve belirlenen zaman iqinde iki Ulke arasrnda bijtun ticari engelleri kaldrrma gartlarrnr belirleyen anlagmadrr Daha sonra Paraguay ve Uruguay'rn da katrlmasr ile gartlaryeniden duzenlenmigtir. Mrnco- SUR, yaganan buttin tarttgmalara raimen, uluslararasrticaretin liberallegtirilmesine iligkin bagarrlt bir ornektir. Magnus Blomstrom, Steven Globerman, Ari Kokko, 'Regional Integration and Foreign Direct Investment', Regions, Clobalization, and the Knowledqe-tused Economg, John H Dunning (Ed.) Oxford University Press, ISBN ,2002, s ; Ayrrca Mercosur hakkrnda Bkz:, Cuido Santiago Tawil, Tfte Role of Arbitration and International, Regional, Subregional and Ellateral Treaties in Latin America,2002, s ll vd. (Erigim iqin Bkz: MERCOSUR,un yaplsr ve tarihi geligimi hakkrnda geni9 bilgi igin Bkz: Michael Cornell, Dypski, An Examination ot' Investor-State Dispute Resolution under the MER- COSURand NAFTA Reqimes,2002, s ll vd. (Erigim igin Bkz: com); Law and Business Review of the Americas, Winter/Sprin g 2002, s (ozellikle s \ l5 Emek, Uuslararag Tlcarette Tahkim prosedi)ril, s.z7 l6 Nomer, Ek9i, Celgel, s F. Kerem Ciray, Tirkiqe'nin Taraf ddufiu ikitarafh Yatmmlann KarSthkh Korunmasrve TeSviki AnlaSmalannda Ongt)riilen ihtilaflann gdzlim Yollan, Prof. Dr Yrlmaz ALTUG'a Armafan, (istanbul: MHB, 2000) Sayr:l-2, s 224 4

5 tuvletlerin Yabanu Yailnmalann Mdlkiyet llakfuna Mildahalesine lli5kin darak ICSID Tahkim Uqgulamast III. ICSID Tahkiminin Aytrtct dzellikleri Uluslararast ticari tahkimler genellikle $u uq ozellifi bunyesinde bartndtnr: Tahkim prosedurunu y6neten kurallarrn varlrfr, verilen tahkim kararlartnln ulusal hukuk sistemleri tarafrndan g6zden geqirilmesi ve nihayet tantma ve tenfiz iqin uluslararasl sozlegme kurallarrnrn dikkate alrnmasr. Ancak ICSID tahkim sistemi, kendi kendine yeten (self <ontained) ve ulusal hukuklardan ba[rm sru (autonornous) bir mekanizma kurmugtur.'n lcsld, agafirda belirtilen ozellikleriyle diger tahkim kurumlartndan farklrlrklar tagrmaktadrr.'o Oncelikle, ICSID, uluslararasr bir s6zlegmeyle kurulmugtur. ikincisi, IC- SID, uyugmazlrklarr q6zen bir orgut olarak faaliyet gostermenin yantnda, Dtinya Bankasr bunyesinde uluslararasr duzeyde ekonomik yaprlanmayt tegvik eden, uluslararasr bir kurulugtur.'o UgUncUsU, ICSID Tahkim Kurallarr, ICSID Sozlegmesinde yer alan uluslararasr hukuk kurallarrnrn bir araya gelmesinden olugmaktadrr. ig hukuk ve mahkemelerin etkisinden hig bir zaman soyutlanmayacak ticari tahkimden farklr olarak, ICSID, ig hukuktan bafrmsrz ve kendi kendini yoneten bir sistemdir.'' ICSID Sozlegmesiyle, onsozunde de belirtildiei gibi, "tahkim karanna uymayr gerektiren baflayrcr bir anlagma tesis edilmigtir. Bu nedenle ulusal mahkemelerin gorevi, lc- SID tahkim kararlarrnrn tanrnmasr ve icrasrnr sa$lamakttr." D6rduncUsU, ICSID tahkimi mecburi bir tahkim yoludur. Taraflar ICSID Tahkimini seqme konusunda iradelerini ortaya koyduklarr andan itibaren tek taraflr olarak bu tahkim yolundan vazgeqme imkanr da sona erer. Yani SOzlegme, uyugmazlr[rn taraft olan devletin, ICSID'e gitme konusunda nzaslnl beyan ettikten sonra, yargrlamantn seyrini olumsuz etkilemesine mani olmaktadrr. Begincisi, ICSID Sozlegmesine gdre verilen tahkim kararlan, icrasr istenilen Ulkelerin mahkemeleri tarafrndan kesin hukum olaraktantnacakve uygulanacaktrr." (ICSID, m. 54/1) l8 Andrea Ciardina,iCSlD: A&lf<ontained Non-National Revrew Sgstem, International Arbitration in the 2lst &n' turg: Towards "ludicialization and uniformitg (Twelfth Sokol Colloquium) R Lillich and C Brower (eds ) New York: Transnational Publisher, 1993), s 200 l9 Mahmut Tevfik Birsel, Milletlerarast Tahkim 9)zleSmeleri (Arbitration Convention)ve iki Tarafh Yattrtm AnlaSma- Iarmm Tirk Tahkim Hukuku Uzerindeki Ekileri (=Milletleraras Tahkim Sbzletmelert), Prof Dr. Ali Bozer'e Armafian, BTHAE, Reisman, s.46.; Merkez'in faaliyetleri tamamen gonullultik esasrna dayantr Merkez sadece taraflara ararlanndaki uyugmazlrfrn gozumu igin bir zemin hazrrlamaktadrr Difer yandan Drinya Bankasr, kendi tiyelerine ICSID Sozlegmesi'ne taraf olmalarr igin higbir zaman baskr yapmamrg ve Uyeleri ile olan iligkilerini 56zlegme'ye taraf olma ile iligkilendirmemigtir Bkz: Sassoon, s.103 2l ICslDTahkimsisteminin,kendi mevzuatrvekendi ictihatlarr vardrr ICSIDhakemkararlartnrnaltnmasl, tanlnmasr ve tenfizi ile hakemlerin atanmasr ydntemleri tamamryla ICSID mevzuatr igerisinde mutalaa edilmesi gerekmektedir Yani ig hukuk igtihatlan ile ICSID kurallarr yorumlanamaz Bkz'. Emek, Kamu Hizmeti, s 13.; Aynca Bkz: Fransisco Conzales De Cassio, 'The International Center for Settlement of Investment Dispute-The Mexican Experience', Journal of International Arbitration, Kluwer Law Interna' tional, l9(3): , 2002, s Dtinyada, iq hukuk bakrmrndan do[rudan baflayrcrlrfir olan tek tahkim sistemi, ICSID Tahkim sistemidir Bkz:Cemal$anh, idai 9)zle5melerve Uuslararas Tahkim-tunel, (Ankara:TUrkiye Barolar Birligi, 1999), ss l0-l I 23 Uluslararasr ticari tahkim kararlannrn tanlnmasr ve tenfizinde bazr karmagrklrklar ve zorluklar yagandrfr herkes tarafrndan bilinmektedir. Her ne kadar NY S6zlesmesi tanrma ve tenfiz konusunda iyi bir sistem getirmigse de uygulamada bir butunlueun saflandrir s6ylenemez Ctinkti, tenfizin istendi[i iilkenin genellikle uyugmazlrfrn esasl ile dofrudan bir ilgisi bulunmamaktadrr. Boylece verilen karara, ulusal inceleme proseduru, istenen sonuca g6turmemektedir. iste bu noktada ICSID tahkim sistemi kararlartn tantma ve tenfizinde difer tahkim mekanizmalarrndan farklrhk gdstermektedir. Bkz: Ciardina, s

6 E.tuzkurt ve S. r.st ICSID sisteminin bir difer 6zellifi de Merkez'in bizzat kendisinin arabulucu ve hakem olarak hareket etmemesidir. Merkez, uyu$mazlr$rn taraflarrna hakemlerini veya arabuluculannr belirleme imkanr saflayan ozel nitelikli kigilerden olugan bir panele sahiptir.'o Ve nihayet ICSID tahkim sisteminin en temel ozellifi, yabancr yatrrrmclnln menfaatleri ile ev sahibi taraf devletin menfaatleri arasrnda hassas bir derige (delicate ba- Iance) kurmugtur. Sdzlegme bu yonu ile yabancr yatrrrmlara ydnelik yaklagrmrn kurallartnt belirleyecek olan qok taraflr duzenleme qabalarr agrsrndan son derece ilgingtir. " Sonuq olarak, lcsld, devletlerle difer devlet vatandaglarr arasrndaki yatllm uyugmazlrklarrnrn qozumu igin ozel bir tahkim sistemi getirmigtir. Bu sistem, yukarrda sayrlan ozellikleriyle di[er tahkim sistemlerinden farklrlrklar tagrmaktadrr."' Bu, nunla beraber tahkimin temel 6zellifi olan tahkim heyetinin taraf iradesine gore olugmasr prensibi ICSID tahkimi iqin de geqerlidir." IV. Devletlerin Yabanct Yailrrmcrlarrn Miilkiyet Haklana Miidahalesi ICSID tahkim yargllamasrnda, genellikle, devletin yabancr yatrrrm Uzerindeki kamulagtlrma ve benzeri tasarruflarr, tazminat miktarr ve hesaplanmasr, yatrnmclntn, yattrtm yapttir ulke ile olan uyugmazlrklarr ve yatrrrmclntn uyru[unun tespiti, uyu$mazlrfirn ulusal hukukla stntrlanmaya qalrgrlmasl, ana para, kar veya personel ucrellerinin transferi, yabancr kontrolundeki ulusal yatrnmctnln ev sahibi devlet ile olan uyugmazlrklart, ICSID'rn yargrlama yetkisi ve uyugmazlrfrn esaslna uygulanacak hukuk konulartnda, anlagmazlrk qrktr[r gdrulmektedir Bu galrgmada ev sahibi devletlerin yabanct yattrtmcllartn mulkiyet haklarrna mudahalesine iligkin uyugmazlrklar ele a I r naca ktr r. A. Genel Olaraft Uluslararasr hukukta kamulagtrrma kavramr, devletlerin yabancr yattnmcrlarr n mu l- kiyet hakkrna mudahale niteli[indeki dolaylr (surungen) veya gizli her tlirlu kamulagtrrma iglemini ifade etmektedir. Her ne kadar devletler kamulagtrrma halinde, yabanct yattrtmctya tazminat ong6ren duzenlemelere sahip olsalar da, elinde bulundurduklart kamu guctne dayanarak, bu konuda iyi niyetli davranmadrklarr genellikle kabul edilmektedir Devletler, antitrdst, ttjketicinin korunmasr, guvenlik, gevrenin korunmast, arazi planlamasl ile ilgili duzenlemeleri gerekge g6stererek telafi edilemez kamu lagtr rmalar yapabilmektedir.,o Nomer,Ekgi,Celgel, s. 53.;Cemal ganlr, Uluslararast Tlcari Aftitlerin Haztrlanmastve UyuSmazltklarrn eriztj"m Yollan (=uluslararast Tlcari Akitlerin Haztrlanmasri, (istanbur, 1996\, s.752 Sassoon, s.102. Barton Legum, 'Trends and Challenges in Investor-State Arbitration', Arbitration International. LCIA.vol. 19, No. 2,2003, s.143 vd., ICSID Tahkim sistemi NAFTA ile beraber, devletler ile di[er devlet vatandaglarr (yatrrrmcr) arastnda qrkan uyugmazlrklarrn qozumii iqin ongortilmrig olan farklr bir sistemdir Bkz: Aynr Eser, s 144 C. Chatteriee,'The Realityof The PartyAutonomy Rule In International Arbitration', lournalof Interna, tional Arbitration, Kuwer Inw International,20(6\,2003, s.553.; Nomer, Ekgi, Gelgel, s 53 J. Martin Wagner,'[nternational lnvestment, Expropration and Environmental Protection', Golden Gate Universitg lnw Rewiev. Volume: 29, Issue: 465, s509.

7 hvletlerin Yabana Yattnmalarm Miltkiuet Hakkrna Miidahalesine fli5kin Olarak ICSID Tahkim Uqgulamast Mtilkiyeti yabancrlara ait olan yatrnmlann, ev sahibi devlet taraftndan kamulagttrrlmasr (exprlpiation) veya kamulagtrrma sonucunu do[uran iglemlere'u (devletlegtirme, el koyma vb. tasarruflar)tabitutulmasr, uluslararasr nitelikliyatrnm uyugmazlrklarrnrn bagrnda gelmektedir.'o Bu noktada akla gelen ilk soru, uluslararasl hukuka g6re devletlerin, yabancrlara ait olan yatrrrmlarr kamulagtrrma hakkrna sahip olup olmadr[r ve efer bdyle bir hak varsa bu hakkrn kaynafr ve el koyma igleminin gartlannln ne oldufudur.'' Bu sorulara buyuk olqude cevap veren ilk uluslararasl belge Birlegmig Milletler Genel Kurulu'nun Devletlerin Do[al Kaynaklar Uzerindeki Haklarrna Dair 1962 tarih ve 1803 sayrlr Karan'drr. Kararda kamulagtrrma, devletlegtirme ve el koyma sonucunu dofuran di[er tasarruflar devletin egemenlik haklan arastnda sayrlmrg ve fakat bazr gartlara tabi oldufu belirtilmigtir. Buna gore, kamulagtrrma, kamu yaran, kamu guvenli[i veya ulusal qrkarlar amacryla ve uygun miktarda tazminat" odenerek yaprlabilecektir (m.a). Aynr kararda tazminatrn ulusal ve uluslararasl hukukun kurallart dikkate alrnarak hesaplanacafir, uyugmazlrk halinde ulusal kanun yollarrnrn sonuna kadar kullanrlaca[t ve kargrlrklr anlagma Uzerine uyugmazlrfrn uluslararast tahkime g6ttirulebilecefi belirtilmigtir. Kamulagtrrma ve benzeri nitelikteki tasarruflarla ilgili uqtincu bir gart da, ozellikle belli devletlerin vatandaglartna y6neltilmig bir "ayrlmcrlrk" igermemesidir." Bu gartlardan herhangi birinin yoklufu kamulagtrrma iglemini hukuki temelden voksun brrakabilir.'n 29 NAFTA, bu iglemlerin (measures) herhangi bir kanun, dtizenleme, prosedur veya uygulama ile yaprlabilece[ini duzenlemektedir. Bkz, Joel C Beauvais, 'Regulatory Expropriatrons Under Nafta: Emergrng Principles & Lingering Doubts', N.Y.U. Eytvironmental Law lournal, Volume: 10, 2002, s.249., Leon E Trakman, 'Arbitrating Investment Dispute Under the NAFfA', lournal of Internat[onal Arbttration, l8(4), ( ), 2001, s BarryAppleton,'RegulatoryTakings: The International Law Perspective', N.Y.U. Environmental Lnw lournal, Volume:11,2002, s.35-48, Ozellikle ICSID aqrsrndan s 4l-42.; Rudolf Dolzer,'lndirect Expropri' ations: New Developments?', N.Y.U. Environmental Law lournal, Volume:ll, 2002, s.64-68, Osman Saraq,'Milletlerarasr Tahkim ve Uluslararasr Yatrrrmla(, Maliye hrqisi, Sayr:140, Mayrs-A[ustos,2003, s 2.; M. Ayhan Altrntag, 'Uluslararasr Yatrrrmlarrn Korunmasr, Temel Uyugmazlrklar ve Tahkim Kurullan', Hazine Drgisi, Sayr:I0, Nisan-1998, s.6 3l Altrntag, s Bilgin Tiryakioflu, 'DoErudan Yabancr Yatrrrmlara iliskin Uluslararasr Dtizenlemeler', Ekonomik istikrar BUyUme ve Yabancr Sermaye-Panel, (Yayrna Hazrrlayan: Ali TARHAN), (Ankara: TCMB, 2001), s.180 (Erigim igin Bkz: go- trlyeni/evds/yayin/kitaplar/kitap2/dogrudanyabyatirimci.doc); Uluslararasr hukukta kamulagtrrma ve devletlegtirme igleminde devletlerin uyacafr kurallara iliskin ilk gelipmeler l9 yuzyrlda baslamrgtrr. Ozellikle Amerika Birlegik Devletleri ile Latin Amerika Ulkeleri ve Avrupa tilkeleri ile kolonileri arasrndaki iligkilerden qrkmrg olan gelenek kurallartnrn geligti' rilmesi ve guqlendirilmesi qabalarr 1938'de sonuq vermigtir. ABD Drgigleri Bakant Cordell HULL tarafrndan ilk defa ifade edildifi iqin HULL FORMULA olarak adlandrrrlan ve aga[rda detaylr ele alrnacak olan metod, devletlerin yabancr yatrnmlarr kamulagtrrma da, odenecek tazminatr hesaplarken kullandrklarr bir yontem olmugtur Bkz: M Sornara jah, The lnternational L,aw on Foreign Investment, (Cambridge: Cambridge University Press, 1994), s Sarag,s.2;Altrntag,s.T.AynrgartlarKuzeyAmerikaSerbestTicaretAnlapmasr'nda(NAFTA)dabulunmaktadrr. Anlagma'nrn I ll0 ve 1t05. maddelerinde bir yatrnmrn kamulagtrnlmasr veya devletlestirilmesinin kamusal amaqlarla ve ayrrrmcrlrk yapmama temelinde ve uygun, etkin ve adil bir tazminat karsrlrernda yaprlabileceei belirtilmigtir. Bu konuda ayrrntrlr bir deferlendirme igin Bkz: lurgen Kurtz, 'A Ceneral Investment Agreement in the WTO? Lessons from Chapter I I of NAFTA and the OECD Multilateral Agreement on Investment', fean Monnet Working Paper 6/02, New York: New York University School of Law, 2002, s (Erigim iqin Bkz: org/papers/02/ pdf); Beauvais, s ,6zellikle, s. 248 vd ; Ayrtca Bkz: Trakman, s Devlet, bu hukuki temelden yoksun el koyma iglemi igin aynca tazminat odemek zorunda kalabilecek' tir. Bkz: Altlntas, s.7

8 E.hzkurt ve S. r.st Difer yandan (6zellikle) dolaylr kamulagtrrmalarda iglemin uluslararasr hukuka uygun olmast igin makul (reasonable) gerekqe ile yaprlmasr gerekir." Uluslararasl yargtya intikal etmig bazt davalarda (case), mesela devletin makul vergi koymasr, garap Uretimini duzenlemek igin yeni uzum yetigtiriciliiini yasaklamasr, alkol rjretimini dtizenlemek igin lisans ucreti tespit etmesi makul (reasonable) bulunmugtur.'u Birlegmig Milletler Genel Kurulu'nun, geligmig Ulkelerin lehine olan s6z konusu karartnt etkisiz hale getirmek iqin geliemekte olan ulkeler tarafrndan bir qok girigimde bulunulmug ve qabalar 1974 yrlrnda sonue vermigtir Birlegmig Milletler Genel Kuruf u 1974 tarih ve 3281 sayrlr karart, mtilkiyeti yabancrlara ait malvarlrirnrn tazmi, nat odenerek kamulagttrtlabilecefiini, ancak tazminatrn hesabrnda sadece ulusal hukukun dikkate altnaca[lnr, aksi taraflarca kararlagtrrrlmadrkqa her turlu uyugmazlr[rn kamulagtrrmayl yapan Ulkenin yarglsl tarafrndan qozulecefini belirtmigtir. Ayrrca kamulagtrrmanln ancak kamu yaran, guvenlifi ve ulusal qrkarlar iqin yaprlmasrnt ong6, ren yukumlultlge de yer vermemigtir Ancak sermaye ihraq eden geligmig ulkelerin kargr qrktrir bu karar, uluslararasr ticari iligkiler ve yatrrrmlarda uygulama alanr bulamamrgtrr." B. ICSID Yargilamasmdan Olaglar l.tradex - Albania Bu olay, kamulagtlrmanln ulusal ve ozellikle uluslararasl unsurlarrnrn gerqekle$memesi sebebiyle davalrnrn hakll bulundufu bir yargllamadtr. Olaylarrn ozeti gu gekildedir: Yunan uyruklu Tradex firmasr, muhendislik, endustri ve tanmsal yatrrrmlar gergeklegtirmek Uzere Arnavutluk hukumetinin gorevlendirdifi devletin sahipli[indeki T.B.Torovitsa girketi ile bir ioint venture kurulmasr iqin anlagma sa$lamrgtrr (Oran: %67 devlet,"/"33 Tradex) Arazi, T.B.Torovitsa tarafrndan tahsis edilecektir. join venture bu araziyi, tarrmsal muhendislik, tarrmsal bitki ve urun yetigtirme, sebze ve meyve yetigtiriciligi, potansiyel hayvan uretimini artrrmak, et, sut ve difer tirunlerin iqte ve drgta pazarlanmast ile baflantrlr ticari ve tarrmsal faaliyetlerde kullanacaktrr. Anlagma l0 yrl stirecek ve stire bitiminde anlagma taraflarrn rrzasryla lo yrl daha uzatr- Iabilecektir ProsedUr iglemlerinin bitmesiyle arazinin kullanrmr baglamrgtrr Ancak bir sure sonra Tradex ile ioint venture arasrnda anlagmazlrk grkmrg ve joint venture tasfiye edilmigtir. Tradex, tasfiye gerekgesi olarak, arazinin o/ol5'nin Arnavutluk hljkiimeti taraflndan kamulagtrrrlarak k6ylulere verildifini, toplam Urunr-]n o/ol5'nin koyluler tarafrndan qalrndt$tnt ve ioint venturenin tehditlerden dolayr galrgmasrnrn imkanstz oldu[unu, k6ylulerin qalrganlarr qegitli gekillerde meggul etmesi yilzunden galrgamadrfrnr ve nihayet Arnavutluk hukumetinin Tradex'in elindeki arazinin bir krsmrnr Uzerindeki sr rr ve tirunlerle birlikte teslim etmeye zorladr[rnr iddia etmigtir.,n 35 NAF A (m ll05), *b"t- t"tt^* olan davranrgrn minimum standardrnr belirlemigtir:yatrrrmcrya uygulanan uygun ve adil muamele ve tam koruma ve gtivenlik uluslararasr hukuka uygun olmasr gerekir' Bir baska ifade ile bir NAFTA Uyesi ev sahibi devlet, yabancr yatrrrmcr ile yerli yatrlmcrya aynl davransa bile. uluslararasr hukuk kurallan dikkate alrndr[rnda, NAFTA m ll05'i ihlai etmig olabijir. Bkz: Kurtz, s Wagner, s 5l 2 37 Sarag, s 2;Altlntag, s 8 38 Tradex - Albania, Award, ICSTD Case N0:94/2, p

9 Dvletlerin Yabancr Yattnmclann Mulkiget Hakkrna Midahalesine ili5kin Olarak ICSID Tahkim Uqgulamasr Tahkim heyeti yargllamada, ispat yuku ve delil kurallartntn usul, yatlrlm kavramt, kamulagtlrma ve tazminatrn da esas olarak baglrca tartrgmalr konular oldu[unu belirtmigtir: Heyet ispat yukunun uluslararasr kurallara gore Tradex'e ait oldueuna karar vermigtir. QunkU kim iddia ediyorsa iddiasrna detil gostermekle ve heyeti ikna etmekle yukumludur. Delil kurallarr konusunda ise ICSID Sozlegmesi'nin 34 maddesine gore tanrk ve bilirkigi ifadelerini delil olarak kabul etmigtir." Heyet yabancr yatrrrm kavramrnrn, genig olarak yorumlanmasl gerektifini, Arnavutluk ile Yunanistan arasrnda yaprlan ity anlagmastnda yattrtm kavramlnln genig tutuldueunu, Arnavutluk'un yabancr yatrrrm mevzuattnrn Tradex'in yattrtmrnr kapsamlna aldrfrnr, sonuq olarak uyugmazlr[rn ICSID bunyesinde ele alrnabilecek nitelikte bir yabancr yattrtm uyugmazlr[r oldu[una karar vermigtir.n" Heyet, taraflarrn aralarrndaki yatrrrm anlagmasrna gore esasa uygulanacak hukuk olan Arnavutluk ulusal duzenlemelerine gdre kamulagtrrma konusunu ele almrgtrr. Buna gore, kamulagtlrma, kanunda g6sterilen kamusal amaglarla, ayrtmctltk yapmadan ve kanunda 6n goruilen prosedure uygun olarak yaplldrfr takdirde hukuka uygundur Tradex, Arnavutluk hukumetinin yatrrrm hakkrndaki iglemlerinde, soz konusu unsurlan ihlal ettiiini ileri surmemigtir. Sadece, kamulagtrrma bedeli olarak uygun, yeterli ve etkin tazminatrn 6denmedigini iddia etmigtir. Ancak Tradex, Arnavutluk hukumetinin yaptrfr iglemlerin ulusal duzenlemeler anlamrnda bir kamulagtrrma oldu[unu ispatlayamamrgtrr.nr Bu nedenle yargrlama, kamulagtrrma igleminin gergeklegmedifiine, dolayrsryla yabancr yatrnmcrya, herhangi bir tazminat odenmesine gerek olmadrftna karar verilerek sona ermigtir o' Tradex - Albania yargrlamasrnda heyet, uyugmazlrfrn ICSID kapsamtnda bir yatrnm uyugm azhpr oldu[unu, bir kamulagtrrmanrn, kanunda gdsterilen kamusal amaglarla, aynmcllrk yapmadan ve kanunda on gorulen prosedure uygun olarak yaprldt[t takdirde hukuka uygun olaca[rnr, somut olayda ise, bu unsurlartn gerqeklegmedi[ini belirterek, Arnavutluk makamlarrnrn iglemlerinin kamulagtrrma nitelifinde olmadr[rna karar vermigtir. 2. Metalclad - United Mexican States Metalclad - united Mexican States olayr, kamulagttrma ile benzer sonuqlar dofuran tasarruflar sebebiyle ev sahibi devletin sorumlu tutuldufu 6rnek davalardan biridir. Yargrlama konusu olaylar 9u gekilde geligmigtir: Meksika Federal huktimeti, ABD uyruklu Metalclad girketi tarafrndan kontrol edilen bir ulusal girkete (COTERiN) 1992 yrlrnda, zararh atrklarrn donugumu istasyonu kurma ve igletme izni vermigtir. istasyonun yaplml, yerel ydnetimin, gegitli resmi veya gayri resmi engelleme girigimlerine ra[men 1995 yrltnda tamamlanmrgtrr Ancak b6lge vatandaglan ve qevreciler, yerel y6netimin girkete istasyonu igletme izni vermemesini sa[lamrglardrr. Bunun Uzerine Metalclad, Ulusal Ekoloii EnstitusUnden federal nitelikli ek bir izin almrgttr. Bu- 39 Tradex - Albania, Award, ICSID Case No:94/2, p Tradex - Albanta, Award, ICSID Case No;94/2, p l Ttadex - Albania, Award, ICSID Case No:94/2, p Tradex - Albania, Award, ICSID Case No:94/2, p

10 E.fuzkurt ve S.hst na raemen, 1996 sonunda yerel ydnetim, istasyonu, bir Universiteden aldr[r rapora istinaden, yerel su kaynaklannt kirletti[i ve qevreye zarar verdi[i gerekqesiyle, istasyonu tamamen kapatmrgilr 1997 yrlrnda soz konusu alan Devlet bakanlr[r tarafrndan seyrek bulunan bir kaktus turuinun korunmasr iqin "dofial alan" olarak ilan edilmigtir. Metalclad, iglemin kamulagtrrma sonucunu do[uran bir iglem oldu[unu, girigimin zarar olarak ortaya qrkan adil piyasa de$erinin kendilerine 6denmesi talebi ile ICSID tahkim yargrlamaslna bagvurmuglardrr.,, Tahkim heyeti, Meksika makamlannrn, esasa uygulanacak olan NAFTA huk1mlerini, iki agrdan ihlal etti[ini belirtmigtir: Birincisi, devlet makamlan uluslararasr hukuk kurallarl Cereevesinde yattrtmct ile yaptrklarr sozlegmeye g6re, uygun ve adil (fair and equitable) davranma yrlkumlulufrinii (minimum davranrg standardr) gifnemiglerdir' ikincisi, Meksika makamlarr, kesin gerekli olmamasrna ra[men, Metalclad,rn yatrnmrnr dolayl r olarak kamulagttrrlmrgtrr. Heyet, birinci ihlalde, Meksika makamlannrn uluslararasr hukuk qergevesinde yattrtmct ile yaprlan sdzlegmeye uymadrklarrnr, uygun ve adil davranmadtklarrnr tespit etmigtir (NAFTA, m.1105). Bu sonuca iki durumdan ulagmrgtrr: ilki, Meksika mevzuattntn, istasyonun inga ve igletilmesi iqin yerel y6netimden izin alrnaca[rna dair aqrk bir duzenleme igermemesidir. Di[eri ise, iglemlerdeki d6zensizliktir ki bu durumda Metalclad, NAFTA'ya gdre, devlet makamlanndan uygun ve adil davranmalalnr bekleyecektir.n' Bu durumda geffaflrktan yoksunluk (lack of transparenql soz konusudur Heyet, bu olayda Meksika makamlannrn, Metalclad'rn yatrrrmr igin geffaf ve tahmin edilebilir bir qerqeve qizerek koruma gdrevine uymadr[r sonucuna varmrgtrr.n' ikinci ihlal olarak belirlenen, dolaylr kamulagtrrmada heyet, NAFTA'nrn dofrudan veya dolaylr kamulagttrma ve benzeri sonuqlar do[uran iglemler hakkrnda ong6rdii- SU gartlara (NAFTA, m I I lo) atlf yaparak, Meksika Htikumetinin igleminin dolayll kamulagtrrma oldufuna karar vermigtir. Qunku malvarlr$rnrn tamamrna veya bir krsmrna devlet lehine resmi veya gayrt resmi el konulmasr, (yatrnmcrnln) malrn ekonomik yarartndan onemli bigimde mahrum brrakrlmasr kamulagtrrma sonucunu dofurmaktadrr Hatta devletin bunda menfaati olmasa bile sonuq defigmez. oysa NAFTA, kamulagtlrmanln, a.kamusal amaqlarla, b.ayrnmcrlrk yapmama temelinde, c.nafta ve ulusal hukukta ongdrulen prosedlire uygun olarak ve d.adil piyasa deferinde tazminat ddeyerek yaprlabilecefini 6ng6rmektedir.o,' Metalclad - United Mexican States olayrnda heyet, yatrrrmcr hakkrnda uygulanacak olan iglem ve duzenlemelerin aqrklr[r (belirlilik) ve geffaflr[r ile uygun ve adil davranma arasrndaki baflantrya igaret etmigtir. Yani, mevzuatta karmaga ve belirsizlik ev sahibi devletin yattrtmclya uygun ve adil davranmasrnr engelleyecektir. Ayrrca, 43 Metalclad - united Mexican states, Award, ICSID Case AF No; g7/1, p.2s-6g.; Kararrn deferlendirmesi ayrrca Bkz: Wagner, s ; Beauvais, s.26g vd. 44 Metalclad - united Mexican states, Award, tcsld Case AF No: 97/1, p.t4-t0t. 45 De Cassio, s.236 ; Kurtz, s 30; Bishop, Russell, s Metaklad - tjnited Mexican states, Award, ICSID Case No: 97/l, p r02- t t 2.;Ay.ca Bkz: Doak Bishop R. william W Russell, 'survey of Arbitration Awards Under Chapier I I of the North American Free Trade Agreement', Iournal of International Arbitration, Volume: 19(6),50i-579,2002, s.5j9.; Appleton, s.43-4i.; Kurtz, s

11 Dvletlerin Yabanct Yatrrrmcilarrn MUIkirJet Hakkma Mildahalesine iliskin Olarak ICSID Tahkim Uqgulamast heyet, devletin menfaati bulunmasa bile (yatrrrmcrnln) malln ekonomik yararlndan onemli biqimde mahrum brrakrlmasrnr kamulagtrrma olarak de[erlendirmigtir. 3. Robert,Azinian - United Mexican States Bu olay, ICSID Ek imkanlar Kurallan qerqevesinde NAFTA'ya gore karara baflanmrq olan ve qok taraflr uluslararasr enstrumanlarrn y6nettifi yatlrtm dngoruleri kapsamrnda grkmrg bir yatrnm uyugmazlr$rdrr.o' Davact Robert Azinian ve difierleri, DESO- NA adlr bir Meksika girketinin ortaklandtr. DESONA, Meksiko City yakrnlannda bir gehirde, yerel yonetim ile katr atrklarrn toplanmast ve imha edilrnesi konusunda bir imtiyaz sozlegmesi imzalamrgtrr. Krsa bir sure sonra, gehir meclisi, imtiyaz sozleg' mesinin yerine getirilmesinde duzensizlikler tespit edildi[i gerekgesiyle imtiyau iptal etmigtir. DESONA, bu karara kargr dava aemlgsa da, gehir meclisinin tespit etti- Ei 27 hukuka aykrn durumdan dokuz tanesi ispatlandr[r iqin, dava reddedilmigtir. Anayasal zorunluluktan dolayr bagvurulan Federal mahkeme de DESONA'nrn imtiyaz sozlegmesini bile bile yerine getirmedi[i igin haksrz oldu[u sonucuna varmtgttr Bunun uzerine DESONA, NAFTA'ya dayanarak ICSID tahkim prosedurunu baglatmtgtrr.oo Davacr DESONA, yargrlamada, Meksika makamlartntn NAFTA'nrn kamulaqttrma ve tazminatr duzenleyen lil0. ve devletin uygun ve adil davranma yukumluluiunu dtizenleyen maddelerini gifnedi[ini iddia etmigtir Meksika hukumeti ise, dava konusu imtiyaztn iptali igleminin kamulagtrrma ve benzer sonue do[uran bir i9- lem olmadr[rnr, qrinku DESONA'nrn kendi yukumlulriklerini yerine getirmedifiini, Meksika makamlannrn NAFTA'da ongdrulen devletin yabanct yattrtmlara karqr davranrglarrnrn asgari standardrnr (minimum standart of treatment) belirleyen hrjkumlerini ihlal etmedi[ini savunmugtur.n' Sonugta, Meksika, butun iddialarda haklr bulunmugtur. Ayrrca, gehir meclisinin ve ulusal mahkemelerin verdifi kararlartn uluslararasr hukuka uygun oldu[u belirtilmigtir.'o Robert Azinian - United Mexican States yargrlamasrnda en onenrli husus, sozlegmede 6ng6rUlen yuktimluluklerini yerine getirmeyen yabanct yattrtmctntn, yattrtm faaliyetine son verilmesi kamulagtrrma benzeri tasarruf olarak gortilmemesidir. Difier yandan devletin, ikili veya gok taraflr sdzlegmelerde (olayda NAilA) duzenlenen ve uluslararasl hukuk tarafrndan kabul gdren asgari davrantg standartlart (uygun ve adil) iginde hareket etmesi gerektifinin vurgulanmasldrr. 4. Waste - United Mexican States Waste - tlnited Mexican States olayr, ICSID Ek imkanlar Kurallan eereevesinde karara baflanmrg bulunan ve dava konusu kamulagtrrma olan ve tizerinde qok tartrgrlan lc- 47 Aleiandro A. Escobar, 'lntroductory Note-Robert Azinian ' United Mexican States Award', ICSID Review Foreryn Investment Lnw lournal, Volume:14, No:2, t999, s Robert Azinian - United Mexican States, Award, ICSID Case AF No:97l2, p Robert,Azinian-unitedMexicanstates,Award, ICSIDCaseNo:97/2,p ;Meksika,DESONA'nrnortaklanndan birinin Arjantin vatandasr olmasr ve Ariantin'in de NAFTA'ntn tiyesi olmamast sebebiyle da' vanrn reddini istemigse de Heyet, kontrol esasrna dayanarak yargrlamayt stirdtirmtigtur Bkz: Bishop, Russell, s De Cassio, s ; Bishop, Russell, s.557'559,

12 E.hzkurt ve S.Dost SID tahkim kararlartndan birisidir. Hatta heyet uyelerinden birisi, kargr 96rU9 bildirmigtir.'' Dolayrsryla karar oy goklu$u ile verilmigtir. Dava konusu olaylar gu gekilde dzetlenebilir: ABD uyruklu Waste Management Inc., (Meksika'da ve Meksika kanunlartna g6re kurulmug olan yavru girketi -Acaverde- vasrtasryla) yerel yonetim ile, konusu kamu atlklartnrn ydnetim hizmeti olan bir imtiyaz sdzlegmesi imzalamrgtrr. imtiyaz s6zlegmesinin yerel yonetim tarafrndan iptal edilmesi r-izerine davacr WASTE ICSID tahkim prosedtirunu baglatmrgtrr.', Bu olayda, davanln esasl olan kamulagtrrmadan ziyade, NAFTA'nrn ll2l/2-b maddesinde dngorulen davactntn yerel garelere bagvurma veya devam etme hakkrndan vazgeqme $artlartnt yerine getirip getirmedi$i sorunu uzerinde yo$unlaqmrgtrr." Sonuq olarak heyet, davactntn yerel qareleri baglatma hakkrndan vazgeqmedifini, dolayrsryla NAFTA gereklerini yerine getirmedigini, bu ytizden heyetin bu uyugmazlr[r yargrlama yetkisinin bulunmadr$rnr ve Meksika huklimetinin haklr oldu[una karar vermigtir Kararda, davact tarafrndan atanan hakem kargr gorug bildirmigtir.'o olayda ICSID tahkim heyeti, yattrtm anlagmasrnda veya ikili veya qok tarafl r s6zlegmelerde ong6rulen, uyugmazlrfrn qdzumti iqin 6ncelikle yerel makamlara bagvuru ve (veya bu haktan vazgeeme/anlagarak bu yolu bertaraf etme halinde) bundan sonue altnamadrfr takdirde ICSID tahkim yargllamasr yaprlabilecefine dair 6nemli bir karar vermigtir. 5. S.D. Mqers Inc. - Canada S.D. Myers Inc. - Canada olayr, ev sahibi devletin, yabancr yatrlmcrya "ayrrrmcrlrk yapttit ve makul davranmadrir" iddiaslnrn" ele alrndrir ilging bir yargtlamadrr, yargrlama, NAFTA ve UNCITRAL Tahkim Kurallarr gergevesinde ele alrnmrgtrr: S D Myers, PCB adlr kimyasal maddenin uretimi, iglenmesi ve da[rtrmr ile ufragan ve Kanada'da faaliyet gosteren bir ABD girketidir. Kanada, gevrenin korunmasr gerekgesi ile PCB attklartntn ABD'ye ihractnt onbeg ay boyunca yasaklamrgtrr girketin iddiasrna gdre, lo milyon dolarve artr ticret, bedel ve kardan mahrumiyet soz konusudur' Tahkim heyeti, 6ncelikle yattrtm ve yatrrrmcr kavramlarrnr ele almrg, daha sonra bu yasaklamanln gevrenin korunmasr amacr ile yaprlrp yaprlmadr[rnr incelemigtir. Yargtlama sonunda Heyet, yasaklama tedbirini, gegici olmasrndan ve devletin mal veya menfaatlere dofrudan veya dolaylr olarak el koymasrna iligkin yeterli delil olmamasl sebebiyle, kamulagtrrma veya benzer sonuq dofuran iglem (NAFTA m'lllo'a aykrrrlrk) olarak gormemigtir Ancak heyet, incelemesinde, fiili ayrlmcrlrk argtimantnt kullanmrg ve bu yasaklamanln, ABD girketlerini hedef alan (NArj.A m'1102'yi ihlal eden) gizli ticari ve ayrnmcr bir tedbir oldufiu sonucuna varmrgtrr 5l Gonzalo Flores, 'fntoductory Note'waste - united mexican states, Award-ICSID case sld AF No:gg/2,, Review Foreign Investment lc- Law lournal,volume:15, No:1,2000. s waste ' united Mexican states, Award, ICSID case AF N0:gg/2, De Cassio, s Waste - United Mexican States, Award, ICSID Case No:9gl2.; Ayrrca Bkz: Bishop, Russell, s5l4_ Tahkim yargtlamasrnda, NAFTA m.ll02 (National Treatment), m lt05 (Minimum Standard of Treatment),m.1106(PerformanceRequirements)vem lll0(expropriation) ihlaledildi[i ilerisrirrilmugtur Heyet bu iddialardan ilk ikisini kabul etmig, <1iferlerini,.dd"iristir. Bkz: rcurtz. sll 12

13 hvletlerin Yabanu Yattnmalann Miilkiget Hakkma Mi)dahalesine lliskin darak ICSID Tahkim Uqgulamasr NAFfA m ll05'e (minimum davranrg standardr) aykrrrlrk incelemesinde ise, Heyet, Kanada hukumetinin iglemini haksrz ve uluslararasl hukuk kurallanna g6re kabul edilemez nitelikte bulmugtur. Sonuq olarak, Heyet, Kanada'nrn, yabancr yatrrrmcrya aylnmcl davrandr[r ve adil ve makul davranma yukumlulufunu ihlal etti[ine ve S.D.Myers'a tazminat odemesi gerektifiine karar vermigtir. 'o 6. EthUI - Canada Ethyl - Canada olayr da, yabancr yatrnmcrya "ayrnmcrlrk yaprldrfr ve yatrrrmrn dolaylr olarak kamulagtrnldrir" iddiasrnrn incelendi[i davalardan biridir. Dava konusu olaylarrn 6zeti gu gekildedir: Kanada, Nisan 1997'de MMT adlr kimyasal maddenin ithalatrnr ve eyaletler arasrnda ticaretini suq sayan bir duzenleme (MMT Act) yapmtgttr Otomobil Ureticileri, MMT maddesinin otomobillerin diagnostic sistemine ve atrklartntn da qevreye zarar verdi[ini ileri srirmugtur. Kanada Qevre Saflrk Yonetimi de, MMT bilegenlerinin insanda ndrololik etkisinin olduiunu belirtmigtir. Kanun'un yaptlmastndan beg gun sonra ve fakat yururtti[unden on bir gun 6nce, ABD uyruklu Ethyl girketi, Kanada'daki MMT maddesinin tek ithalatqr, ureticr ve pazarlamaclsl olan yavru girketi ile birlikte NAFTA uyannca tahkim prosedurunu baglatmrgttr. Ethyl, bu duzenlemenin dolaylr kamulagtrrma oldufunu, kendisine tazminat ddenmesi gerektifini iddia etmigtir. Ethyl, MMT maddesinin Kanada'da satrg ve kartntn durdufunu, maddenin Kanada'da defer kaybetti[ini, bu duzenleme yuzunden dunya piyasalanndaki fiyatrn dugtu[unr.i, surdurulen lobi faaliyeti sebebiyle zatara ufradrfrnl ve nihayet itibar kaybettifini ileri surmug ve tazminatrn bu sebeplerden dofan kayrplara dayandr[rnr ifade etmigtir. Davacr, bu duzenlemenin asrl amacrnrn, qevre ve saflrfln korunmastndan ziyade ulusal endustriyi korumaya y6nelik aylnmcr bir tegebbus oldu[unu iddia etmigtir. Ethyl'e gdre, bu yasaklama eevre ve sa$rk igin olsa idi, Kanada bu iglemi Kanada eevre Koruma Kanunu'na gore yapmast gerekirdi, oysa Kanada htikumetinin elinde yasaklamayr destekleyecek herhangi bir bilimsel sonue yoktur. Ethyl firmasrna gore bu durumda Kanada yasaklamanrn insan hayatr ve saflr[r iqin gereklilifini ispat etmek zorundadrr." Tahkim heyeti duzenlemenin NAFTA m.l lo I anlamrnda yatrnmclya ydnelmig bir iglem (measure) olarak kabul etmig ve yargrlamanrn devamrna karar vermigtir." Kanada, NAFTA'ntn aradr[r rtza gartrnrn yerine gelmedifini iddia etmigse de Heyet, NAF- TA'nrn bu rtza garttnr bir 6ngart olarak belirledifiini ancak tanrmlamadrfirnt ifade ederek, yargrlamada bunun yerine geldifine karar vermigtir." Uyugmazlrfrn qdztimunde NAFIA Anlagmast ve uluslararasr hukukun uygulanabilir kurallannrn uygulanacafitnt ve NAFTA'ntn (stntrlayrcr defil) genig ve liberal olarak yorumlanmasl gerek- 56 Kurtz, s.3l-34; Appleton, s.44; Ayrrca Bkz: Wagner, s ; Beauvais, s ; Bishop, Russell, s538'541, , , ve 570. Ayrrca kararrn yatrrrm ve yatrnmcr kavramlan, esasa uygulanacak hukuk, delilleragrsrndan deferlendirilmesi hakkrnda Bkz: Bishop, Russell, s.510, 52u, Wagner, s ; Bishop, Russell, s Bishop, Russell, s 508 ve 5l L 59 Bishop, Russell, s Kanada bu davada, davacr Ethyl'in tahkim bildirisinde, MMT dtjzenlemesi 6nerisinden bahsetti[ini, ancak tahkim yargrlamasrnda MMT duzenlemesine dayandr[rnr, boylece ifade defigtirdi[i gibi ilging bir itirazda bulunmugtur Heyet burada bir 6nyargr olmadrfrnr kabul etmis ve Kanada'nrn itirazrnr reddetmistir. Bkz: Avnr Eser. s

14 E.fuzkurt ve S.Dost ti[ini belirtmigtir. Ve nihayet iglem ytizilnden, Ethyl girketinin, hem Kanada'da hem de ABD'de zarara u$radrfirnr kabul etmigtir.6o Ancak Heyet, Ethyl'in MMT maddesinin yasaklanmastna iligkin kanunun yururlu[e girmesinden once tahkim yargrlamastnt baglattrfir iqin, yargrlama masraflannrn Ethyl tarafrndan 6denmesine karar vermigtir.u' Ethal - Canada olayrnda heyetin, uyugmazhfrn gozumunde devletler arasrndaki NAFIA Anlagmasr ve uluslararasr hukukun uygulanabilir kurallarrna igaret etmesi dikkat qekicidir. Olayda NAFTA'nrn (srnrrlayrcr defiil) genig ve liberal olarak yorumlanmast gerekti[ini belirtmesi yabancr yatrrrmlarrn tegvik edilmesi amaclna uygun bir yorumdur. Di[er yandan kararda, henuz yururlu[e girmemig bir kanuna dayanarak tahkim yargrlamastnr baglatmanrn kabul edilemezli[ini belirtmesi ve yargrlama masraflarrnr davacrya yuklemesi isabetlidir. 7. Marvin Feldman - United Mexican States Marvin Feldman - United Mexican States olayr, ev sahibi devletin ek vergiler yoluyla yabanct yattrtma kargt ulusal muamele ve minimum davranrg standardr prensiplerini ihlal etmesi ve dolaylr kamulagtrrma iglemi yapmasr ile ilgili onemli bir TCSID yargtlamasrdtr. ABD uyruklu Marvin Feldman'rn kontrolunde bulunan CEMSA adlr Meksika girketi ttitun Uretimi, ithalatr ve ihracatr ile igtigal etmektedir. Meksika hukumetinin tutun UrUnlerinin ihracatrna bazr ek vergileri uygulamasryla uyugmazlrk qrkmrg ve Feldman taraftndan ICSID tahkim prosedurui baglatrlmrgtrr. Feldman, Meksika htik{.imetinin NAFTA'da ong6rulen, yabancl yatrrrma kargr ulusal muamele, asgari standartta davranlgta bulunma yuktimlultiklerini ihlal ettifiini ve ek vergilerle dolaylr kamulagtrrma yaptrfrnr ileri surmugtur. Meksika hukumeti bu iddialarr reddetmigtir.u' Tahkim heyeti, dolaylr kamulagtrrma iddiasrnr kabuletmemigtir QUnkU verginin, tutun ihracatl yapan butun girketler hakkrnda uygulandrfrnr, aslrnda hukumetin bu, tun tasarruflarrnln girketleri olumsuz etkileme potansiyeli bulundu[unu, dolayrsryla dofrudan veya dolaylr bir kamulagtrrma olmadrfrnr tespit etmigtir. Heyet kararrnda Robert,Azinian - {.lnited Mexican States kararrna atrf yapmrg ve yabancr yatrrrmclnrn kendi yuktimluluklerini yerine getirmesi gerektifine igaret etmigtir. Ancak, Meksika hukumetinin, S.D. Mqers - Canada kararrna atrfta bulunarak, yabancr yatrnmcrya uygun ve adil davranmadrfrnl ve ayrnmcrlrk yaptr$rna karar vermigtir."' Marvin Feldman - United Mexican States olayrnda da heyet, kamulagtlrma unsurlarrntn olugmadrfr sebebiyle bu iddiayr kabul etmemekle beraber, devlet makamlarrnrn uygun ve adil davranmadrfrna ve ayrnmcrlrk yaptrfrna karar vermigtir. QUnkU, yatrrlmclnln sektdruin buyuk bir bdlumtinu elinde bulundurmasl halinde, butun girketlere slnlrlama getirilmig gdzukse de aslrnda hedef yabancr yattnmcrdtr. Olayda da heyet bu durumu tespit ettifi igin bu y6nde bir karar vermigtir. 60 Bishop, Russell, s bve 6l Bishop, Russell, s Marvin Feldman - United Mexican 63 Marvin Feldman - United Mexican states, ICSID Case AF No:99/t, p. 135-t States, ICSID Case AF No:99/1, p

15 hvletlerin Yabanu Yattnmcilann Miilkiuet Hakkma Miidahalesine ilt5ktn darak ICSID Tahkim tjqgulamasr 8. Cement Shippinq - Eqapt Ev sahibi devletrn, "yabancr yatrnmcrnrn igtigal konusu olan malrn ithalini yasaklamasr yoluyla kamulagtrrma benzeri tasarrufta bulunmasr ve bu yuzden tazminat ddemeye mahkum edilmesi" konusunun ele alrndr[r bir dava da Cement Shipping - EgUpt olayrdrr. Olayda Yunan uyruklu Meadle East Cement Shipping (Cement) $irketi, Mrsrr'da qimento ithali ile uiragmaktadrr. Bir sure sonra ilgili bakanlrk, Gri Portland qimentosunun Ulkeye ithalini yasaklamrgtrr. Cement girketi bu yuzden zarara u$ramrg ve zarann tazmini iqin ICSID tahkim prosedurunu baglatmrgtrr.uo Heyet, Mtstr makamlarrnrn iglemini, Mrsrr Qimento Ofisi'nin baflantrlarrnr istisna tutmasr ve bdylece Mrsrr ile Yunanistan arasrnda yaprlan ity anlagmasrna aykrrr davranrldr$r ve Mtstr'tn Cement girketine yeterli (adequate), anrnda (prompt) ve etkili (effective) tazminat ddemesi gerekti[ine karar vermigtir.u' 9. Goetz - Burundi Cement Shipping - Eqapt olayrna benzer bir olay da Goetz - Burundi yargrlamasrna konu olmugtur. Belqika vatandagr Goetzve beg orta[r, 1995 yrlrnda aldrklarr Serbest Bolge Sertifikasr ile defierli madenlerin igletilmesi ve ticareti ile u[ragmaktadrr. Burundi Serbest Bolge rejimi, yatrrrmcrlara gumruk ve vergi istisnasr saflamaktadrr. Ancak Sertifikanrn verilmesinden iki yrl sonra, Burundi, maden grkarrlmasr ile ufragan girketler hakkrnda serbest bolge htjkumlerinin bundan sonra uygulanmayacafrnr agrklamrg ve Sertifikayr iptal etmigtir. iptal, Belgika'lr ortaklan zarara u[ratmrgtrr. Bu nedenle, Goetz ve arkadaglarr, Belgika/Ltiksemburg Ekonomik Birli[i ile Burundi arasrnda yaprlan ity anlagmasrnda yer alan ICSID tahkim nzaslna istinaden, ICSID tahkim prosedurunu baglatmrgtrr. Heyet, ity anlagmasrndaki huktimlere aykrrrhktan dolayr Burundi'nin Goetz'e tazminat odemesi gerekti[ine karar vermigtir. Kararrn verilmesinden sonra Burundi, tazminatr Odemeyi kabul etmig ve yeni bir serbest bolge reiimi uygulamaya baglamrgtrr.ou 10. Tanzania ESC - Independent Power TL Tanzania ESC - Independent Power TL olayr, devletin garanti etti[i elektrik alrm tarifesini yerine getirmemesi uzerine grkan uyugmazlrkta, ev sahibi devletin yabanct yattrtmcrya kargr baglattrfr prosedur Uzerine gdrulen bir yargrlamadrr. Davacr (Claiment) Tanzania ESC, devletin sahibi oldufu ve elektrik Uretimi, tedariki ve iletiminden sorumlu bir kamu girigimidir. Davalr (Respondent) Independent Power TL, aynt konuda faaliyet g6steren, ug girketin sahiplifinde Tanzanya kanunlanna g6re kurulmug bir Joint Venture'dir ve hisselerinin "/o70'i Malezya uyruklu girketlerin kontrolundedir. Hem Tanzanya hem de Malezya ICSID Sdzlegmesi'nin tarafrdrr. Tanzania ESC ile Independent TL arasrnda, bir elektrik santralrnrn ingasr, igletilmesi ve iletimi proiesinin gerqeklegtirilmesi ve elektrik alrmr konusunda bir anlag- 64 &ment Shipping - EgApt, Award, ICSID Case N0:99/6, p Cement Shipping - Egapt, Award, ICSID Case No:99/6, p Eloise Obadra, 'lntroductory Note-Goetz - Burundi, Award, ICSID Case No:9513', ICSID Review Foreign Investment Lnw lournal, Volume:15, No:2, 2000, s (Karar. Fransrzca olarakverilmig ve yayrnlanmlgtlr ) 15

16 E.tuzkurt ve S.hst ma (plwer purchase qqreement) yapllmr$trr. Anlagmaya gore Tanzania ESC, uretilen enerjinin tarifede belirlenen miktarrnr gosterilen bedel Uzerinden sattn almayr garanti etmektedir. Ardrndan Tanzanya hukumeti ile Independent TL arasrnda yatrrrm anlagmaslnrn uygulanmasr ve garantisini konu alan bir esas sdzlegme yaprlmlg ve yururlrife girmigtir. Independent TL, projenin gerqeklegtirilmesi ve bazr donugumler iqin bazr yabancr girketlerle bir dizi anlagma yapmrgttr Tanzania ESC, bu geligmeleri gerekge gdstererek tarifeleri yerine getirmemig ve bu geligmelere paralel olarak tarifelerde defigiklik yaprlmasr gerektiiinden bahisle ICSID tahkim prosedurunu baglatmtgtrr. Heyet bu olayda, Tanzania ESC ile Independent TL arasrnda yaprlan enerji alrm anlagmasrnln ve daha sonra Independent TL ile hukumet arastnda imzalanan uygulama ve garanti sdzlegmelerinin gegerli oldu[unu ve ev sahibi devletin bu anlagmalarla ustlendiii taahhutleri yerine getirmesi gerektiiine karar vermigtir.t't Tanzania ESC - Independent Power TL olayt, PSEG/NACC/Ilgrn girigiminin Turkiye aleyhine baglatmrg oldufu ICSID tahkim yargrlamasrna benzemektedir Kararda ev sahibi devletin imtiyaz sdzlegmesi ile tistlendifi yukumlulukleri yerine getirmesi gerektifi belirtilmigtir. Bu nedenle kanuni duzenleme ve uygulamalarr s6zlegme kapsamrndaki yukumlulukler y6nunde yapmasl gerekir. Bu arada yabancr yatrrrmcrnrn da yukumlulilklerini yerine getirmesi gerekti[i heyet tarafrndan ifade edilmigtir. Sonug Uluslararasr hukukta devletlerin yabancr yatrnmcrlann mulkiyet hakkrna mudahale hakkr bulundufu ve fakat bazr gartlara tabi oldu[u kabul edilmektedir Bu gartlar, kamulagttrma igleminin kamusal amaglarla yaprlmasr, kanunda ongorulen prosedrire uygun olmast, yerli yattnmcr ile yabancr yatrrrmct arasrnda ayrrrmcrlrk yaprlmamasl ve makul tazminat odenmesidir. ICSID tahkim yargllamalarrnda, uluslararasr yatrrrmon ve kamulagtrrma kavramlart genig olarak anlagtlmaktadrr. Yatrrrm kavramr, do[rudan yaprlan her turlu fiziki yatrrrmln yantnda, tagtntr ve tagrnmaz mallarr, bu mallar Uzerindeki ipotek ve re' hin haklartnt, hisse senetleri veya girketlere katrlrmrn di$er gekillerini, srnai ve fikri haklarr, kanunla veya bir sdzlegme ile belirlenmig imtiyazlan ve yatrrrmla ilgili ekonomik defieri olan di[er haklarr da igermektedir."" Bu durum yatrrrmlarrn kargrlrklr korunmaslna iligkin iki taraflr yatrrrm anlagmalarrnda ozellikle vurgulanmaktadrr Benzer gekilde kamulagtrrma kavramr da sadece yabancr yatrrrmlarrn mulkiyetinin, hak sahiplerinin elinden alrnmasr ile srnrrlr defildir Bunun yanrnda mulkiyete dokunmakstztn igletme ydnetimine el konulmasr, mal ve hizmet satrgrnr engellemeye yonelik ayrnmcr veya cezai nitelikte vergilendirmeye gidilmesi, mal veya hizmet sunumunun geqici veya surekli yasaklanmasl, kar veya tasfiye bedelleri Uzerine cezai mahiyette vergi konulmasr veya imtiyaz sdzlegmesinin iptal edilmesi veya tistle- 67 Tanzania ESC - Independent Power TL, Award, ICSID Case No:98/8 68 NAFTA'nrn yatrrrm kavramrnr oldukga geni$ tuttugu hakkrnda, Bkz: Trakman, s Altrntag, s. 8 16

17 Dvletlerin Yabanq Yattnmalann Millkiyet Hakkma Mlidahalesine ih5ktn Olarak ICSID Tahkim t-)r4gulamast nilen taahhutlerin yerine getirilmemesi'o gibi tasarruflar da kamulagtrrma benzeri ig' lemler olarak kabul edilmektedir. Ancak bu iglemlerin kamulagtrrma benzeri iglem kabul edilebilmesi iqin, ortaya grkan zararla iglem arasrnda sebep-sonug iligkisinin kurulmasr gerekti[i vurgulanmaktadrr Ayrrca kamulagtrrmadan daha afrr sonuqlar dofiuran devletlegtirme iglemini de burada saymak gerekir MUlkiyeti yabancrlara ait olan yatrrrmlann devlet tarafrndan kamula5ilrrlmax veya kamulagtrrma sonucunu do[uran i9lemlere tabi tutulmasl ile ilgili olarak TCSID tahkim yargrlamalartnda genellikle kabul edilen prensipler gu gekildedir, ICSID tahkim kararlartna g6re kamulagtrrma, kanunda g6sterilen makul (reasonable) kamusal amaqlarla, belli devletlerin vatandaglarrna ydneltilmig bir ayrrmcrlrk igermeden ve kanunda 6n gdrulen prosedure uygun olarak yaprldrfr ve uygun miktarda tazminat ddendi[i takdirde hukuka uygun olacaktrr. Kararlarda, yatrnmcr hakkrnda yaprlacak olan iglem ve uygulanacak hukuki duzenlemelerin belirlilifi ve geffaflr[r ile devletin yabanct yatrrrmcrya kargr uygun ve adil davranma yukumlulueu arastndaki ba[lantrya igaret edilmektedir Ayrrca, devletin menfaati bulunmasa bile, yattrtmctntn maltn ekonomik yararrndan onemli dlqude mahrum brrakrlmasr kamulagtrrma olarak deferlendiri I mektedi r. ICSID tahkim kararlartnda, yatrrrma iligkin esas sozlegmede OngdrUlen yukumluluklerini yerine getirmeyen yabancr yatrrrmcrnrn, yatrrrm faaliyetine son verilmesi kamulagtrrma ve benzeri tasarruf olarak gorulmezken, daha once verilen bir yatrrrm sertifikasrntn makul bir gerekqe olmaksrzrn iptal edilmesi, yatrrrmcryt zarara u[ratan bir davranrg olarak deferlendirilmigtir Ancak ev sahibi devletin, garanti ettiii mal alrm tarifesini yerine getirmemesi durumunda, yabancr yatrrrmcr haklr bulunmugtur. Ev sahibi devletin, kendi resmi ofisini istisna tutarak, yabancr yatrrrm hakkrnda yaptril iglem, yabancr yattrtmcrya kargr ayrnmcrlrk olarak gortilmugtur Aynr gekilde yabancr yattrtmct, sekt6ruin btlytik bir b6lumunu elinde bulundurmasr halinde, butr-in girketlere getirilmig gibi gozuken ek vergilerin aslrnda yabancr yatrrrmcryr hedefledi- Si sonucuna vanlmrgtrr. Kararlarda, yattrtm anlagmasr veya ikili veya qok taraflr uluslararasr sdzlegmelerin, uyugmazltfrn g6zumti igin oncelikle yerel makamlara bagvurulacafirnr ongormesi halinde, bundan sonuq alrnamadrfr takdirde ICSID tahkim yargllamasr yaprlabilece[i belirtilmigtir. Ayrtca henuz y'ururlu[e girmemig bir kanuna dayanarak tahkim yargrlamasrnr baglatmanrn kabul edilemezlifi vurgulanmrgtrr. 70 Mesela PSEC/NACC/Ilgrn - Ttirkiye olayr, YiD Modeli gerqevesinde termik santral yaplm ve igletilmesi imtiyaz s6zlegmesindeki hazine garantilerinin saflanmamast, enerji alrm ve fon anlagmalan yaprlmamasr ile ilgilidir Bkz: PSEC/NACC/Ilgrn - TUrkiye, Decision, ICSID Case No:

18